ΚΟΙΝΟΙ ΔΡΟΜΟΙ: Η ΑΛΒΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ

Transcript

1 ΚΟΙΝΟΙ ΔΡΟΜΟΙ: Η ΑΛΒΑΝΙΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ Ρίκου Ελπίδα Σαμαντάς Γιώργος Στεργίου Λήδα Τσερίκης Πάνος ΙΩΑΝΝΙΝΑ

2 ΕΤΑΙΡΟΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ / PROGRAMME PARTNERS: Ανάδοχος μελέτης / Study Contractor: διαφημιστικές εργασίες Υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου CommRoots / Developed under the project CommRoots Διασυνοριακό Πρόγραμμα IPA Ελλάδα - Αλβανία Το έργο συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και από Εθνικούς Πόρους Ελλάδας & Αλβανίας στο πλαίσιο του διασυνοριακού προγράμματος Ελλάδα-Αλβανία

3 Περιεχόμενα Διασυνοριακά προγράμματα και διαπολιτισμική επικοινωνία Εισαγωγή: Το διασυνοριακό έργο CommRoots Ζητήματα διαπολιτισμικής επικοινωνίας Η παγίδα των πολιτισμικών διαφορών Πέρα από τις πολιτισμικές διαφορές: προς μία δυναμική προσέγγιση της κουλτούρας Η Ελλάδα και η Αλβανία στη βαλκανική χερσόνησο Ζητήματα διεθνικών σχέσεων Διασυνοριακή εγγύτητα και επικοινωνία Η μουσική ως πεδίο πρόκλησης και ως εφαλτήριο διαπολιτισμικού διαλόγου Βιβλιογραφία Οι τοπικές μουσικές στην περιοχή Ιωαννίνων και Αργυροκάστρου Ο Τόπος Το βιλαέτι των Ιωαννίνων Η περιοχή των Ιωαννίνων Η περιοχή του Αργυροκάστρου Η πόλη και τα χωριά Οι κοινωνικές συνθήκες της μουσικής στην περιοχή αναφοράς Η διάκριση κοινωνικό-ιστορικών και κοινωνικο-καλλιτεχνικών συνθηκών Οι λειτουργίες και χρήσεις της μουσικής στην περιοχή αναφοράς Η κοινωνική δομή Το σύνορο και οι επιδράσεις Χάραξη και σφράγισμα Το μουσικό υλικό Τα όργανα, οι οργανοπαίχτες και τα μουσικά σύνολα Δύο εκδοχές της νεωτερικότητας : οι επιμέρους μουσικές παραδόσεις και οι εκατέρωθεν επιδράσεις από το σφράγισμα των συνόρων Βιβλιογραφία Διεξαγωγή συνεντεύξεων με τοπικούς καλλιτέχνες και ερευνητές στην περιοχή αναφοράς Προτάσεις για σύγχρονες καλλιτεχνικές επαναδιαπραγματεύσεις των παραδοσιακών «συνόρων» Ελλάδας και Αλβανίας

4 Α. Θεωρητικό Πλαίσιο α.1. Πολιτισμός, τέχνη, ανθρωπολογία και πολιτική: μια σύνθετη σχέση α.2. Σύνορο και παράδοση: ιστορικά δεδομένα α.3. Περί «φιλοξενίας» στη σύγχρονη Ελλάδα Β. Πρόταση β.1. Η εθνογραφία ως κολάζ (Clifford 1988) β.2. Παραδείγματα ψηφίδες ενός «εθνογραφικού κολάζ» β.3. «Ένα καραβάνι περιδιαβαίνει στα σύνορα» Βιβλιογραφία

5 Διασυνοριακά προγράμματα και διαπολιτισμική επικοινωνία 1. Εισαγωγή: Το διασυνοριακό έργο CommRoots Λήδα Στεργίου Σκοπός του έργου είναι η δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών συνεργασίας μεταξύ [των δύο περιοχών,] Ελλάδας και Αλβανίας, δύο περιοχών ιστορικής πολιτιστικής και κοινωνικής εγγύτητας, αλλά και απόστασης κατασκευασμένης από την ιδεολογία των εθνικών κρατών και τις επιπτώσεις της σύγχρονης μεταναστευτικής ροής [ - απόστασης]. Ο παραπάνω στόχος επιχειρείται να επιτευχθεί μέσω της εστίασης σε μια κοινή γλώσσα, αυτήν της μουσικής παράδοσης, ιδωμένης ως πρωτογενές συνεκτικό στοιχείο. Η γλώσσα της μουσικής αποτελεί συστατικό μιας κοινής πολιτιστικής παράδοσης και ως τέτοιο αποκωδικοποιείται εύκολα, αυθόρμητα και ανεμπόδιστα από τις κοινωνικές ομάδες, ανεξαρτήτως εθνικών, εθνοτικών, γλωσσικών και ιδεολογικών υπαγωγών και ταυτίσεων. Με αυτή την έννοια, η μουσική όπως και ο χορός είναι δυνατόν να λειτουργήσουν ως κατεξοχήν πεδίο διασυνοριακής και διαπολιτισμικής επικοινωνίας αλλά και κατανόησης, βασισμένης στην ανάδειξη κοινών και γνώριμων χαρακτηριστικών όπως η δομή, η μελωδία, ο ρυθμός και οι κινήσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, οι δύο περιοχές προσεγγίζονται σαν μία κοινή ιδανική σκηνή στην οποία παρουσιάζονται πολιτιστικές εκφράσεις και των δύο ομάδων, ικανές να λειτουργήσουν σαν γέφυρα προς τον επαναστοχασμό των αόρατων εμποδίων που έχουν δημιουργηθεί λόγω των γεωπολιτικών, αλλά και συμβολικών συνόρων, λόγω των στερεοτυπικών και συχνά διαστρεβλωτικών αντιλήψεων εκατέρωθεν των συνόρων. Η μελέτη και ανάδειξη της κοινής μουσικής παράδοσης, να ευνοήσει τη θεμελίωση κατάλληλων συνθηκών για την οικοδόμηση μιας μεγαλύτερης ψυχοκοινωνικής ανοιχτότητας, καθώς και νέων ευκαιριών για στενότερες σχέσεις και συνεργασία. Η αλληλεπίδραση των δύο πλευρών σε καλλιτεχνικό και ακαδημαϊκό επίπεδο συνιστά ένα ζητούμενο, στον βαθμό που, η απουσία ή το περιορισμένο των διασυνοριακών σχέσεων ενέχει τον κίνδυνο συντήρησης και ανάπτυξης μηχανισμών φαντασιακής προσέγγισης του Άλλου, στο πλαίσιο της οποίας αναπτύσσονται ή συντηρούνται καχυποψία και προκαταλήψεις. Είναι γεγονός πως οι κοινωνικοπολιτιστικές ανταλλαγές και συνεργασίες μεταξύ των δύο μερών δεν είναι αρκετές, ούτε θεσμοθετημένες, με αποτέλεσμα τα πολιτιστικά προϊόντα και οι αξίες τους να μην προωθούνται ικανοποιητικά. Η προσέγγιση που προτείνεται στο πλαίσιο του παρόντος προγράμματος βασίζεται στην ανάδειξη των κοινών πολιτιστικών εμπειριών, και των μεταλλαγών που έχουν υποστεί διαχρονικά για διάφορους λόγους. Καλλιτέχνες, επιστήμονες, αλλά και το ίδιο το κοινό συμμετέχει από κοινού στην ανάδειξη των αξιών της διαπολιτισμικής επικοινωνίας μέσα από κοινές μελέτες, συναυλίες και άλλες καλλιτεχνικές συνεργασίες, συνεισφέροντας παράλληλα σε μία εξωστρεφή, θετική εικόνα της όλης εμπλεκόμενης γεωγραφικής περιοχής, γεγονός εξάλλου που μεγιστοποιεί και το τουριστικό της ενδιαφέρον. 5

6 2. Ζητήματα διαπολιτισμικής επικοινωνίας 2.1 Η παγίδα των πολιτισμικών διαφορών Στο πλαίσιο των ερευνών, αλλά και των πρακτικών που προτείνονται για την ανάπτυξη διαπολιτισμικής επικοινωνίας (κυρίως με βάση το μοντέλο της πολυπολιτισμικής προσέγγισης), και με στόχο την αμοιβαία κατανόηση πολιτισμικών χαρακτηριστικών, δίνεται συχνά έμφαση στη διερεύνηση και ανάδειξη των διαφορών μεταξύ των λαών, των κρατών, των κοινωνικών ομάδων. Μολονότι το επιστημονικό ενδιαφέρον τέτοιων εγχειρημάτων είναι αναμφισβήτητο και, παρά τις καλές προθέσεις από τις οποίες αυτά μπορεί να εκκινούν, η συζήτηση επί των πολιτισμικών διαφορών και η εστίαση σε αυτές εγκυμονούν μια σειρά από κινδύνους που συνδέονται με το γεγονός ότι η συζήτηση αυτή συνιστά αναπόδραστα πεδίο έκφρασης σχέσεων ισχύος. Ο λόγος περί πολιτισμικών διαφορών μεταφέρει συχνά ρητές ή άρρητες κατατάξεις και αξιολογήσεις που νομιμοποιούν τη φυλετική, πολιτισμική, κοινωνική ανωτερότητα και κατωτερότητα. Άλλωστε, οι πολιτισμικές διαφορές δεν συνιστούν ούτε αντικειμενικά γεγονότα, ούτε επιστημονικά δεδομένα, αντίθετα, κατασκευάζονται μέσα από διάφορα είδη λόγου (discourse), τα οποία εδράζονται, ιστορικά και πολιτικά, στην ανθρώπινη εμπειρία. Η προσέγγιση των κυρίαρχων αναπαραστάσεων που διαθέτουν τα άτομα για τον πολιτισμό, τη γλώσσα και την εθνότητά τους ως διαλογικές κατασκευές, απαιτεί τη διερεύνηση των πολιτικών εκείνων που, θεωρώντας τις παραπάνω αναπαραστάσεις ως δεδομένες, εξυπηρετούνται από την βεβαίωση ή/και διεκδίκηση των πολιτισμικών διαφορών και ιδιαιτεροτήτων: στην περίπτωση κυρίαρχων ομάδων μέσω της ενίσχυσης της υπερέχουσας θέσης τους και των προνομίων τους, και στην περίπτωση των μη κυρίαρχων ομάδων μέσω του σχετικιστικού υπερτονισμού της ταυτοτικής τους ιδιαιτερότητας και μοναδικότητας (Kubota, 2012: ). Δύο κεντρικά προβλήματα που αναδύονται μέσα από την επικέντρωση στις πολιτισμικές διαφορές, προκειμένου να ευνοηθούν η αλληλοκατανόηση και η επικοινωνία είναι α) ο αυστηρός προσδιορισμός διαφοροποιημένων (εθνικών) ομάδων, οι οποίες εισέρχονται σε «επικοινωνία» και β) η παρελκόμενη αντίληψη του πολιτισμού (κάθε εθνικής ομάδας) ως συμπαγούς, ομοιόμορφου, καθολικού και στατικού συστήματος αναφορών. Ως προς το α): Η επικέντρωση στην ανάδυση και ανάλυση των πολιτισμικών διαφορών οδηγεί στον προσδιορισμό σαφώς διακριτών κοινωνικών και συνηθέστατα εθνικών ομάδων και, κατά συνέπεια, στην περιχαράκωσή τους γύρω από τις ιδιαίτερες πολιτισμικές τους ταυτότητες, τις οποίες καλούνται να υπερασπίζονται και να αναδεικνύουν, μοιραία μέσα από συγκρίσεις που ενέχουν αξιολόγηση. Ωστόσο, η επιστημονική έρευνα, ειδικότερα στο πεδίο της Κοινωνικής Ψυχολογίας και της μελέτης των διομαδικών σχέσεων, έχει αναδείξει, εδώ και πολλλά χρόνια, τους κινδύνους που παρουσιάζει η διχοτόμηση των κοινωνικοπολιτισμικών περιβαλλόντων και ο διαχωρισμός σε διακριτές και συμπαγείς ομάδες. Στο πλαίσιο αυτό, αναπτύσσονται μηχανισμοί αυτοπροστασίας και ετεροϋποτίμησης, με σκοπό την εξασφάλιση ή/και διατήρηση θετικής κοινωνικής ταυτότητας, η οποία συγκροτείται 6

7 μέσα από διαδικασίες διομαδικού ανταγωνισμού και διομαδικής σύγκρουσης 1. Με άλλα λόγια, η εμμονή στην ανάδειξη των πολιτισμικών διαφορών ανάμεσα στις ομάδες ευνοεί τη δημιουργία περισσότερο ενός πεδίου έντασης και ανταγωνισμού, παρά ενός πεδίου αλληλοκατανόησης και αποτελεσματικής επικοινωνίας 2. Οι παραπάνω θεωρητικές θέσεις έχουν επιβεβαιωθεί και μέσα από τη μελέτη και ανάλυση εγχειρημάτων βιωματικής συνεκπαίδευσης διαπολιτισμικής ευαισθητοποίησης ατόμων διαφορετικών προελεύσεων. Κατά τη διάρκεια διαπολιτισμικών συναντήσεων-σεμιναρίων έχει παρατηρηθεί μια τάση των συμμετεχόντων να περνούν ταχύτατα από την αναζήτηση ομοιοτήτων μεταξύ των διαφορετικών ομάδων στην επικέντρωση στις μεταξύ τους διαφορές, οι οποίες ενδύονται τον μανδύα της απειλής και της επιθετικότητας. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, διαπιστώθηκε ότι προκειμένου να προστατευτούν, τα άτομα τείνουν να μεγεθύνουν τους μηχανισμούς διαφοροποίησης όπως είναι η κατηγοριοποίηση και τα στερεότυπα (Lipianski, 1986). Ως προς το β): Στην επικρατούσα αντίληψη σύμφωνα με την οποία οι διαφορές μεταξύ των εκάστοτε «γηγενών» και «ξένων», είναι διαφορές μεταξύ των εθνικών τους πολιτισμών, υπονοείται η παραδοχή πως κάθε έθνος συνιστά φορέα ενός ομοιογενούς πολιτισμού, ο οποίος ενσωματώνεται, εκδηλώνεται και μεταδίδεται ως αμετάβλητο και στατικό σύνολο πολιτισμικών χαρακτηριστικών. Τόσο η προσέγγιση του πολιτισμού, όσο και της ταυτότητας ως επί το πλείστον εθνικής ως σταθερό και αμετάβλητο σύνολο εκφάνσεων του ανήκειν, δηλαδή η ουσιοκρατική κατανόηση των δύο θεμελιωδών αυτών εννοιών για την επικοινωνία, δυσχεραίνει, εάν δεν αποκλείει, τη δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ ομάδων. Ειδικότερα, η προσέγγιση του πολιτισμού ως κεκτημένου χαρακτηριστικού μιας (εθνικής) ομάδας, ευνοεί την κοινωνική κατασκευή της εθνικής ταυτότητας ως πολιτισμού με αποτέλεσμα μια στενή και περιοριστική κατανόηση, τόσο του πολιτισμού, όσο και της επικοινωνίας (Piller, 2012: 7). Η κατάταξη των ατόμων σε κλειστά και προδιαγραμμένα ταυτοτικά και πολιτισμικά σχήματα είναι προβληματική, στον βαθμό που εξομοιώνει και ομοιομορφοποιεί την ποικιλία των αναφορών που καθορίζουν τον εκάστοτε πολιτισμικό εαυτό, αλλά και πολιτισμικό «άλλον» δυσχεραίνοντας καθοριστικά την μεταξύ τους επικοινωνία. Η έμφαση στο ζήτημα της εθνικής ταυτότητας, που πάντα τίθεται σε αντιδιαστολή με τις ταυτότητες άλλων ομάδων, μπορεί, σύμφωνα με τη θεωρία της Κοινωνικής Ταυτότητας, να ιδωθεί ως στρατηγική θετικοποίησης μιας αρνητικής ταυτότητας (Tolsma., Lubbers, Gijsberts: 2012). Ανεξάρτητα όμως από τα αίτια θεματοποίησής της, η εθνική ταυτότητα φαίνεται να συνιστά ένα κατεξοχήν συμβολικό πεδίο έκφρασης της πολιτισμικής απειλής και της συνεπαγόμενης διαπολιτισμικής σύγκρουσης ενώ παράλληλα επιδρά άμεσα στο συλλογικό θυμικό. Έχει βρεθεί- δεν είναι άλλωστε συμπτωματικό- πως η αυξανόμενη ξενοφοβία είναι αντιστοίχως ανάλογη με την κρίση εθνικής ταυτότητας (Lucassen, Lubbers, 2012: 551). 1 Σχετικά με τις σχετικές κοινωνιοψυχολογικές θεωρίες βλ. ενδεικτικά Brown (1995) και Hewstone, Stroebe (2001). 2 Για μία κριτική της προσέγγισης των «πολιτισμικών διαφορών», βλ. ενδεικτικά Ouellet,1991: 83-92, Γκόβαρης,

8 H επιβολή της ομοιομορφίας και η καλλιέργεια της πίστης σε μία «εκ καταγωγής εθνική ταυτότητα, που οφείλει να διασωθεί ενάντια σε κάθε κατακερματισμό» (Balibar, 1991: 87), είναι χαρακτηριστική του εθνικιστικού λόγου, ο οποίος γνωρίζει εκ νέου εντυπωσιακή ακμή. Ο προσδιορισμός της εθνικής ταυτότητας, που συντελείται στη βάση κυρίως πολιτισμικών γνωρισμάτων, αποτελεί απαραίτητο συστατικό της επιχειρηματολογίας που χρησιμοποιεί η εθνικιστική ιδεολογία προκειμένου να αναδείξει τη μοναδικότητα του έθνους 3. Είναι σαφές ότι η ανάδειξη της εθνικής ιδιαιτερότητας συντελείται αποκλειστικά σε αντίθεση με τα άλλα έθνη, και κατά συνέπεια, η σχέση με τους «άλλους» γίνεται αντιληπτή με όρους ασυμβατότητας και αποκλεισμών (Στεργίου, Μπάρος: 2010). Στις μελέτες που ασχολούνται με την άνοδο των ακροδεξιών κομμάτων στην Ευρώπη, επισημαίνεται η κυριαρχία μιας περιοριστικής αντίληψης της ιδιότητας του πολίτη σύμφωνα με την οποία, η αληθινή δημοκρατία στηρίζεται σε μία κοινότητα, αν όχι εθνικά, σίγουρα πάντως πολιτισμικά ομοιογενή (Betz : 2002). Ας σημειωθεί, με την ευκαιρία, πως η σύγχρονη κρίση εθνικής ταυτότητας που εντοπίζεται στις παγκοσμιοποιημένες δυτικές κοινωνίες συνιστά κεντρικό επιχείρημα του ακροδεξιού λόγου, έτσι ώστε τα αντίστοιχα πολιτικά κόμματα που τον υιοθετούν να εμφανίζονται ως βασικοί, αν όχι και μοναδικοί υπερασπιστές της απειλούμενης από εξωτερικές επιρροές εθνικής ταυτότητας. Συμπερασματικά, η επιμονή στην ανάδειξη των εθνικών ταυτοτήτων, τόσο σε πολιτικό, και κοινωνικό, αλλά όσο και σε εκπαιδευτικό πλαίσιο, εγκυμονεί τον σοβαρό κίνδυνο της αμυντικής πολιτισμικής περιχαράκωσης, αλλά και της ταυτόχρονης διάκρισης και αποκλεισμού όλων εκείνων που δεν θεωρείται ότι ανήκουν στην ίδια εθνική ομάδα Πέρα από τις πολιτισμικές διαφορές: προς μία δυναμική προσέγγιση της κουλτούρας Η αντίληψη του πολιτισμού - με την ευρεία του ανθρωπολογική έννοια (culture) - ως ένα στατικό και αμετάβλητο σύνολο μεταβιβαζόμενων χαρακτηριστικών, πέραν των προαναφερθέντων ερωτημάτων και προβλημάτων που εγείρει, αλλά και σε συνδυασμό με αυτά, περιορίζει δραματικά τα περιθώρια μεταλλακτικής δράσης των ατόμων, στον βαθμό που συνιστούν φορείς προδομημένων πολιτισμικών παραδοχών και τρόπων ύπαρξης. Σύμφωνα, ωστόσο, με πιο σύγχρονες προσεγγίσεις όπως είναι αυτή του διαδραστικού μοντέλου (Camilleri, Vinsoneau : 1996), το άτομο, ως υποκείμενο πλέον, παίζει έναν δυναμικό ρόλο στη διαμόρφωση της κουλτούρας του και της ταυτότητάς του. Στο εσωτερικό κάθε πολιτισμικού πλαισίου, τα άτομα είναι που, επιλέγοντας τα σημαίνοντα γι αυτά στοιχεία, δημιουργούν και διαλύουν τις ομάδες και τους θεσμούς, ανάλογα με τις μεταβαλλόμενες συνθήκες και καταστάσεις. Υπ αυτό το πρίσμα, ο πολιτισμός (culture), όχι μόνο δεν μπορεί να ιδωθεί ως έμφυτος και αμετάβλητος, ανεξάρτητος από τα άτομα, αλλά, αντίθετα, αποκτά και δημιουργεί νόημα χάρη στις 3 Σχετικά με τον ρόλο και τις λειτουργίες της εθνικής ταυτότητας στο πλαίσιο της εθνικιστικής ιδεολογίας, βλ. Λέκκας, 1996:

9 αλληλεπιδράσεις μεταξύ αυτού και των μελών των, καθώς και μεταξύ αυτού και των άλλων πολιτισμών (Lavallée, Krewer : 1997). Μία βασική προϋπόθεση για την αναγνώριση και αξιοποίηση της ατομικής και συλλογικής δράσης και επιρροής στη διαμόρφωση του πολιτισμού είναι η μετατόπιση από μια αντίληψή του ως αφηρημένο σύνολο ευρέων πεποιθήσεων και κανόνων της εκάστοτε κοινότητας στην παραδοχή πως η ανθρώπινη δράση εξαρτάται από μια ποικιλία διαδραστικώς καθιερωμένων πρακτικών. Προς αυτή την κατεύθυνση είναι πλούσιο το θεωρητικό και ερευνητικό έργο της κοινωνιογλωσσολογίας που αναδεικνύει την κατασκευή και αντίληψη της κουλτούρας μέσα από την ανάλυση συγκεκριμένων (διαλογικών) επικοινωνιακών καταστάσεων 4. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για μία μετατόπιση από την έννοια των πολιτισμικών διαφορών προς τη διερεύνηση των λόγων (discourse) μέσω των οποίων κατασκευάζεται ο πολιτισμός (culture) και χρησιμοποιείται ως επικοινωνιακός πόρος. Βεβαίως, μία τέτοια προσέγγιση προϋποθέτει με τη σειρά της το ενδιαφέρον και την εστίαση στον ποικιλόμορφο, δυναμικό και υβριδικό χαρακτήρα του πολιτισμού, ο οποίος βρίσκεται «σε μία διαρκή κατάσταση ροής και δια-γονιμοποίησης» (Piller, 2012: 7). Μια εννοιολογική διάκριση που ευνοεί την παραπάνω κατεύθυνση και συγχρόνως λειτουργεί ως αντίδοτο στις εθνικιστικές προσεγγίσεις του πολιτισμού είναι αυτή ανάμεσα στις «μικρές κουλτούρες» και τις «μεγάλες κουλτούρες» που έχει προταθεί στο πλαίσιο της εφαρμοσμένης γλωσσολογίας (Halliday, 1999). Ενώ οι «μεγάλες κουλτούρες» παραπέμπουν στους εθνοτικούς, εθνικούς ή και διεθνείς πολιτισμούς, οι «μικρές κουλτούρες» αναφέρονται σε κάθε συνεκτική κοινωνική ομαδοποίηση. Η ανάγκη διάκρισης μικρού-μεγάλου προκύπτει από την προβληματική αναγωγή κάθε επιμέρους ζητήματος διαπολιτισμικής υφής (στο πλαίσιο της γλωσσικής εκμάθησης για παράδειγμα) στο επίπεδο των «μεγάλων» εθνοτικών, εθνικών ή διεθνών πολιτισμικών διαφορών, προσέγγιση η οποία οδηγεί αναπόφευκτα στον κίνδυνο των απλουστευτικών υπεργενικεύσεων και στην «ετεροποίηση» των ξένων ατόμων και κοινωνιών (Halliday, 1999: ). Αντίθετα, η έννοια της «μικρής κουλτούρας» υπερβαίνει τον διαχωρισμό σε «σκληρές» ουσιοκρατικές πολιτισμικές διαφορές μεγάλης εμβέλειας (εθνοτικής, εθνικής, υπερεθνικής) και ανοίγει τον δρόμο για την ανακάλυψη «ηπιότερων πολιτισμών σε κάθε τύπου κοινωνική ομαδοποίηση, ( πολιτισμών ) που μπορεί, είτε να διαθέτουν, είτε να μη διαθέτουν σημαίνουσες εθνοτικές, εθνικές ή διεθνείς ιδιότητες» (Halliday, 1999: 240). Υπ αυτή την οπτική, η προσέγγιση της «μεγάλης κουλτούρας» παραπέμπει στους υπάρχοντες πολιτισμούς, που θεωρούνται ουσιωδώς διαφορετικοί μεταξύ τους, ενώ η εστίαση στις «μικρές κουλτούρες» συνιστά μία προσέγγιση που εστιάζει στην ανάδυση των κοινωνικών διαδικασιών, έτσι, δηλαδή, όπως παρατηρούνται σε άμεσα περιβάλλοντα. Η εμπειρική ανάλυση, άλλωστε, που αναδεικνύει τις διαδικασίες δημιουργίας πολιτισμού, αλλά και διαπολιτισμικής επικοινωνίας συνιστά μία από τις τάσεις της σύγχρονης διαπολιτισμικής επικοινωνίας, στο πλαίσιο της οποίας έχει, μάλιστα, αμφισβητηθεί και η αποτελεσματικότητα της έννοιας του πολιτισμού (culture) αυτής της εξαιρετικά πολύπλοκης και πολυσήμαντης έννοιας - για την περιγραφή των σύγχρονων κοινωνικών μεταβολών. Στο πλαίσιο αυτής της αμφισβήτησης, έχει προταθεί η έννοια της «πολιτισμικότητας» (culturality), η οποία εμπεριέχει τη δυναμική της διαδικασίας και αναφέρεται στο γεγονός ότι οι πολιτισμοί είναι αυξητικά 4 Για μια συνθετική παρουσίαση του ζητήματος βλ. Gumperz & Cook-Gumperz, 2012:

10 μεταβαλλόμενοι. Δεδομένων των παραπάνω, η έννοια της «πολιτισμικότητας» θα μπορούσε να αντικαταστήσει την έννοια του «πολιτισμού» ως καταλληλότερη για την κατανόηση των πολιτισμικών φαινομένων που βασίζονται στις δυναμικές, στους μετασχηματισμούς και στη διαχείριση της εκάστοτε πολιτισμικής πραγματικότητας. Κατά συνέπεια, αυτό που χρειάζεται να μελετηθεί και να κατανοηθεί είναι περισσότερο τα «πολιτισμικά θραύσματα», με την έννοια της επιμέρους και επιτόπιας πολιτισμικής εμπειρίας, παρά οι πολιτισμοί ως (προβληματικό στη σύλληψη και στη ερμηνεία του) όλον (Abdallah-Pretceille, 2006: 479). 3. Η Ελλάδα και η Αλβανία στη βαλκανική χερσόνησο 3.1. Ζητήματα διεθνικών σχέσεων Τα Βαλκάνια, λέξη τουρκικής προέλευσης που σημαίνει βουνό ή οροσειρά, έχουν μια μακραίωνη ιστορία κοινής σε πολλές περιπτώσεις- πορείας, κατ αρχάς ως λαοί που έζησαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία. Παρά το γεγονός ότι στην αντίληψη πολλών ευρωπαίων είναι συνδεδεμένα ως χώρος συγκρούσεων και αιματοχυσιών, υπήρξαν διαστήματα ειρηνικής συνύπαρξης, πολιτιστικής και εμπορικής ανάπτυξης και αλληλεπίδρασης. Ειδικά, μετά το τέλος της οθωμανικής κυριαρχίας, κατά το μεγαλύτερο μέρος του 18 ου αιώνα, τα Βαλκάνια διένυσαν μία περίοδο σταθερότητας και «αξιοσημείωτης ελευθερίας κίνησης, που συνεισέφερε στη δημιουργία ενός διαβαλκανικού δικτύου εμπορικών δραστηριοτήτων και ρευστών γλωσσικών ταυτοτήτων» (Tziovas, 2003: 4). Μετά την οθωμανική περίοδο, η ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία λειτούργησε ενοποιητικά, και η ελληνική γλώσσα και πολιτισμός είχε, για ένα διάστημα, τον ρόλο μιας δυνητικά ομοιογενοποιητικής δύναμης στη βαλκανική περιοχή. Το κατά πόσο μπορεί κανείς να υποστηρίζει την ύπαρξη μιας κοινής βαλκανικής νοοτροπίας ή κουλτούρας συνιστά ένα ζήτημα το οποίο πολλοί μελετητές έχουν θέσει και επιχειρήσει να φωτίσουν. Αυτό, ωστόσο, δεν αναιρεί το γεγονός μιας κοινότητας πολιτισμικών αναφορών και ενός αισθήματος εγγύτητας και οικειότητας, ειδικά μάλιστα ανάμεσα στους κατοίκους γειτονικών περιοχών όπως είναι η Ελλάδα και η Αλβανία. Κατά τον 19 ο αιώνα, με την συγκρότηση των εθνικών κρατών και τον καθορισμό κλειστών συνόρων, η προσπάθεια καλλιέργειας του εθνικού χαρακτήρα κάθε κράτους και επίτευξης εθνικής καθαρότητας είχε σαν αποτέλεσμα την περιχαράκωση κάθε εθνικής ομάδας και τον σαφή διαχωρισμό της από τις υπόλοιπες. Ο 19 ος αιώνας, περίοδος των μεγάλων εθνικισμών στα Βαλκάνια, οδήγησε στη «βαλκανοποίηση» της μνήμης, δηλαδή σε μια «μνημοκτονία» (Dimitras, 2000: 51) που αφορούσε το κοινό παρελθόν και τις κοινές αναφορές που μοιράζονταν τα προ-έθνη. Άλλωστε, η διαφοροποίηση και ο διαχωρισμός είναι χαρακτηριστικά της εθνικιστικής λογικής, η οποία αντιτίθεται σε κάθε έννοια κοινών πίστεων και συμβολικών εκφράσεων (Τziovas, 2003: 3). Σε αυτό το πλαίσιο της άρνησης του γείτονα, αναπτύχθηκαν συγκρουσιακές σχέσεις, αντιλήψεις απειλής, αλυτρωτισμοί και έλλειψη ανοχής, ίχνη των οποίων συναντούμε μέχρι τις μέρες μας. Η δυσανεκτική κοινή γνώμη, η αναπαραγωγή 10

11 στερεοτύπων και η έκφραση μίσους έναντι του «άλλου» εντοπίζονται στον λόγο και στις εκτιμήσεις που εκφράζουν πολίτες όλων των κρατών της νότιας βαλκανικής χερσονήσου. Ειδικότερα στην περίπτωση Ελλήνων και Αλβανών πολιτών, διαπιστώνεται μια εκατέρωθεν αντιπάθεια, συγκριτικά αυξημένη εκ μέρους των Ελλήνων (Dimitras, 2000). Η μαζική μετακίνηση Αλβανών πολιτών προς την Ελλάδα μετά το άνοιγμα των συνόρων της Αλβανίας το 1990 και η αλλαγή κοινωνικού τοπίου την οποία η Ελλάδα κλήθηκε, απροετοίμαστη, να διαχειριστεί πολιτικά και κοινωνικά, είχε σαν αποτέλεσμα τις αρνητικές στάσεις και την έξαρση της στερεοτυπίας έναντι των πιο κοντινών γειτόνων (Στεργίου, 2007) το κράτος των οποίων παρέμεινε σε σοβαρή και πολυετή απομόνωση, από το Αναπόφευκτα και απαραίτητα, τα στερεότυπα αποτελούν έναν παράγοντα κοινωνικής συνοχής εφόσον μετέχουν στη δόμηση της σχέσης μεταξύ του εαυτού και του «άλλου», ενώ ταυτόχρονα, σχηματοποιώντας, γίνονται και εργαλείο κατηγοριοποίησης που επιτρέπει τον διαχωρισμό μεταξύ του «εμείς» και του «άλλοι». Έτσι εμφανίζεται το παράδοξο της ταυτότητας: ο καθορισμός και η υποστήριξη του «εγώ» μας απαιτεί την αναγνώριση της παρουσίας ενός «μη εγώ», το οποίο συνιστά παράλληλα απαραίτητη προϋπόθεση και απειλή για την ύπαρξή μας. Εξάλλου, οι στερεοτυπικές κατασκευές είναι λειτουργικές εφόσον σχετίζονται με τη διατήρηση ή τη διεκδίκηση θετικής κοινωνικής ταυτότητας. Ωστόσο, η μετανάστευση Αλβανών προς την Ελλάδα δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου που ακολούθησε την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων. Ήδη πριν την οθωμανική περίοδο, αλβανικά φύλα μετανάστευαν προς την Ελλάδα, όπως οι Αρβανίτες, οι οποίοι σήμερα είναι Έλληνες τόσο στο πολιτικό επίπεδο, όσο στο επίπεδο της εθνικής συνείδησης διατηρώντας τη γλώσσα τους ως στοιχείο της ιδιαίτερης πολιτισμικής τους κληρονομιάς. Έχει μάλιστα μεγάλο ενδιαφέρον η μελέτη των στάσεων αυτής της ομάδας έναντι των σύγχρονων Αλβανών μεταναστών, οι οποίοι άλλοτε αντιμετωπίζονται θετικά και φιλόξενα από τους Αρβανίτες λόγω της κοινής τους γλωσσικής και πολιτιστικής τους συγγένειας (Νιτσιάκος, 2010), άλλοτε πάλι γίνονται μάρτυρες μιας στάσης διαχωρισμού, εξαιτίας των κοινωνικών προκαταλήψεων που υπάρχουν προς τους Αλβανούς (Αθανασοπούλου, 2006) Διασυνοριακή εγγύτητα και επικοινωνία Πέρα από και παρά τις πολιτικές αποφάσεις χάραξης συνόρων και τις διαδικασίες ομοιογενοποίησης εντός των εθνικών κρατών, υπήρχε και υπάρχει μια πραγματικότητα, κοινωνική και πολιτισμική, που δεν υπακούει στη διαχωριστική λογική, εξαιτίας του γεγονότος ότι εκατέρωθεν των συνόρων ζουν άνθρωποι σε μεγαλύτερη εγγύτητα και εξοικείωση μεταξύ τους, απ όση ενδεχομένως διατηρούν με μέλη της οικείας τους εθνικής ομάδας που διαβιούν σε πολύ μεγαλύτερες αποστάσεις. Άλλωστε τα εθνικά σύνορα δεν συνέπιπταν ποτέ με τα πραγματικά εθνοτικά και πολιτισμικά σύνορα μεταξύ των πληθυσμών (Νιτσιάκος, 2010: 39) εφόσον ο αυστηρός διαχωρισμός δύο ομοιογενών κατηγοριών, Ελλήνων και Αλβανών, προσέκρουε στην πραγματικότητα των εθνοτικά μεικτών κοινοτήτων και των αλληλοδιεισδούμενων συνόρων. Μεταξύ του περίοδος 11

12 ανεξαρτητοποίησης του αλβανικού κράτους και χάραξης των επίσημων συνόρων Ελλάδας-Αλβανίας - και του Β Παγκοσμίου Πολέμου, τα σύνορα δεν εμπόδιζαν την ελεύθερη κινητικότητα ανάμεσα στις δύο γειτονικές περιοχές, στο πλαίσιο της οποίας αναπτύσσονταν οικονομικές δοσοληψίες και κοινωνικές σχέσεις. Αλλά και στη σημερινή εποχή, η καθημερινή κινητικότητα εκατέρωθεν των συνόρων, η επικοινωνία, τα κοινωνικά δίκτυα, οι διαπροσωπικές σχέσεις και η πολιτισμική οικειότητα διαμορφώνουν ένα ασφαλές γεωγραφικό και κοινωνικό τοπίο, τόσο για τους Έλληνες, όσο και για τους Αλβανούς, οι μετακινήσεις των οποίων αντιστοιχούν περισσότερο στην έννοια της «διασυνοριακής κινητικότητας», παρά σ αυτήν της διεθνικής μετανάστευσης (Νιτσιάκος, 2010: 43) Η μουσική ως πεδίο πρόκλησης και ως εφαλτήριο διαπολιτισμικού διαλόγου Υπό τις συνθήκες που συνοπτικά εκτέθηκαν παραπάνω, γίνεται σαφές ότι η μουσική παράδοση ως κοινό πολιτιστικό προϊόν, υπόκειται στην ίδια μοιραία διχοτόμηση: κοινή, οικεία, αγαπητή πολιτισμική πρακτική και εμπειρία για τα άτομα απ τη μια, αντικείμενο πολιτικής διεκδίκησης για την ανάδειξη της εθνικής μοναδικότητας και ιδιαιτερότητας από την άλλη 6. Η μελέτη και ανάδειξη της κοινής μουσικής ιστορίας και εμπειρίας ανάμεσα στις δύο χώρες, καθώς και η διεξαγωγή μουσικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων με συμμετοχή εκατέρωθεν επαγγελματιών και κοινού - το περιεχόμενο δηλαδή του παρόντος προγράμματος μπορούν να λειτουργήσουν θετικά ως πεδίο πρόκλησης για την αμφισβήτηση και επανεξέταση των υφιστάμενων προσεγγίσεων, και τούτο σε δύο επίπεδα: - σε θεωρητικό επίπεδο, το εγχείρημα λειτουργεί εποικοδομητικά μέσω της επικέντρωσης στις ιστορικά κοινές μουσικές αναφορές που αναδεικνύουν πολιτισμικές ομοιότητες, οικειότητα και εγγύτητα, και όχι στις διαφορές που απομακρύνουν υπογραμμίζοντας τη μοναδικότητα, την αποκλειστικότητα, την απόσταση και τον διαχωρισμό. Η διεξαγωγή μιας εκτεταμένης μελέτης μουσικολογικής και ανθρωπολογικής- επί των κοινών πολιτισμικών στοιχείων από Έλληνες και Αλβανούς ερευνητές, παρουσιάζει κρίσιμη ποιοτική διαφορά σε σχέση με δύο ακόμη ενδεχόμενες εθνοκεντρικές ξεχωριστές μελέτες. Εκτός αυτού, η μελέτη της μουσικής εμπειρίας, δηλαδή η μελέτη των διαδραστικώς καθιερωμένων πρακτικών και των επικοινωνιακών καταστάσεων φωτίζει τον πολιτισμό από την οπτική της «μικρής κουλτούρας», έτσι όπως δομείται και εκφράζεται μέσα από την ατομική και συλλογική δράση. - σε επίπεδο εφαρμογής, η κοινή μουσική πράξη συνιστά ένα σημαντικό μέσο συνεργασίας και επικοινωνίας, τόσο ενδοσυνοριακά, όσο και διασυνοριακά, ευνοώντας μια συνεργατική, προσθετική αλληλεπίδραση στη βάση της περιέργειας, 5 Για μία αναλυτική και εμπεριστατωμένη εθνογραφική μελέτη της διασυνοριακής κινητικότητας και επικοινωνίας μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας, για την ρεαλιστική και συμβολική λειτουργία των συνόρων μεταξύ των δύο περιοχών, βλ. Nitsiakos, Για μία ανάλυση αυτής της διαδικασίας με αντικείμενο την πολυφωνική μουσική, έτσι όπως έχει προσεγγιστεί από Έλληνες και Αλβανούς μελετητές, βλ. Nitsiakos, Mantzos,

13 της ανακάλυψης και του σεβασμού. Πέρα από την ακαδημαϊκή προσέγγιση, το βίωμα της μουσικής εμπειρίας υπό το πρίσμα της πολιτισμικής εκδραμάτισης (performance) και του τελικού μουσικού προϊόντος συνιστά ένα πεδίο της καθημερινής ζωής όπου δημιουργούνται σημαίνουσες σχέσεις με τους «άλλους», το άνοιγμα απέναντι στους οποίους είναι καταλυτικό για την αντιμετώπιση των συγκρουσιακών. Παράλληλα, εάν η μουσική μας εμπειρία (είτε ως δημιουργών, είτε ως ακροατών) γίνεται περισσότερο κατανοητή ως εμπειρία του εαυτού κατά τη διαδικασία της συνεχούς διαμόρφωσης της ταυτότητας (Frith, 1996), η μουσική συνεργασία παρέχει ιδανικές συνθήκες διαπολιτισμικής επικοινωνίας εφόσον η αυτοσυνείδηση συνιστά προϋπόθεση της θετικής προσέγγισης του «άλλου». Στο πλαίσιο της εφαρμοσμένης εθνομουσικολογίας που προϋποθέτει δράσεις σε φεστιβάλ και διοργανώσεις συναυλιών, σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, έχει αποδειχθεί η συνεισφορά της μουσικής συνεργασίας στην αμφισβήτηση και μείωση των διεθνικών συγκρουσιακών σχέσεων και στην επίτευξη συνεργατικής επικοινωνίας, ειδικά μάλιστα διαβαλκανικής (Balandina, 2010). Εκτός, όμως, από το διαπολιτισμικό επίπεδο, η πράξη της μουσικής έχει ευνοϊκά κοινωνικά αποτελέσματα και στο επίπεδο της διαγενεακής επικοινωνίας, συνεργασίας και αλληλοκατανόησης (Varvarigou et al., 2011). Δεδομένου του ρευστού και δυναμικού χαρακτήρα του πολιτισμού, αλλά και της εμπλοκής νέων ανθρώπων στη μουσική δημιουργία, και σε μία προοπτική δημιουργικής διασυνοριακής συνεργασίας και κατανόησης, πέρα από τη μελέτη και βιωματική έκφραση της παραδοσιακής μουσικής κληρονομιάς, είναι απαραίτητη η συνεχής αναζήτηση αλληλεπίδρασης στο επίπεδο της σύγχρονης μουσικής εμπειρίας, έτσι όπως μεταλλάσσεται, εξελίσσεται και βιώνεται από τους νέους μουσικούς και ακροατές. Σε κάθε περίπτωση, η μουσική, είτε ως ερευνητικό αντικείμενο, είτε ως βιωμένη εμπειρία είναι σε θέση να λειτουργήσει ως εφαλτήριο για τον κοινωνικό και πολιτισμικό διάλογο ανάμεσα στα κράτη και τους λαούς τους. Ωστόσο, απαραίτητη προϋπόθεση για τον διάλογο και την αρμονική συμβίωση είναι η δυνατότητα έκθεσης των ενδιαφερόντων και των στόχων κάθε εμπλεκόμενης πλευράς, μέσα από τον εντοπισμό των σημείων σύγκλισης, αλλά και μέσα από την εποικοδομητική αντιπαράθεση. 13

14 Βιβλιογραφία Abdallah-Pretceille, M. (2006). Interculturalism as a paradigm for thinking about diversity, Intercultural Education, 17(5), Αθανασοπούλου, Α. (2006). Αλβανοί και Αρβανίτες. Στο: Παπαταξιάρχης, Ε. (Επιμ.). Περιπέτειες της Ετερότητας. Η παραγωγή της πολιτισμικής διαφοράς στη σημερινή Ελλάδα, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σ Balandina, A. (2010). Music and conflict transformation in the post-yugoslav era: empowering youth to develop harmonic inter-ethnic relationships in Kumanovo, Macedonia, International Journal of Community Music, 3(2), Balibar, E. (1991). Φυλή, έθνος, τάξη: οι διφορούμενες ταυτότητες. Αθήνα: Πολίτης, σ. 87. Betz, H.-G. (2002). Contre la mondialisation : xénophobie, politiques identitaires et populisme d exclusion en Europe occidentale. In: Politique et Sociétés, vol. 21, n 2, 2002, pp Brown, R. (1995). Prejudice. Its Social Psychology. Oxford: Blackwell. Camilleri, C., Vinsonneau, G. (1996). Psychologie et Culture. Paris : Armand Colin. Γκόβαρης, Χ. (2000). Διαπολιτισμική Εκπαίδευση και το δίλημμα των «πολιτισμικών διαφορών», Παιδαγωγικός Λόγος, 3, Dimitras, P.E. (2000). Writing and rewriting History in the Context of Balkan Nationalisms, Southeast European Politics, 1(1), Frith, S. (1996). Music and Identity. Στο: Halland S., du Gay P. (edit.), Questions of Cultural Identity. London: SAGE, pp Gumperz, J.J. & Cook-Gumperz, J. (2012). Interactional Sociolinguistics: Perspectives on Intercultural Communication. In: Paulston, C.B., Kiesling, S.F., Rangel, E.S. (Eds), The Handbook of intercultural discourse and communication. Oxford: Blackwell, pp Halliday, A. (1999). Small Cultures, Applied Linguistics 20/2: Hewstone, M., Stroebe, W. (2001). Introduction to Social Psychology. Oxford: Blackwell. Kubota, R. (2012). Critical Approaches to Intercultural Discourse and Communication. In: Paulston, C.B., Kiesling, S.F., Rangel, E.S. (Eds), The Handbook of intercultural discourse and communication. Oxford: Blackwell, pp Lavallée, M., Krewer, B. (1997). La recherche interculturelle francophone et le concept de culture : Compte rendu du symposium parrainé par l ARIC au 26ième Congrès International de psychologie, Montréal, Aout 1996, 14

15 Bulletin No 29-Avril Λέκκας, Π. (1996). Η εθνικιστική ιδεολογία. Αθήνα: Κατάρτι. Lipianski, E.M. (1986). Identité, communication et rencontres interculturelles. Cahiers de sociologie économique et culturelle, 5, Lucassen, G. and Lubbers, M. (2012). Who Fears What? Explaining Far-Right-Wing Preference in Europe by Distinguishing Perceived Cultural and Economic Ethnic Threats. Comparative Political Studies, 45(5), Nitsiakos, V. (2010). On the Border. Transborder Mobility, Ethnic Groups and Boundaries along the Albanian-Greek Frontier. Berlin: Lit Verlag. Nitsiakos, V., Mantzos, C. (2003). Negotiating Culture: Political Uses of Polyphonic Folk Singing in Greece and Albania. In: Tziovas, D. (Ed.). Greece and the Balkans : identities, perceptions and cultural encounters since the Enlightenment. Aldershot: Ashgate, pp Ouellet, F. (1991). L Education Interculturelle : essai sur le contenu de la formation des maîtres. Paris : L'Harmattan. Piller, I. (2012). Intercultural Communication: An Overview. In: Paulston C.B., Kiesling S.F., Rangel E.S. (Eds), The Handbook of intercultural discourse and communication. Oxford: Blackwell, pp Στεργίου, Λ., Μπάρος, Β. (2010). Κοινωνικά ερμηνευτικά σχήματα και κατασκευές υποκειμενικής πραγματικότητας: (Μουσικός) Λόγος περί παγκοσμιοποίησης και εθνικής ταυτότητας, Πρακτικά 13 ου Διεθνούς Συνεδρίου με θέμα Διαπολιτισμική Εκπαίδευση-Μετανάστευση-Διαχείριση Συγκρούσεων και Παιδαγωγική της Δημοκρατίας, Π.Τ.Δ.Ε., ΚΕ.Δ.ΕΚ, τόμος II, σελ Στεργίου, Λ. (2007). Εμείς και οι Άλλοι. Κρίσεις και διακρίσεις. Στάσεις μελλοντικών εκπαιδευτικών έναντι της ετερότητας. Στο: Γκόβαρης, Θεοδωροπούλου, Κοντάκος, (επιμ.), Η Παιδαγωγική Πρόκληση της Πολυπολιτισμικότητας. Ζητήματα Θεωρίας και Πράξης της Διαπολιτισμικής Παιδαγωγικής, Αθήνα: Ατραπός, σ Tolsma, J., Lubbers, M., & Gijsberts, M. (2012), Education and Cultural Integration among Ethnic Minorities and Natives in The Netherlands: A Test of the Integration Paradox. Journal of Ethnic and Migration Studies, 38(5), Tziovas, D. (2003). Greece and the Balkans: identities, perceptions and cultural encounters since the Enlightenment. Aldershot: Ashgate. Varvarigou, M., Creech, A., Hallam, S., McQueen, H. (2011). Bringing different generations together in music-making: An Intergenerational Music Project in East London, International Journal of Community Music, 4(3),

16 16

17 Οι τοπικές μουσικές στην περιοχή Ιωαννίνων και Αργυροκάστρου Πάνος Τσερίκης Τα εγκώμια για τον διεθνή χαρακτήρα της μουσικής έρχονται σε αντίθεση με τις κατά καιρούς δηλώσεις για το προνόμιο κάποιου εκλεκτού λαού στη μουσική. Adorno Σήμερα θεωρείται περίπου αυτονόητος ο πλούτος του προφορικού πολιτισμού των προβιομηχανικών κοινωνιών. Όσο πλούσιος όμως κι αν είναι, άλλο τόσο φτωχή είναι η ικανότητα συντήρησής του έξω από την κοινωνία του όχι μόνο εξαιτίας της προφορικότητας αλλά επίσης γιατί αποτελεί ένα ζωντανό στοιχείο της κοινότητας που οργανικά δεμένο μαζί της, παρέχοντας τις συλλογικές παραστάσεις, τα πρέπει και τους τύπους αισθημάτων, ακολουθεί τη δική της μοίρα και μετασχηματίζεται ή χάνεται μαζί με τον κοινωνικό σχηματισμό που τον δημιούργησε. Ιστορικά το στοιχείο αυτό ενώ κατάφερνε πάντα να συντηρείται διαπραγματευόμενο με τις κάθε λογής εξουσίες, βρέθηκε εντελώς ανυπεράσπιστο μπροστά στη νεωτερικότητα που αφενός διέθετε τα μέσα καταγραφής και αφετέρου τη διάθεση να το μετατρέψει σε μέσο επικύρωσης των δικών της σκοπών και σημασιών. 7 Σ αυτή τη διαδικασία δεν έλειψαν αυτά που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε εσωτερικές αντιφάσεις του συστήματος της νεωτερικότητας και δεν θα ήταν δύσκολο να φανταστούμε την ηθική και πολιτική ισχύ να καταπιέζει την ερευνητική λαιμαργία ώστε κάποιες ανεπιθύμητες ή αταίριαστες πολιτισμικές πρακτικές αν δεν αποκόπτονται τελείως από την καταγραφή να εξαφανίζονται από την σύγχρονη ύπαρξη, κυρίως μέσω αποκλεισμού τους από τα δίκτυα επικοινωνίας, την εθνική εκπαίδευση και το σύστημα της παγκόσμιας αγοράς (Lomax 1968, 4). Για τους περισσότερους όμως τοπικούς πολιτισμούς η συνάντησή τους με τη νεωτερικότητα σήμαινε τη διόρθωσή τους και τη μετατροπή τους σε μνημείο. Με άλλα λόγια είχαμε μια διαδικασία είτε εξαγωγής και εξαφάνισης από τη σύγχρονη ιστορία, είτε απονεύρωσης και εμφάνισης με ένα νέο νόημα. Η μεσολάβηση των παλαιότερων πολιτισμικών μορφών και των νοημάτων τους από νεότερες σύνθετες δομές δεν είναι χωρίς επιπτώσεις στην έρευνα και τις μεθόδους της. Έτσι ούτε εκεί δεν έλειψαν τα προβλήματα: η μετατροπή σε αντικείμενο παρατήρησης, ο τεμαχισμός μιας ενιαίας πρακτικής στα διάφορα στοιχεία της και χρήση βασικά του κειμένου κυρίως στη λογοτεχνική του μορφή. Αλλά και οι νεώτερες τάσεις που δίνουν σημασία στην επιτέλεση και αντιμετωπίζουν τα πολιτισμικά φαινόμενα, όπως το 7 Αυτό με κανένα τρόπο δεν σημαίνει ότι στις προνεωτερικές κοινωνίες δεν υπήρξε τέτοια παρέμβαση από την πολιτική και θρησκευτική εξουσία. Φυσικά πάντα παραμένει το ζήτημα του πόσο κατεργασμένη ή ακατέργαστη είναι η συνύπαρξη του λαϊκού πολιτισμού με την πολιτική και θρησκευτική εξουσία, συλλογισμός που μας παραπέμπει στο πρόβλημα της εννοιολόγησης του λαϊκού πολιτισμού. 17

18 δημοτικό τραγούδι, σαν ολοκληρωμένες τελετουργίες, 8 παρά τη σοβαρή βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας στην καταγραφή, επεξεργασία και παρουσίαση του υλικού, θα πρέπει να επιλύσουν πολλά σοβαρότερα από τα επιμέρους «βασικά προβλήματα» (Νιτσιάκος, Κοκκώνης, Μικρόπουλος 1996, 113-4). Κυρίαρχο μεταξύ αυτών είναι η κατανόηση των ίδιων των μεσολαβούντων δομών και του ρόλου τους στην ιστορική τους προοπτική, ώστε να γίνει φανερή η επίδραση και παραμορφωτική παρέμβασή τους, να αφαιρεθούν οι επιστρώσεις τους και να επιτευχθεί η ανασύσταση των πραγματικών σημασιών που διέπανε τις κυρίαρχες πολιτισμικές πρακτικές της περιοχής αναφοράς, μια προσπάθεια που δεν μπορεί να ξεχωριστεί από το κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο και τη σκάλα αξιών που υπονοεί. Είναι προφανές ότι προς το σκοπό όχι μόνο της περιγραφής των γεγονότων αλλά κυρίως καθορισμού του νοήματός τους (όπως και στον καθορισμό των λειτουργιών και χρήσεων της μουσικής στην κοινωνία ή μάλλον στις κοινωνίες που προέκυψαν όταν οι τοπικές κουλτούρες και πρακτικές εντάχθηκαν στο φαντασιακό του κράτους -έθνους) θα πρέπει να αντιμετωπιστούν οι σοβαρές ελλείψεις στην καταγραφή και ταξινόμηση των απαραίτητων δεδομένων όπως και τα προβλήματα της επιλεκτικής παρουσίασής τους. Η συγκριτική και διαχρονική μελέτη των συνθηκών, αποτελεί ένα δύσκολο εγχείρημα που απαιτεί την εμπλοκή πολλών επιστημών και πρέπει να αντιμετωπίσει όχι μόνο τις πολλές ελλείψεις και στρεβλώσεις της έρευνας αλλά και τις κυρίαρχες προκαταλήψεις. Στην πραγματικότητα η μελέτη πρέπει κατ αρχάς να αποδομήσει αυτές τις προκαταλήψεις έτσι ώστε τα γεγονότα που περιγράφει η σχετικά εκτεταμένη εμπειρική έρευνα να αποδοθούν αποκαθαρμένα από τις ιδεολογικές επιστρώσεις τους. Ακόμη περισσότερο, λαμβάνοντας υπ όψη αφενός το γεγονός ότι οι περισσότερες σχετικές έρευνες έχουν συχνά ιδιοτελή κίνητρα, παρέχουν γεγονότα και πληροφορίες για συγκεκριμένους σκοπούς και αφετέρου ότι τα αποτελέσματα θα πρέπει να αρθούν πάνω από τη μετάφραση των συχνά ασύνδετων γεγονότων, επιβάλλεται το σύνολο των προβλημάτων που κάθε φορά εμπλέκεται να δομηθεί πρώτα σε επίπεδο θεωρίας. Προς την κατεύθυνση αυτή θα πρέπει να αποτιμηθεί η συνεισφορά της παρούσας έρευνας που δεν ενδιαφέρεται για την απλή παράθεση γεγονότων αλλά για την τοποθέτησή τους σε ένα πλαίσιο ώστε να καθίσταται δυνατή η ερμηνεία τους. Βασικό ενδιαφέρον αποτελεί καταρχάς η μελέτη της περίπτωσης των προνεωτερικών μουσικών πολιτισμικών πρακτικών του ενιαίου διοικητικού χώρου του βιλαετιού των Ιωαννίνων, ενός χώρου πολιτιστικά αποκεντρωμένου, με ένα ριζικά διαφορετικό κοινωνικό φαντασιακό που άφηνε χώρο στις τοπικές κουλτούρες που αναδεικνυόταν στη βάση μιας εντελώς διαφορετικής μορφής κοινωνικής συσσωμάτωσης, της κοινότητας πιστών. Εν συνεχεία η μελέτη των επιδράσεων της μετέπειτα χάραξης των συνόρων, του σφραγίσματός τους και της κυριαρχίας των σημασιών του κράτους 8 Ωστόσο το τραγούδι και η μουσική γενικότερα παίζουν έναν ιδιαίτερο ρόλο σε κάθε τελετή που δεν θα έχανε απλώς τη φωνή της αν έμενε βουβή αλλά θα μεταλλασσόταν μαζί με την εμφάνιση και η ουσία της ενώ στεγνή από κείνες τις ιδιαίτερες ιδιότητες της μουσικής θα έχανε φυσικότητα, ομορφιά και δύναμη, πιθανότατα δε και την ψυχή της. Συνεπώς η μουσικολογική προσέγγιση που στρέφεται στα ηχητικά τεχνικά χαρακτηριστικά δεν είναι τόσο προβληματική όσο υπαινίσσονται οι νεώτερες προσεγγίσεις. Ίσως το κυριότερο ζήτημα να μη βρίσκεται στις προθέσεις αλλά στα μέσα ανάλυσης τα οποία δανείζονται από το χώρο της δυτικής κλασσικής μουσικής για να εφαρμοστούν σε κάτι ολότελα διαφορετικό. 18

19 -έθνους καθώς και της διαχείρισης ενός κοινού προφορικού υλικού όχι απλά από δύο ανταγωνιστικά κράτη-έθνη αλλά από μια ιδιάζουσα καπιταλιστική και κομμουνιστική εκδοχή της νεωτερικότητας. Ο Τόπος Το βιλαέτι των Ιωαννίνων Τον ύστερο Μεσαίωνα με βάση διαφοροποιήσεις σε επίπεδο πολιτικής και νοοτροπιών διαμορφώθηκε η διαίρεση σε Ήπειρο και Αλβανία με όριο την κοίτη του ποταμού Σκουμπίνη (Γενούσου), μια γεωγραφική διάκριση που έγινε αποδεκτή και από τους Έλληνες λογίους της οθωμανικής περιόδου. Στην πρακτική της οθωμανικής διοίκησης, ο ηπειρωτικός χώρος στις αρχές του 19ου αιώνα, κατά το μεγαλύτερο μέρος του, ανήκε στο πασαλίκι των Ιωαννίνων εξαίρεση αποτελούσε το λεκανοπέδιο της Κορυτσάς και η περιοχή της Κολώνιας, εδάφη υπαγόμενα στη διοικητική περιφέρεια των Βιτωλίων (Μοναστηρίου). Το 1867 πραγματοποιήθηκε διοικητική ανακατάταξη σαν αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων tanzimat (1846) και μετατράπηκε σε βιλαέτι με τα βόρεια σύνορά του να φτάνουν μέχρι τις όχθες του Σκουμπίνη (Σκουλίδας 2012, 13-14). Η Τουρκική Στατιστική της Ηπείρου στο Σαλναμέ του 1895 παρόλο που αποφεύγει συστηματικά οποιαδήποτε διάκριση των κατοίκων με βάση το θρήσκευμα, τη γλώσσα ή την εθνότητα μας δίνει βασικά στοιχεία για το βιλαέτι των Ιωαννίνων, δηλαδή μια έκταση που απλώνεται από τον Άραχθο μέχρι τις εκβολές του αλβανικού ποταμού Γενούσου ή Σκουμπίνη. Όπως διευκρινίζει ο Μιχάλης Κοκολάκης «Κάθε βιλαέτι χωριζόταν σε σαντζάκια και αυτά σε καζάδες, που διευθύνονταν αντίστοιχα από μουτεσαρίφηδες και καϊμακάμηδες. Στο εσωτερικό των καζάδων διακρίνονταν και μικρότερες περιφέρειες, οι ναχιγιέδες με επικεφαλής τους μουδίρηδες» (2003, 247). Διορθώνοντας τις ατέλειες του σαλναμέ αποκατασταίνει τη διαίρεση του βιλαετιού ως εξής: 19

20 «Από τους 19 καζάδες του βιλαετιού, στην Ελλάδα ανήκουν σήμερα ολόκληροι μόνο οι 7 (Ιωαννίνων, Παραμυθιάς, Κόνιτσας, Μετσόβου, Πρέβεζας, Λούρου και Μαργαριτίου). Άλλοι 7 (Πρεμετής, Τεπελενίου, Κουρβελεσίου, Μπερατιού, Αυλώνας, Γκοσνίτσκας και Λιούσνιας) εκτείνονται αποκλειστικά σε αλβανικά εδάφη, ενώ οι υπόλοιποι διαμελίστηκαν ανάμεσα στις δύο χώρες» (ό. π. 248). Ο πληθυσμός του βιλαετιού καταγράφηκε λίγο πάνω από το μισό εκατομμύριο, 9 κάτι που ταιριάζει και με τα δεδομένα της οθωμανικής απογραφής του 1884/1886. Η πρώτη ελληνική απογραφή που έγινε αμέσως μετά την απελευθέρωση το 1913 βρήκε στη διαιρεμένη πια Ήπειρο ένα πληθυσμό ατόμων, που σημαίνει ότι είχαμε μια σχεδόν ισομερή πληθυσμιακή διαίρεση ανάμεσα σε Ελλάδα και Αλβανία. Είναι προφανές ότι οι διοικητικές διαιρέσεις δεν μπορούν να επιβάλουν τουλάχιστον άμεσα- και πολιτισμικούς διαχωρισμούς. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Piro Misha «μετά από αιώνες δια-εθνοτικής συνύπαρξης σε μια πολύ-εθνική αυτοκρατορία, είναι σχεδόν αδύνατο να καθοριστούν σαφώς τα πολιτισμικά και γλωσσικά σύνορα που θα διαιρέσουν τους λαούς» (Misha 2012, 72). Έτσι οι μετέπειτα καθιερωμένες ονομασίες όπως εκείνη της Βορείου Ηπείρου δεν αντιστοιχούν «προς πάγιες γεωφυσικές διαιρέσεις, αλλά προέκυψαν από την πολιτικοστρατιωτική, διπλωματική και στρατηγική συγκυρία» (Καλλιβρετάκης 1995, 25). Εξάλλου σπάνια συνέπιπταν οι επίσημες ή ανεπίσημες απόψεις, διαχρονικά από την εποχή ακόμα των Ρωμαϊκών Διαιρέσεων, για το ποιες περιοχές ήταν Ελληνικές και ποιες Αλβανικές (ό. π ). Σε κάθε περίπτωση «το ζήτημα της ελληνοαλβανικής μεθορίου αποτέλεσε αντικείμενο μακρών διαπραγματεύσεων και διαξιφισμών, ως την οριστική επίλυση του, στα πλαίσια της Συνδιάσκεψης της Ειρήνης, στο Παρίσι, την 9 Νοεμβρίου 1921» (ό. π. 44). 9 Άλλες πηγές αναφέρουν πως ο πληθυσμός του βιλαετιού «μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την απώλεια της Θεσσαλίας και της Άρτας έφτανε τις » (Ντάτση 2006, 40) 20