ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 Εισαγωγή... 3 Η φυσιογνωμία του ορεινού χώρου... 4 Οι πολιτικές για τον ορεινό χώρο Η φυσιογνωμία της Περιφέρειας Ηπείρου...

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 Εισαγωγή Η φυσιογνωμία του ορεινού χώρου Περιφερειακές ανισότητες Ο αγροτικός χώρος βασικά χαρακτηριστικά Αγροτικό Εμπορικό Ισοζύγιο Ο ορεινός χώρος στην Ελλάδα Έκταση πληθυσμός - απασχόληση Εδαφικοί πόροι Γεωργικές εκμεταλλεύσεις - διάρθρωση παραγωγής Γεωργικό εισόδημα Ποιοτικά χαρακτηριστικά του ορεινού χώρου Ταξινόμηση των ορεινών περιοχών Προοπτικές για τις ορεινές περιοχές Οι πολιτικές για τον ορεινό χώρο H κοινοτική πολιτική για τον ορεινό χώρο Εθνικές τομεακές πολιτικές Η εθνική αγροτική πολιτική Εφαρμογή Προγραμμάτων της 2 ης προγραμματικής περιόδου Γενικοί στόχοι - στρατηγική της αγροτικής πολιτικής για την περίοδο Συμβατότητα της προτεινόμενης αγροτικής πολιτικής με τις κοινοτικές πολιτικές για την απασχόληση και το περιβάλλον H εθνική πολιτική για τον τουρισμό Εφαρμογή των Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας στην Υγεία και Πρόνοια Η εθνική πολιτική για τις επικοινωνίες Στρατηγικές χωροταξικές επιλογές για τις ορεινές περιοχές Η εθνική πολιτική για το περιβάλλον - καθεστώς προστασίας ευαίσθητων περιοχών σε περιφερειακό, εθνικό και διεθνές επίπεδο Η φυσιογνωμία της Περιφέρειας Ηπείρου Γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά Πληθυσμός Περιφερειακό ΑΕΠ Απασχόληση, ανεργία, επίπεδο εκπαίδευσης Τομείς παραγωγής Υποδομές ποιότητα ζωής Μεταφορές Υγεία πρόνοια, εκπαίδευση Φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον Άλλες υποδομές Ενδοπεριφερειακές ανισότητες Αναπτυξιακά χαρακτηριστικά των ορεινών περιοχών Ορισμός και οριοθέτηση Πληθυσμιακή σύνθεση οικονομικά ενεργός πληθυσμός Παραγωγή προϊόντα Υποδομές και οικιστικό δίκτυο Προβλήματα και δυνατότητες Ορεινά κέντρα ανάπτυξης

2 5.7 Το πρότυπο ανάπτυξης του ορεινού χώρου Αναπτυξιακός σχεδιασμός σε επίπεδο Περιφέρειας Αποτελέσματα του ΠΕΠ Ηπείρου Αναπτυξιακός σχεδιασμός στο πλαίσιο της προγραμματικής περιόδου Η συμβολή των Προγραμμάτων Δημοσίων Επενδύσεων Αναπτυξιακός σχεδιασμός σε επίπεδο μικροπεριφέρειας προγραμματισμού Ο προσδιορισμός της ήπιας τουριστικής ανάπτυξης Κριτήρια αξιολόγησης της βιωσιμότητας της τουριστικής ανάπτυξης των περιοχών Χαρακτηριστικά των προτεινόμενων περιοχών Περιοχή Μαστοροχωρίων Σαρανταπόρου ποταμού Περιοχή Κόνιτσας και οικισμών Λάκκας Αώου Περιοχή Ζαγοροχωρίων Περιοχή Μετσόβου και Εθνικού Δρυμού Βάλια Κάλντα Περιοχή Τζουμέρκων Στόχοι του στρατηγικού σχεδιασμού για την περιοχή μελέτης - προτεινόμενες παρεμβάσεις Παρατηρήσεις & συμπεράσματα Αξιολόγηση των έως σήμερα τομεακών πολιτικών Προτεινόμενη στρατηγική Η Περιφερειακή πολιτική Η πολιτική σε επίπεδο μικροπεριφέρειας Βιβλιογραφία πηγές Παράρτημα Πινάκων

3 1 Εισαγωγή Ο ορεινός χώρος σχετικά πρόσφατα έχει αρχίσει να γίνεται αντικείμενο προσοχής για τον αναπτυξιακό σχεδιασμό. Μάλιστα, για τη νέα προγραμματική περίοδο, καθιερώνεται πλαίσιο στρατηγικής για την ανάπτυξη των ορεινών περιοχών της χώρας σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Αντίστοιχες πολιτικές δρομολογούνται και από τον εθνικό χωροταξικό σχεδιασμό αλλά και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο ορεινός χώρος της Ελλάδας για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν ήταν στις προτεραιότητες του εθνικού σχεδιασμού. Αιτίες είναι, μεταξύ άλλων, η μεταπολεμική ραγδαία και μη ισόρροπη ανάπτυξη περιορισμένου αριθμού αστικών κέντρων, η ερήμωση του ορεινού χώρου που δεν δημιουργούσε πιέσεις για αναπτυξιακές παρεμβάσεις. Η εθνικές πολιτικές ιδιαίτερα των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών ευνόησαν ιδιαίτερα την αστικοποίηση, ενώ ο ορεινός χώρος παρέμεινε προσκολλημένος σε παλαιές οικονομικές και κοινωνικές δομές και οι ήδη υπάρχουσες υποδομές του (τεχνικές και κοινωνικές) υποβαθμίζονταν σταδιακά. Ο κορεσμός των μεγάλων αστικών κέντρων και η ανάγκη αποσυμφόρησής τους κατά κάποιο τρόπο επαναφέρει την ύπαιθρο στο επίκεντρο. Αν και είναι νωρίς να μιλάμε για αναστροφή των φαινομένων αστικοποίησης μέσω των σχεδιαζόμενων πολιτικών, τουλάχιστον οι τελευταίες μπορεί να έχουν σημαντική συμβολή στην αναζωογόνηση των ορεινών περιοχών, την ανασυγκρότηση της οικονομίας τους και την ανάσχεση της πληθυσμιακής αποψίλωσής τους. 3

4 2 Η φυσιογνωμία του ορεινού χώρου Η θέση της χώρας στο διεθνές οικονομικό-πολιτικό επίπεδο, χαρακτηρίζεται από το γεγονός ότι η Ελλάδα αποτελεί μεν την ασθενέστερη ως προς το κατά κεφαλή ΑΕΠ χώρα της Ε.Ε. αλλά και την ισχυρότερη οικονομία στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Ευρώπης, με σημαντικά πολιτικά πλεονεκτήματα. Στα πλαίσια του δυναμικού χαρακτήρα των σημερινών τάσεων θα πρέπει να κατανοηθεί και η προοπτική χωρικής ολοκλήρωσης του ίδιου του ελληνικού χώρου. Με δεδομένη την ανάπτυξη υποδομών επικοινωνίας και την τεχνολογική ανάπτυξη οι διαφορετικές γεωγραφικές ενότητες μπορούν να λειτουργούν συμπληρωματικά ενδυναμώνοντας και αναβαθμίζοντας τη θέση της χώρας. Κύριο στοιχείο αυτής της συμπληρωματικότητας αποτελεί η ολοκλήρωση του εθνικού χώρου (ηπειρωτικού και νησιωτικού) όπως σταδιακά επιτυγχάνεται με τους μεγάλους οδικούς άξονες, τα δίκτυα (σιδηροδρομικό, ενέργειας και τηλεπικοινωνιών), τα λιμάνια και τα αεροδρόμια αλλά και με τις συνδέσεις που μπορούν να αναπτυχθούν γύρω από τα γραμμικά και κομβικά αυτά στοιχεία. Σε σχέση με το γεωγραφικό-χωρικό επίπεδο, προϋπόθεση της αναβάθμισης του ρόλου της χώρας αποτελεί η προσπάθεια αποκατάστασης της χωρικής συνέχειας και της συνοχής με τα προαναφερθέντα χωρικά σύνολα 1. Η προοπτική αυτή προϋποθέτει την ανάπτυξη των μεταφορικών, ενεργειακών και επικοινωνιακών δικτύων και υποδομών. Τα στοιχεία αυτά εξασφαλίζουν τη διευκόλυνση της διακίνησης (προϊόντων, υπηρεσιών και ανθρώπων), και μπορούν να προσδώσουν πρόσθετη δυναμική στην Ελληνική οικονομία με θετικά πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα. Ο κατακερματισμός του ευρωπαϊκού χώρου και η δυσμενής γεωγραφική θέση της Ελλάδας ως προς τον κύριο κορμό του ευρωπαϊκού χώρου είναι ζητήματα που έχουν υπογραμμισθεί και κατά την επεξεργασία του Ευρωπαϊκού Σχεδίου Χωρικής Ανάπτυξης. Ακόμα και σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα, όση πρόοδος και αν επιτευχθεί όσον αφορά στη βελτίωση της πρόσβασης απομακρυσμένων περιοχών ή στην αποκέντρωση των κόμβων διαμετακόμισης και διηπειρωτικών συνδέσεων, δεν αναμένεται δραστική μεταβολή στη σχετική θέση της Ελλάδας ως προς τα κεντρικά διευρωπαϊκά δίκτυα. Θα πρέπει όμως να αναμένονται ουσιαστικές θετικές 1 Αναλυτικότερα βλ. ΥΠΕΧΩΔΕ, Γενικό Πλαίσιο Χωροταξικού Σχεδιασμού 4

5 επιπτώσεις για το σύνολο του ελληνικού χώρου από την προώθηση της χωρικής ολοκλήρωσης της ΝΑ Ευρώπης. Επομένως, εκτός από την προσπάθεια συνεχούς βελτίωσης των εξωτερικών συνδέσεων της Ελλάδας με κάθε μέσο με τον κυρίως Ευρωπαϊκό κορμό, κρίσιμη από την άποψη της ενσωμάτωσής της στην διεθνή οικονομία είναι η ανάπτυξη διασυνοριακών συνδέσεων με τις γειτονικές χώρες και η βελτίωση της λειτουργικότητας των δικτύων και διαμετακομιστικών κόμβων. 2.1 Περιφερειακές ανισότητες Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία παρατηρείται μείωση των διαπεριφερειακών ανισοτήτων και σύγκλιση των οικονομιών των 13 περιφερειών της χώρας μεταξύ τους και ως προς τον εθνικό μέσο όρο. Επίσης η Ελλάδα, με κριτήριο το φάσμα διακύμανσης του κατά κεφαλή ΑΕΠ παρουσιάζει τις μικρότερες διαπεριφερειακές ανισότητες συγκριτικά με τις άλλες χώρες της Ε.Ε. Όσον αφορά στο ποσοστό ανεργίας, οι διαπεριφερειακές ανισότητες κυμαίνονται σε ένα μεγαλύτερο αλλά πάντως περιορισμένο φάσμα. Είναι χαρακτηριστικό ότι η σχετική θέση των ελληνικών περιφερειών ως προς τα δύο αυτά μεγέθη, ΑΕΠ κατά κεφαλή και ποσοστό ανεργίας, δεν παρουσιάζει τα έντονα φαινόμενα πόλωσης που είχαν διαπιστωθεί σε προηγούμενες χρονικές περιόδους. Η σχετική θέση των Περιφερειών ως προς το κατά κεφαλήν ΑΕΠ και το ποσοστό ανεργίας παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα 2 : 2 ο.π. 5

6 Ποσοστό ανεργίας (1997) ΑΕΠ κατά κεφαλή (1996) Υψηλό Μεσαίο Χαμηλό Χαμηλό Κρήτη Ν. Αιγαίο Ιόνια Νησιά Θεσσαλία Πελοπόννησος Δ. Ελλάδα Β. Αιγαίο Μεσαίο Α. Μακ.-Θράκη Κ. Μακεδονία Ηπειρος Υψηλό Αττική Στ. Ελλάδα Δ. Μακεδονία Πηγή: Ε.Ε. 1999, Έκτη περιοδική έκθεση για την κοινωνική και οικονομική κατάσταση και ανάπτυξη των περιφερειών της ΕΕ, (επεξεργασία ομάδας μελέτης) 2.2 Ο αγροτικός χώρος βασικά χαρακτηριστικά Ο αγροτικός χώρος στην Ελλάδα αντιπροσωπεύει το 80-95% του εδάφους της ελληνικής επικράτειας και σ αυτόν ζει το 40% περίπου του πληθυσμού. Χαρακτηρίζεται από μεγάλη παραγωγική, οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική πολυμορφία, μεγάλη γεωγραφική διαφοροποίηση και μια μοναδική φυσική ποικιλότητα. Με βάση τα χαρακτηριστικά των αγροτικών διαρθρώσεων, τα φυσικογεωγραφικά χαρακτηριστικά και τη μορφή των αγροτικών περιοχών, ο αγροτικός χώρος μπορεί να ταξινομηθεί στις εξής βασικές κατηγορίες: 1. ορεινές και ημιορεινές αγροτικές περιοχές με μειονεκτικές διαρθρώσεις 2. περιοχές με υψηλή εξάρτηση από την γεωργική δραστηριότητα και με ανάπτυξη επικεντρωμένη γύρω από αυτήν ή αγροτικές περιοχές εντατικής γεωργίας 3. μεικτές αγροτικές περιοχές με ανάπτυξη επικεντρωμένη γύρω από τον τουρισμό 4. περιαστικές αγροτικές περιοχές 5. αγροτικές περιοχές περιβαλλοντικά ευαίσθητες ή με προστατευόμενο περιβάλλον και 6. μικρά νησιά, που αποτελούν ιδιαίτερη κατηγορία του ευρύτερου αγροτικού χώρου 6

7 Ο ελληνικός αγροτικός χώρος μεταβάλλεται σημαντικά την τελευταία εικοσιπενταετία. Ο πρωτογενής τομέας εξακολουθεί να αποτελεί την κύρια παραγωγική δραστηριότητα στις αγροτικές περιοχές αλλά το σχετικό του βάρος μειώνεται παράλληλα με την αύξηση της σημασίας των υπηρεσιών και του τουρισμού (περιλαμβανομένης της παραθεριστικής κατοικίας) και αυξάνεται η σημασία της πολυδραστηριότητας και της πολυαπασχόλησης με τις θετικές προοπτικές που αυτές συνεπάγονται. Βρίσκονται επίσης σε εξέλιξη χωρικές μεταβολές, που συνδέονται με την αστικοποίηση, το οικιστικό δίκτυο, και το περιβάλλον: Αυξάνεται η αλληλεξάρτηση των αγροτικών περιοχών με τις αστικές - τόσο συνολικά με τα μεγάλα αστικά κέντρα, όσο και ειδικότερα με τα αστικά κέντρα που βρίσκονται δίπλα ή μέσα στις αγροτικές περιοχές, ενώ παράλληλα, η αλληλεξάρτηση τείνει να γίνει πιο ισορροπημένη και αμοιβαία. Αυξάνεται η αλληλεξάρτηση στο εσωτερικό των αγροτικών περιοχών. Ο αγροτικός χώρος, συναρτημένος με περιβαλλοντικές και κοινωνικές λειτουργίες, αποκτά μεγαλύτερη σημασία στην προοπτική της αειφόρου ανάπτυξης. Οι αγροτικές περιοχές και ιδιαίτερα οι περιθωριοποιημένες μπορούν να επωφεληθούν σημαντικά από τις τεχνολογίες των πληροφοριών που μειώνουν τη σημασία της φυσικής απόστασης και απομόνωσης. Με βάση αυτές τις μεταβολές, μπορούν να εντοπισθούν τα εξής προβλήματα / αδυναμίες / απειλές για τις ελληνικές αγροτικές περιοχές: Καθυστέρηση της αναδιάρθρωσης / εκσυγχρονισμού του πρωτογενούς τομέα. Ανεπαρκής εκμετάλλευση των δυνατοτήτων διασύνδεσης του πρωτογενούς τομέα με άλλους τομείς και καθυστέρηση της ανάπτυξης των τελευταίων. Σημαντικές πιέσεις στην απασχόληση. Ιδιαίτερα έντονα προβλήματα μείωσης / γήρανσης του πληθυσμού. Ισχυρές πιέσεις στο περιβάλλον τόσο από τις γεωργο-κτηνοτροφικές δραστηριότητες όσο και από το κύκλωμα τουρισμού / παραθερισμού / αναψυχής. Προβλήματα συγκρότησης αποτελεσματικών δικτύων υπηρεσιών / εξυπηρετήσεων 7

8 χιλ. $ Ιδιαίτερα τα προβλήματα συνδέονται με την ανεπαρκή αξιοποίηση των δυνατοτήτων ορθολογικής διασύνδεσης των αγροτικών οικισμών μεταξύ τους και με τα αστικά κέντρα (σημειώνεται ότι το ζήτημα αυτό αποτελεί ένα από τους κεντρικούς άξονες της νέας φάσης ανάπτυξης της χωροταξικής προβληματικής στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μετά την οριστικοποίηση του ΕΣΧΑ). Οι αδυναμίες αυτές συνδέονται, με τη σειρά τους, με τις αδυναμίες «διακυβέρνησης» του ελληνικού αγροτικού χώρου και εφαρμογής αναπτυξιακών και χωροταξικών σχεδίων. 2.3 Αγροτικό Εμπορικό Ισοζύγιο Ο πρωτογενής τομέας είναι ο κρισιμότερος τομέας παραγωγής για τις ορεινές περιοχές, καθώς απασχολεί το 48,7% του ορεινού πληθυσμού. Τα διαρθρωτικά προβλήματα του ελληνικού πρωτογενούς τομέα σε συνδυασμό με τον εντεινόμενο διεθνή ανταγωνισμό αντανακλώνται στην εξέλιξη του εμπορικού αγροτικού ισοζυγίου το οποίο, ενώ το 1975 παρουσίαζε πλεόνασμά 105 εκατ. δολάρια, από το 1976 παρουσιάζει φθίνουσα πορεία, η οποία γίνεται αρνητική στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και στα μέσα της ίδιας δεκαετίας γίνεται έντονα αρνητική ενώ το 1996 το έλλειμα φθάνει στο ύψος των 546 εκατ. δολαρίων ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΙΣΟΖΥΓΙΟ - ΣΥΝΟΛΟ ΧΩΡΑΣ ΣΥΝΟΛΟ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ Ετος 8

9 Η εξαγωγική βάση της χώρας παρουσιάζεται να διαφοροποιείται την περίοδο αναπτύσσοντας σε μεγάλο βαθμό τις εξαγωγές μη αγροτικών προϊόντων. Η διαφοροποίηση αυτή γίνεται πιο εμφανής αν εξετασθεί η μεγαλύτερη περίοδος , καθώς το ποσοστό συμμετοχής του αγροτικού τομέα στις εξαγωγές το 1958 ήταν ακόμα υψηλότερο από εκείνο του 1975, αποτελώντας το 80% περίπου του συνόλου των εξαγωγών 3. Επίσης, σε όλη την περίοδο , οι όροι εμπορίου των αγροτικών προϊόντων χειροτερεύουν συνεχώς, με τη μέση αξία των εξαγωγών να αυξάνεται με βραδύτερο ρυθμό της μέσης αξίας των εισαγωγών. Αυτό φαίνεται ότι οφείλεται και στο γεγονός ότι τα εισαγόμενα αφορούν σε υψηλότερης ποιότητας προϊόντα ενώ τα εξαγόμενα αφορούν λιγότερο ποιοτικά προϊόντα που πωλούνται σε χαμηλές τιμές. Επιπρόσθετα, τη δυσμενή πορεία των εξαγωγών ή/ και την αύξηση των εισαγωγών φαίνεται να έχουν επηρεάσει και οι τιμές των εγχωρίως παραγομένων προϊόντων, οι οποίες διαμορφώνονται υψηλότερα από εκείνες ομοειδών προϊόντων του διεθνούς ανταγωνισμού, (π.χ. τυροκομικά, καρποί, φρούτα κ.α.). Μία ακόμα επίσης παράμετρος η οποία δημιουργεί σημαντικές περιφερειακές ανισότητες στον πρωτογενή τομέα στην χώρα μας και στρεβλώσεις είναι η άνιση κατανομή των ενισχύσεων που παρέχει η ΚΑΠ. Οι παραπάνω δυσμενείς εξελίξεις του αγροτικού εμπορικού ισοζυγίου αφορούν ιδιαίτερα τις ορεινές περιοχές, ο πρωτογενής τομέας των οποίων, όπως προαναφέραμε, χαρακτηρίζεται από έντονα μειονεκτικές διαρθρώσεις. 3 αναλυτικότερα βλ. Υπουργείο Γεωργίας, Σχέδιο Περιφερειακής Ανάπτυξης για τον Πρωτογενή Τομέα 9

10 ΕΞΑΓΩΓΕΣ Συμμετοχή Γεωργικών Προϊόντων στις Εξαγωγές ΕΞΑΓΩΓΕΣ - Γεωργικά Προϊόντα χιλ. $ Έτος 2.4 Ο ορεινός χώρος στην Ελλάδα Έκταση πληθυσμός - απασχόληση Ο ορεινός όγκος της χώρας μας αποτελείται από Δήμους, Κοινότητες και Οικισμούς, καταλαμβάνει έκταση 77,6 εκ. στρ. ή το 42,3% της συνολικής έκτασης της χώρας (σε επίπεδο Περιφερειών, το ποσοστό κυμαίνεται από 5,8% στην Περιφέρεια Αττικής έως 74,2% στην Περιφέρεια Ηπείρου). Στον ορεινό χώρο βρίσκονται το 36,1% των προ-καποδίστρια ΟΤΑ της χώρας, στους οποίους κατοικεί το 9,16% του συνολικού πληθυσμού (περίπου άτομα κατά την απογραφή του 1991). Η Περιφέρεια Ηπείρου συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ποσοστό ορεινού πληθυσμού με 33,4% - η Περιφέρεια Αττικής αντίστοιχα έχει μόλις 0,1%. Η συμμετοχή στον ορεινό πληθυσμό της ηλικιακής ομάδας 65+ βρίσκεται πολύ ψηλότερα από τον εθνικό μέσο όρο (ξεπερνά το 20%), ενώ, ειδικά σε περιοχές όπως η οροσειρά της Πίνδου, παρατηρείται σημαντική μείωση του ορεινού πληθυσμού 4. Η πυκνότητα του πληθυσμού είναι περίπου 20 κάτοικοι ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο έναντι 77 κατοίκων του μ.ο της χώρας και περίπου 310 κατοίκων των δυναμικών περιοχών οι ορεινές περιοχές παρουσιάζουν τη χαμηλότερη πυκνότητα πληθυσμού 4 αναλυτικότερα βλ. ΙΠΑ, Σχέδιο Ανάπτυξης Ορεινού Χώρου 10

11 αλλά τη μεγαλύτερη πυκνότητα οικισμών ανά 100χμ 2 μεταξύ όλων των περιοχών της χώρας. Ο πληθυσμός αυτός κατοικεί κατά το πλείστο σε οικισμούς κάτω των κατοίκων, γεγονός που δυσκολεύει την ανάπτυξη άλλων τομέων της οικονομίας και συνεπώς τις εναλλακτικές πηγές απασχόλησης και εισοδημάτων. Η κατανομή της απασχόλησης στον ορεινό χώρο είναι: 48,7% του εργατικού δυναμικού στον πρωτογενή τομέα, 30,9% στον τριτογενή τομέα και 20,4% του εργατικού δυναμικού στον δευτερογενή τομέα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι απασχολούμενοι στον πρωτογενή τομέα που κατοικούν σε ορεινές και μειονεκτικές περιοχές αντιπροσωπεύουν το 61,7% του συνόλου των απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα της χώρας. Υπάρχουν νομοί της χώρας όπου ο πρωτογενής τομέας συμβάλλει με ποσοστό άνω του 50% τόσο στο ΑΕΠ όσο και στην απασχόληση. Στην απογραφή του 1991, 5,7% του εργατικού δυναμικού δεν δήλωσε κλάδο οικονομικής δραστηριότητας, κάτι που αποτελεί ένδειξη πολυαπασχόλησης Εδαφικοί πόροι. Ο κύριος παραγωγικός φυσικός πόρος για τις περιοχές αυτές είναι η γεωργική γη, οι βοσκότοποι και τα δάση. Από τα 77,6 εκ. στρ. του ορεινού χώρου, τα 13,08 εκ. στρ. είναι έκταση που μπορεί να καλλιεργηθεί, τα 36,42 εκ. στρ. είναι βοσκότοποι και τα 24,02 είναι δάση. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις των ορεινών περιοχών είναι το 18,1% των συνολικών καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας, ενώ τα δάση αντίστοιχα το 63,6%. Το 1991 ο ορεινός χώρος συγκέντρωνε το 21,6% των αγροτικών εκμεταλλεύσεων. Η καλλιεργούμενη έκταση ανήκει σε ιδιώτες ενώ οι βοσκότοποι κατά κανόνα είναι κοινόχρηστοι (ιδιοκτησία του Δημοσίου ή των Κοινοτήτων) το τελευταίο αυτό δηλ. το ιδιοκτησιακό καθεστώς επηρεάζει και τον τρόπο και βαθμό αξιοποίησής τους. Το μεγάλο υψόμετρο επηρεάζει την βλαστική περίοδο και κατ' επέκταση τις αποδόσεις και τα εισοδήματα. Επίσης οι μεγάλες κλίσεις του εδάφους εμποδίζουν την εκμηχάνιση και την πλήρη αξιοποίηση της αγροτικής γης. Παράλληλα, το υποβαθμισμένο και διαβρωμένο έδαφος των περιοχών αυτών απαιτεί πρόσθετες δαπάνες για συντήρηση και καλλιέργεια με μειωμένα πάντοτε οικονομικά αποτελέσματα. 11

12 2.4.3 Γεωργικές εκμεταλλεύσεις - διάρθρωση παραγωγής. Βασικό χαρακτηριστικό των γεωργικών εκμεταλλεύσεων είναι ο μικρός και πολυτεμαχισμένος κλήρος. Εκτιμάται ότι το μέσο μέγεθος των γεωργικών εκμεταλλεύσεων δεν ξεπερνά τα 33 στρεμ. που αντιστοιχεί μόλις στο 75% του Μ.Ο. χώρας ενώ τα ανάγλυφο και η πολυσχιδής υδρογραφική μορφολογία επιτείνουν το πρόβλημα του πολυτεμαχισμού (6,8 αγροτεμάχια έναντι 4,8 του μ.ο της χώρας). Το μέσο μέγεθος αγροτεμαχίου είναι 6,57 στρ. έναντι 7,54 στρ. των πεδινών περιοχών. Η παραγωγική κατεύθυνση προσδιορίζεται από την περιορισμένη έκταση, τα φυσικά μειονεκτήματα, την χαμηλή γονιμότητα, το μικρό ποσοστό αρδευομένων εκτάσεων κ.λ.π. Σε πολλές περιοχές η κύρια παραγωγική κατεύθυνση είναι η κτηνοτροφία και ιδίως η εκτατική αιγοπροβατοτροφία επειδή η ποιοτική κατάσταση των βοσκοτόπων δεν επιτρέπει τις εντατικές εκτροφές και τις εκτροφές μεγάλων ζώων. Σε ότι αφορά την φυτική παραγωγή οι επικρατούσες καλλιέργειες είναι κυρίως καλλιέργειες που αποδίδουν από μόνες τους χαμηλή πρόσοδο οι δε απαιτήσεις τους σε εργασία είναι μικρές Γεωργικό εισόδημα. Το ακαθάριστο γεωργικό προϊόν στις ορεινές περιοχές εκτιμάται ότι είναι κατώτερο του 40% του γεωργικού προϊόντος της χώρας γεγονός που δείχνει την χαμηλή παραγωγικότητα των περιοχών αυτών. Στους νομούς με ορεινό πληθυσμό πάνω από το διπλάσιο του εθνικού μ.ο., το κατά κεφαλήν ΑΕΠ υπολείπεται του μέσου κατά κεφαλήν ΑΕΠ της χώρας (53% για το Νομό Ευρυτανίας το 1998) ενώ και η ποσοστιαία μεταβολή του ΑΕΠ ( ) υπολείπεται της αντίστοιχης της χώρας. 2.5 Ποιοτικά χαρακτηριστικά του ορεινού χώρου Οι ορεινές περιοχές της χώρας υπήρξαν για αιώνες ο ευνοούμενος χώρος εγκατάστασης των κατοίκων για λόγους ασφάλειας και υγιεινού κλίματος έναντι των πεδιάδων. Ειδικά στην περίοδο της τουρκοκρατίας, καθώς δεν προσέλκυαν το ενδιαφέρον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, έδιναν τη δυνατότητα στον πληθυσμό τους να διατηρεί σχετική αυτονομία και έγιναν με αυτό τον τρόπο κοιτίδες 12

13 οικονομικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Η δραματική αλλαγή των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και οι πολιτικές διεργασίες που συντελέστηκαν στη χώρα μας είχαν ως αποτέλεσμα τη μαζική εγκατάλειψη του ορεινού χώρου (οι ορεινοί οικισμοί αποτελούν τις ρίζες των περισσότερων εσωτερικών μεταναστών μαζί με τα νησιά) και την αντίστοιχη υποβάθμιση των υποδομών και των παραγωγικών τομέων. Η εγκατάλειψη του ορεινού χώρου επέφερε όμως και την περιβαλλοντική του υποβάθμιση: αν και εκ πρώτης όψεως θα περίμενε κανείς ότι η απουσία ανθρώπινης δραστηριότητας θα απάλλασε το περιβάλλον από τις δυσμενείς επιπτώσεις της, στην πραγματικότητα η αλληλεξάρτηση κατοίκων και φυσικών πόρων ήταν παράγων οικολογικής ισορροπίας. Ως παραδείγματα μπορούμε να αναφέρουμε:την αποφυγή δασικών πυρκαγιών με τον καθαρισμό των δασών που ήταν μέλημα των ορεινών κοινοτήτων, την οργανωμένη κοπή δέντρων η οποία συντελούσε στην ανανέωση των δασών, την ορθολογική βόσκηση για την οποία υπήρχαν άτυποι κανόνες μεταξύ των ορεινών κοινοτήτων, τις πεζούλες οι οποίες συγκρατούσαν τα εδάφη και βοηθούσαν στη διατήρηση της βλάστησης. Η αποδιοργάνωση των ορεινής κοινωνίας οδήγησε στην ανεξέλεγκτη χρήση των φυσικών πόρων και την ανατροπή της ισορροπίας μεταξύ ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος. Από αναπτυξιακή άποψη οι ορεινές περιοχές της χώρας, λόγω της γεωμορφολογίας και των ευαίσθητων οικοσυστημάτων, παρουσιάζουν εγγενή μειονεκτήματα όσον αφορά τον εκσυγχρονισμό της παραδοσιακής εκτατικής οικονομικής παραγωγικής βάσης ή τη διαμόρφωση σύγχρονων ανταγωνιστικών παραγωγικών δραστηριοτήτων - μειονεκτήματα που έχουν αμφίδρομη σχέση και με την έλλειψη επαρκών υποδομών και υπηρεσιών. Ωστόσο, ορισμένες ορεινές περιοχές (πχ. Πήλιο, Παρνασσός, Μέτσοβο) κατόρθωσαν να υπερβούν ή και να μετατρέψουν τα εγγενή χαρακτηριστικά τους σε πλεονεκτήματα και να διατηρήσουν τον πληθυσμό τους και, παράλληλα, αειφόρο οικονομική βάση. 13

14 2.6 Ταξινόμηση των ορεινών περιοχών Κριτήρια τα οποία μπορούν αν χρησιμοποιηθούν για την ταξινόμηση των ορεινών περιοχών, βάσει των φυσικών και αναπτυξιακών χαρακτηριστικών τους 5, είναι: Η παρουσία δυναμικών κέντρων και μεγάλων οικισμών. Η παρουσία και αξιοποίηση τουριστικών πόρων. Η παρουσία και αξιοποίηση συγκριτικών πλεονεκτημάτων στον πρωτογενή τομέα και τη βιοτεχνία. Η πρόσβαση σε μεγάλα αστικά κέντρα ή άξονες μεταφορών και η γειτνίαση με άλλες παραγωγικές συγκεντρώσεις.. Οι δημογραφικές τάσεις στην περιοχή. Ο παραμεθόριος ή νησιωτικός χαρακτήρας κάποιων ορεινών περιοχών. Η τυχόν ύπαρξη πρωτοβουλιών ενδογενούς ανάπτυξης από τοπικούς φορείς. Οι ορεινές περιοχές θα ήταν δυνατό να ταξινομηθούν στους εξής τύπους, με βάση τα παραπάνω κριτήρια: 1. Αναπτυγμένες ορεινές περιοχές: πρόκειται για περιοχές με αρκετό μόνιμο πληθυσμό και παρουσία μεγάλων οικισμών, δυναμική κτηνοτροφία, εκμετάλλευση των δασών, παραδοσιακή βιοτεχνία, τουρισμό και παραθερισμό, με πρόσβαση σε μεγάλα αστικά κέντρα, άξονες μεταφορών και παραγωγικές συγκεντρώσεις. 2. Δυναμικές ορεινές περιοχές με αναξιοποίητους πόρους: πρόκειται για περιοχές με ακόμη σημαντικό αλλά φθίνοντα πληθυσμό και ύπαρξη σημαντικών αναξιοποίητων γεωργικών, πολιτιστικών και περιβαλλοντικών πόρων, με πρόσβαση σε μεγάλα αστικά κέντρα, άξονες μεταφορών και παραγωγικές συγκεντρώσεις και επιτυχείς πρωτοβουλίες ενδογενούς ανάπτυξης από τοπικούς φορείς. 3. Εσωτερικές ορεινές περιοχές: πρόκειται για περιοχές με φθίνοντα πληθυσμό, ποσοστό ορεινού πληθυσμού άνω του διπλάσιου του εθνικού μ.ο., με παρουσία αναξιοποίητων γεωργικών και περιβαλλοντικών πόρων αλλά με προβλήματα 14

15 περιβαλλοντικής υποβάθμισης από διάβρωση εδαφών, πυρκαγιές δασών, μη συντήρηση των οικιστικών έργων και μνημείων και παραμεθόριες ή απομονωμένες από μεγάλα αστικά κέντρα, άξονες μεταφορών και παραγωγικές συγκεντρώσεις. 4. Λοιπές ηπειρωτικές ορεινές περιοχές: πρόκειται για διάσπαρτες περιοχές περιορισμένης έκτασης, στις οποίες παρουσιάζονται μικρότερης κλίμακας προβλήματα αλλά και λιγότερα δυναμικά στοιχεία. 5. Ορεινές περιοχές μικρών κυρίως νησιών: οι προοπτικές τους συνδέονται κυρίως με τις προοπτικές της νησιωτικής οικονομίας. Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζουμε τις αναπτυξιακές τάσεις και ανάγκες για τους τρεις πρώτους τύπους ορεινών περιοχών, οι οποίοι κυρίως μας ενδιαφέρουν στα πλαίσια της παρούσας μελέτης: 5 ο.π. 15

16 Τύπος ορεινής περιοχής Τάσεις & ανάγκες Αναπτυγμένες ορεινές περιοχές Βελτίωση οικονομικών & δημογραφικών μεγεθών Συγκρούσεις χρήσεων γης και περιβαλλοντικές πιέσεις Ανεπάρκεια υποδομών & υστέρηση του ρυθμού αύξησης σε σχέση με τη ζήτηση Ελλιπής κατάρτιση εργατικού δυναμικού Ανάγκη βελτίωσης παρεχόμενων τουριστικών υπηρεσιών Δυναμικές ορεινές περιοχές με Εναρξη αξιοποίησης τοπικών αναξιοποίητους πόρους πλεονεκτημάτων Ανεπάρκεια υποδομών & υστέρηση του ρυθμού αύξησης σε σχέση με τη ζήτηση Ελλιπής κατάρτιση εργατικού δυναμικού Ελλειψη μηχανισμών προστασίας περιβάλλοντος Εσωτερικές ορεινές περιοχές Πληθυσμιακή αποψίλωση & δημογραφική γήρανση Υποβάθμιση λειτουργικότητας υποδομών Χαμηλή αξιοποίηση υφιστάμενων υποδομών Ανεπάρκεια κοινωνικών υποδομών Εγκατάλειψη παραδοσιακών δραστηριοτήτων Αδυναμίες πρόσβασης και επικοινωνίας Παρά τις διαφοροποιήσεις τις οποίες αναφέραμε, υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά που - παρά τις βελτιώσεις που έχουν υπάρξει - είναι, λίγο ή πολύ, κοινά για όλους τους τύπους ορεινών περιοχών: Γήρανση και χαμηλά επίπεδα εκπαίδευσης του πληθυσμού 16

17 Μη ικανοποιητικές συνθήκες στέγασης. Πολιτική και οικονομική οργάνωση που χαρακτηρίζονται από περιθωριακότητα. Πολύ χαμηλό επίπεδο βασικής κοινωνικής και πολιτιστικής υποδομής στα μικρά κέντρα, ενώ το κόστος αντιμετώπισης του προβλήματος είναι πολύ υψηλό λόγω έλλειψης οικονομιών συγκέντρωσης και κλίμακας. Ανεπάρκειες οδικού δικτύου προσβάσεων και συγκοινωνιακών εξυπηρετήσεων. Περιβαλλοντική υποβάθμιση των ορεινών όγκων και των εθνικών πάρκων από το μη επαρκή έλεγχο των βοσκήσεων και από την επιφανειακή εξόρυξη υλικών. Έλλειψη πλαισίου και υποδομής ορθολογικής διαχείρισης των βοσκοτόπων σύμφωνα με τους κανόνες της λιβαδοπονίας. Πιέσεις στη γεωργική απασχόληση και η αύξηση της ανεργίας. Ανεπαρκής προστασία της γεωργικής γης όσον αφορά αλλαγές χρήσης και κατάτμηση. 2.7 Προοπτικές για τις ορεινές περιοχές Οι δυσμενείς εξελίξεις που περιγράψαμε πιο πάνω και που οδήγησαν στην υστέρηση και υποβάθμιση των ορεινών περιοχών, μπορεί να ανατραπούν με την αξιοποίηση συγκριτικών πλεονεκτημάτων του ορεινού χώρου. Για όλους τους τύπους ορεινών περιοχών υπάρχουν κοινές προοπτικές. Απαιτείται η κατάλληλη αναπτυξιακή στρατηγική ώστε να αναπροσανατολιστεί η οικονομία των ορεινών περιοχών σε τομείς και κλάδους για τους οποίους παρατηρείται δυναμική ζήτηση διεθνώς. Τέτοιοι είναι: Δυνατότητες ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών ορεινού τουρισμού και ήπιων μορφών τουρισμού, με αξιοποίηση του υπάρχοντος παραδοσιακού κτιριακού και οικιστικού αποθέματος ώστε να αποφευχθεί η αλόγιστη δόμηση. Αξιοποίηση με έγκαιρη προστασία (σε αντιδιαστολή με ότι συνέβη στα νησιά) του εν πολλοίς άθικτου φυσικού τοπίου, της πολιτιστικής κληρονομιάς και του κλίματος, για τουρισμό και παραθερισμό. Ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα προσανατολισμένη στην ανταγωνιστικότητα μέσω της ποιότητας και την πολυλειτουργικότητα της γεωργίας (καλλιέργεια και 17

18 εκμετάλλευση ειδικών προϊόντων καθώς και προϊόντων του δάσους, Προϊόντων Ονομασίας Προέλευσης, Προϊόντων Γεωγραφικής Ένδειξης, βιολογικής γεωργίας και κτηνοτροφίας). Η αξιοποίηση των μεγάλων έργων, ειδικά των οδικών αξόνων, για τη βελτίωση της πρόσβασης των ορεινών όγκων στα μεγάλα αστικά κέντρα, η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών και των βελτιούμενων επικοινωνιών είναι από τους παράγοντες εκείνους που μπορεί να συμβάλλουν στην άρση της απομόνωσης των ορεινών περιοχών και την ανάδειξη των συγκριτικών πλεονεκτημάτων τους. Ο αναπτυξιακός σχεδιασμός για τις ορεινές περιοχές οφείλει να συμπεριλαμβάνει το στόχο της άρσης της απομόνωσής των τελεευταίων στις προτεραιότητές του. 18

19 3 Οι πολιτικές για τον ορεινό χώρο 3.1 H κοινοτική πολιτική για τον ορεινό χώρο Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε ότι αφορά τον ορεινό χώρο, καθορίζεται κυρίως από τις στρατηγικές που προτείνονται για την αγροτική ανάπτυξη στα πλαίσια της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής καθώς και από τις επιλογές για την προστασία του περιβάλλοντος σε συνδυασμό με την αξιοποίησή του τελευταίου στην κατεύθυνση της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης. Οι παραπάνω στρατηγικές καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις εκτιμήσεις για την αυξανόμενη διεθνή ζήτηση για προϊόντα ποιότητας του αγροτικού τομέα, τις αυξανόμενες απαιτήσεις για την ασφάλεια των τροφίμων και τις απαιτήσεις για ενσωμάτωση της αρχής της αειφορίας και της περιβαλλοντικής προστασίας στην αναπτυξιακή πολιτική. Σύμφωνα με την προσέγγιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την περιβαλλοντική προστασία, η τελευταία δίνει προτεραιότητα στον ανθρώπινο παράγοντα. Λαμβανομένης υπόψη της σπανιότητας - κάποιων τουλάχιστον - φυσικών πόρων στις ορεινές περιοχές, αλλά και των φυσικών τους μειονεκτημάτων τα οποία έχουν δυσμενείς επιπτώσεις στην παραγωγική διαδικασία, η εφαρμογή της αρχής της βιώσιμης ανάπτυξης στον ορεινό χώρο θεωρείται αναγκαία για την επίτευξη αρμονικής συνύπαρξης της περιβαλλοντικής προστασίας με την παραγωγική δραστηριότητα - και ως εκ τούτου συγκράτησης του ορεινού πληθυσμού μέσω της διατήρησης ενός αποδεκτού επιπέδου ζωής. Σημαντική προτεραιότητα δίνεται επίσης και στη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος στις ορεινές περιοχές. Οι πολιτικές που έχουν υιοθετηθεί από την Ε.Ε. για τον ορεινό χώρο δεν κρίνονται επαρκείς - γενικά πρόκειται γαι πολιτικές στα πλαίσια των διαρθρωτικών ταμείων, της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (οι πρόσφατες εξελίξεις στην οποία εκφράζονται μέσα από την Αgenda 2000) και της περιφερειακής πολιτικής και πολιτικής συνοχής. Οι πολιτικές αυτές συνήθως δεν αφορούν αποκλειστικά τον ορεινό χώρο αλλά προβλέπουν σε αρκετές περιπτώσεις διαφοροποίηση της πολιτικής έτσι ώστε να υποστηριχθούν οι ορεινές και μειονεκτικές περιοχές με τις προβληματικές παραγωγικές διαρθρώσεις. Σημαντικό μέρος της ευθύνης για την υλοποίηση 19

20 πολιτικών υποστήριξης του ορεινού χώρου ανατίθεται στα κράτη-μέλη, κατ' εφαρμογή της αρχής της επικουρικότητας. Στα πλαίσια των διαρθρωτικών πολιτικών της Ε.Ε., ο ορεινός χώρος της Ελλάδας εντάσσεται στο Στόχο 1, μαζί με την οροσειρά της Ιβηρικής και τα Νότια Απέννινα, απολαμβάνοντας των υψηλότερων ενισχύσεων που λαμβάνουν στο σύνολό τους οι περιοχές του Στόχου 1. Άλλοι μεγάλοι ορεινοί όγκοι της Ευρώπης όπως οι Άλπεις, τα Πυρηναία, ο Μέλανας Δρυμός, οι Αρδέννες και τα Κεντρικά Απέννινα εντάσσονται στο Στόχο 2. Οι πρόσφατες κατευθύνσεις της Αgenda 2000 θέτουν το πλαίσιο για την ανάπτυξη του αγροτικού τομέα των ορεινών περιοχών. Από τη δημιουργία της η ΚΑΠ τροποποιήθηκε αρκετά για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις οι οποίες κατά καιρούς παρουσιάζονταν: την επίτευξη των στόχων της Συνθήκης, τη βελτίωση της παραγωγικότητας, την εξασφάλιση δίκαιου βιοτικού επιπέδου στο γεωργικό πληθυσμό, την εξασφάλιση του εφοδιασμού σε χαμηλές τιμές, καθώς και τον έλεγχο των ποσοτικών ανισορροπιών. Πρόσφατα, η ΚΑΠ έλαβε μια νέα κατεύθυνση που βασίζεται στον συνδυασμό της μείωσης των τιμών και της χορήγησης των αντισταθμιστικών ενισχύσεων. Η νέα μεταρρύθμιση της ΚΑΠ έχει ως στόχο τη διεύρυνση της προηγούμενης μεταρρύθμισης του 1992 αντικαθιστώντας τα μέτρα ενίσχυσης των τιμών με τις άμεσες εισοδηματικές ενισχύσεις. Η αναγκαιότητα της νέας μεταρρύθμισης προκύπτει από τις νέες προκλήσεις που παρουσιάστηκαν, εσωτερικής και εξωτερικής φύσης. Τέτοιες είναι: η παγκόσμια γεωργική αγορά παρουσιάζει προοπτικές ανάπτυξης και τιμών που επιτρέπουν τη δημιουργία κέρδους. Οι ισχύουσες τιμές της ΚΑΠ φθάνουν σε υψηλά επίπεδα σε σχέση με τις διεθνείς δεσμεύσεις της Ε.Ε., με συνέπεια τον κίνδυνο επανεμφάνισης πλεονασμάτων και απώλειας μεριδίου της κοινοτικής και παγκόσμιας αγοράς η γεωργική στήριξη κατανέμεται άνισα στους παραγωγούς και τις περιφέρειες με συνέπεια την κακή χωροταξία των αγροτικών περιοχών: παρακμή της γεωργικής δραστηριότητας σε ορισμένες περιφέρειες, ενώ σε άλλες υπερβολικά εντατικές γεωργικές πρακτικές που έχουν ως συνέπεια τη μόλυνση, την ανάπτυξη ζωονόσων και την έλλειψη ασφάλειας των τροφίμων η δύναμη της ευρωπαϊκής γεωργίας βασίζεται στις διαφορές της: φυσικοί πόροι, τρόποι εκμετάλλευσης, ανταγωνιστικότητα, εισοδήματα και παραδόσεις. Με τις διαδοχικές διευρύνσεις, η διαχείριση της ΚΑΠ έγινε πολύπλοκη και 20