Οι Επιπτώσεις. της Οικονοµικής Κρίσης στην Υγεία

Transcript

1 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:56 AM Page 1 Οι Επιπτώσεις της Οικονοµικής Κρίσης στην Υγεία ΠEPIEXOMENA 4 ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΥΓΕΙΑ Φ. ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ 5 Η ΑΠΕΙΛΗ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΗΜΕΡΑ. ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ Φ. ΤΣΑΛΙΚΟΓΛΟΥ 6 Η ΕΠΕΝ ΥΣΗ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟ ΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Ε. ΠΑΒΗ 7 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ: ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ Η ΜΙΑ ΝΕΑ ΚΛΙΝΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ; Σ. ΣΤΥΛΙΑΝΙ ΗΣ 8 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΗΜΟΣΙΑ ΥΓΕΙΑ: ΑΠΕΙΛΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΟΧΗ Γ. ΚΟΥΛΙΕΡΑΚΗΣ 9 H ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΙΑΒΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΜΕΙΣ ΡΑΣΗΣ Χ. ΗΜΗΤΡΑΚΑΚΗ 10 ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ, ΠΡΟΤΙΜΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣ ΟΚΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΡΕΥΜΑΤΟΕΙ Η ΑΡΘΡΙΤΙ Α ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Κ. ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ 11 Η ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΣ. ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΝΟΙΑΣ ΤΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ Χ. ΨΑΡΟΠΟΥΛΟΣ 12 ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗ ΑΠΑΝΗ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΣΥΝΤΑΓΟΓΡΑΦΗΣΗ ΦΑΡΜΑΚΟΥ Μ.Τ. ΧΑΤΖΕΛΛΗ 13 ΝΕΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ 14 ΝΕΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΑ Α 15 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 16 ΝΕΕΣ ΕΚ ΟΣΕΙΣ 17 ΠΡΟΣΕΧΗ ΣΥΝΕ ΡΙΑ «Μείωση του απασχολούµενου προσωπικού, συγχώνευση ή κατάργηση υπηρεσιών, υποχρεωτικές µετατάξεις, απολύσεις συµβασιούχων, ανατροπές στο εργασιακό, ασφαλιστικό και συνταξιοδοτικό καθεστώς, νέο µισθολόγιο, περικοπές των µισθών, δηµόσιο χρέος, συρρίκνωση της οικονοµίας, χρεοκοπία». Αυτές είναι µερικές από τις εκφράσεις που ακούµε συστηµατικά τους τελευταίους µήνες στα ΜΜΕ. Όλες παραπέµπουν στην οικονοµική κρίση που περνά η χώρα µας και ανακινούν αισθήµατα αγωνίας, αβεβαιότητας και ανασφάλειας για το αύριο. Η αύξηση της ανεργίας, ο φόβος της απόλυσης από την εργασία, η δυσµενής µεταβολή των εργασιακών σχέσεων και η µείωση του εισοδήµατος αποτελούν καταστάσεις που συνδέονται µε την οικονοµική κρίση. Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο της οικονοµικής κρίσης στην Ελλάδα είναι ότι µέσα σε µικρό χρονικό διάστηµα οι πολίτες ήρθαν ξαφνικά αντιµέτωποι µε µια νέα οικονοµική και εργασιακή πραγµατικότητα, στην οποία καλούνται να «προσαρµοστούν» άµεσα. Ο προγραµµατισµός της ζωής τους αλλάζει ραγδαία, τα σχέδιά τους για το µέλλον αναθεωρούνται βίαια και αναδιατάσσονται οι προτεραιότητές τους. Κάποιοι οδηγούνται στη φτώχεια και την ανέχεια, ενώ αδυνατούν να καλύψουν τις βασικές ανάγκες τους (πχ. διατροφή, στέγαση) ή τις ανάγκες τους σε θέµατα υγείας (πχ. ιατρικές εξετάσεις, φάρµακα). Το παρόν τεύχος του περιοδικού περιλαµβάνει µια σειρά άρθρων που αφορούν στις επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης στη σωµατική και ψυχική υγεία των ατόµων, στη δηµόσια υγεία, στην αναπτυξιακή πολιτική. Κατατίθενται προβληµατισµοί και εκφράζονται ανησυχίες για το «ψυχικό κόστος» της κρίσης, την κοινωνική ανασφάλεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό κάποιων ατόµων, την απειλή της κοινωνικής συνοχής αλλά και την επένδυση στην υγεία σε περιόδους οικονοµικής κρίσης. Φώτιος Αναγνωστόπουλος Επίκ. Καθηγητής Ψυχολογίας NEA YΓEIA Τριµηνιαίο Ενηµερωτικό Περιοδικό Αλεξανδρουπόλεως 25, Αθήνα τηλ.: , fax: , chsr@med.uoa.gr, website: Γραµµατεία Σύνταξης: Χριστίνα ηµητρακάκη, Ηρώ Σχορετσανίτη, Χριστίνα Βλαχοπούλου, ήµητρα Πετανίδου Καλλιτεχνική Επιµέλεια: Κώστας Βοσταντζόγλου Εκδότης: Χριστίνα ηµητρακάκη, Ιδιοκτήτης: Χριστίνα ηµητρακάκη, Παραγωγή - Εκτύπωση: Άρτιον Γραφικές Τέχνες ΑΒΕΕΕ Εξώφυλλο: Raùl Colόn (1998)

2 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:56 AM Page 2 4 Οι Επιπτώσεις της Οικονοµικής Κρίσης στην Ψυχική και Σωµατική Υγεία Φώτιος Αναγνωστόπουλος, Επίκ. Καθηγητής Ψυχολογίας της Υγείας, Πάντειο Πανεπιστήµιο Μια οικονοµική κρίση µπορεί να επηρεάσει άµεσα τη ζωή των ατόµων, οδηγώντας τα εκτός αγοράς εργασίας, προκαλώντας τους απώλεια του εισοδήµατος και του κοινωνικού δικτύου που είχαν στο χώρο εργασίας. Αυτές οι απώλειες, µε τη σειρά τους, αυξάνουν τόσο το ψυχοκοινωνικό στρες που βιώνουν όσο και την πίεση λόγω έλλειψης υλικών αγαθών και πόρων. Επιπλέον, και οι ευρύτερες, εκτός εργασίας, κοινωνικές σχέσεις (πχ. συζυγικές, οικογενειακές) δοκιµάζονται λόγω της οικονοµικής κρίσης. Η απώλεια της εργασίας και η ανεργία σηµαίνουν κάτι περισσότερο από τη στέρηση του εισοδήµατος: η ακούσια διακοπή της εργασίας και της επαγγελµατικής δραστηριότητας επηρεάζει την εικόνα που έχει το άτοµο για τον εαυτό του, την ταυτότητά του, τους ρόλους του, τη νοηµατοδότηση της ζωής του. Η ανεργία κάνει το άτοµο να νιώθει «άχρηστο», η κοινωνική του θέση και το κύρος κλονίζονται, τα σχέδια και οι επιδιώξεις στη ζωή ανατρέπονται, ενώ καταλαµβάνεται από αίσθηµα απελπισίας και απογοήτευσης, αφού οι προσδοκίες για επαγγελµατική άνοδο και καταξίωση διαψεύδονται και η εκπλήρωση των προσωπικών του στόχων µαταιώνεται, τουλάχιστον προσωρινά. Οι περισσότεροι επιστήµονες συµφωνούν ότι η α- νεργία µπορεί να προκαλέσει ψυχολογικές διαταραχές (Catalano, 2009): (α) κατάθλιψη (κυρίως στα άτοµα µέσης ηλικίας), (β) άγχος, (γ) κατάχρηση ουσιών (όπως το αλκοόλ), (δ) αυτοκτονικό ιδεασµό ή και αυτοκτονία (ιδίως στους άνδρες), (ε) αντικοινωνική συµπεριφορά (πχ. επιθετικότητα, βία). Αυτές οι διαπιστώσεις επιβεβαιώνονται από έρευνες στην Ουγγαρία όπου παρατηρήθηκε αύξηση των αυτοκτονιών την περίοδο της οικονοµικής κρίσης, στην Ινδία όπου παρατηρήθηκε µείωση του επιπέδου της ψυχικής υγείας, στο Χονγκ Κόνγκ όπου παρατηρήθηκε αύξηση της κατάθλιψης, αλλά και στην Ουκρανία όπου παρατηρήθηκε αύξηση των αυτοκτονιών εν µέσω οικονοµικής κρίσης. Η ανεργία έχει σχετισθεί και µε τη σωµατική υγεία. Κάτω από συνθήκες οικονοµικής κρίσης, το αυξηµένο στρες, η κατάθλιψη, οι αλλαγές στον τρόπο ζωής και στις συνήθειες (πχ. διατροφή µε πρόχειρο φαγητό ή ανθυγιεινές τροφές) µπορεί να οδηγήσουν σε: (α) Αύξηση της θνησιµότητας από όλες τις αιτίες θανάτου, αλλά ειδικά από καρδιαγγειακά νοσήµατα (πχ. ισχαιµική καρδιοπάθεια), αναπνευστικές παθήσεις (πχ. πνευµονία λόγω λοιµογόνων παραγόντων) και παθήσεις του ήπατος (πχ. κίρρωση λόγω αλκοολισµού). (β) Αύξηση της βρεφικής θνησιµότητας, λόγω δυσλειτουργίας του υγειονοµικού συστήµατος, εξαιτίας της µείωσης των δηµόσιων δαπανών στον τοµέα της υγείας (Falagas et al., 2009). Αυτές οι επιπτώσεις έχουν καταγραφεί σε χώρες που βρέθηκαν σε οικονοµική κρίση: στο Μεξικό και στη Ρωσία όπου παρατηρήθηκε αύξηση της συνολικής θνησιµότητας, στην Αργεντινή όπου παρατηρήθηκε αύξηση των καρδιαγγειακών νοσηµάτων, στην Ινδονησία και στην Κορέα όπου παρατηρήθηκε αύξηση της συνολικής νοσηρότητας. Άλλες συνέπειες της οικονοµικής κρίσης είναι η µετανάστευση (όπως στην Ουρουγουάη), η αύξηση της επαιτείας από τα παιδιά του δρόµου (όπως στο Πακιστάν) και η ανεπαρκής σίτιση των παιδιών (όπως στο Περού). Ειδικά όσον αφορά στη Ρωσία, η χώρα αυτή βρέθηκε σε οικονοµική κρίση τόσο την περίοδο (οπότε είχε καταρρεύσει η πρώην Σοβιετική Ένωση) αλλά και το 1998 (οπότε είχε υποτιµηθεί το νόµισµα, είχε αυξηθεί ο πληθωρισµός και υπήρχε πολιτικοοικονοµική αστάθεια και αβεβαιότητα). Η θνησιµότητα αυξήθηκε σταδιακά από το 1991 και µετά, έως το έ- τος 1994, οπότε άρχισε να µειώνεται. Ένα δεύτερο σηµείο καµπής παρατηρήθηκε το έτος 1998, οπότε και πάλι η θνησιµότητα άρχισε να αυξάνει βαθµιαία, µέχρι το 2001 (Men et al., 2003). Το 2001 το προσδόκιµο επιβίωσης των ανδρών είχε µειωθεί στα 58.9 έτη! εν είναι τυχαίο ότι τα δύο σηµεία καµπής (έτη 1991 και 1998) συµπίπτουν µε την εµφάνιση κρίσεων στη Ρωσία. Μάλιστα ο δείκτης θνησιµότητας αποδείχθηκε ένας πολύ ευαίσθητος δείκτης, που επηρεαζόταν άµεσα από τις κοινωνικο-οικονοµικές αλλαγές. Στις ηλικίες ετών, οι κύριες αιτίες θανάτου ή- ταν οι αυτοκτονίες, οι ανθρωποκτονίες και τα τροχαία δυστυχήµατα. Στις ηλικίες ετών, η αύξηση της θνησιµότητας οφειλόταν στις αυτοκτονίες και σε προβλήµατα υγείας όπως τα καρδιαγγειακά επεισόδια αλλά και η κίρρωση του ήπατος (λόγω αλκοολισµού). Ίσως η στροφή στο αλκοόλ να αποτελούσε έναν «τρόπο διαχείρισης» του υπερβολικού στρες. Ορισµένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι σε κάποιες χώρες η συνολική κατανάλωση αλκοόλ µπορεί να είναι µειωµένη σε περιόδους κρίσεων (λόγω κόστους αγοράς των αλκοολούχων ποτών), αλλά εµφανίζεται αυξηµένη η συχνότητα περιστατικών που έχουν κάνει υπερβολική κατανάλωση οινοπνευµατωδών ποτών και βρίσκονται σε κατάσταση µέθης. Επισηµαίνουν ε- πίσης ότι όσοι έχουν προϋπάρχοντα προβλήµατα αλκοολισµού είναι πιο πιθανό να απολυθούν την περίοδο της οικονοµικής κρίσης ή είναι λιγότερο πιθανό να ξαναβρούν δουλειά (Goldman-Mellor et al., 2010). Συµπερασµατικά, γνωρίζοντας τις δυσµενείς επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης σε άλλες χώρες, θα πρέπει να ληφθούν και στη χώρα µας κατάλληλα µέτρα ώστε ο αντίκτυπος της οικονοµικής κρίσης στην υγεία των ατόµων να µετριασθεί.

3 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:56 AM Page 3 Στις γραµµές που ακολουθούν συνοψίζονται µερικές προσωπικές σκέψεις και επισηµάνσεις ως προς την απειλή της ψυχικής υγείας σήµερα. Ζούµε µια πρωτόγνωρη εποχή. Μια εποχή όπου η κατάθλιψη και το άγχος φυσικοποιούνται και τείνουν να προβάλλουν ως συστατικά στοιχεία µιας καθηµερινότητας που αφορά ολοένα και περισσότερα άτοµα. Είναι η πρώτη φορά µετά τον πόλεµο που µια ολόκληρη γενιά πιστεύει ότι η ζωή της θα είναι χειρότερη από εκείνη των γονιών της. Το τι συµβαίνει µέσα στο πάσχον υποκείµενο συνδέεται στενά µε το τι συµβαίνει έξω από αυτό. Με αυτή την έννοια η κατίσχυση ενός ενδοατοµικού ιατρικού µοντέλου, που προάγει την ιατρικοποίηση της οδύνης, αποτελεί έναν ορατό κίνδυνο. Αν σύµφωνα µε τον Π.Ο.Υ. ορίσουµε την ψυχική υ- γεία ως την ικανότητα που έχει το άτοµο να δηµιουργεί κοινωνικούς δεσµούς, να αντιµετωπίζει τις αντιξοότητες της καθηµερινότητας και να µπορεί να επενδύει στο µέλλον, τότε όλα τα δεδοµένα που έ- χουµε στη διάθεσή µας πείθουν ότι η υπόθεση της ψυχικής υγείας σήµερα πάσχει. Γνωρίζουµε, σύµφωνα πάντα µε τον Π.Ο.Υ, ότι σε λίγα χρόνια η 2 η πιο σηµαντική ασθένεια στον πλανήτη θα είναι η κατάθλιψη. Εξίσου όµως σηµαντική εκτιµώ ότι είναι η τεράστια αχανής γκρίζα ζώνη που δεν καλύπτεται από τις στατιστικές και απλώνεται ανάµεσα στην ψυχική αρρώστια και την ψυχική υγεία. Θα την ονόµαζα ζώνη µιας «ήρεµης απελπισίας». Άνθρωποι σκιές, που, χωρίς απαραίτητα να πάσχουν από µια ψυχική διαταραχή, παραιτούνται και αδυνατούν να σχεδιάσουν ένα οποιοδήποτε πρόσταγµα για το µέλλον τους, µε άλλα λόγια αδυνατούν να ζήσουν. Επιζούν δίχως να ζουν, θυµίζοντας τον στίχο του Έλιοτ από το «Murder in the Cathedral»: «... and they go on living and partly living» (και συνεχίζουν να ζουν και εν µέρει µόνον να ζουν). Έ- χω την αίσθηση ότι αυτός ο στίχος συνοψίζει στις µέρες µας το ψυχικό στίγµα ενός εξαιρετικά µεγάλου αριθµού συµπολιτών µας. Αξίζει να εστιασθεί η προσοχή µας σε αυτό που δεν φαίνεται, στο βουβό, στο άρρητο, το µη µετρήσιµο. Μιλώ για την οδύνη. Μια οδύνη που µπορεί να µην αγγίζει τις διαστάσεις ενός µείζονος καταθλιπτικού συνδρόµου είναι όµως εδώ για να γεµίζει µε δυσθυµία, δυσφορία, α- νηδονία τον ψυχισµό ή και να οδηγεί σε βίαιες ε- κρήξεις. Οι επιπτώσεις αυτής της εποχής στην ψυχική υγεία µπορεί να µην έχουν αποκρυσταλλωθεί ακόµα σε συγκεντρωτικά στατιστικά στοιχεία, ωστόσο οι τάσεις είναι εµφανείς: υπερδιπλασιασµός των αυτοκτονιών που συνδέονται µε ανεργία και οικονοµική δυσπραγία. Ο πραγµατικός αριθµός τους είναι πολύ υψηλότερος απ ότι καταγράφουν οι επίσηµες στατιστικές, καθώς πολλές αυτοκτονίες, προς αποφυγή του στίγ- µατος, δηλώνονται ως αιφνίδιοι θάνατοι. Παρατηρείται επίσης αυξηµένη ζήτηση ψυχοφαρµάκων ιδίως ανάµεσα στις γυναίκες, κατακόρυφη αύξηση των ακούσιων ψυχιατρικών εγκλεισµών, των καταθλίψεων, (κυρίως ανάµεσα στους ανέργους), των ψυχοσωµατικών εκδηλώσεων, των αγχωδών διαταραχών, της εξάρτησης από ουσίες παράνοµες (ναρκωτικά) και νόµιµες (αλκοόλ και ψυχοφάρµακα), αρχίζοντας µάλιστα από πολύ νεαρές ηλικίες. To φαινόµενο της καλπάζουσας ανεργίας αποτελεί ένα καίριο υπονοµευτή της ψυχικής υγείας. Η ανεργία βρίσκεται στο 12% και, αν προσθέσουµε τους µερικά απασχολούµενους, το ποσοστό ξεπερνά το 18% αυτή τη στιγµή και µπορεί να φθάσει στο 20-21% στο τέλος της χρονιάς. Μιλάµε δηλαδή για έ- ναν αριθµό που τείνει να αγγίξει το εκατοµµύριο!. Στην εργασιοκεντρική εποχή µας η δουλειά δεν ε- ξασφαλίζει µόνο τα προς το ζην αλλά προσφέρει και τα εχέγγυα µιας ταυτότητας, µιας ύπαρξης δηλαδή. Η εργασιακή εξειδίκευση παύει να είναι ένα ειδικό συµβολικό προνόµιο και γίνεται γενική ταξινοµητική µήτρα. Χωρίς κρυσταλλωµένες επαγγελµατικές ιδιότητες το άτοµο δεν σηµαίνει τίποτα. εν είναι αναγνώσιµο και άρα δεν υπάρχει. εν είναι απορίας άξιον ότι τα πορίσµατα όλων των ερευνών στον κόσµο επισηµαίνουν τον κλονισµό της υγείας του ανέργου. Ποσοστό 25 µε 50% των ανέργων παρουσιάζει ψυχοπαθολογικά συµπτώµατα: καταθλίψεις, µελαγχολία, αυτο-µοµφή, χαµηλή αυτό-εκτίµηση, αγχώδεις διαταραχές, σωµατοποίηση της οδύνης και του άγχους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο σχετικά µικρός α- ριθµός ερευνών που µελετούν την επίδραση της ανεργίας ενός ατόµου στην υγεία των υπολοίπων µελών της οικογένειάς του. Πώς βιώνεται η νέα εξαθλίωση; Ποιο είναι το ψυχικό κόστος της κρίσης; Ερωτήµατα που αν και απουσιάζουν από τις σχεδιαζόµενες πολιτικές δεν παύουν να είναι πρωτεύουσας σηµασίας σε µια εποχή που ο κοινωνικός αποκλεισµός τείνει να πάρει τις διαστάσεις ενός µείζονος πολιτικού και ηθικού ζητήµατος. Ερωτήµατα-πρόκληση και για τις επιστήµες του ανθρώπου. Χρειάζεται να µελετηθεί και να γίνει κατανοητό µε ποιο τρόπο και µέσα από ποιους µηχανισµούς το υποκειµενικό βίωµα διαρθρώνεται και συναρθρώνεται µε την κοινωνική, θεσµικά αποδεκτή βία. Μορφή θεσµικά αποδεκτής βίας αποτελεί η φτώχεια, η ανεργία και η απειλή της απόλυσης. Μορφή βίας αποτελεί να ζεις µε τον τρόµο της επιβίωσης. Σε κάθε περίπτωση εκείνο που περισσότερο παρά ποτέ άλλοτε απαιτείται σήµερα είναι η στήριξη των υπηρεσιών ψυχικής υγείας, της απειλούµενης µε κατάρρευση πρόνοιας και κοινωνικής φροντίδας, ιδιαίτερα στα πιο ευάλωτα µέλη της που είναι και τα πρώτα θύµατα αυτού του ακήρυχτου πολέµου. Η Απειλή της Ψυχικής Υγείας Σήµερα. Μερικές Σκέψεις Φωτεινή Τσαλίκογλου, Καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήµιο 5

4 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:56 AM Page 4 6 Η Επένδυση στην Υγεία σε Περιόδους Οικονοµικής Κρίσης Ελπίδα Πάβη, DDS, PG Dip, MPH, PhD, Επιµελήτρια, Τοµέας Οικονοµικών της Υγείας, Εθνική Σχολή ηµόσιας Υγείας Η συσχέτιση κοινωνικο-οικονοµικών παραγόντων µε την υγεία έχει τεκµηριωθεί από τη διεθνή επιστηµονική κοινότητα. Σύµφωνα µε τον Παγκόσµιο Οργανισµό Υγείας τα στοιχεία είναι αδιάσειστα, ότι οι κακουχίες, οι στερήσεις, η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισµός και οι διακρίσεις κοστίζουν ζωές το εργασιακό στρες αυξάνει τον κίνδυνο για αρρώστια η επαπειλούµενη απόλυση και η ανεργία προκαλούν κακή υγεία και πρόωρο θάνατο το κοινωνικό περιβάλλον επηρεάζει την κατάχρηση οινοπνευµατωδών ποτών, τσιγάρου και ναρκωτικών µε καταστροφικές συνέπειες για την υγεία και ότι λόγω της παγκοσµιοποίησης, η διακίνηση, η α- σφάλεια, η επάρκεια και η ποιότητα της τροφής είναι πολιτικό ζήτηµα. Συνεπώς, δεν αποτελεί παράδοξο το ότι σε περιόδους κρίσης, όπου όλες αυτές οι αρνητικές συνθήκες ζωής επιτείνονται, παρατηρείται αύξηση της νοσηρότητας και της θνησιµότητας. Επίσης, συνήθως γίνεται περιστολή των δαπανών, κοινωνικών και υγείας, οι οποίες θα αποτελούσαν το δίχτυ ασφαλείας για τις ευάλωτες πληθυσµιακές οµάδες. Το ερώτηµα είναι αν αυτό ακριβώς πρέπει να αποφεύγεται. ηλαδή, αν η επένδυση στην υγεία σε περιόδους κρίσης είναι αυτή που θα βοηθήσει στην αντιµετώπισή της και στην οικονοµική ανάπτυξη, που είναι το ζητούµενο. Οι Suhrcke και συν. (2005) πρότειναν στο µοντέλο τους ότι η υγεία δρα θετικά στην αποδοτικότητα των ατόµων και της κοινωνίας, αυξάνει την προσφορά εργασίας, αυξάνει την πιθανότητα το άτοµο να έχει µεγαλύτερες δεξιότητες και εποµένως να έχει µεγαλύτερες πιθανότητες να βρει εργασία µε υψηλότερες οικονοµικές αποδόσεις. Συνεπώς αυξάνεται η πιθανότητα συσσώρευσης κεφαλαίου. Αυτά δε τα θετικά οικονοµικά αποτελέσµατα, µε τη σειρά τους, επιδρούν θετικά στους κοινωνικο-οικονοµικούς προσδιοριστές της υγείας, συνεπώς υπάρχει ένα κυκλικό θετικό ενισχυτικό αποτέλεσµα στην καλή υγεία. Επιστηµονικές ενδείξεις ότι ισχύει αυτό το µοντέλο, κατά το οποίο η υγεία συµβάλλει σε θετικά οικονοµικά αποτελέσµατα, δόθηκαν από την Επιτροπή για την Μακροοικονοµία και την Υγεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το Για παράδειγµα, σε χώρες χαµηλού και µεσαίου εισοδήµατος, βρέθηκε ότι όταν η βρεφική θνησιµότητα ήταν χαµηλή το 1965, για τα επόµενα τριάντα χρόνια καταγράφηκαν υψηλότεροι ρυθµοί αύξησης του ΑΕΠ. ηλαδή, σε µακρο-επίπεδο οι χώρες που ξεκίνησαν µε καλύτερη υγεία πέτυχαν υψηλότερη οικονοµική α- νάπτυξη. Στη Βραζιλία, το ύψος των ενηλίκων, το οποίο αποτελεί έναν προσεγγιστικό δείκτη της υγείας και της θρέψης κατά την παιδική ηλικία, είχε θετική συσχέτιση µε υψηλότερο µισθό τόσο σε άτοµα µε υψηλή όσο και µε χαµηλή µόρφωση. ηλαδή και σε µικρο-επίπεδο η καλή παιδική υγεία συσχετίστηκε µε θετικότερα οικονοµικά αποτελέσµατα κατά την ενήλικη ζωή. Μέσα από πληθώρα ενδείξεων, η Επιτροπή κατέληξε στο ότι σε χώρες χαµηλού και µεσαίου εισοδή- µατος η υγεία δεν είναι απλά ένα «παράπλευρο» αποτέλεσµα της οικονοµικής ανάπτυξης, αλλά ένας από τους κύριους προσδιοριστές της οικονοµικής α- νάπτυξης και µείωσης της φτώχειας. Ένα 10% αύξηση προσδόκιµου επιβίωσης µπορεί να οδηγήσει σε 0,3% έως 0,4% ετήσια αύξηση του ΑΕΠ. Αντίστοιχες µελέτες για τις αναπτυγµένες χώρες δείχνουν ότι τόσο το ύψος όσο και το βάρος συσχετίζονται θετικά µε υψηλότερο µισθό και εισόδηµα. Ε- πίσης, η καλύτερη υγεία συνδέεται µε υψηλότερη πιθανότητα συµµετοχής στο εργατικό δυναµικό. Αντίθετα, σε περίπτωση αρρώστιας ενός µέλους της οικογένειας επηρεάζεται η προσφορά εργασίας: οι άνδρες µειώνουν την προσφορά εργασίας για να φροντίσουν το άρρωστο µέλος, ενώ οι γυναίκες αυξάνουν την προσφορά εργασίας για να αντιµετωπίσουν τις οικονοµικές ανάγκες της οικογένειας. Επίσης, στις αναπτυγµένες χώρες, όπου κατά τεκµήριο υπάρχουν συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης, η αρρώστια αυξάνει την προσδοκία συνταξιοδότησης, δηλαδή την έ- ξοδο από την αγορά εργασίας. Σε µελέτες µακροοικονοµικής επίδρασης της υγείας βρέθηκε ότι υψηλότερο προσδόκιµο επιβίωσης και χαµηλότερη θνησιµότητα σχετίζεται µε επακόλουθη αύξηση του πλούτου. Η καλή υγεία αποτελεί προβλεπτικό παράγοντα επακόλουθης οικονοµικής ανάπτυξης σε όλες τις µελέτες σε χώρες χαµηλού εισοδή- µατος. Σε χώρες υψηλού εισοδήµατος, όπου το νοσολογικό προφίλ είναι διαφορετικό, η χαµηλή θνησιµότητα από καρδιαγγειακά νοσήµατα συνδέεται µε επακόλουθη οικονοµική ανάπτυξη. Ο Usher (1973) βρήκε ότι σε Καναδά, Γαλλία και Ι- απωνία, στη µείωση της θνησιµότητας µπορεί να αποδοθεί το 30% της αύξησης του πλούτου. Παρόµοιο εύρηµα για τις ΗΠΑ (Nordhaus, 2003) έδειξε ότι στην αύξηση του πλούτου συνέβαλε περισσότερο η υγεία παρά τα άλλα αγαθά και οι υπηρεσίες. Για χώρες της Ευρώπης, (McKee και συν., 2005), µε βάση την αξία της µείωσης της θνησιµότητας, οι αποδόσεις των δαπανών υγείας βρέθηκαν να κυµαίνονται από 47% για τη Γαλλία έως 274% για τη Σουηδία. Τέλος, πρέπει να τονιστεί ότι στην Ευρώπη των 15 ο τοµέας της υγείας αντιπροσωπεύει το 7% του ΑΕΠ και ότι στην υγεία και την πρόνοια απασχολείται το 9% του εργατικού δυναµικού. Συνεπώς, οι επιστηµονικές ενδείξεις είναι ισχυρές ότι η καλή υγεία συµβάλλει στην κοινωνική συνοχή, στην παραγωγικότητα του εργατικού δυναµικού, στην απασχόληση και στην οικονοµική ανάπτυξη. Σε συνθήκες οικονοµικής κρίσης, η επένδυση στην υγεία δεν αποτελεί απλά κοινωνική πολιτική αλλά αναπτυξιακή πολιτική που είναι άκρως απαραίτητη.

5 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:56 AM Page 5 Ο άνθρωπος της ρευστής νεωτερικότητας (liquid modernity) - όπως αποκαλεί ο Ζ. Μπάουµαν τη µετανεωτερικότητα, την κοινωνία δηλαδή των τελευταίων δεκαετιών, µε τους ραγδαίους ρυθµούς αλλαγής, δη- µιουργεί δεσµούς εξ αρχής χαλαρούς, ώστε να µπορούν να λύνονται εύκολα, γρήγορα και δίχως πόνο, κάθε φορά που αλλάζουν οι περιστάσεις. Σε µια Ελλάδα καταπονηµένη από την οικονοµική κρίση, οι εν λόγω δεσµοί απορρέουν από την αναπόδραστη πραγµατικότητα που περιβάλλει τον πολίτη. Η εκτόξευση της ανεργίας στο 12,1%, που φαίνεται σύντοµα να ανέρχεται στο 18-20%, η ανασφάλιστη εργασία που αγγίζει το 25%, οι δυσοίωνες προβλέψεις για το εργασιακό µέλλον και η απώλεια της ελπίδας ως επένδυσης για το µέλλον, εδραιώνουν την ανασφάλεια και τη ρευστότητα που περιβάλλει το σύγχρονο Έλληνα πολίτη. Οι επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης αγγίζουν ό- λο το φάσµα των ψυχικών διαταραχών: P Αύξηση της συχνότητας της διακοπής της ψυχιατρικής παρακολούθησης και θεραπείας για οικονο- µικούς λόγους και λόγους δυσλειτουργίας του δηµόσιου συστήµατος ψυχικής υγείας και «ευρηµατικότητα» των πολιτών σε σχήµατα «αυτοθεραπείας» µε εντυπωσιακή αύξηση της κατανάλωσης αντικαταθλιπτικών, υπνωτικών και αγχολυτικών. P Αύξηση του άγχους, του θυµού και της κατάθλιψης που συνδέονται άµεσα µε το φόβο απώλειας εργασίας ή την ανεργία. P Αύξηση περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας. P Αύξηση χρήσεως ναρκωτικών ουσιών και αλκοόλ, όπου για παράδειγµα κάθε αύξηση κατά 3% στην α- νεργία επιφέρει 28% αύξηση στους θανάτους από κατάχρηση αλκοόλ. Κεντρική µορφή της ρευστής µοντέρνας εποχής µας είναι ο άνθρωπος χωρίς µόνιµους, σταθερούς, διαρκείς, ανθεκτικούς δεσµούς ο οποίος χαρακτηρίζεται από την απελπισµένη αναζήτηση ταυτότητας, αυτοπροσδιορισµού και αυτοκατάφασης, καθώς και από ένα βαθύ αίσθηµα ανασφάλειας. Στη σύγχρονη κοινωνία, oι πολίτες διακατέχονται α- πό δύο διαφορετικούς τύπους ανασφάλειας: P την ανασφάλεια του πολίτη (civil insecurity) που αφορά στη διατήρηση της ακεραιότητας των αγαθών και των ατόµων σε ένα κράτος δικαίου, του οποίου τα εργαλεία είναι η αστυνοµία και η δικαιοσύνη. P την κοινωνική ανασφάλεια (social insecurity) ό- που οι άνθρωποι δεν έχουν πια εκείνα τα σταθερά στηρίγµατα, που θα τους επέτρεπαν να αισθάνονται κύριοι του µέλλοντός τους, στηριζόµενοι σε ένα στέρεο παρόν. Στον αντίποδα, οι «ξένοι» µιας κοινωνίας είναι η ευάλωτη οµάδα που εκφράζει µια ιδιαίτερη µορφή αποσύνδεσης από τον κοινωνικό δεσµό (desaffiliation sociale). Αυτό είναι ένα φαινόµενο που απορρέει από µία συλλογική απώλεια των βασικών χαρακτηριστικών των µελών της οµάδας που δεν είναι µόνο η έλλειψη εισοδήµατος, στέγασης, ιατρικής φροντίδας ή εκπαίδευσης, αλλά και η τελική έλλειψη/ απώλεια δύναµης, αυτοεκτίµησης και σεβασµού. Οι «ξένοι» γίνονται οι «αποκλεισµένοι», οι «κληρονό- µοι του φτωχού», που κουβαλούν πάνω τους τη µιζέρια και που πρέπει να κάνουν τιτάνιες προσπάθειες για να βρουν µία λύση. Παρατηρούµε λοιπόν, την ανάδυση της «κλινικής του εφήµερου» (Furtos, 2008), του πρόσκαιρου, της «υγρής» πραγµατικότητας και των σχέσεων, που µπορεί να κατανοηθούν µόνο µέσα από την οπτική του µείζονος κινδύνου της απώλειας της εµπιστοσύνης στον Εαυτό µας και στον Άλλο, στο παρόν και στο µέλλον, που καθιστά την έννοια του κοινωνικού δεσµού εξαιρετικά εύθραυστη. Υπό το πρίσµα της ψυχιατρικοποίησης και ψυχολογιοποίησης των κοινωνικο-οικονοµικών προβληµάτων, πολύπλοκες εκφάνσεις της κοινωνικής οδύνης και εγκατάλειψης αποκτούν µία κλινική διάσταση και οντότητα, κυρίως µέσα από το βιοϊατρικό µοντέλο. Η ακινησία, η παθητικότητα, η αφωνία, η απουσία φαντασιώσεων ή έκφρασης σκέψεως, η µονοτονία και η επαναληπτικότητα της ζωής, η «µηχανική» αυτοµατοποιηµένη λειτουργία της καθηµερινότητας και της υπάρξεως, η διακοπή αυτής της επανάληψης µε εξάρσεις βίας ή ψυχοκινητικής διέγερσης, η κοινωνική απο- µόνωση και η απόσυρση στον εαυτό, η έλλειψη φροντίδας για τον εαυτό, τα βουβά συναισθήµατα, η αντίσταση απέναντι σε κάθε απόπειρα κινητοποίησης. Όλα αυτά τα σηµεία θα µπορούσαν να εκτιµηθούν ως σηµεία µίας «προδρόµου σχιζοφρένειας» κατά DSM-III-R και DSM-IV. Τα άτοµα διαφόρων κοινωνικών οµάδων (πχ. άστεγοι, άποροι, µετανάστες, ψυχικά ασθενείς) βιώνουν το σύνδροµο του αυτοαποκλεισµού (Furtos, 2008), που σε κοινωνικό επίπεδο είναι ο αποκλεισµός από την ανθρώπινη κοινότητα, η έλλειψη αναγνώρισης α- πό την κοινωνική οµάδα που ανήκει το άτοµο, καθώς και ο αποκλεισµός από τον κόσµο της εργασίας, της κατοικίας, του πολιτισµού, της έννοιας του πολίτη που συµµετέχει σε µία κοινωνία. Η απώλεια του κουράγιου, που αγγίζει τα όρια της παραίτησης και της απελπισίας, είναι το βασικό παθογνωµονικό χαρακτηριστικό αυτής της «κλινικής του εφήµερου» (Furtos, 2008). Ωστόσο, υπάρχουν δυνατές απαντήσεις και λύσεις (πχ. δηµιουργία κοινωνικών δικτύων) απέναντι στο εφήµερο και επισφαλές της κοινωνίας µας. Η καταγραφή, η ανάλυση και η κατανόηση του φαινοµένου όχι µόνο ως πρόβληµα δηµόσιας υγείας και αντικείµενο ψυχιατρικής φροντίδας, αλλά και ως πολιτικό και κοινωνικό πεδίο παρεµβάσεων υπέρ της κοινωνικής συνοχής αποτελεί όρο sine qua non για την οποιαδήποτε προσπάθεια αντιµετώπισης της κατάστασης. Η Οικονοµική Κρίση και οι Επιπτώσεις στην Ψυχική Υγεία: Μια Νέα Ευκαιρία Ψυχιατρικοποίησης των Κοινωνικών Προβληµάτων ή Μια Νέα Κλινική Θεραπευτική Πραγµατικότητα; Στέλιος Στυλιανίδης, Ψυχίατρος Ψυχαναλυτής, Αν. Καθ. Κοιν. Ψυχιατρικής Παντείου Παν/µίου, Επιστηµονικός ιευθυντής Ε.Π.Α.Ψ.Υ. 7

6 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:56 AM Page 6 8 Οικονοµική Κρίση και ηµόσια Υγεία: Απειλή για την Κοινωνική Συνοχή Γεώργιος Κουλιεράκης, Ψυχολόγος της Υγείας, Ph.D., Επιστηµονικός Συνεργάτης, Τοµέας Κοινωνιολογίας, ΕΣ Υ Μια εκτενής οικονοµική µεταβολή στην κοινωνία µπορεί να έχει ως συνέπεια είτε την τροποποίηση ε- πικίνδυνων για την υγεία συµπεριφορών (π.χ. µείωση/ διακοπή καπνίσµατος, λόγω αύξησης της τιµής των τσιγάρων), δηλαδή µπορεί να εκληφθεί ως ευκαιρία, είτε την αύξηση των ψυχικών διαταραχών (π.χ. κατάθλιψη) και των αυτοκτονιών, δηλαδή να θεωρηθεί ως κρίση. Προηγούµενα παραδείγµατα µείζονος οικονοµικής ύφεσης, για παράδειγµα το οικονοµικό κραχ στις Η.Π.Α. στις αρχές του 1930, χαρακτηρίστηκαν από µείωση της θνησιµότητας από όλες τις αιτίες κατά 10%, αλλά από αύξηση των αυτοκτονιών κατά 40%, όταν το εισόδηµα µειώθηκε κατά 30% (Stuckler et al., 2009). Αντίστοιχα στοιχεία αναφέρονται και για τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, αµέσως µετά τη ση- µαντική κοινωνικο-πολιτική µεταβολή που συνέβη στις αρχές της δεκαετίας του 90: όταν το εισόδηµα µειώθηκε κατά 30%, αυξήθηκε τόσο η θνησιµότητα από όλες τις αιτίες κατά 20%, όσο και οι αυτοκτονίες κατά 40% (Stuckler et al., 2009). Μάλιστα, οι επιπτώσεις ήταν σοβαρότερες σε χώρες όπου οι κοινωνωνικο-οικονοµικές αλλαγές έγιναν γρήγορα, το σύστηµα κοινωνικής προστασίας ήταν αδύναµο και το κοινωνικό κεφάλαιο ήταν χαµηλό. Γνωρίζουµε ότι σε περιόδους σηµαντικών κοινωνικών κρίσεων που προκαλούνται είτε από φυσικά φαινόµενα, είτε από το ξέσπασµα πανδηµιών, είτε εξαιτίας µιας σηµαντικής οικονοµικής ύφεσης, αναδύονται προβλήµατα σε πολλαπλά επίπεδα (κοινωνικό, ψυχολογικό, πολιτικό). Η αποτελεσµατική διαχείριση αυτών των προβλη- µάτων πρέπει να βασίζεται σε ένα µοντέλο «κοινωνικής συνοχής». Για παράδειγµα, η ανάλυση της διαχείρισης κρίσεων, εξαιτίας του Τυφώνα Katrina στη Νέα Ορλεάνη, ή της επιδηµίας SARS στον Καναδά έδειξε ότι ένα µοντέλο διαχείρισης που βασίζεται στον έλεγχο και στις εντολές, είναι λιγότερο αποτελεσµατικό από έ- να αντίστοιχο, που βασίζεται στην «κοινωνική συνοχή» (Matthews, 2005). Συγκεκριµένα, το µοντέλο που βασίζεται στην «κοινωνική συνοχή» χαρακτηρίζεται από: α) Την ενεργή συµµετοχή των οµάδων πολιτών στο σχεδιασµό της διαχείρισης της κρίσης και στην ανάδειξή τους σε ισότιµους εταίρους, µε άµεσο αποτέλεσµα να αποκτήσουν το αίσθηµα ελέγχου και κυριαρχίας απέναντι στο φόβο, στην απελπισία και στην αβεβαιότητα. β) Την εγκαθίδρυση σχέσεων εµπιστοσύνης και στενής συνεργασίας ανάµεσα στο κράτος, στους πολίτες, στις επιχειρήσεις και στις υπηρεσίες υγείας, βοηθώντας στην εξασφάλιση της απαραίτητης κοινωνικής συναίνεσης για «περιοριστικά» µέτρα όπως ο εµβολιασµός, µια ενδεχόµενη καραντίνα ή ο κατ οίκον περιορισµός. γ) Τον επανακαθορισµό των κοινωνικών αξιών, όπως η ελευθερία, η ισότητα, η εθνική ασφάλεια, η ανεξαρτησία και η κοινωνική δικαιοσύνη ή εννοιών ό- πως ο οίκτος και ο εθνικισµός (Public Engagement Pilot Project on Pandemic Influenza [PEPPPI], 2005). Έχοντας ως σηµείο εκκίνησης τα παραπάνω, τίθενται δύο ουσιαστικά ερωτήµατα αναφορικά µε την κοινωνική συνοχή: µια οικονοµική κρίση, µε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, στην ελληνική πραγµατικότητα σήµερα, ευνοεί ή θέτει σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή; Και ακόµα, µπορεί η διατάραξη της κοινωνικής συνοχής, εξαιτίας της οικονοµικής κρίσης, να έχει επιπτώσεις στη σωµατική και στην ψυχική υ- γεία των ατόµων και ποιές; Η αύξηση της ανεργίας, η µείωση των δαπανών για προγράµµατα πρόνοιας/ κοινωνικής πολιτικής, η αύξηση των ψυχικών διαταραχών και η αύξηση χρήσης υπηρεσιών υγείας συνιστούν τις σηµαντικότερες απειλές για την κοινωνική συνοχή. Πρόσφατη έρευνα σε 26 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έδειξε ότι η ανεργία συνοδεύεται από ψυχικές διαταραχές, προβλήµατα εθισµού και ουσιοεξάρτησης, υιοθέτηση µη υγιεινού τρόπου ζωής µε αυξανόµενη κατανάλωση τροφών χαµηλής διατροφικής αξίας, καπνού και οινοπνεύµατος. Επιπλέον, η απώλεια της εργασίας σχετίζεται µε πληµµελή διαχείριση των νοσηµάτων από τις επιβαρυµένες υγειονοµικές υπηρεσίες. Τέλος, φάνηκε πως η αύξηση της ανεργίας κατά 1% συνδέεται µε παράλληλη αύξηση των αυτοκτονιών κατά 0,79% (Stuckler et al., 2009). Από την άλλη πλευρά, η αύξηση της νοσηρότητας κατά τη διάρκεια της κρίσης και µετά, εξ αιτίας των µακροπρόθεσµων επιπτώσεων από το άγχος, ωθεί σε µεγαλύτερη χρήση υπηρεσιών υγείας µε πληµµελή διαχείριση της νόσου και των ασθενών. Μάλιστα, προβλέπεται ότι η επιπλέον ζήτηση υπηρεσιών υγείας θα επιβαρύνει κυρίως τις δηµόσιες µονάδες παροχής υπηρεσιών υγείας, καθώς έχει φανεί ότι σε περιόδους µείωσης του εισοδήµατος, οι ασθενείς στρέφονται σε υπηρεσίες για τις οποίες έχουν ασφαλιστική κάλυψη (WHO, 2009). Αναφορικά µε την ανεργία, στοιχεία δείχνουν ότι έ- χει ήδη επέλθει µια σηµαντική αύξηση: από 8.1% το 2007 (WHO, 2010), σε 14.1% τον Σεπτέµβριο του 2010 (Eurostat, 2010). Επιπλέον, το ποσοστό των πολιτών που βρίσκονται κοντά στο όριο της φτώχειας ανέρχεται στο 20% τον Σεπτέµβριο του 2010 (Eurostat, 2010). Είναι αβέβαιο το κατά πόσο µπορεί τουλάχιστον να σταθεροποιηθεί το ποσοστό αυτό, όσο προχωρά η οικονοµική ύφεση. Αναφορικά µε τις αυτοκτονίες, ο σταθµισµένος δείκτης θανάτων από αυτοκτονίες ήταν το 2008, για την Ελλάδα, 2.85, σηµαντικά χα- µηλότερος από τον αντίστοιχο µέσο δείκτη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο οποίος ήταν 14.1 (WHO, 2010). Πόσο ακόµη θα διατηρηθεί αυτή η σηµαντική διαφοροποίηση; Είναι αβέβαιο. Και εάν ακόµη η οικονοµική ύφεση θεωρηθεί ως ευκαιρία, για ποιούς θα είναι;

7 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:56 AM Page 7 Οι καθοριστικοί παράγοντες της υγείας είναι οι παράγοντες που τεκµηριωµένα επηρεάζουν την υγεία. Οι λόγοι πίσω από τις ανισότητες στην υγεία είναι σύνθετοι και περιλαµβάνουν ένα ευρύ φάσµα παραγόντων όπως: οι συνθήκες διαβίωσης (στέγαση, περιβάλλον) οι συµπεριφορές υγείας (κάπνισµα, κατανάλωση αλκοόλ, φυσική άσκηση), οι οποίες επηρεάζονται από κοινωνικό-οικονοµικούς και πολιτισµικούς παράγοντες οι συνθήκες εργασίας και απασχόλησης (έκθεση σε φυσικούς, χηµικούς, και βιολογικούς παράγοντες κατά την εργασία, ασφάλεια στην εργασία, είδος σύµβασης εργασίας) το εισόδηµα (ή η απουσία του, και το άγχος που ακολουθεί) η εκπαίδευση και η πρόσβαση στην κοινωνική προστασία, συµπεριλαµβανοµένης της πρόσβασης σε ποιοτική υγειονοµική περίθαλψη. Η φτώχεια δεν είναι λοιπόν µόνο η έλλειψη εισοδή- µατος. Στις πλούσιες χώρες, η χαµηλή κοινωνικόοικονοµική κατάσταση σηµαίνει φτωχή εκπαίδευση, έλλειψη ανέσεων, ανεργία και ανασφάλιστη εργασία, κακές εργασιακές συνθήκες και ανασφαλείς γειτονιές, µε τον αντίστοιχο αντίκτυπο στην οικογενειακή ζωή. Τον τελευταίο καιρό έχει αποδειχθεί ότι η έκθεση σε όλους σχεδόν τους παράγοντες κινδύνου (υλικούς, ψυχοκοινωνικούς και συµπεριφοράς) είναι αντιστρόφως ανάλογη µε την κοινωνική θέση. ηλαδή, όσο χαµηλότερη είναι η κοινωνική θέση, τόσο µεγαλύτερη είναι η έκθεση στους διάφορους κινδύνους για την υγεία. Αυτό το φαινόµενο ονοµάζεται κοινωνική διαβάθµιση στην υγεία. Όλες οι συστηµατικές κοινωνικές ανισότητες στο εσωτερικό µιας χώρας παράγονται κοινωνικά, είναι τροποποιήσιµες και άδικες. Η Τελική Έκθεση της Επιτροπής για τους Κοινωνικούς Καθοριστικούς Παράγοντες της Υγείας συνοψίζει τα γνωστά µας ως τώρα ευρήµατα: u Υπάρχει έντονα µια κοινωνική διαβάθµιση στην υγεία (όσο χαµηλότερη είναι η κοινωνική θέση ενός ατόµου, τόσο χειρότερη είναι η υγεία του). u Οι ανισότητες στην υγεία είναι αποτέλεσµα των κοινωνικών ανισοτήτων και φυσικά δεν αντιµετωπίζονται µόνο µέσω του τοµέα υγείας αλλά µέσω διατοµεακής προσπάθειας. u Η οικονοµική ανάπτυξη και ο πλούτος µιας χώρας δε σχετίζεται µε το επίπεδο υγείας και ευηµερίας του πληθυσµού. u Η δράση που εστιάζει µόνο στους µη προνοµιούχους πληθυσµούς δε θα µειώσει επαρκώς τις ανισότητες. Για να µειωθεί η κοινωνική διαβάθµιση στην υ- γεία, οι ενέργειες θα πρέπει να αφορούν όλον τον πληθυσµό µε έµφαση ανάλογη µε τα επίπεδα ανάγκης. Σηµαντικές προτεραιότητες για δράση εντοπίζονται από την επιτροπή: 1) Στην επένδυση στα πρώτα χρόνια της ζωής, δηλαδή, στη σωµατική, συναισθηµατική και γνωστική ανάπτυξη των παιδιών. Οι εµπειρίες στην πρώιµη παιδική ηλικία, που ορίζονται από την προγεννητική περίοδο µέχρι τα πρώτα οκτώ έτη ζωής, αποτελούν κρίσιµη περίοδο, µια που πολλές προκλήσεις στην ενήλικη ζωή όπως η παχυσαρκία, τα καρδιαγγειακά και τα προβλήµατα ψυχικής υγείας έχουν τις ρίζες τους σε αυτά τα πρώτα χρόνια. 2) Στη βελτίωση του αστικού περιβάλλοντος. Η πλειοψηφία των ατόµων ζουν σε αστικές περιοχές. Η αυξανόµενη εξάρτηση από το αυτοκίνητο και η διαµόρφωση του αστικού περιβάλλοντος έτσι ώστε να διευκολύνεται η χρήση του αυτοκινήτου έχουν αλυσιδωτές συνέπειες στην ποιότητα του ατµοσφαιρικού αέρα και στην έλλειψη φυσικής δραστηριότητας. Ο σχεδιασµός του αστικού περιβάλλοντος έχει σηµαντικό αντίκτυπο στη συµπεριφορά. Καλείται λοιπόν να µπει στο επίκεντρο της αστικής διακυβέρνησης και του σχεδιασµού. 3) Στην εξασφάλιση πλήρους, δίκαιης και αξιοπρεπούς απασχόλησης. Οι συνθήκες απασχόλησης και εργασίας ασκούν ισχυρές επιδράσεις στην ισότητα στην υγεία. Τα αποτελέσµατα της φτωχής σωµατικής και ψυχικής υγείας σχετίζονται µε τις επισφαλείς θέσεις εργασίας, όπως τις συµβάσεις ορισµένου χρόνου, την απασχόληση χωρίς εργασιακή σύµβαση και την εργασία µερικής απασχόλησης. Οι αντίξοες συνθήκες εργασίας εκθέτουν τα άτοµα σε ένα ευρύ φάσµα φυσικών κινδύνων για την υγεία. Στους φυσικούς κινδύνους εκτίθενται συνήθως τα άτοµα που εργάζονται σε επαγγέλµατα χαµηλού κύρους. Το στρες στην εργασία σχετίζεται µε αύξηση κατά 50% του κινδύνου για καρδιαγγειακή νόσο. Α- κόµη, υπάρχουν αξιόπιστα δεδοµένα που καταδεικνύουν ότι η εργασία υψηλών απαιτήσεων, όταν τα άτοµα ασκούν χαµηλό έλεγχο και όταν υπάρχει α- συµφωνία προσπάθειας-επιβράβευσης, αποτελεί παράγοντα κινδύνου. 4) Στην κοινωνική προστασία σε όλη τη διάρκεια της ζωής. Όλοι οι άνθρωποι, καθ όλη τη διάρκεια της ζωής τους, χρειάζονται κοινωνική προστασία. Χρειάζονται επίσης προστασία σε περιπτώσεις ό- πως είναι η αρρώστια, η αναπηρία, και η απώλεια εργασίας ή εισοδήµατος. Η παιδική φτώχεια και η διαιώνιση της φτώχειας από γενιά σε γενιά είναι τα κύρια εµπόδια στη βελτίωση της υγείας του πληθυσµού και στη µείωση των ανισοτήτων στην υγεία. 5) Στην πρόσβαση στην υγειονοµική περίθαλψη. Το σύστηµα υγείας αποτελεί από µόνο του έναν καθοριστικό παράγοντα της υγείας, καθώς επηρεάζεται και επηρεάζει άλλους κοινωνικούς καθοριστικούς παράγοντες. Η αναδιάρθρωση των υπηρεσιών υγειονοµικής περίθαλψης πρέπει να βασίζεται στις αρχές της ισότητας, της πρόληψης της ασθένειας και της προαγωγής υγείας. Απαραίτητη είναι και η ενδυνάµωση του εργατικού δυναµικού στον τοµέα της υγείας, ώστε να µπορεί να αναλάβει δράση έναντι των κοινωνικών καθοριστικών παραγόντων της υγείας. Για περισσότερες πληροφορίες: data/assets/pdf_file/0005/9 8438/e81384.pdf ocio_economics/documents/ev_060302_rd06_en.pdf Η Κοινωνική ιαβάθµιση των Ανισοτήτων στην Υγεία και οι Τοµείς ράσης Χριστίνα ηµητρακάκη Ψυχολόγος Έρευνας, ιευθύντρια Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής 9

8 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:56 AM Page 8 10 Ποιότητα Ζωής, Προτιµήσεις και Προσδοκίες από τη Θεραπεία των Ασθενών µε Ρευµατοειδή Αρθρίτιδα στην Ελλάδα Κωνσταντίνα Καραγεωργοπούλου, Ιατρός, Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής Η ρευµατοειδής αρθρίτιδα είναι µία χρόνια εκφυλιστική νόσος µε επιζήµια αποτελέσµατα σε πολλές εκφάνσεις της ζωής των ασθενών, συµπεριλαµβανοµένης της φυσικής, ψυχολογικής και κοινωνικής λειτουργικότητας και της επίπτωσής της στον ελληνικό πληθυσµό (Andrianakos et al, 2005). Οι ασθενείς µε ρευµατοειδή αρθρίτιδα χρήζουν δια βίου ιατρικής παρακολούθησης και φαρµακευτικής αγωγής. Απώτερος στόχος της οποιασδήποτε θεραπευτικής παρέµβασης είναι αφενός να τους προστατεύσει από την εγκατάσταση µακροχρόνιας λειτουργικής ανικανότητας και αφετέρου να τους εξασφαλίσει µία συνολικά καλύτερη ποιότητα ζωής. Τα τελευταία χρόνια, οι θεραπευτικές επιλογές στη ρευµατοειδή αρθρίτιδα περιλαµβάνουν, εκτός από τη συµβατική θεραπεία µε τροποποιητικά της νόσου αντιρρευµατικά φάρµακα (DMARDs), τη χορήγηση των νεότερων βιολογικών παραγόντων, µε τη µορφή υποδόριων ενέσεων ή, σε ενδονοσοκοµειακό πλαίσιο, µε τη µορφή ενδοφλέβιας θεραπείας. Η θεραπεία µε βιολογικούς παράγοντες έχει αλλάξει ριζικά την αντιµετώπιση της νόσου, καθώς επιβραδύνει σηµαντικά την εξέλιξή της. εδοµένου ότι οι ασθενείς µε ρευµατοειδή αρθρίτιδα και ειδικά οι ασθενείς που λαµβάνουν βιολογικό παράγοντα καταναλώνουν πολλές και ακριβές υπηρεσίες υγείας, είναι απαραίτητο να καταγράφονται οι προτιµήσεις τους σε σχέση µε τη θεραπεία τους, οι προσδοκίες τους από αυτή, η ενηµέρωσή τους για τις θεραπευτικές επιλογές και η συµµετοχή τους στη θεραπευτική απόφαση. Ακόµη είναι χρήσιµο να αξιολογείται η ποιότητα ζωής τους. Τους παραπάνω στόχους είχε η έρευνα που εκπονήθηκε από το Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής σε συνεργασία µε το Κέντρο Μελετών Υπηρεσιών Υγείας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών. Η συλλογή των δεδοµένων έγινε µε συνεντεύξεις πρόσωπο µε πρόσωπο (στο χώρο αναµονής των δη- µόσιων και ιδιωτικών ρευµατολογικών ιατρείων) και µε τηλεφωνικές συνεντεύξεις µε βάση αυτοσχέδιο ερωτηµατολόγιο διάρκειας περίπου 20 λεπτών. Στην έρευνα συµµετείχαν 290 ασθενείς µε ρευµατοειδή αρθρίτιδα που ελάµβαναν βιολογικούς παράγοντες (αναλογία ανδρών:γυναικών 1:3) από δηµόσια (69.7%) και ιδιωτικά ρευµατολογικά ιατρεία της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, του Ηρακλείου και της Λάρισας. Οι ασθενείς ήταν ηλικίας 23 έως 84 ετών (διάµεση ηλικία 55 έτη, τυπική απόκλιση έτη). Το 73,1% των ασθενών είχαν πρώτη διάγνωση ρευµατοειδούς αρθρίτιδας >5 έτη πριν, ενώ το 57,4% αυτών ελάµβαναν βιολογικό παράγοντα >2 έτη. Τα σηµαντικότερα αποτελέσµατα της έρευνας ήταν τα εξής: l Οι ασθενείς δήλωσαν ότι αισθάνονται ανεπαρκώς ενηµερωµένοι για σηµαντικές παραµέτρους της νόσου και της θεραπείας τους. Σε κλίµακα από το 1 (καµία ενηµέρωση) ως το 5 (άριστη ενηµέρωση) τα ποσοστά των ασθενών που «βαθµολόγησαν» την ενη- µέρωσή τους από 1 έως 2 (δηλαδή καµία/ελλιπής ε- νηµέρωση) σχετικά µε το είδος θεραπείας ήταν 21.7%, ενώ σχετικά µε τις ανεπιθύµητες ενέργειες της θεραπείας ήταν 52.1%, σχετικά µε τη διάρκεια της θεραπείας ήταν 55.2% και τέλος σχετικά µε την πιθανή πορεία της νόσου ήταν 45.5%. l Για το µεγαλύτερο µέρος των ασθενών, η κύρια πηγή ενηµέρωσης ήταν ο ιατρός τους, ενώ πηγές όπως ίντερνετ, ΜΜΕ, φίλοι και άλλοι επαγγελµατίες υγείας είχαν πολύ µικρά ποσοστά ως πηγές ενηµέρωσης. Ασθενείς ηλικίας <50 ετών ανέφεραν ότι χρησιµοποιούν σε σηµαντικά µεγαλύτερο βαθµό το ιντερνέτ ως πηγή ενηµέρωσης σε σχέση µε ασθενείς >50 ετών. l Πολύ µικρό ποσοστό των ασθενών συµµετείχε στη θεραπευτική απόφαση. Το 71% των ασθενών α- νέφερε ότι οι θεραπευτικές αποφάσεις λήφθηκαν από τον θεράποντα ιατρό χωρίς τη συµµετοχή των ιδίων. l Οι ασθενείς εξέφρασαν χαµηλές προσδοκίες από τη θεραπεία τους. Το «Να νιώσω πιο καλά συνολικά» αξιολογήθηκε ως το πιο σηµαντικό προσδοκώµενο θεραπευτικό αποτέλεσµα από το 63,2% των ασθενών, ακολουθούµενο από τον «Μειωµένο πόνο στις αρθρώσεις» από το 34,7% των ασθενών. Μόνο το 16% των ασθενών αξιολόγησαν την «Μακροπρόθεσµη ανακούφιση από τα συµπτώµατα της ρευµατοειδούς αρθρίτιδας» ως ένα πολύ σηµαντικό αποτέλεσµα. l Η ρευµατοειδής αρθρίτιδα επηρεάζει αναµφισβήτητα την ποιότητα ζωής των ασθενών. Το 29,7% των ασθενών εξέφρασαν πλήρη συµφωνία µε την πρόταση «Συνολικά, η ρευµατοειδής αρθρίτιδα επηρεάζει την ποιότητα ζωής µου», το 34,1% µε την πρόταση «Η ρευµατοειδής αρθρίτιδα έχει επηρεάσει την απόλαυση µου στη ζωή» και το 24,7% µε την πρόταση «Η ρευµατοειδής αρθρίτιδα επηρεάζει την ικανότητα µου να εργάζοµαι». Οι ασθενείς >65 ετών και οι γυναίκες εξέφρασαν µεγαλύτερα ποσοστά συµφωνίας µε τις παραπάνω δηλώσεις. Το 25,2% και 49,7% των ασθενών δήλωσαν ότι ήταν «εξαιρετικά ικανοποιηµένοι» και «πολύ ικανοποιηµένοι» αντίστοιχα από την χορηγούµενη θεραπευτική αγωγή. εν υπήρξε στατιστικά σηµαντική διαφορά στην ι- κανοποίηση των ασθενών από ενδοφλέβια και υποδόρια θεραπεία, ενώ το 62% των ασθενών που έλαβαν θεραπεία υποδορίως θα ήταν πρόθυµοι να στραφούν σε ενδοφλέβια θεραπεία µετά από πρόταση του ρευµατολόγου τους. Λαµβάνοντας υπόψη τα παραπάνω και προκειµένου να βελτιωθούν τα αποτελέσµατα και η ποιότητα ζωής των ασθενών µε ρευµατοειδή αρθρίτιδα, καθίσταται αναγκαίο να ενηµερώνονται ενδελεχώς για τις παρα- µέτρους της νόσου τους αλλά και να εµπλέκονται πιο ενεργά στην απόφαση για τη θεραπεία τους.

9 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:57 AM Page 9 Η καταναλωτική επανάσταση συνοδεύτηκε Τα από σεξουαλικώς µια τητα µεταδιδόµενα και οι γνώσεις νοσήµατα του ιατρού (σύφιλη, βρίσκονται επίσης σε ένα περίπτωση α- αποµάκρυνσης των ΑΜΕΑ από σηµαντική αλλαγή στην κοινή γνώµη των βλεννόρροια, δυτικών ποδεκτό AIDS, κ.ά.) επίπεδο, αποτελούσαν προσελκύει µάστιγες, αυξανόµενο µε τους ενδιαφέρον στην υπαλλήλους, στους οποίους καταφεύγουν για χωρών, µε την αρχή να σηµειώνεται στη εκατόµβες δεκαετία θυµάτων σε Ευρώπη. όλο τον κόσµο. Σε πολλούς να καταγγείλουν το βιασµό τους, κυρίως λόγω της λαούς κυριάρχησε η αντίληψη της «κάθαρσης» του αδυναµίας των υπαλλήλων Η του Ο κόσµος έγινε πιο διερευνητικός και α- να κατανοήσουν τα άτοµα Η επαναξιολόγηση µε την πιο απλή της µορφή νοσούντα ανθρώπου µέσω της σεξουαλικής επαφής µε αναπηρία. γίνεται µέσω υποχρεωτικής συνεχιζόµενης ιατρικής παιτητικός ως προς την ποιότητα παροχής υπηρεσιών σε όλους τούς τοµείς. Σε πολλές χώρες µάλιστα δεν τους δίνεται η άδεια εκ- του µε το «καθαρό σώµα». να υποβάλουν αναφορά ή καταγγελία παίδευσης. Ένα τέτοιο σύστηµα ισχύει στην στην Αυστρία, όπου οι ιατροί υποχρεούνται να συλλέξουν θεση 150 στο µό- αστυνοµία ή να ορκισθούν ή να δώσουν κατά- Προκαταλήψεις Το Πρόβληµα Αξιολόγηση Η παροχή υπηρεσιών υγείας δεν θα µπορούσε να δικαστήριο, λόγω αυτής της σωµατικής Η κάθαρση ρια αυτή από είχε την ως παρακολούθηση αποτέλεσµα το συνεδρίων βιασµό τους ανά µειονεξίας. 3τία. αποτελέσει εξαίρεση. παρθένων κοριτσιών Το σύστηµα από αυτό τον ασθενή, όµως, έχει µε στόχο το µειονέκτηµα την ότι δεν και Αύξηση αποµάκρυνση µπορεί του µολυσµατικού να διερευνήσει αιτίου τι έµαθε και ο τη ιατρός θεραπεία του αρρώστου. από την παρακολούθηση των συνεδρίων και πώς εφάρµοσε τη των Ανισοτήτων του Ιατρικού Το 1999, το Ινστιτούτο Ιατρικής στην Ουάσιγκτον 5. Την κατάσταση επιδεινώνει συχνά η έλλειψη ειδικευµένου προσωπικού (π.χ. διερµηνέων την νοηµα- υπολόγισε ότι περίπου µε ασθενείς πεθαίνουν από ιατρικά σφάλµατα κάθε χρόνο στις ΗΠΑ. τικής γλώσσας για τα άτοµα νέα γνώση στο κλινικό του έργο. της Συχνότητας Ήδη από τον 16ο αιώνα σε αρκετά ευρωπαϊκά στην επαγγέλµατος. µε προβλήµατα ακοής) Υγεία Στην Ολλανδία, πέρα από τη συνεχιζόµεvη στα ιατρική αστυνοµικά τµήµατα ή στα δικαστήρια. Επίσης Την ίδια περίπου εποχή, n κοινή γνώµη στη κράτη Μεγάλη γινόταν σεξουαλική συνεύρεση ασθενών από εκπαίδευση, κάθε ιατρός δέχεται ανά 5ετία η επίσκεψη δυσκολία πρόσβασης στους δηµόσιους χώρους Βρετανία αναστατώθηκε από τη δηµοσίευση σύφιλη του ιδιαίτερα υψηλού ποσοστού θανάτων σε παιδιά που υ- ή γονόρροια µε παρθένες γυναίκες, µε στόχο την απαλλαγή του ασθενή από τη νόσο. στην Ευρώπη Ένα από τα Ασθενών τριµελούς ιατρικής επιτροπής. Η επιτροπή (π.χ. διερευνά λόγω ανυπαρξίας ειδικής ράµπας για την κίνηση σε βάθος το σύνολο του κλινικού έργου, ατόµων την εφαρ- µε προβλήµατα κινητικότητας) αποτελεί ανασταλτικό ποβλήθηκαν σε πολύπλοκες καρδιοχειρουργικές µογή τεκµηριωµένης ιατρικής και αναφορές άλλων παράγοντα για την υποβολή µήνυσης ή επεµβάσεις στο Βασιλικό Νοσοκοµείο του Οι Bristol. αντιλήψεις συναδέλφων αυτές διαπιστώθηκαν και ασθενών. τα τελευταία αναφοράς περιστατικών βιασµού από τις παθούσες. Τα ποσοστά από της διεγχειρητικής AIDS θνησιµότητας χρόνια ήταν Βασικά Στοιχεία σε κατοίκους περιοχών της υποσαχάριας πολύ µεγαλύτερα από ότι σε άλλα νοσοκοµεία Αφρικής, όπου της Στις Ασίας, ΗΠΑ, της από Ευρώπης το 1990, και το της δίπλωµα Αµερικής. ειδικότητας Συµπεράσµατα ανανεώνεται µετά από µελετών, επιτυχείς που εξετάσεις έγιναν κάθε 10ετία. γίνονταν παρόµοιες επεµβάσεις. Μάλιστα τα αποτελέσµατα 21 χώρες, έδειξαν Μια πρόσφατη ότι στις 14 µελέτη από αυτές µεταξύ κατεγράφησαν βιασµοί παθολόγων, Το έδειξε πρόβληµα για της σεξουαλικής της κακοποίησης Έννοιας των Έγινε φανερό ότι στο νοσοκοµείο αυτό υπήρχε ένα παρθένων πρώτη φορά ατόµων ότι η από υψηλότερη φορείς του βαθµολογία AIDS. ατόµων σε επανεξετάσεις ειδικότητας στις ΗΠΑ, συνοδεύεται µε σωµατική αδυναµία ή στέρηση ή αναπηρία, συντεχνιακό κλίµα µυστικοπάθειας και µη ανεκτικότητας σε οποιαδήποτε κριτική. λύτερη ποιότητα παροχής υπηρεσιών σε τοµείς από καθώς κα- και των παρθένων κοριτσιών ως µέσο για την όπως κάθαρση από σοβαρές της Ποιότητας και µοιραίες ασθένειες, όπως είναι το AIDS, υφίσταται και αποτελεί Οι πεποιθήσεις αυτές οδηγούν συχνά στο βιασµό ο έλεγχος του διαβήτη και η εφαρµογή προληπτικής Η ιδιαιτερότητα της περιπτώσεως του νοσοκοµείου νηπίων ή µικρών κοριτσιών από ανθρώπους που έ- µαστογραφίας. σύγχρονο πρόβληµα, κυρίως σε χώρες της υποσαχάριας Αφρικής, της νότιας του Bristol βρίσκεται στο ότι συνέβη σε γνωστό χουν µολυνθεί µεγάλο πανεπιστηµιακό νοσοκοµείο τnς Μεγάλnς AIDS. Βρε- Μεγαλύτερο κίνδυνο βιασµού διατρέχουν τα από τον ιό HIV ή νοσούν ήδη από στην και νοτιο ανατολικής Υγεία Στην Ελλάδα δεν υπάρχει µεταπτυχιακό σύστηµα Ασί- ας, της ε- βόρειας Αµερικής, ακόµα και της Ευρώπηςτάνιας, στελεχωµένο από ιατρούς που δεν άτοµα ήταν «κακοί» µε την κλασική έννοια του όρου. στά αδύναµους για οποιαδήποτε σθεναρή και επι- που έχουν κάποια αναπηρία, διότι τους καθι- παναξιολόγησης των ιατρών. Η πολιτεία έχει υποχρέωση να διασφαλίσει στους πολίτες ότι οι ειδικευτυχή αντίσταση κατά τον βιασµό τους (π.χ. άτοµα µένοι ιατροί που ενδεχοµένως επισκέπτονται τυφλά, κωφά, µε νοητική στέρηση, κ. ά.). Η νοοτροπία είναι ε- αυτή απαιτεί αφενός την εξέταση του Το παράδειγµα από το Βασιλικό νοσοκοµείο του νηµερωµένοι για τις τελευταίες εξελίξεις µεγέθους της ειδικό-τοτητάς τους, είναι αποτελεσµατικοί στις κών, θεραπείες ιατρικών και κοινωνικών παρεµβάσεων, που θα προβλήµατος, καθώς και των νοµι- Bristol όπως και άλλα δικαιολογούν απόλυτα το ενδιαφέρον του τύπου και την ανησυχία του Ηκοινού ευκολότερη για που προσέγγιση εφαρµόζουν και ο παράσχουν βιασµός των γενικά γυναικών της επι- µε ειδικές πίπεδο ανάγκες υπηρεσιών. αποδίδεται, σύµφωνα µε την προφύλαξη της υγείας και της αξιοπρέπειας ένα πρέπει υψηλό να ε- εφαρµοσθούν από τα κράτη, µε στόχο την επάρκεια του συστήµατος αξιολόγησης στηµονικής κατάρτισης των ιατρών. τους ερευνητές, στα εξής αίτια: των ευπαθών αυτών πληθυσµιακών οµάδων. Η θεσµοθέτηση της επαναξιολόγησης στη χώρα Η αρχική αξιολόγηση της επαγγελµατικής επάρκειας του ειδικευµένου ιατρού γίνεται µε τις 1. εξετάσεις Λόγω της αναπηρίας τους τα άτοµα µε ειδικές µας θ αποτελέσει σηµαντικό βήµα προς αυτή την κατεύθυνση. Ιδιαίτερη ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση θα πρέπει να υπάρχει από τους προµηθευτές υπηρεσιών ειδικότnτας. Η ιατρική επιστήµη όµως συνεχώς ανάγκες ανανεώνεται, µε νέες γνώσεις και µε την νεργά εφαρµογή και να έχουν διατηρήσει την αγνότητά τους, είναι πιθανότερο να είναι σεξουαλικά ανε- Η επιτυχία της επαναξιολόγησης είναι δυνατή υγείας µόνο (ιατρούς, νοσηλευτικό προσωπικό, κ.ά.)από νέας τεχνολογίας. αφού έχουν µεγαλύτερες δυσκολίες επιλογών για την αστυνοµία, Χριστίνα εάν υπάρξει συναίνεση µεταξύ των ενδιαφεροµένων καθώς και από τους λειτουργούς τις προσωπικές τους σχέσεις και γενικά για την ιδιωτική τους γιαζωή. ωση του προβλήµατος και η σωστή και ισότιµη αν- και κερδηθεί η µάχη των ιδεών. της δικαιοσύνης, ηµητρακάκη, προκειµένου να επιτευχθεί η µεί- Οι ιατροί που εξασκούν το ιατρικό επάγγελµα Ψυχολόγος Έρευνας, πολλά χρόνια, πιστεύεται ότι έχουν συσσωρεύσει Για να επιτευχθεί αυτό, πρέπει πρώτα τα ηγετικά τιµετώπιση στελέχη της αναπηρίας της ιατρικής τους της τα χώρας καθιστά µας εύκο- να είναι άτοµα διατεθει- µε ειδικές ανάγκες. των θυµάτων, πολλά από τα οποία είναι γνώσεις και εµπειρία που τoυς επιτρέπει Επιστηµονική 2. να Η παράσχουν µια ποιότητα υπηρεσιών. Παραδόξως, λους η άποψη στόχους µένα για τους να δώσουν επίδοξους στοιχεία βιαστές. καλής Μάλιστα πρακτικής. Συνεργάτης ΚΜΥΥ ύπαρξη αυτή δεν επιβεβαιώνεται από την ιατρική έρευνα. επιστήµονες έχουν διαπιστώσει ότι τα άτοµα αυτά Επιπλέον, ενηµέρωση και ΙΚΠΙ για τις εσφαλµένες προκαταλήψεις σχολέςθα πρέπει να παρέχεται στα άτοµα µε ει- διατρέχουν συχνά Η µάχη τριπλάσιο των ιδεών κίνδυνο περνά και βιασµού από τις ιατρικές σε Μια πρόσφατη ανάλυση 62 ερευνών που σχέση αξιολόγησαν τη γνώση και την ποιότητα της ιατρικής περί- πό τώρα να ενηµερωθούν για τις αλλαγές στόχο στον την έ- µεγαλύτερη προστασία τους από τυχόν µε ανθρώπους και από τoυς χωρίς ειδικευόµενους αναπηρία. ιατρούς που δικές πρέπει ανάγκες, α- καθώς και στις οικογένειές τους, µε θαλψης σε σχέση µε το έτος αποφοίτησης από την λεγχο επάρκειας των ιατρών στο εξωτερικό 3. Τα άτοµα που εξαρτώνται από άλλους, λόγω της βιασµό. και να ιατρική σχολή, έδειξε ότι στο 50% των ερευνών παρατηρήθηκε, µε την πάροδο του χρόνου, µια έκπτωτρικό επάγγελµα. πεισθούν για τα οφέλη για τους ασθενείς και για το ια- Νικολέττα Θάνου, ύπαρξης κάποιας αναπηρίας, είναι ψυχολογικά περισσότερο τρωτά και έτσι καθίστανται εύκολος στόχος για πιθανή σεξουαλική τους κακοποίηση. ρ.χρήστος ση της Οδοντίατρος αποτελεσµατικότητας του ιατρού αναφορικά µε όλους τoυς µετρήσιµους δείκτες. -Υγιεινολόγος, Η θεσµοποίηση της τακτικής περιοδικής επαναξιολόγησης των ιατρών έχει µεγαλύτερες πιθανότητες Ψαρόπουλος, Μόνο Ειδ. µια στην έρευνα Κοινωνική έδειξε βελτίωση στην 4. αποτελεσµατικότητα Σε πολλές επιτυχίας περιπτώσεις εάν διαπιστώνεται υποστηρίζεται από άγνοια τους χειρισµού πάροδο των ατόµων ιατρικών µε υπηρεσιών, ειδικές ανάγκες τη µεγάλη από τους πλειοψηφία δι- των πο- Συστηµάτων αποδέκτες των Οικονοµολόγος -Προληπτική του ιατρού. Φαίνεται ότι µε τον των ετών µειώνεται το ενδιαφέρον του ιατρού κηγόρους, να υι-τηοθετήσει Οδοντιατρική νέες τεχνικές και νέες θεραπείες. γούς, τους συµβούλους ψυχολόγους, 2009 ξεκίνησε η αξιολόγηση κ.ά. όλων Το γεγο- των ιατρών ανά λιτών. αστυνοµία, Στη Μεγάλη τους δικαστικούς Βρετανία, λειτουρ- όπου στο τέλος του Ποιότητας νός αυτό καθιστά 5ετία, τους 9 στους λειτουργούς 10 πολίτες αδύναµους πιστεύουν στην ότι είναι πολύ ση- Για τoυς ανωτέρω λόγους, η επαναξιολόγηση υπεράσπιση των ι- και µαντικός στην προστασία ο περιοδικός των έλεγχος ατόµων της µε ειδικές επιδεξιό- ανάγκες, τητας ύστερα των από ιατρών, το βιασµό στην Ελλάδα; τους. αποτελεσµατικό- ατρών που στοχεύει να πιστοποιήσει ότι η Υπάρχει

10 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:57 AM Page Φαρµακευτική απάνη Ηλεκτρονική Συνταγογράφηση Φαρµάκου Μαριάνθη - Ταξιαρχούλα Χατζέλλη, MSc. ιοίκηση της Υγείας Η δαπάνη υγείας είναι ένα κόστος το οποίο όλα τα συντεταγµένα κράτη έχουν αποφασίσει να επωµιστούν ως επένδυση για την µακροχρόνια οικονοµική ανάπτυξη και την πρόοδο τους. Η φαρµακευτική δαπάνη δεν είναι προστιθέµενη, αφού εξοικονοµεί πόρους από άλλα κονδύλια του συστήµατος. Το γεγονός ότι οι φαρµακευτικές δαπάνες αποτελούν ποσοστό µικρότερο του 10% του συνόλου των δαπανών των ασφαλιστικών οργανισµών, δε σηµαίνει ότι οι προσπάθειες συγκράτησης και µείωσής τους, από την πλευρά της πολιτείας, δεν είναι θεµιτές. Αλλά αυτές οι προσπάθειες, χωρίς σαφή προσανατολισµό, ενδελεχή µελέτη και κυρίως χωρίς την συνεργασία και το διάλογο όλων των εµπλεκόµενων φορέων τελικώς εισάγουν ανισότητες στο σύστηµα, χωρίς να προσφέρουν στον αρχικό τους σκοπό. Ειδικότερα, σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπάρχει κρατική παρέµβαση σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό στην αγορά του φαρµάκου. Η παρέµβαση αυτή γίνεται τόσο µε τη µορφή της εγκαθίδρυσης των συστηµάτων κοινωνικής προστασίας όσο και συµπληρωµατικά µε τη µορφή ρυθµιστικών παρεµβάσεων µε στόχο την προστασία της δηµόσιας υγείας, την προστασία της εγχώριας βιοµηχανίας και τον έλεγχο των κρατικών δαπανών. Στο πλαίσιο αυτό, παρατηρούµε ότι υπάρχει δηµόσια παρέµβαση στην αγορά του φαρµάκου. Έχει γίνει κατανοητή η δηµόσια παρέµβαση στον έλεγχο των τιµών, στην καθιέρωση ενιαίου ασφαλιστικού καταλόγου συνταγογραφούµενων φαρµάκων και στην αναγκαιότητα καταβολής ποσοστού συνασφάλισης από την πλευρά των χρηστών. Την 4 η θέση ανάµεσα στις χώρες µέλη της Ε.Ε. κατέχει η Ελλάδα στο ύψος των φαρµακευτικών δαπανών ως ποσοστό επί του ΑΕΠ, σύµφωνα µε πρόσφατα στατιστικά στοιχεία. Η φαρµακευτική δαπάνη έ- χει εκτιναχθεί στα ύψη προκαλώντας αιµορραγία αρκετών δισ. ετησίως στα ταµεία και στους ασφαλισµένους. H παραπάνω σηµαντική αύξηση της φαρµακευτικής δαπάνης οφείλεται: P Στην έλλειψη µηχανογράφησης. P Στην έλλειψη ελέγχου στο σύστηµα υγείας. P Στην υπερσυνταγογράφηση. P Σε κοινωνικοοικονοµικούς και δηµογραφικούς παράγοντες. P Στην αύξηση κατανάλωσης φαρµάκων. Ένα από τα πιο αποτελεσµατικά µέτρα για την µείωση της φαρµακευτικής δαπάνης αποτελεί η ηλεκτρονική συνταγογράφηση (e-prescription). Αποτελεί µια καινούργια σχετικά λέξη στη φαρµακευτική ορολογία, και αναφέρεται σε ηλεκτρονικά συστήµατα που διασύνδεουν όλα τα σηµεία της αλυσίδας διακίνησης του φαρµάκου (γιατρούς, νοσοκοµειακές µονάδες, ασφαλιστικά ταµεία, φαρµακεία, λοιπούς φορείς) από άκρη σε άκρη, µε στόχο την µεγιστοποίηση των πλεονεκτηµάτων. Ένα σύστηµα ηλεκτρονικής συνταγογράφησης επιτρέπει την ολοκληρωµένη διαχείριση της σχετικής ροής εργασιών και καλύπτει τα ακόλουθα: P Οι συνταγές δηµιουργούνται από τους γιατρούς σε υπολογιστή µέσω ειδικής εφαρµογής, και αποθηκεύονται/διακινούνται ηλεκτρονικά. P Τα φαρµακεία ανακτούν τις συνταγές, επικυρώνουν την ορθότητα τους και παραδίδουν τα απαραίτητα φάρµακα στους αντίστοιχους ασθενείς. P Κατά την ηλεκτρονική συνταγογράφηση, ο γιατρός αναγράφει τη συνταγή σε ειδική εφαρµογή και κατόπιν αυτή αποστέλλεται ηλεκτρονικά και µε κρυπτογράφηση στα αντίστοιχα φαρµακεία. Ταυτόχρονα, η ηλεκτρονική συνταγή αποθηκεύεται σε ένα κεντρικό σύστηµα διαχείρισης δεδοµένων. Από εκεί, µπορούν επίσης οι ασφαλιστικοί οργανισµοί να συλλέξουν και να επεξεργαστούν τις συνταγές που τους αντιστοιχούν. Η υιοθέτηση ενός ολοκληρωµένου συστήµατος η- λεκτρονικής συνταγογράφησης µε σύγχρονες προδιαγραφές, προσφέρει αποδεδειγµένα πλεονεκτήµατα, όσον αφορά στην ποιότητα και στο κόστος των υπηρεσιών περίθαλψης: P Μείωση της γραφειοκρατίας. P Λιγότερα λάθη στη ροή των φαρµάκων. P Υψηλότερη ποιότητα συνταγών. εν µπορεί να ξεχασθεί ή να παρανοηθεί πληροφορία, όσον αφορά στη δόση, στη συχνότητα, στο προϊόν (µε αποτέλεσµα την καλύτερη συµµόρφωση των ασθενών). P Αύξηση της αποδοτικότητας της ιατρικής εργασίας. P Περιορισµό και έλεγχο των φαρµακευτικών δαπανών. P Καθοδήγηση του γιατρού που συνταγογραφεί, ο οποίος και αναγνωρίζει ελλείψεις σχετικά µε το επίπεδο των φαρµάκων. P On-line πρόσβαση του γιατρού που συνταγογραφεί σε εξειδικευµένες πληροφορίες για όλα τα φάρ- µακα. P Θεώρηση των συνταγών που εγγυάται ότι ο φαρ- µακοποιός θα παραδώσει τα σωστά φάρµακα. P Μείωση των κινδύνων λόγω λανθασµένης επικοινωνίας πληροφοριών που αφορά φάρµακα και σχέδια θεραπείας. P Υψηλό βαθµό ικανοποίησης των χρηστών, αφού εξοικειωθούν µε το σύστηµα. P Εξοικονόµηση χρόνου για όλους τους χρήστες, που θα οδηγήσει στο να µετατεθεί η προσοχή σε άλλες διαδικασίες που σχετίζονται µε τους ασθενείς. P On-line πρόσβαση στο σύστηµα, που επιτρέπει στον καθένα να έχει τις σωστές πληροφορίες για τα φάρµακα που έχουν συνταγογραφηθεί από κάθε γιατρό, τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν. P Παροχή ευκαιριών στους γιατρούς που εκπαιδεύονται ώστε ν αποκτήσουν εµπειρία στη συνταγογράφηση. Το σύστηµα θα κάνει διορθώσεις και εισηγήσεις, π.χ. αν η δόση της συνταγογραφηµένης χορήγησης φαρµάκου είναι λανθασµένη. Συµπερασµατικά, κεντρικό σηµείο αποτελεί το ζήτηµα κατά πόσον το φάρµακο αποτελεί κοινωνικό α- γαθό ή εµπορεύσιµο προϊόν. Η οποιαδήποτε προσπάθεια µείωσης των φαρµακευτικών δαπανών επιβάλλει µία σειρά από µέτρα σε συνδυασµό µε το συνεχή έλεγχο για την εφαρµογή τους, αλλιώς δεν θα υ- πάρξουν τα επιθυµητά αποτελέσµατα. Η ηλεκτρονική συνταγογράφηση αποτελεί επιτακτική ανάγκη για τον εξορθολογισµό της χορήγησης και της δαπάνης των φαρµάκων στην Ελλάδα.

11 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:57 AM Page ο Ετήσιο Ευρωπαϊκό Συνέδριο «Health Technology Assessment: A European Collaboration» Στις 6-9 Νοεµβρίου 2010 πραγµατοποιήθηκε µε επιτυχία στην Πράγα τo 13 Ο Ετήσιο Ευρωπαϊκό Συνέδριο της International Society for Pharmacoeconomics and Outcomes Research (ISPOR), σκοπός της οποίας είναι να παρέχει συστηµατική βοήθεια στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και να συντονίζει τις διάφορες δραστηριότητες για την κλινική αποτελεσµατικότητα, την ποιότητα και άλλες πτυχές των τεχνολογιών του τοµέα της υγείας, όπως τα φαρµακευτικά προϊόντα, τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα και τις χειρουργικές επεµβάσεις. Ο τίτλος του 13 ΟΥ Ετήσιου Ευρωπαϊκού Συνεδρίου ήταν «Health Technology Assessment: A European Collaboration» (Αξιολόγηση της Τεχνολογίας της Υ- γείας: µία Ευρωπαϊκή Συνεργασία) και το πρόγραµµά του περιελάµβανε 3 κεντρικές συνεδρίες, 20 θεµατικές συζητήσεις καθώς και 21 workshops. Η συµµετοχή στο 13 Ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο της ISPOR ήταν πολύ υψηλή, υποδηλώνοντας την αυξανόµενη βαρύτητα που αποδίδεται στην αξιολόγηση της τεχνολογίας υγείας και τη φαρµακοοικονοµική αξιολόγηση, µετά τις πρόσφατες µεταρρυθµίσεις στον τοµέα της υγείας στην Ευρώπη, ενώ και η ελληνική συµµετοχή ήταν σηµαντική µε ανακοινώσεις στο πλαίσιο του προγράµµατος του συνεδρίου. Οι θεµατικές ενότητες που αναδείχθηκαν µέσα από τις εργασίες του συνεδρίου ήταν οι παρακάτω: u Η βελτίωση της αποτελεσµατικότητας στην αξιολόγηση της τεχνολογίας της υγείας στην Ευρώπη. Οι ανεπάρκειες στην αξιολόγηση της τεχνολογίας της υγείας στην Ευρώπη προκύπτουν από τις ποικίλες και αντικρουόµενες µεθόδους αξιολόγησης ανά χώρα, τον ασαφή ορισµό του κλινικού αποτελέσµατος και τον ανεπαρκή συγχρονισµό της αξιολόγησης. Η αύξηση της αποτελεσµατικότητας της αξιολόγησης της τεχνολογίας της υγείας σε όλη την Ευρώπη είναι στρατηγικής σηµασίας. u Η αξιολόγηση της τεχνολογίας υγείας σε συνάρτηση µε τη λήψη αποφάσεων στην Ευρώπη: πώς εξισορροπούνται οι προϋπολογισµοί για την φροντίδα της υγείας και η πρόσβαση στην καινοτοµία. Η ανάπτυξη νέων ορφανών φαρµάκων σε όλη την Ευρώπη φαίνεται να παρέχει στους ασθενείς µε σπάνιες νόσους ευκαιρίες για νεότερες και καλύτερες θεραπείες. Ωστόσο, οι προκλήσεις για τις υγειονοµικές αρχές, τα ταµεία υγείας, ή τις ασφαλιστικές εταιρείες που καλούνται να πληρώσουν για τις νέες αυτές θεραπείες είναι όλο και πιο έντονες. Το συµπόσιο διερεύνησε τις διάφορες προκλήσεις και τα θέµατα που σχετίζονται µε τη χρηµατοδότηση και την πρόσβαση των ασθενών στα ορφανά φάρ- µακα. u Η αξιολόγηση της τεχνολογίας της υγείας σε κοινωνίες µε περιορισµένους πόρους, όπως αυτές της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης. Κωνσταντίνα Καραγεωργοπούλου, Ιατρός, Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής 3 Ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο ηµόσιας Υγείας 2010 Στις 10 έως τις 13 Νοεµβρίου 2010 πραγµατοποιήθηκε στο Άµστερνταµ το 3 Ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο η- µόσιας Υγείας, της Ευρωπαϊκής Ένωσης ηµόσιας Υγείας (EUPHA: European Public Health Association). Το πρόγραµµά του συνεδρίου περιελάµβανε 5 κεντρικές συνεδρίες, 43 θεµατικές συζητήσεις καθώς και 47 workshops. Η 1 Η κεντρική συνεδρία επικεντρώθηκε στη διερεύνηση αποτελεσµατικών τρόπων ενσωµάτωσης της επιστηµονικής γνώσης στην πράξη, στην χάραξη πολιτικής και στην εκπαίδευση. Η 2 Η κεντρική συνεδρία επικεντρώθηκε στην προώθηση της πληροφόρησης που αφορά στη δηµόσια υγεία και στην παροχή φροντίδας υγείας στην Ευρώπη, ώστε να είναι πιο εύκολα προσβάσιµη µέσα από µια συνεκτική προσέγγιση πληροφοριακών συστηµάτων. Η 3 Η κεντρική συνεδρία διαπραγµατεύτηκε το πώς οι νέες γνώσεις, οι δεξιότητες και οι ικανότητες µπορούν ν αποκτηθούν α- πό τους επαγγελµατίες δηµόσιας υγείας. Η 4 Η κεντρική συνεδρία διερεύνησε τις δηµόσιες και ιδιωτικές συµπράξεις στον τοµέα της δηµόσιας υγείας και η 5 Η κεντρική συνεδρία διαπραγµατεύτηκε τους τρόπους ενσωµάτωσης της δηµόσιας υγείας και της προαγωγής υγείας στην πρωτοβάθµια φροντίδα υγείας. Η συµµετοχή στο 3 Ο Ευρωπαϊκό Συνέδριο ηµόσιας Υγείας ήταν πολύ υψηλή, υποδηλώνοντας το ενδιαφέρον που αποδίδεται στα θέµατα δηµόσιας υγείας. Σηµαντική ήταν και η ελληνική συµµετοχή µε ανακοινώσεις στο πλαίσιο του προγράµµατος του συνεδρίου. Συγκεκριµένα, το συνέδριο παρακολούθησαν συµµετέχοντες από 62 χώρες. Η θεµατολογία του συνεδρίου επικεντρώθηκε στην ενοποίηση έρευνας, πολιτικής και πρακτικής στον τοµέα της ηµόσιας Υγείας. Το συνέδριο ήταν πολυθεµατικό, έχοντας τις ακόλουθες 13 βασικές κατευθύνσεις: 1. Ενοποίηση Έρευνας, Πολιτικής και Πρακτικής Integrating Research, Policy and Practice. 2. Ευρωπαϊκή ηµόσια Υγεία: Αναπτύσσοντας Καινοτο- µία και Γνώση European Public Health: Developing Innovation and Knowledge. 3. Ενοποίηση των Υπηρεσιών Υγείας Integrated Health Services. 4. Υπηρεσίες Υγείας/Ατοµική Προσέγγιση Health Services/The Individual Perspective 5. Υγεία στο Χώρο Εργασίας Occupational Health 6. Κοινωνικές Ανισότητες Health Inequalities 7. Αρµοδιότητες ηµόσιας Υγείας Public Health Competencies 8. ιατροφή και Παχυσαρκία Food and Obesity 9. Περιβάλλον και ηµόσια Υγεία Environment and Public Health 10. Χρόνιες Ασθένειες και Ψυχική Υγεία Chronic Diseases and Mental Health 11. Υγεία Εφήβων και Μεταναστών Adolescent Health and Migrant Health 12. Προαγωγή Υγείας Health Promotion 13. Καινοτόµος θεµατολογία η- µόσιας Υγείας Innovative Public Health Issues Ηρώ Σχορετσανίτη, Ψυχολόγος, MSc. Προαγωγής και Αγωγής Υγείας, Κέντρο Μελετών Υπηρεσιών Υγείας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστηµίου Αθηνών Ιωάννα Πετρούλια, Ψυχολόγος, Κέντρο Μελετών Υπηρεσιών Υγείας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστηµίου Αθηνών Ν Ε Α Α Π Ο Τ Η Ν Ε Υ Ρ Ω Π Η 13

12 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:57 AM Page 12 Ν Ε Α Α Π Ο Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Α HELLAS HEALTH III Μικρή µείωση εµφανίζουν τα ποσοστά των καπνιστών στην Ελλάδα, σύµφωνα µε τα ευρήµατα της πρόσφατης πανελλαδικής έρευνας Hellas Health ΙΙI, που πραγµατοποίησε το Κέντρο Μελετών Υπηρεσιών Υγείας και το Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής σε συνεργασία µε το Harvard School of Public Health και τη Metron Analysis. Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε σε αντιπροσωπευτικό δείγµα ατόµων ηλικίας άνω των 18 ετών, τον Ο- κτώβριο του Συγκεκριµένα, το 42,9% των ανδρών και το 37,2% των γυναικών δηλώνουν ότι είναι καθηµερινοί καπνιστές. Τα ποσοστά των ανδρών καπνιστών εµφανίζονται µειωµένα (ήταν 49,9% το 2006 και 46,4% το 2008), ενώ στις γυναίκες παρουσιάζεται αύξηση (30,8% το 2006 και 33,5% το 2008). Oι µισοί από τους καπνιστές ξεκίνησαν το καθηµερινό κάπνισµα σε ηλικία µικρότερη των 18 ετών, ενώ το 43% δηλώνει ότι σκοπεύει να κόψει το κάπνισµα. Οι περισσότεροι Έλληνες γνωρίζουν ότι το κάπνισµα προκαλεί προβλήµατα υγείας, αν και δεν είναι λίγοι αυτοί που αγνοούν ότι ανάλογες συνέπειες έχει και το παθητικό κάπνισµα. Μόνο το 56,3% των ανθρώπων που εργάζονται σε κλειστούς χώρους δήλωσαν ότι υπάρχει απαγόρευση του καπνίσµατος στον χώρο εργασίας τους. Η απαγόρευση του καπνίσµατος στους χώρους εργασίας βρίσκει σύµφωνους το 69,6% των εργαζοµένων και η απαγόρευση σε µπαρ, κλαµπ και καφέ το 63% των ανθρώπων. Ωστόσο, λιγότεροι από 4 στους 10 που επισκέφθηκαν χώρο διασκέδασης τον τελευταίο µήνα διαπίστωσαν ότι δεν υπήρχε καθόλου καπνός. Συνολικά, το 70% περίπου των ερωτηθέντων υποστηρίζει τη νέα νοµοθεσία και το 51% πιστεύει ότι τελικά ο νόµος θα εφαρµοστεί. 1 ο Πανελλήνιο Συνέδριο για τον Έλεγχο του Καπνίσµατος Το τελευταίο διάστηµα έχουν ενταθεί οι προσπάθειες εναντίον του καπνίσµατος. Στο πλαίσιο αυτό, πραγ- µατοποιήθηκε στην Αθήνα το 1 ο Πανελλήνιο Συνέδριο για τον Έλεγχο του Καπνίσµατος, στις 2-4 εκεµβρίου Παρουσιάστηκαν τα νεότερα δεδοµένα για τις µεθόδους διακοπής, ενώ τονίστηκε η σηµασία της πρόληψης, κυρίως στη σχολική ηλικία. Με σύνθηµα «Μαθαίνω να µην Καπνίζω», εκατοντάδες µαθητές παρουσίασαν τις δραστηριότητές τους εναντίον του καπνίσµατος και επιβεβαίωσαν µε την παρουσία τους τα ευρήµατα σχετικής έρευνας που παρουσιάστηκε, η οποία έδειξε ότι οι µαθητές γυµνασίου και λυκείου στηρίζουν σε συντριπτικό ποσοστό τα πρόσφατα µέτρα κατά του καπνίσµατος και ζητούν καλύτερη ενηµέρωση στα σχολεία. Σύµφωνα µε πρόσφατα δεδοµένα από τρεις διαφορετικές έρευνες, το ποσοστό των Ελλήνων ανδρών που καπνίζουν εµφανίζει πτώση τα τελευταία 4 χρόνια, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τις γυναίκες αυξάνεται. Παράλληλα, η πλειονότητα των Ελλήνων στηρίζει τις νοµοθετικές πρωτοβουλίες της πολιτείας, ενώ φαίνεται ότι, παρά τα προβλήµατα, ο νέος νόµος για την απαγόρευση του καπνίσµατος σε εσωτερικούς χώρους εφαρµόζεται στα µισά περίπου καταστήµατα διασκέδασης και εστίασης και σε λίγο περισσότερους από τους µισούς χώρους εργασίας. Επίσης, οµιλητές από τις ΗΠΑ και την Τουρκία διαπίστωσαν ότι τα προβλήµατα είναι κοινά σε όλες τις χώρες. Ωστόσο, έδειξαν µε στοιχεία τα άµεσα οφέλη για την υγεία αλλά και τα οικονοµικά οφέλη για το κράτος και τις επιχειρήσεις. Οι εκπρόσωποι της πολιτείας επιβεβαίωσαν την απόφαση για πλήρη εφαρµογή του νόµου και τη δέσµευση της πολιτείας για ανάληψη δράσης εναντίον της επιδηµίας του καπνίσµατος. Φίλιππος Φιλιππίδης, Ιατρός, MSc. Προαγωγής και Αγωγής Υγείας 1 ο Πανελλήνιο Συνέδριο του Φόρουµ ηµόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής Με µεγάλη επιτυχία πραγµατοποιήθηκε στις Νοεµβρίου 2010, στο ξενοδοχείο Divani Caravel στην Αθήνα, το 1 ο Πανελλήνιο Συνέδριο του Φόρουµ η- µόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής, υπό την αιγίδα του Υπουργείου Υγείας & Κοινωνικής Αλληλεγγύης, της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών και του Πανελλήνιου Ιατρικού Συλλόγου. Την ευθύνη της διοργάνωσης είχε το Εργαστήριο Υγιεινής, Επιδηµιολογίας και Ιατρικής Στατιστικής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών, σε συνεργασία µε τα εργαστήρια Υγιεινής Επιδηµιολογίας και Κοινωνικής Ιατρικής των Ιατρικών Τµηµάτων των Πανεπιστηµίων της Ελλάδας, τα οποία και αποτελούν το Φόρουµ ηµόσιας Υγείας και Κοινωνικής Ιατρικής. Η θεµατολογία του συνεδρίου ήταν ευρύτατη και περιέλαβε τα σηµαντικότερα θέµατα της δηµόσιας υγείας και τις προεκτάσεις τους σήµερα. Συγκεκρι- µένα, συζητήθηκε το πολυδιάστατο πρόβληµα της παχυσαρκίας, ενώ έγινε ανταλλαγή απόψεων και εµπειριών όσον αφορά στη διατροφή, µε στοιχεία τόσο από την Ελλάδα, όσο και από την Ευρώπη. Συζητήθηκαν τα νεότερα δεδοµένα για την αντιµετώπιση της χρόνιας ηπατίτιδας και των νοσοκοµειακών λοιµώξεων καθώς και για την πρόληψη της λοίµωξης από HIV/AIDS. Επίσης συζητηθήκαν οι κλιµατικές αλλαγές και οι επιπτώσεις τους στη δηµόσια υγεία, ενώ τονίστηκε ιδιαίτερα η αναγκαιότητα της πολυδιάστατης αντιµετώπισης του καπνίσµατος. Παράλληλα, πραγµατοποιήθηκαν κλινικά φροντιστήρια σχεδιασµού προγραµ- µάτων προαγωγής και αγωγής της υγείας, µετάανάλυσης, αλλά και οργάνωσης ιατρείου διακοπής του καπνίσµατος. Τέλος, τα επίκαιρα θέµατα του έλεγχου των δαπανών στην υγεία και της φαρµακευτικής πολιτικής, παρουσιάστηκαν αναλυτικά και συγκέντρωσαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ελίζα Φερεκύδου, ρ. Βιολόγος 14

13 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:57 AM Page 13 THE PREVALENCE OF MENTAL DISORDERS IN THE WORKING POPULATION OVER THE PERIOD OF GLOBAL ECONOMIC CRISIS Can J Psychiatry Sep;55(9) P.p , 2010 Wang J., Smailes E., Sareen J., Fick G.H., Schmitz N., Patten S.B. Objectives: The ongoing global economic crisis may have affected people's mental health. This study aimed to, among a sample of the working population, estimate and compare the prevalence of depressive and anxiety disorders in different time intervals from January 2008 to October 2009 and to examine the demographic and socioeconomic correlates of mental disorders. Methods: From January 2008 to October 2009, 3579 employees in Alberta were recruited using the random digit dialing method. Mental disorders were assessed using the World Health Organization's Composite International Diagnostic Interview-Auto 2.1. The lifetime and 12-month prevalence of depressive and anxiety disorders in different time intervals were estimated and compared. Results: The 12-month prevalence of major depressive disorder (MDD) before September 1, 2008; between September 1, 2008, and March 1, 2009; and between March 1, 2009, and October 30, 2009, was 5.1%, 6.8%, and 7.6% (P = 0.03), respectively. The lifetime prevalence of dysthymia reported during the 3 periods was 0.4%, 0.7%, and 1.5% (P = 0.006), respectively. No changes in the 12-month prevalence of social phobia, panic disorder, and generalized anxiety disorder were found over time. Conclusions: The ongoing global economic crisis may have contributed to the increased prevalence of MDD. Future studies are needed to monitor the changes in the prevalence and to describe how the event may affect people's employment status, income, and health. EVIDENCE FOR THE 2008 ECONOMIC CRISIS EXACERBATING DEPRESSION IN HONG KONG J Affect Disord Oct;126(1-2) P.p Epub 2010 Apr 8, 2010 Lee S., Guo W.J., Tsang A., Mak A.D., Wu J., Ng K.L., Kwok K. Background: There is a lack of population-level research on the relationship between economic contraction and specific mental disorders and how individual-level variables may mediate such a relationship. Methods:Two cross-sectional surveys using identical random sampling and diagnostic methods were con- ducted among Hong Kong adults in 2007 (January- February) and 2009 (April-May) and 2011 Chinese speaking adults completed structured interviews based on the criteria of Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4th edition) (DSM-IV). Results: The twelve-month prevalence of DSM-IV major depressive episode (MDE) was significantly higher in 2009 (12.5%) than 2007 (8.5%). A significant increase of prevalence was found in both male and female respondents, those in the highest (55-65 years) age group, having secondary education level, were married/cohabited, divorced/widowed, employed, home-making, and in the lowest and high-middle income groups. Those with large investment loss had a significantly higher prevalence of MDE (20.3%) than those with less or no-investment loss ( %). The symptom pattern and severity of depression in 2007 and 2009 were similar. Conclusions: Economic contraction triggered by a global financial crisis was associated with a significant increase in the risk of depression in the Hong Kong population. This increase was not explained primarily by unemployment and had a significant contribution from employed, home-making, high-middle income, and having married people. A holistic perspective that encompasses both ecological and individual levels of analysis is essential for studying the net impact of economic contraction on depression across communities and sociodemographic groups and for health policy planning. ECONOMIC CRISIS AND MENTAL HEALTH Curr Opin Psychiatry Mar;23(2) P.p , 2010 Uutela A. Purpose of Review: Literature from the past year was examined to learn whether economic recessions have an effect on mental disorders including depression and suicides. Recent Findings: Economic recessions and crises have a context-dependent negative impact on mental health disorders. These appear in low-income and middle-income countries whereas some affluent countries are offering provisions that help unemployed persons to escape the detrimental consequences. Summary: The Asian economic crisis led to a sharp unemployment-related increase in suicide mortality in east Asian countries. In European Union countries rising unemployment was associated with significant short-term increases in premature deaths from intentional violence including suicides. It seems that active labour market programmes existing in some Organization for Economic Cooperation and Development countries can prevent some adverse health effects of economic downturns. As mental health consequences of economic crises are context dependent, the current situation needs monitoring. Enough services for those in need should be provided and advocacy for societal support measures is of great importance. Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α 15

14 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:57 AM Page 14 Το Πρόβληµα των Ανισοτήτων στην Υγεία στην Ευρώπη Χριστίνα ηµητρακάκη, Ψυχολόγος Έρευνας, Επιστηµονική Συνεργάτης ΚΜΥΥ και ΙΚΠΙ 16 Ν Ε E Σ Ε Κ Ο Σ Ε Ι Σ ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΥΓΕΙΑΣ: Μια Κλινική Προσέγγιση Thomas S. Bodenheimer & Kevin Grumbach Επιµέλεια Έκδοσης: Κυριάκος Σουλιώτης ISBN Σε όλες σχεδόν τις αναπτυγµένες χώρες συντελούνται τα τελευταία χρόνια διαρκείς παρεµβάσεις που έχουν άλλοτε µεταρρυθµιστικό χαρακτήρα και άλλοτε χαρακτήρα µετριοπαθών µέτρων σε συγκεκριµένες «περιοχές» των συστηµάτων υγείας. Κοινός τόπος των παραπάνω φαίνεται πως είναι η ρύθµιση της οικονοµικής λειτουργίας του υγειονοµικού τοµέα, δεδοµένων των έντονων πιέσεων που ασκούν οι δυσµενείς οικονοµικές συνθήκες, όπως αυτές έχουν διαµορφωθεί τόσο από εξωγενείς ως προς το σύστηµα υγείας συνθήκες όπως για παράδειγµα η πρόσφατη κρίση του παγκόσµιου χρηµατοπιστωτικού συστήµατος, αλλά και εξελίξεις σε αυτή καθ εαυτή τη λειτουργία του τοµέα της υγείας όπως π.χ. η εµφάνιση νέων και δαπανηρών µεθόδων διάγνωσης και θεραπείας, η δηµογραφική γήρανση, ο ιατρικός πληθωρισµός καθώς και άλλοι παράγοντες που συνδέονται µε την αύξηση της ζήτησης για υπηρεσίες υγείας κ.ά. Η απόπειρα δύο ιατρών να αποτυπώσουν σκέψεις και προτάσεις που βρίσκονται στον πυρήνα άλλων επιστηµονικών περιοχών όπως τα οικονοµικά της υγείας, η έρευνα υπηρεσιών υγείας, η οργάνωση και η διοίκηση, κοµίζει µια διαφορετική εκδοχή - οπτική στη µελέτη των εν λόγω θεµάτων. Οι Thomas Bodenheimer και Kevin Grumbach θίγουν στην ανάλυσή τους έννοιες και ζητήµατα όπως η ασυµµετρία πληροφόρησης µεταξύ ιατρών και χρηστών των υπηρεσιών υγείας, η προκλητή ζήτηση, η ηθική βλάβη, ο ρόλος της ασφάλισης υγείας, η ση- µασία της πρόληψης, τα µέτρα ελέγχου των δαπανών, µε τρόπο που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από αντίστοιχες προσεγγίσεις µε διαφορετική επιστηµονική αφετηρία. Μάλιστα, αυτό που προσδίδει µια ιδιαίτερη φυσιογνωµία στην ανάλυσή τους είναι η χρήση εκτεταµένων κλινικών περιγραφών - παραδειγµάτων από την εµπειρική πραγµατικότητα, όπως οι συγγραφείς τη βιώνουν κατά την άσκηση της ιατρικής. Η διεθνής πραγµατικότητα των συστηµάτων υγείας και οι διαρκείς µεταρρυθµίσεις, οι οµοιότητες και οι διαφορές του ελληνικού µε το αµερικάνικο σύστηµα υγείας και η συγκυρία της απόπειρας στροφής του τελευταίου προς την καθολικότητα και τη δηµόσια χρηµατοδότηση, προσδίδουν ξεχωριστό ενδιαφέρον στο έργο των Bodenheimer και Grumbach. Το έργο τους έρχεται να εµπλουτίσει την ελληνική βιβλιογραφία στο αντικείµενο της πολιτικής υγείας, φωτίζοντας µια ιδιότυπη εκδοχή συστήµατος υγείας που τελεί υπό ριζικό ανασχεδιασµό. Η βασική του συµβολή συνίσταται στην ανάλυση µιας υγειονοµικής πραγµατικότητας, που είναι σε µεγάλο βαθµό άγνωστη στον Έλληνα αναγνώστη και η οποία µάλιστα αντιµετωπίζεται, ίσως δικαίως, µε σοβαρές επιφυλάξεις. Ωστόσο, το ότι η ανάλυση επικεντρώνεται στο σύστηµα υγείας των Ηνωµένων Πολιτειών, δεν σηµαίνει ότι δεν αντλούνται εµπειρίες και παραδείγµατα άλλων χωρών, αφού, οι συγγραφείς εξ αρχής τονίζουν την ανάγκη για σηµαντικές τοµές στο σύστηµα υγείας των Η.Π.Α. επικαλούµενοι διεθνείς καλές πρακτικές. Τα παραπάνω καθιστούν το βιβλίο Κατανοώντας την Πολιτική Υγείας: µια κλινική προσέγγιση, όχι απλά µία ακόµα συµβολή στη σχετική επιστηµονική συζήτηση, αλλά, µία διαφορετική συµβολή, βασισµένη σε µία σχετικά νέα για το ελληνικό κοινό προσέγγιση και µε σηµείο αναφοράς ένα σύστηµα υγείας που δεν έχει α- πασχολήσει αρκετά, τόσο τους «µυηµένους» όσο και τους απλούς αναγνώστες. ΤΑ ΠΑΙ ΙΑ ΜΑΣ ΠΡΟΣΚΑΛΟΥΝ ΣΕ ΙΑΛΟΓΟ. Μια Ψυχίατρος και Ψυχοφυσιολόγος και µια Παιδίατρος έχονται την Πρόσκληση Πρόκληση Μάρθα Κούκκου & Αναστασία Γεωργούλη ISBN Το βιβλίο αυτό απευθύνεται σε όλους όσους άµεσα ως γονείς, παιδίατροι, παιδαγωγοί και έµµεσα ως ερευνητές και διαγνωστές ασχολούνται µε τους παράγοντες, που διαµορφώνουν τις επικοινωνιακές σχέσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος µε τα αναπτυσσόµενα άτοµα όπως και µε το πώς και γιατί οι σχέσεις αυτές τόσο συχνά γίνονται προβληµατικές και για τους δύο επικοινωνιακούς συντρόφους και οδηγούν σε δυσλειτουργίες. Οι συγγραφείς παρουσιάζουν µια σύνθεση πειρα- µατικά τεκµηριωµένων δεδοµένων και κλινικών παρατηρήσεων της παιδιατρικής, της αναπτυξιακής παιδιατρικής και των επιστηµών του εγκεφάλου και υποστηρίζουν πειστικά τα εξής: η ποιότητα της αναπτυξιακής πορείας του ανθρώπου διαµορφώνεται από τις λειτουργίες του εγκεφάλου που εξάγουν προσωπικά συµπεράσµατα από τη συνεργητική ή µη, επικοινωνιακή σχέση «κοινωνικό περιβάλλον» -αναπτυσσόµενο άτοµο και έτσι δηµιουργούν την ποιότητα της βιογραφίας του αναπτυσσόµενου ατόµου. Η ποιότητα της βιογραφίας διαµορφώνει όλες τις βιο-ψυχοκοινωνικά υγιείς ή αποκλίνουσες διαστάσεις της συµπεριφοράς του ατόµου. Συµπεραίνουν ότι: διαταραχές της βιο-ψυχοκοινωνικής αναπτυξιακής πορείας παιδιών, που γεννήθηκαν υγιή και µεγαλώνουν σε κοινωνίες χαµηλού κινδύνου, πρέπει και µπορούν να αντιµετωπιστούν µε απόλυτη προτεραιότητα µε προγράµµατα πρωτογενούς πρόληψης. Οι επιστηµονικές γνώσεις στις αρχές του 21ου αιώνα αποδεικνύουν ότι αυτό δεν είναι ουτοπία.

15 N.Y. 70:Layout 1 12/20/10 11:57 AM Page 15 P 2 Ο ΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕ ΡΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΥΠΕΡΤΑΣΗΣ & ΚΑΡ ΙΑΓΓΕΙΑΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Ιανουαρίου 2011, Ξενοδοχείο Divani Caravel, Αθήνα Οργ.: Ελληνικής Εταιρείας Υπέρτασης & Καρδιαγγειακής Προστασίας Πληρ: Event Makers Οργανωτές Ειδικού Τουρισµού ΕΠΕ Τηλ.: : Fax: emetaxa@eventmakers.gr / congress@eventmakers.gr Website: P INTERNATIONAL CONFERENCE ON PRE-HYPERTENSION & CARDIO METABOLIC SYNDROME February , Vienna, Austria Πληρ: Paragon Conventions Τηλ.: Fax: Secretariat@prehypertension.org Website: P 12 Ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΙΑΒΗΤΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΝΕ ΡΙΟ Μαρτίου 2011, Hilton Athens Πληρ: ΚΕΓΜ - Congressworld Τηλ.: , Fax: info@congressworld.gr, reception@congressworld.gr Website: P 5 TH EUROPEAN CONFERENCE ON TOBACCO OR HEALTH March , Amsterdam, The Netherlands Οργ.: The Dutch Cancer Society, the Association of European Cancer Leagues and STIVORO Website: P 3 RD IEA INTERNATIONAL COURSE ON EPIDEMIOLOGICAL METHODS April , Blantyre, Malawi Πληρ: Hilary Nuttall, Centre for Public Health Research, New Zealand h.g.nuttall@massey.ac.nz Website: P 16 TH INTERNATIONAL CONFERENCE OF A.P.P.A.C. Neuropsychiatric, Psychological and Social Updates and Challenges May , Hilton Hotel, Athens, Greece. Οργ.: Association of Psychology & Psychiatry for Adults & Children (A.P.P.A.C) Πληρ: A.P.P.A.C Τηλ.: Fax: office@appac.gr / congress@appac.gr / appachellas@yahoo.gr Website: P 37 O ΕΤΗΣΙΟ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΙΑΤΡΙΚΟ ΣΥΝΕ ΡΙΟ Μαΐου 2011, Ξενοδοχείο Hilton Οργ./ Πληρ: Ιατρική Εταιρεία Αθηνών Τηλ.: , , Fax: iea@mednet.gr Website: P 19 TH INTERNATIONAL CONFERENCE OF HEALTH PROMOTING HOSPITALS AND HEALTH SERVICES. Improving Health Gain Orienation in Αll Services. Better Cooperation for Continuity in Care June , Turku, FINLAND Οργ.: International HPH Network, WHO Collaborating Centre for Health Promoting Hospitals and Health Care, Ludwig Boltzmann Institute Health Promotion Research Πληρ: Ludwig Boltzmann Institute Health Promotion Research Τηλ.: +43/1/ Fax: +43/1/ vienna.who-cc@)hphconferences.org Website: P 20 ΤΗ WORLD CONGRESS FOR SEXUAL HEALTH June , Scottish Exhibition and Conference Centre, Glasgow, United Kingdom Οργ.: World Association for Sexual Health (WAS) Πληρ.: Kenes International. Global Congress Organisers and Association Management Services Τηλ.: Fax: was@kenes.com Website: me.aspx P 20 TH INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON SHIFTWORK AND WORKING TIME. Biological Mechanisms and Risk Management in the 24h Society June 28 - July , Radisson Blu Royal Park Hotel, Stockholm, Sweden Οργ.: Stress Research Institute, Stockholm University, Stockholm, Sweden. Τηλ.: shiftwork2011@stress.su.se Website: P 4 TH INTERNATIONAL CONFERENCE ON EXPERIMENTS / PROCESS / SYSTEM MODELING / SIMULATION / OPTIMIZATION (4 TH IC-EpsMsO) July , Athens, Greece Οργ.: Laboratory of Fluid Mechanics and Energy (LFME), Πληρ: Laboratory of Fluid Mechanics and Energy, University of Patras Τηλ.: Fax: info2011@epsmso.gr Website: Π Ρ Ο Σ Ε Χ Η Σ Υ Ν Ε Ρ Ι Α 17 15