ΑΡΙΘ. ΜΗΤΡΩΟΥ : 741 ΤΣΙΚΑΛΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

Transcript

1 ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ΚΡΗΤΗΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΗΤΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΟΦΗΣ & ΙΑΙΤΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΜΑ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ «ΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ ΣΕ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΚΡΗΤΗΣ» ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΒΑΣΙΛΑΚΑΚΗ ΝΙΚΗ ΑΡΙΘ. ΜΗΤΡΩΟΥ : 741 ΕΙΣΗΓΗΤΕΣ: ΠΑΠΑ ΑΚΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΣΙΚΑΛΑΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΗΤΕΙΑ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

2 TECHNOLOGICAL EDUCATIONAL INSTITUTΕ CRETE ANNEX OF SITIA DEPARTMENT OF NUTRITION AND DIETETICS TOPIC OF GRADUATE STUDY «DIETARY HABITS OF ADOLESCENTS IN RURAL AREAS OF SOUTHEAST CRETE» EDITOR: VASILAKAKI NIKI ID NUMBER : 741 RAPPORTEURS: PAPADAKI AΝGELIKI TSIKALAKIS GEORGIOS SITIA APRIL 2012 ii

3 Περίληψη Εισαγωγή: Η παχυσαρκία αποτελεί µια νόσο που οφείλεται σε γενετικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες, ενώ αποδεδειγµένα σχετίζεται µε πληθώρα προβληµάτων υγείας, όπως ο διαβήτης, η υπέρταση και διάφοροι τύποι καρκίνου. Ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας χαρακτήρισε την παχυσαρκία ως επιδηµία. Τα αυξανόµενα παγκόσµια ποσοστά παχυσαρκίας αποδίδονται, κυρίως, στις κακές διατροφικές συνήθειες και στην καθιστική ζωή. Τα δεδοµένα για την Ελλάδα δείχνουν αυξανόµενα ποσοστά παχυσαρκίας σε νεαρή ηλικία. Σκοπός: Στην παρούσα εργασία διερευνήθηκαν οι διατροφικές συνήθειες των εφήβων που ζουν σε αγροτικές περιοχές της Ν.Α. Κρήτης. Στη συνέχεια, οι συνήθειες αυτές συγκρίθηκαν µε τις συστάσεις τροφίµων της Μεσογειακής ιατροφής. Επιπρόσθετα, µελετήθηκαν η συχνότητα κατανάλωσης γευµάτων εντός και εκτός σπιτιού σε συνδυασµό µε τις καθηµερινές δραστηριότητες των παιδιών. Μεθοδολογία: ηµιουργήθηκε προσαρµοσµένο ερωτηµατολόγιο συχνότητας κατανάλωσης τροφίµων µε βάση τη Μεσογειακή Πυραµίδα ιατροφής. Το ερωτηµατολόγιο συµπλήρωσαν αριθµός παιδιών έφηβοι ετών, οι οποίοι φοιτούν στο γυµνάσιο του χωριού Κουτσουρά, στο νοµό Λασιθίου και έγινε χρήση του Microsoft Office Excel 2003 και το στατιστικό πακέτο Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) για την ανάλυση των δεδοµένων. Αποτελέσµατα: Οι έφηβοι που συµµετείχαν στην έρευνα είχαν κατά µέσο όρο φυσιολογικό βάρος. Οι περισσότεροι καταναλώνουν πρωινό πριν το σχολείο και µεσηµεριανό εντός σπιτιού. Το µεγαλύτερο ποσοστό δεν τρώει εκτός σπιτιού περισσότερες από 1-2 φορές/εβδοµάδα. Όσον αφορά στις διατροφικές συνήθειες, έχουν µία τάση προς πιο δυτικοποιηµένα πρότυπα διατροφής, ωστόσο διατηρούν κάποιες αρχές της Μεσογειακής ιατροφικής. Επιπρόσθετα, από τον ελεύθερο χρόνο τους, κατά µέσο όρο, αφιερώνουν περίπου 4-6 ώρες/ηµέρα σε καθιστικές δραστηριότητες, ενώ συµµετέχουν, σε ικανοποιητικό ποσοστό, σε φυσικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα τα αγόρια. Συµπεράσµατα: Οι έφηβοι που ζουν σε αγροτικές περιοχές της νοτιοανατολικής Κρήτης έχουν αποµακρυνθεί από τις αρχές της Μεσογειακής ιατροφής, αλλά διατηρούν ορισµένες διατροφικές συνήθειες, σύµφωνες µε τις συστάσεις της Μεσογειακής ιατροφικής Πυραµίδας. Αυτές οι διατροφικές συνήθειες πρέπει να διατηρηθούν και να ενισχυθούν µέσα από προγράµµατα παρέµβασης, τα οποία στοχεύουν στην επιµόρφωση iii

4 των εφήβων σε θέµατα διατροφής και φυσικής δραστηριότητας, µε απώτερο σκοπό τη διαµόρφωση υγιεινού τρόπου ζωής. Λέξεις Κλειδιά: Μεσογειακή διατροφή, εφηβεία, παχυσαρκία, Κρήτη, διατροφικές συνήθειες. iv

5 Summary Introduction: Obesity is a disease caused by genetic and environmental factors and, evidently, is associated with numerous health problems such as diabetes, hypertension and some types of cancer. The World Health Organization described obesity as epidemic. The growing global obesity rates are attributable mainly to bad eating habits and sedentary lifestyles. The data showed increasing obesity rates Greece at a young age. Purpose: This research project investigated the dietary habits of young people who live in rural areas of Southeast Crete. These habits were compared with the Mediterranean Diet recommendations and were studied in relation with the frequency of consumption of meals inside and outside the house and the daily activities of children. Methodology: A questionnaire that described the frequency of food consumption based on the Mediterranean Diet Pyramid was created. The questionnaire was filled by αριθµός teenagers years, who were students of a high school in the village Koytsoyra, in the Prefecture of Lasithi. Microsoft Office Excel 2003 and the Statistical Package for the Social Sciences SPSS were used for analysis of the data. Outcomes: The students that participated in the research had, on average, regular weight. Most of them ate breakfast before school and lunch in the house. The majority was not eating away from home more than 1-2 times/week. Regarding their dietary habits, they had a tendency towards west food standards, but they retained some principles of the Mediterranean diet. In addition, in their free time, they spent about 4-6 hours/day on average at sedentary activities, while participating, in a satisfactory percentage, in physical activities, especially boys. Conclusions: Adolescents who live in rural areas of Southeast Crete have moved away from the principles of the Mediterranean Diet, but they retain some dietary habits consistent with the recommendations of the Mediterranean Food pyramid. These habits should be maintained and strengthened through intervention programmes, which aim to educate young people on matters of healthy diet and physical activity, with the ultimate aim of creating a healthier lifestyle. Keywords: Mediterranean diet, puberty, obesity, Crete, dietary habits. v

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α ΜΕΡΟΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Εισαγωγή...1 Κεφάλαιο 1: Μεσογειακή διατροφή και σύγχρονη πραγµατικότητα 1.1 Γενικά Η Μεσογειακή ιατροφή και η Πυραµίδα Μεσογειακής ιατροφής Οι Ευεργετικές Ιδιότητες της Μεσογειακής ιατροφής Η ιατροφή του Σύγχρονου Ανθρώπου και οι Επιπτώσεις της στην Υγεία Επιπτώσεις στην Υγεία από το ιατροφικό µοντέλο υτικού Τύπου Αντιµετώπιση της παιδικής και εφηβικής παχυσαρκίας Στάδιο Στάδιο Σταδίο Σταδίο Κεφάλαιο 2: Φυσιολογικές Ιδιαιτερότητες της Εφηβικής Ηλικίας 2.1 Γενικά Σωµατικές Αλλαγές Ψυχολογικές Αλλαγές ιαιτητικές Ανάγκες Εφήβου ιατροφικές Συνήθειες Εφήβων Παράγοντες που τις Επηρεάζουν τις ιατροφικές Συνήθειες των Εφήβων..20 Κεφάλαιο 3: Μελέτες ιατροφικών Συνηθειών των Εφήβων στη Κρήτη 3.1 Ερωτηµατολόγια Εκτίµησης ιατροφικών Συνηθειών ιατροφικοί είκτες Ανασκόπηση Παλαιότερων Ερευνών 28 vi

7 Β ΜΕΡΟΣ - ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ Κεφάλαιο 4: Μεθοδολογία 4.1. Σκοπός έρευνας είγµα Μέθοδοι συλλογής δεδοµένων Στατιστική Επεξεργασία...33 Κεφάλαιο 5: Αποτελέσµατα 5.1 Γενικά Χαρακτηριστικά είγµατος Συνολικό δείγµα Αγόρια-Κορίτσια είκτης µάζας σώµατος Κατανάλωση Γευµάτων Εντός και Εκτός Σπιτιού Κατανάλωση Πρωινού Γεύµατος Κατανάλωση Μεσηµεριανού Γεύµατος µε την Οικογένεια Κατανάλωση Φαγητού από το Κυλικείο Κατανάλωση Φαγητού Εκτός Σπιτιού και Fast-food Κατανάλωση Τροφίµων Εβδοµαδιαία Κατανάλωση Τροφίµων Ηµερήσια Κατανάλωση Τροφίµων Φυσική ραστηριότητα Τηλεόραση και Ηλεκτρονικά Παιχνίδια Τηλεόραση Ηλεκτρονικά Παιχνίδια Αθλητικές ραστηριότητες Άθληµα εκτός Σχολείου Φυσική ραστηριότητα εκτός Σπιτιού.61 vii

8 Αθλητική ραστηριότητα.61 Κεφάλαιο 6: Συζήτηση 6.1 Γενικά Χαρακτηριστικά είγµατος Κατανάλωση Γευµάτων Εντός και Εκτός Σπιτιού Κατανάλωση Γευµάτων Εντός Σπιτιού Κατανάλωση Γευµάτων Εκτός Σπιτιού ιατροφικές Συνήθειες Φυσική ραστηριότητα Περιορισµοί Έρευνας Συµπεράσµατα Προτάσεις...72 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 76 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2: ΣΥΣΤΑΣΕΙΣ ΑΝΑ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΦΥΛΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΜΑΚΡΟΘΡΕΠΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΘΡΕΠΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ.81 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3: ΗΜΕΡΗΣΙΕΣ ΘΕΡΜΙ ΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΑΝΑ ΗΛΙΚΙΑ, ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΕΠΙΠΕ Ο ΣΩΜΑΤΙΚΗΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4: ΚΑΜΠΥΛΗ ΕΙΚΤΗ ΜΑΖΑΣ ΣΩΜΑΤΟΣ ΚΟΡΙΤΣΙΩΝ 5-19 ΕΤΩΝ...86 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 5: ΚΑΜΠΥΛΗ ΕΙΚΤΗ ΜΑΖΑΣ ΣΩΜΑΤΟΣ ΑΓΟΡΙΩΝ 5-19 ΕΤΩΝ...87 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 6: ΙΕΘΝΗ ΕΠΙΠΕ Α ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΒΑΡΟΥΣ ΒΑΣΕΙ ΕΙΚΤΗ ΜΑΖΑΣ ΣΩΜΑΤΟΣ ΑΝΑ ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΑ..88 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 89 viii

9 ΣΧΗΜΑΤΑ, ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΑΙ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ Κεφάλαιο 1- Μεσογειακή διατροφή και σύγχρονη πραγµατικότητα Εικόνα 1: Πυραµίδα Μεσογειακής ιατροφής.4 Κεφάλαιο 2 -Φυσιολογικές Ιδιαιτερότητες της Εφηβικής Ηλικίας Σχήµα 2.1: Παράγοντες που επηρεάζουν τις ιατροφικές Συνήθειες των Εφήβων...21 Κεφάλαιο 3 Πίνακας 3.1: Κατηγορίες ιατροφικών Ερωτηµατολογίων, Πλεονεκτήµατα- Μειονεκτήµατα...25 Κεφάλαιο 4 - Μεθοδολογία Κεφάλαιο 5 -Αποτελέσµατα Γράφηµα 5.1: % Φύλο Παιδιών στον Πληθυσµό του είγµατος..34 Πίνακας 5.1: Σωµατοµετρικά και Ηλικιακά Στοιχεία του είγµατος.34 Πίνακας 5.2: Σωµατοµετρικά και Ηλικιακά στοιχεία Αγοριών και Κοριτσιών.35 Πίνακας 5.3: Κατάταξη ΜΣ του είγµατος µας (n=53) Βάσει του Εκατοστηµορίου των Καµπυλών Ανάπτυξης..36 Γράφηµα 5.2: % Αξιολόγηση της Κατάστασης Βάσει του Εκατοστηµορίου στο Συνολικό είγµα ( n=53)..36 Γράφηµα 5.3: % Αξιολόγηση της Κασάστασης Βάσει του Εκατοστηµορίου (Αγόριων και Κοριτσιών)...37 Γράφηµα 5.4: % Συχνότητα Κατανάλωσης Πρωινού στο Συνολικό είγµα.38 Γράφηµα 5.5: % Συχνότητα Κατανάλωσης Πρωινού Αγόρια-Κορίτσια...39 Πίνακας 5.4: Κατανάλωση Τροφίµων στο Πρωινό...39 Γράφηµα 5.6: % Συχνότητα Κατανάλωσης Μεσηµεριανού µε την Οικογένεια στο Συνολικό είγµα..40 Γράφηµα 5.7: % Συχνότητα Κατανάλωσης Μεσηµεριανού µε την Οικογένεια στα Αγόρια και τα Κορίτσια του είγµατος 41 ix

10 Γράφηµα 5.8: % Εβδοµαδιαία Συχνότητα Κατανάλωσης Φαγητού από το Κυλικείο στο Σύνολο του είγµατος.42 Γράφηµα 5.9: % Εβδοµαδιαία Συχνότητα Κατανάλωσης Φαγητού από το Κυλικείο στα Αγόρια και τα Κορίτσια του είγµατος...42 Πίνακας 5.5: Εβδοµαδιαία Συχνότητα Κατανάλωσης Φαγητού εκτός Σπιτιού και Fastfood (αριθµός και % παιδιών)..43 Πίνακας 5.6: Λόγοι Kατανάλωσης Φαγητού εκτός Σπιτιού...44 Γράφηµα 5.10: % Προτίµηση Τροφών εκτός Σπιτιού στο Συνολικό είγµα Γράφηµα 5.11: % Προτίµηση Τροφών εκτός Σπιτιού στα Αγόρια και τα Κορίτσια του είγµατος.45 Πίνακας 5.7: Εβδοµαδιαία Συχνότητα Κατανάλωσης Τροφίµων (αριθµός και % παιδιών) Γράφηµα 5.12: Μέσος Όρος της Εβδοµαδιαίας Συχνότητας κατανάλωσης τροφίµων (φορές/ εβδοµάδα) στο Συνολικό είγµα, τυπική απόκλιση...52 Πίνακας 5.8: Μέσος Όρος της Εβδοµαδιαίας Συχνότητας κατανάλωσης τροφίµων (φορές/ εβδοµάδα) στα Αγόρια και τα Κορίτσια του είγµατος, τυπική απόκλιση.53 Πίνακας 5.9: Ηµερήσια Συχνότητα Κατανάλωσης Τροφίµων (αριθµός και % παιδιών) Γράφηµα 5.13: Μέσος Όρος της Ηµερήσιας Συχνότητας Κατανάλωσης Τροφίµων (µικροµερίδες/ηµέρα) στο Συνολικό είγµα, τυπική απόκλιση..56 Πίνακας 5.10: Μέσος Όρος της Ηµερήσιας Συχνότητας Κατανάλωσης Τροφίµων (µικροµερίδες/ εβδοµάδα) στα Αγόρια και τα Κορίτσια του είγµατος, τυπική απόκλιση...57 Γράφηµα 5.14: Συχνότητα Παρακολούθησης Τηλεόρασης τις Καθηµερινές και το Σαββατοκύριακο (ώρες/ηµέρα) στο Συνολικό είγµα.58 Πίνακας 5.11: Συχνότητα Παρακολούθησης Τηλεόρασης (ώρες/ηµέρα), τις Καθηµερινές και τα Σαββατοκύριακα, στα Αγόρια και τα Κορίτσια του είγµατος...59 Πίνακας 5.12: Συχνότητα Ενασχόλησης µε Ηλεκτρονικά Παιχνίδια (ώρες/ηµέρα), στο Συνολικό είγµα, στα Αγόρια και τα Κορίτσια...60 x

11 Πίνακας 5.13: Συχνότητα Ενασχόλησης µε Αθλήµατα εκτός Σχολείου (ώρες/εβδοµάδα), στο Συνολικό είγµα, στα Αγόρια και τα Κορίτσια...61 Πίνακας 5.14: Συχνότητα Ενασχόλησης µε Φυσικές ραστηριότητες εκτός Σπιτιού (ώρες/εβδοµάδα), στο Συνολικό είγµα, στα Αγόρια και τα Κορίτσια...61 Γράφηµα 5.15: Συχνότητα Συµµετοχής σε Αθλητικές ραστηριότητες (φορές/εβδοµάδα) στο Συνολικό είγµα...62 Γράφηµα 5.16: Συχνότητα Συµµετοχής σε Αθλητικές ραστηριότητες (φορές/εβδοµάδα) στα Αγόρια και τα Κορίτσια του είγµατος 62 Κεφάλαιο 6 Συζήτηση Πίνακας 6.1: Μέση κατανάλωση οµάδων τροφίµων της Μεσογειακής ιατροφής...67 Σχήµα 6.1: Εθνικό σχέδιο δράσης για τη διατροφή και τις διατροφικές διαταραχές του υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης...75 xi

12 A ΜΕΡΟΣ - ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ

13 Εισαγωγή Η διατροφή δυτικού τύπου ενοχοποιείται για την αύξηση της παχυσαρκίας και άλλων χρόνιων νοσηµάτων (Rubenstein 2005). Η ανάπτυξη της παχυσαρκίας από την παιδική ηλικία αυξάνεται µε ανησυχητικούς ρυθµούς (Baur 2009). Αυτή η αλλαγή αφορά και τα δύο φύλα, όλες τις ηλικίες και τις διάφορες εθνικές οµάδες (Robert 2008). Η αυξανόµενη επικράτηση στα παιδιά και τους εφήβους είναι ιδιαίτερου ενδιαφέροντος λόγω των αρνητικών επιπτώσεων στην υγεία, τόσο στη νεαρή ηλικία όσο και στη µετέπειτα ενήλικη ζωή (Sarah et al. 1998, Gary et al. 2008, Leonardo et al. 2009, Anwen et al 2009, Chrystalleni et al 2009). Σηµαντικοί παράγοντες που επηρέασαν την αύξηση της παχυσαρκίας είναι οι αλλαγές στον τρόπο ζωής, ειδικά στις διαιτητικές επιλογές και η µείωση της σωµατικής δραστηριότητας (Trost et al.2001, Jason et al. 2007, Beverley et al. 2008, Nicola et al. 2008, Harris et al. 2009). Οι σύγχρονες βιοµηχανοποιηµένες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από αυξηµένη πρόσληψη ενέργειας και µειωµένες ενεργειακές δαπάνες, αύξηση της κατανάλωσης κορεσµένου λίπους και απλών υδατανθράκων, µείωση της πρόσληψης σύνθετων υδατανθράκων και φυτικών ινών, καθώς και µείωση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών (Richard et al 2001, Shanthy et al 2004, Ben 2005). υστυχώς η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση, καθώς η δραµατική αύξηση του παχύσαρκου πληθυσµού τα τελευταία χρόνια κατατάσσει τη χώρα µας στις πρώτες θέσεις των χωρών της Ευρώπης (Streib 2007). Η ανάπτυξη καλών διατροφικών συνηθειών από µικρή ηλικία θέτουν τις βάσεις για καλή υγεία, ενώ αντίθετα οι κακές συνήθειες διατροφής δηµιουργούν σοβαρά προβλήµατα, µεταξύ των οποίων καρδιαγγειακές, µεταβολικές, ορθοπεδικές, δερµατικές και ορµονικές διαταραχές, νεοπλασίες, αναπνευστικά και ψυχιατρικά προβλήµατα (Ele et al. 2007, Luana et al. 2008, Eve & Kristen 2008). Η εκµάθηση των βασικών αρχών της ισορροπηµένης διατροφής και η εφαρµογή τους στην καθηµερινή ζωή συµβάλλουν στην πλήρη σωµατική, πνευµατική και ψυχική ανάπτυξη του ατόµου και αποµακρύνουν τον κίνδυνο ανάπτυξης διάφορων χρόνιων ασθενειών (Anastasios et al. 2007, Visioli et al.2005). Η διατροφή, µαζί µε τον κληρονοµικό παράγοντα και το περιβάλλον, αποτελούν τους τρεις παράγοντες από τους οποίους εξαρτάται η υγεία (Benjamin et al.2008). 1

14 Κεφάλαιο 1: Μεσογειακή ιατροφή και Σύγχρονη Πραγµατικότητα 1.1 Γενικά Η Μεσογειακή ιατροφή αποτελεί µία σύγχρονη διατροφική σύσταση, η οποία εµπνεύστηκε από τα παραδοσιακά πρότυπα διατροφής της Ισπανίας, της Νότιας Ιταλίας και ορισµένων περιοχών της Ελλάδας, µε χαρακτηριστικό παράδειγµα το νησί της Κρήτης. Ο όρος Μεσογειακή ιατροφή έγινε γνωστός τη δεκαετία του 1950 από τον Αµερικανό γιατρό Ancel Keys, ο οποίος προσπάθησε να διερευνήσει το ρόλο της διατροφής στην πιθανότητα εµφάνισης καρδιακών νοσηµάτων, µέσα από τη Μελέτη των Εφτά Χωρών (Keys et al. 1984, Keys et al. 1985, Keys et al. 1986). Η Μελέτη των Εφτά Χωρών ήταν µία επιδηµιολογική διαχρονική µελέτη, η οποία διερεύνησε για πρώτη φορά τη σχέση του τρόπου ζωής και της διατροφής µε την εµφάνιση στεφανιαίας νόσου, σε πληθυσµούς από διαφορετικές περιοχές της γης. Η έρευνα ξεκίνησε το 1958, διήρκησε 30 χρόνια και σε αυτήν συµµετείχαν συνολικά άνδρες, ηλικίας ετών, από τη Γιουγκοσλαβία, την Ελλάδα, τις ΗΠΑ, την Ιαπωνία, την Ιταλία, την Ολλανδία και τη Φινλανδία. Η Μελέτη των Εφτά Χωρών έδειξε ότι αυξηµένη χοληστερόλη αυξάνει τον παράγοντα κινδύνου εµφάνισης καρδιαγγειακών νοσηµάτων. Επιπρόσθετα, η αυξηµένη πρόσληψη κορεσµένων λιπιδίων από υπέρβαρα ή παχύσαρκα άτοµα, συσχετίστηκε µε αυξηµένες πιθανότητες εµφάνισης ορισµένων τύπων καρκίνου και µείωση του προσδόκιµου ζωής (Keys et al. 1984, Keys et al. 1985, Keys et al. 1986). Η Ελλάδα συµµετείχε στην έρευνα µε 686 άνδρες από την Κρήτη και 529 άνδρες από την Κέρκυρα. Ιδιαίτερα για τον πληθυσµό της Κρήτης, τα αποτελέσµατα της έρευνας αποκάλυψαν χαµηλά επίπεδα καρδιαγγειακών νοσηµάτων, λιγότερα περιστατικά εγκεφαλικών επεισοδίων, καρκίνου του µαστού και του παχέος εντέρου και συνολικά τα υψηλότερα ποσοστά µακροβιότητας, σε σύγκριση µε τους πληθυσµούς των άλλων χωρών που έλαβαν µέρος στη µελέτη (Keys et al. 1984, Keys et al. 1985, Keys et al. 1986). Τα ευρήµατα αυτά αποδόθηκαν στις διατροφικές συνήθειες των Κρητικών, οι οποίες περιελάµβαναν υψηλή πρόσληψη ελαιόλαδου και χαµηλή κατανάλωση κορεσµένων λιπαρών. Παράλληλα, βρέθηκε ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατανάλωναν πολλά λαχανικά, µεταξύ των οποίων µεγάλη ποικιλία σε άγριων χόρτων, φρούτα, καρύδια και όσπρια. Οι παραπάνω τροφές αποτελούν πλούσιες πηγές φολικού οξέος, ασβεστίου, αντιοξειδωτικών, βιταµινών Ε και C, καθώς και ανόργανα άλατα. Ακόµα και το κρέας και τα 2

15 γαλακτοκοµικά προϊόντα που κατανάλωναν, προερχόταν από ζώα που εβόησαν ελεύθερα, τα οποία περιείχαν (ω-3) πολυακόρεστα λιπαρά οξέα (PUFA) (Simopoulos 2005). 1.2 Η Μεσογειακή διατροφή και η Πυραµίδα Μεσογειακής ιατροφής Ο όρος Μεσογειακή διατροφή δεν αποτελεί ενιαίο σύστηµα διατροφικών οδηγιών, διότι η διατροφή δεν είναι ίδια για όλες τις χώρες που περιβάλλουν τη λεκάνη της Μεσογείου. Πρακτικά, υπάρχουν πολλές µεσογειακές διατροφές, το οποίο δεν προκαλεί έκπληξη, διότι οι λαοί της Μεσογείου έχουν διαφορετικές θρησκείες, οικονοµικές, πολιτιστικές παραδόσεις και διατροφικές συνήθειες (Noah & Truswell 2001). Οι βασικές αρχές της Μεσογειακής διατροφής παρουσιάστηκαν στα µέσα της δεκαετίας του 1990 από τον Walter Willett, ο οποίος βασίστηκε στις διατροφικές συνήθειες που καταγράφηκαν το 1960 στην Κρήτη και γενικότερα στην Ελλάδας, καθώς και στη Νότια Ιταλία (Willett et al. 1995). Η προτεινόµενη διατροφή εστιάζει στην κατανάλωση πολλών υδατανθράκων, φυτικών ινών και µονοακόρεστων λιπαρών οξέων (Willett et al. 1995). Τα βασικά χαρακτηριστικά της Μεσογειακής διατροφής συνοψίζονται στα εξής: 1. Υψηλή κατανάλωση µονοακόρεστων λιπαρών οξέων 2. Υψηλή κατανάλωση µη επεξεργασµένων δηµητριακών 3. Υψηλή κατανάλωση φρέσκων φρούτων και λαχανικών 4. Υψηλή κατανάλωση οσπρίων 5. Μέτρια κατανάλωση γαλακτοκοµικών προϊόντων 6. Μέτρια κατανάλωση αιθυλικής αλκοόλης 7. Χαµηλή κατανάλωση κρέατος Για την καλύτερη κατανόηση των διατροφικών συστάσεων, αυτές απεικονίζονται σχηµατικά µε τη µορφή πυραµίδας, στη βάση της οποίας αναγράφονται τα τρόφιµα που πρέπει να καταναλώνονται καθηµερινά και σε σηµαντικές ποσότητες, ενώ αντίθετα στην κορυφή της βρίσκονται οι τροφές που πρέπει να καταναλώνονται αραιά και σε µικρότερες ποσότητες (Εικόνα 1). Η πυραµίδα της Μεσογειακής διατροφής χωρίζεται σε τρία επίπεδα βάσει της συχνότητας κατανάλωσης των τροφίµων που απεικονίζει (σε µηνιαία, εβδοµαδιαία και καθηµερινή βάση). 3

16 Εικόνα 1: Πυραµίδα Μεσογειακής ιατροφής ιατροφικές οδηγίες για ενήλικες στην Ελλάδα Πηγή: Ανώτατο Ειδικό Επιστηµονικό Συµβούλιο Υγείας, Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας

17 Η βάση της Μεσογειακής διατροφικής πυραµίδας αποτελείται από τροφές πλούσιες σε υδατάνθρακες και φυτικές ίνες, όπως τα δηµητριακά και τα προϊόντα τους (ψωµί, ζυµαρικά, ρύζι, κοκ). Οι τροφές αυτές είναι πλούσιες σε ενέργεια, βιταµίνες και µέταλλα. Επιπρόσθετα, είναι χαµηλά σε λίπος και όταν είναι ολικής αλέσεως (µη επεξεργασµένα), παρέχουν αρκετές φυτικές ίνες, οι οποίες βοηθούν στην καλύτερη λειτουργία του εντέρου και στη µείωση της χοληστερόλης (Kontou et al. 2011, Willett et al. 1995). Η οµάδα των φρούτων και των λαχανικών αποτελεί καλή πηγή αντιοξειδωτικών και άλλων βιταµινών (βιταµίνες A, C, βιταµίνες συµπλέγµατος Β, κ.λπ.), ανόργανων στοιχείων, αντιοξειδωτικών ουσιών και φυτικών ινών (Kushi et al a). Η κατανάλωση φρούτων και λαχανικών δρα προστατευτικά όσον αφορά στον κίνδυνο εµφάνισης καρδιαγγειακών νοσηµάτων και διαφόρων µορφών καρκίνου (Kontou et al. 2011, Jeurnink et al. 2012). Βασικό συστατικό της Μεσογειακής διατροφής είναι το ελαιόλαδο, το οποίο συστήνεται να αποτελεί την κύρια πηγή λίπους της διατροφής. Το ελαιόλαδο είναι πλούσια πηγή µονοακόρεστων λιπαρών οξέων, τα οποία θα πρέπει να συνιστούν το 15-20% των συνολικών ηµερήσιων θερµίδων (Willett et al. 1995). Στη συνέχεια, το 10-15% των ηµερήσιων θερµίδων πρέπει να προέρχονται από πολυακόρεστα λιπαρά, ενώ λιγότερο από το 10% των προσλαµβανόµενων λιπαρών πρέπει να είναι κορεσµένα. Ως αποτέλεσµα το συνολικό λίπος συνίσταται να ανέρχεται στο 30-40% των συνολικών ηµερήσιων θερµίδων. Πλήθος ερευνών έχουν δείξει ότι το ελαιόλαδο, που είναι πλούσιο σε µονοακόρεστα λιπαρά οξέα και σε αντιοξειδωτικές ουσίες, παρέχει προστασία κατά της στεφανιαίας νόσου και µειώνει τα επίπεδα της «κακής» χοληστερόλης, ενώ παράλληλα αυξάνει τα επίπεδα της «καλής» χοληστερόλης (Kushi et al b, Fitó et al. 2007, Lou- Bonafonte et al. 2012). Οι επιστηµονικές όµως ενδείξεις για τα οφέλη του ελαιολάδου δεν περιορίζονται µόνο στα ανωτέρω. Αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι προστατεύει και από κάποιες µορφές καρκίνου (Waterman & Lockwood 2007). Τα γαλακτοκοµικά προϊόντα αποτελούν πηγή τόσο ανόργανων στοιχείων και βιταµινών, µε πιο γνωστό το ασβέστιο, όσο και πρωτεϊνών υψηλής διατροφικής αξίας. Η Μεσογειακή διατροφή προτείνει να καταναλώνεται κυρίως γιαούρτι και τυρί, καθηµερινά, σε µέτρια κατανάλωση (Willett et al. 1995). Το ασβέστιο είναι απαραίτητο για το κτίσιµο γερών οστών κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης του σώµατος και για τη διατήρηση της οστικής µάζας κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής (Kushi et al a). Επίσης, µία διατροφή 5

18 πλούσια σε ασβέστιο µειώνει τον κίνδυνο φθοράς των οστών στις µεγαλύτερες ηλικίες και κυρίως στις γυναίκες κατά τη διάρκεια της εµµηνόπαυσης και µετά από αυτή (Josse et al. 2012). Τα ψάρια και τα πουλερικά συστήνεται να καταναλώνονται 2-4 φορές/εβδοµάδα, διότι αποτελούν πηγή πρωτεϊνών υψηλής βιολογικής αξίας, βιταµίνες και ανόργανα άλατα. Από τα ψάρια, προτείνεται η κατανάλωση λιπαρών, όπως οι σαρδέλες, ο γαύρος, το σκουµπρί και ο σολοµός, τα οποία περιέχουν µεγάλες ποσότητες ω3 πολυακόρεστων λιπαρών οξέων (Willett et al. 1995). Τα όσπρια, οι ξηροί καρποί και οι ελιές αποτελούν µαζί µια οµάδα τροφίµων. Τα όσπρια δίνουν ενέργεια, έχουν χαµηλά λιπαρά, πολλές φυτικές ίνες, και είναι πολύ πλούσια σε πρωτεΐνες (χαµηλότερης βιολογικής αξίας από αυτές του κρέατος και των γαλακτοκοµικών) και σε σίδηρο (όχι τόσο απορροφήσιµης µορφής όσο του κρέατος). Οι ξηροί καρποί έχουν κατά κανόνα υψηλή περιεκτικότητα σε µονοακόρεστα λιπαρά οξέα, όπως και το ελαιόλαδο, και πολλές µελέτες έχουν δείξει ότι µειώνουν τα επίπεδα της χοληστερόλης (Zhang et al. 2010, O'Neil et al. 2011). Είναι πλούσιοι σε φυτικές ίνες και βιταµίνες (π.χ. Ε), αλλά πρέπει να αποφεύγεται η κατανάλωσή τους σε µεγάλες ποσότητες, διότι περιέχουν πολλές θερµίδες (Zhang et al. 2010, O'Neil et al. 2011). Οι πατάτες δεν κατατάσσονται στην κατηγορία των λαχανικών, διότι έχουν υψηλό γλυκαιµικό δείκτη, όπως και το λευκό ψωµί ή τα περισσότερα γλυκά. Παρέχουν ενέργεια και αποτελούν σχετικά καλή πηγή βιταµίνης C. Συστήνεται να καταναλώνονται 3 φορές/εβδοµάδα (Willett et al. 1995). Στην ίδια συχνότητα, 3 φορές/εβδοµάδα, προτείνεται η κατανάλωση αβγών, τα οποία είναι τροφή πλούσια σε πρωτεΐνες υψηλής βιολογικής αξίας, αλλά και γλυκών (Willett et al. 1995). Το κόκκινο κρέας, στο οποίο περιλαµβάνονται το µοσχαρίσιο, το χοιρινό, το κατσικίσιο και το αρνίσιο, βρίσκεται στην κορυφή της πυραµίδας της Μεσογειακής διατροφής µε συνιστώµενη κατανάλωση 4 φορές/ µήνα. Τα τρόφιµα αυτά περιέχουν πρωτεΐνες υψηλής διατροφικής αξίας, σίδηρο, πολύ καλά απορροφήσιµο από τον οργανισµό, ψευδάργυρο και βιταµίνες. Ωστόσο, περιέχουν και κορεσµένα λιπαρά οξέα, τα οποία έχουν δυσµενείς επιδράσεις στην υγεία (Kushi et al b). Η µέτρια κατανάλωση αιθανόλης, και ιδιαίτερα κόκκινου κρασιού (1-2 ποτηράκια/ηµέρα), συµπεριλαµβάνεται στις συστάσεις της Μεσογειακής διατροφής. Το κόκκινο κρασί 6

19 περιέχει φλαβονοειδή, τα οποία διαθέτουν ισχυρές αντιοξειδωτικές ιδιότητες (Kushi et al a, Baron-Menguy et al. 2007). 1.3 Οι Ευεργετικές Ιδιότητες της Μεσογειακής ιατροφής Η Μεσογειακή διατροφή προτείνεται ως ιδιαίτερα ευεργετική για την υγεία και την µακροζωία. Η άποψη αυτή ενισχύεται σηµαντικά µε τον αυξανόµενο αριθµό δηµοσιευµένων ερευνών, οι οποίες επιβεβαιώνουν τα οφέλη της Μεσογειακής διατροφής και συχνά αναδεικνύουν νέες ευεργετικές πτυχές της. Αρχικά, τα οφέλη της Μεσογειακής διατροφής εντοπίζονται στην χαµηλή περιεκτικότητα σε κορεσµένα λίπη και την υψηλή περιεκτικότητα σε µονοακόρεστα λιπαρά και φυτικές ίνες (Mitrou et al. 2007). Πολλές µελέτες έχουν συσχετίσει την εφαρµογή της Μεσογειακής διατροφής µε την πρόληψη της παχυσαρκίας, του διαβήτη, του µεταβολικού συνδρόµου, καρδιαγγειακών ασθενειών, χρόνιων νευροεκφυλιστικών ασθενειών, της ρευµατοειδούς αρθρίτιδας και διαφόρων τύπου καρκίνου (Di Giovanni 2009, Smedslund et al. 2010, Kolomvotsou et al. 2012, Lazarou et al. 2012, Anagnostis 2012, Domínguez et al. 2012). Επιπρόσθετα, ο συνδυασµός της Μεσογειακής διατροφής µε έναν υγιεινό τρόπο ζωής έχει βρεθεί ότι µειώνει έως και 50% τις πιθανότητες πρώιµων θανάτων (Knoops et al. 2004). Η παχυσαρκία και το µεταβολικό σύνδροµο αποτελούν προβλήµατα υγείας που έχουν λάβει διαστάσεις επιδηµίας. Η εφαρµογή των συστάσεων της Μεσογειακής διατροφής, σε συνδυασµό µε καθηµερινή φυσική δραστηριότητα, επιφέρει αποδεδειγµένα θετικά αποτελέσµατα, καθώς έχει βρεθεί ότι βελτιώνει την λειτουργία του ενδοθηλίου, µειώνει σηµαντική την περιφέρεια της µέσης, τη γλυκόζη του πλάσµατος και την ινσουλίνη του ορού. Επιπρόσθετα, όσον αφορά στα λιπίδια του πλάσµατος, έχουν αναφερθεί µείωση των επιπέδων της LDL χοληστερόλης, των τριγλυκεριδίων και των συγκεντρώσεων των apo-b και VLDL, µε παράλληλη αύξηση των επιπέδων της HDL χοληστερόλης (Demarin et al. 2011). Για το σακχαρώδη διαβήτη, µελέτη του 2008 έδειξε ότι η Μεσογειακή διατροφή δρα προστατευτικά στην εµφάνιση του. Συγκεκριµένα, υψηλή συµµόρφωση στις συστάσεις της Μεσογειακής διατροφής επέφεραν 83% µείωση στον κίνδυνο εµφάνισης διαβήτη τύπου 2. Μελέτη του 2012 έδειξε ότι υψηλή συµµόρφωση στη Μεσογειακή διατροφή µειώνει σηµαντικά την εµφάνιση διαβήτη, καρδιαγγειακών περιστατικών και γενικότερα τη θνησιµότητα. (Domínguez et al. 2012). 7

20 Η Μελέτη των Εφτά Χωρών, ήδη, κατέδειξε ότι η εφαρµογή της Μεσογειακής διατροφής µειώνει σηµαντικά τον κίνδυνο καρδιακών παθήσεων. Σηµαντικά ευρήµατα για τη σχέση της Μεσογειακής διατροφής µε τις καρδιακές παθήσεις παρουσιάστηκαν επίσης από τη µελέτη Lyon Heart (Kris-Etherton et al. 2001). Σε αυτήν, δείγµα 605 ατόµων, τα οποία είχαν υποστεί έµφραγµα, χωρίστηκαν σε δύο οµάδες, από τις οποίες η µία ακολούθησε τη Μεσογειακή διατροφή, ενώ η δεύτερη οµάδα ακολούθησε διατροφή υτικού τύπου. Τα αποτελέσµατα της έρευνας έδειξαν ότι τα άτοµα που ακολούθησαν τη διατροφή µεσογειακού τύπου παρουσίασαν 50-70% µείωση κινδύνου καρδιαγγειακού επεισοδίου, σε σύγκριση µε τη δεύτερη οµάδα (Kris-Etherton et al. 2001). Η Μεσογειακή διατροφή, σύµφωνα µε τη µελέτη EPIC έδειξε ότι µειώνει κατά 25% την ολική θνησιµότητα και κατά 33% την καρδιακή θνησιµότητα, ανεξάρτητα από χαρακτηριστικά, όπως οι καπνιστικές συνήθειες και η φυσική δραστηριότητα (Trichopoulou et al. 2009), ενώ τα αποτελέσµατα της µελέτης CARDIO 2000 έδειξαν µείωση του κινδύνου εµφάνισης στεφανιαίας νόσου κατά 16% (Panagiotakos et al. 2002). Σε ένα άρθρο µετα-ανάλυσης του 2008, επιβεβαιώθηκε ότι η τήρηση των συστάσεων της Μεσογειακής διατροφής µειώνει τον κίνδυνο θνησιµότητας από καρκίνο και καρδιαγγειακές παθήσεις (Sofi et al. 2008). Επιπρόσθετα, διαπιστώθηκε µείωση του κινδύνου ανάπτυξης των νευροεκφυλιστικών ασθενειών του Alzheimer και του Parkinson (Sofi et al. 2008). Η ιδιαίτερη σηµασία της Μεσογειακής διατροφής αποδεικνύεται από το γεγονός ότι το 2010, η UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) ανακήρυξε τη Μεσογειακή διατροφή ως Άυλη Πολιτιστική Κληρονοµιά της Ελλάδας, της Ισπανίας, της Ιταλίας και του Μαρόκου, τόσο ως πολιτισµική κληρονοµιά των χωρών αυτών, όσο και ως τεράστια συνεισφορά σε παγκόσµιο επίπεδο (UNESCO 2010). 1.4 Η ιατροφή του Σύγχρονου Ανθρώπου και οι Επιπτώσεις της στην Υγεία Η διατροφή του σύγχρονου ανθρώπου, ειδικότερα αυτού που ζει στις µεγάλες πόλεις, «ξεφεύγει» σιγά-σιγά από το Μεσογειακό µοντέλο και ταυτίζεται µε την κατανάλωση, και συχνά υπερκατανάλωση, µεγάλων ποσοτήτων φαγητού που περιέχουν πολλά λίπη και ελάχιστες φυτικές ίνες. Η «υτική διατροφή», που ονοµάζονται επίσης «υτικό διατροφικό πρότυπο» είναι µια διατροφική συνήθεια πού επιλέγεται από πολλούς ανθρώπους στις ανεπτυγµένες χώρες, και όλο και περισσότερο στις αναπτυσσόµενες 8

21 χώρες. Χαρακτηρίζεται από υψηλή πρόσληψη κόκκινου κρέατος, γλυκών επιδορπίων, πλούσιων σε λίπη τροφίµων, καθώς και επεξεργασµένων δηµητριακών. Περιέχει, συνήθως, πλούσια σε λιπαρά γαλακτοκοµικά προϊόντα, ποτά υψηλής περιεκτικότητας σε ζάχαρης και αυγά. Ο όρος υτική διατροφή χρησιµοποιείται στην ιατρική βιβλιογραφία για να περιγράψει το συγκεκριµένο πρότυπο διατροφής, ανεξάρτητα από τον τόπο κατανάλωσης του πρότυπου διατροφής αυτής, που συχνά βρίσκεται σε αντιπαράθεση µε τη «συνετή» διατροφή, η οποία έχει υψηλά επίπεδα κατανάλωσης σε φρούτα, λαχανικά, δηµητριακά ολικής αλέσεως, πουλερικά και ψάρια. Όπως στις περισσότερες αναπτυγµένες χώρες, έτσι και στην Ελλάδα έχει παρατηρηθεί στροφή προς πιο δυτικοποιηµένα διατροφικά πρότυπα. Η υιοθέτηση αυτών των συνηθειών είχε ως αποτέλεσµα το 2003 οι παχύσαρκοι ενήλικες να αποτελούν το 22,5% του γενικού πληθυσµού, ενώ οι υπέρβαροι το 35.2% και το 2007 η Ελλάδα κατατάχθηκε 16η στις παχύσαρκες χώρες, µε 68.5% του πληθυσµού της να διατηρεί µη υγιές βάρος, σύµφωνα µε το Forbes (Streib 2007). Όσον αφορά στα παιδιά και τους εφήβους, η κατάσταση φαίνεται να έχει λάβει διαστάσεις επιδηµίας. Η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις χώρες µε τα υψηλότερα ποσοστά παιδικής παχυσαρκίας παγκοσµίως. Σύµφωνα µε έρευνα του ΕΠΙΨΥ, 1 στους 5 εφήβους στη χώρα µας έχει µεγαλύτερο από το κανονικό βάρος, είναι δηλαδή υπέρβαρος ή παχύσαρκος (Κοκκέβη και συν 2011-α). 1.5 Επιπτώσεις στην Υγεία από το ιατροφικό µοντέλο υτικού Τύπου Η Παγκόσµια Οργάνωση Υγείας προβλέπει ότι το 2015 περίπου 2.3 δισεκατοµµύριο ενήλικοι θα είναι υπέρβαροι και περισσότερα από 700 εκατοµµύρια θα είναι παχύσαρκοι. Το 2005, τουλάχιστον 20 εκατοµµύρια παιδιά κάτω των 5 ετών βρέθηκαν να είναι υπέρβαρα (WHO). Η παχυσαρκία αποτελεί επιδηµία που αυξάνεται µε ανεξέλεγκτους ρυθµούς. Η εµφάνιση παχυσαρκίας σχετίζεται µε πολλούς παράγοντες, µεταξύ των οποίων και η γενετική προδιάθεση. Ωστόσο, η βασικότερη αιτία αποδίδεται σε δύο τροποποιήσιµους συµπεριφοριστικούς παράγοντες: την αυξηµένη κατανάλωση τροφίµων και τη µειωµένη σωµατική δραστηριότητα (Tabacchi et al. 2007). Η παχυσαρκία µπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές επιπλοκές στην υγεία, µέσω της ανάπτυξης παθήσεων των οποίων οι επιπλοκές είναι συχνά µη αναστρέψιµες. Στις παθήσεις αυτές περιλαµβάνονται η στεφανιαία νόσος, η αρτηριακή υπέρταση, τα εγκεφαλικά επεισόδια, η καρδιακή δυσλειτουργία, ο σακχαρώδης διαβήτης, η αύξηση της χοληστερίνης, των 9