ΔΟΣΙΜΕΤΡΙΑ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΩΝ ΑΚΤΙΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΔΟΣΙΜΕΤΡΩΝ TLD ΚΑΙ RANDO PHANTOM

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΑΤΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ ΔΟΣΙΜΕΤΡΙΑ ΟΔΟΝΤΙΑΤΡΙΚΩΝ ΑΚΤΙΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΔΟΣΙΜΕΤΡΩΝ TLD ΚΑΙ RANDO PHANTOM Διπλωματική Μεταπτυχιακή Εργασία Χαραλαμπόπουλος Κωνσταντίνος ΠΑΤΡΑ 2013

2 Περιεχόμενα Εισαγωγή 4 Περίληψη 6 Κεφάλαιο 1: Μελέτες δοσιμετρίας οδοντιατρικών ακτινολογικών εξετάσεων 8 1.1: Μελέτες δοσιμετρίας σε οδοντιατρικό (οπισθοφατνιακό) σύστημα Μελέτες δοσιμετρίας σε Πανοραμικό και Κεφαλομετρικό σύστημα Μελέτες δοσιμετρίας σε Υπολογιστικό τομογράφο (CT) και Cone Beam CT (CBCT) 12 Κεφάλαιο 2: Υλικά και Μέθοδοι Δοσίμετρα Θερμοφωταύγειας Αρχή λειτουργίας Γενικά χαρακτηριστικά Σταθεροποίηση Εξασθένηση σήματος Βαθμονόμηση Μεταχείριση των δοσιμέτρων Σφάλματα Συστηματικά σφάλματα 23

3 2.2.2 Τυχαία σφάλματα Παράγοντας ευαισθησίας Ακτινοβολία υποστρώματος Ανθρωπόμορφο (RANDO) phantom Γενικά χαρακτηριστικά Σημεία ακτινοβόλησης Συστήματα ακτινοβόλησης Οδοντιατρικό σύστημα (οπισθοφατνιακό) Κεφαλομετρικό Σύστημα Πανοραμικό σύστημα Υπολογιστικός Τομογράφος (CT) Υπολογιστικός Τομογράφος Κωνικής Δέσμης (Cone Beam CT) Υπολογισμός της τελικής δόσης Ισοδύναμη δόση οργάνου Ενεργός δόση 39 Κεφάλαιο 3: Αποτελέσματα 41 Κεφάλαιο 4: Συζήτηση Συμπεράσματα Σύκριση των ισοδύναμων δόσεων μεταξύ των ακτινολογικών συστημάτων

4 στα σημεία μέτρησης Σύκριση των ισοδύναμων δόσεων μεταξύ των ακτινολογικών συστημάτων για σημαντικά όργανα στην περιοχή ακτινοβόλησης Σύγκριση των τιμών με τη ισοδύναμη δόση του Οπισθοφατνιακού συστήματος Σύκγριση των ενεργών δόσεων Γενικές Παρατηρήσεις Συζήτηση Συμπεράσματα Μελλοντικές Μελέτες 58 Eυχαριστίες 59 Βιβλιογραφικές Αναφορές 60 Συντομογραφίες 63 Παράρτημα: Πίνακες Δεδομένων Excell 64 Εισαγωγή Ο κλάδος της οδοντιατρικής ακτινολογίας περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα εξετάσεων επικεντρομένο στην περιοχή της ανθρώπινης οδοντοστοιχίας. Μέσα από αυτές τις εξετάσεις μπορούν να αποκαλυφθούν δομές των δοντιών που δεν είναι ορατές με το μάτι, να παρατηρηθούν σάπια και χαλασμένα δόντια και πολλές ακόμα ανωμαλίες και

5 προβλήματα στην οδοντοστοιχία. Αυτό που κάνει την δοσιμετρία των εξετάσεων αυτών ενδιαφέρουσα είναι το γεγονός ότι ενώ οι δόσεις που λαμβάνουν οι ασθενείς κατά την διάρκεια των εξετάσεων αυτών είναι σχετικά μικρές, ειδικά εάν συγκριθούν με δόσεις άλλων ακτινολογικών εξετάσεων όπως η υπολογιστική τομογραφία, υπάρχουν πολλά ευαίσθητα σημεία στην περιοχή που ακτινοβολείται. Πιο συγκεκριμένα,κατά την διάρκεια της εξέτασης εκτίθενται στην ακτινοβολία πολλά σημανατικά όργανα και αδένες του ανθρώπινου σώματος, όπως τα μάτια, ο εγκέφαλος και ο θυρεοειδής αδένας. Είναι λοιπόν σημαντικό να παρατηρήσουμε τις δόσεις που δέχονται αυτά τα όργανα, αρκετά από τα οποία δεν βρίσκονται στην άμεση μεριοχή απεικόνισης, και να συγκριθούν με τις δόσεις που δέχεται η περιοχή της άμεσης απεικόνισης, δηλαδή η οδοντοστοιχία. Εικόνα 1: Μία συνηθισμένη οδοντιατρική απεικόνιση από ένα πανοραμικό σύστημα Ομοίως με πολλές άλλες ακτινολογικές εξετάσεις, ο κίνδυνος να προκληθούν βλάβες από την ακτινοβολία είναι αυξημένος όταν ο ασθενής βρίσκεται ακόμα στο στάδιο της ανάπτυξης, γι αυτό και έχει πραγματοποιηθεί σημαντικός αριθμός μελετών για το πως μπορεί να επηρεάσει η ακτινοβολία των οδοντιατρικών εξετάσεων τα ευαίσθητα σημεία ατόμων που βρίσκονται ακόμα στην ανάπτυξη (νεογνά, παιδιά). Πολλές μελέτες όμως έχουν επεκταθεί και πέρα από αυτό, όπως για παράδειγμα η έρευνα που έχει γίνει γύρω από την πιθανότητα να συνδέονται οι οδοντιατρικές ακτινολογικές εξετάσεις με τον κίνδυνο γέννησης μωρών με πολύ χαμηλό βάρος, κυρίως λόγω της έκθεσης του θυρεοδειδή και του βλεννογόνου αδένα2. Κάποιες από τις νεότερες συστάσεις του Διεθνούς Ινστιτούτου Ακτινοπροστασίας (ICRP) περιέχουν μία αναθεώρηση των συντελεστών βαρύτητας κάποιων ιστών, ιδιαίτερα των σιελογόνων αδένων. Αυτό είναι πιθανό να οδηγήσει σε μία επανεκτίμηση της ενεργού δόσης (effective dose) για τις οδοντιατρικές ακτινολογικές εξετάσεις3.

6 Καθώς οι κίνδυνοι από την έκθεση σε ακτινοβολία είναι σωρευτικοί/αθροιστικοί είναι ιδιαίτερα σημαντικό να υπάρχουν στρατηγικές για μείωση της δόσης. Οι στρατηγικές αυτές πρέπει να περιλαμβάνουν την δυνατότητα επιλογής του συστήματος στην οποία θα πραγματοποιηθεί η εξέταση, για τον κάθε ασθενή. Κατά συνέπεια είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ποιο σύστημα θα μας δώσει τον καλύτερο συνδυασμό δόσης και ποιότητας εικόνας ανάλογα με τον ασθενή. Η ιδέα να αντικατασταθούν τα διάφορα οδοντιατρικά ακτινολογικά συστήματα από ένα, το οποίο θα μπορεί να καλύπτει όλο το εύρος των δυνατών εξετάσεων ίσως να μοιάζει ελκυστική, όμως έχουν εκφραστεί ανησυχίες για το κόστος χρημάτων με το οποίο θα επιβαρυνθεί ο εξεταζόμενος για την χρήση ενός τέτοιου συστήματος4. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ενώ υπάρχουν πολλές μελέτες που ασχολούνται με ένα συγκεκριμένο ακτινολογικό σύστημα ή συγκρίνουν δύο παρόμοια, η διαφορά στην μελέτη μας είναι ότι μετρούνται πέντε διαφορετικά συστήματα με τα ίδια ακριβώς δοσίμετρα και το ίδιο ακριβώς phantom. Ο σκοπός της έρευνας αυτής είναι να συγκρίνει τις δόσεις τις οποίες λαμβάνει ο εξεταζόμενος από διαφορετικά οδοντιατρικά ακτινολογικά

7 συστήματα. Τα ακτινολογικά συστήματα που προτιμήθηκαν για να συμμετάσχουν στην μελέτη είναι τα παρακάτω: 1) 2) 3) 4) 5) Οδοντιατρικό Σύστημα (Οπισθοφατνιακό) Κεφαλομετρικό Σύστημα Πανοραμικό Σύστημα Υπολογιστικός Τομογράφος (CT) Υπολογιστικός Τομογράφος Κωνικής Δέσμης (Cone Beam CT) Για να μπορέσουμε να έχουμε ακριβείς μετρήσεις στα ευαίσθητα σημεία, όπως π.χ στον εγκέφαλο, στο εσωτερικό του οισοφάγου ή στους υπογνάθιους αδένες προτιμήθηκε αντί να γίνουν οι μετρήσεις απευθείας σε ασθενείς να τοποθετήσουμε τα δοσίμετρα σε ένα RANDO phantom. Με τον τρόπο αυτό πετύχαμε μέτρηση της δόσης στο ακριβές σημείο ενδιαφέροντος. Τα δοσίμετρα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν δοσίμετρα θερμοφωταύγειας (TLD), τα οποία προτιμήθηκαν καθώς, όπως θα δούμε στην συνέχεια, διαθέτουν στοιχεία που βοήθησαν πολύ στην διαδικασία των μετρήσεων. Τα δοσίμετρα που χρησιμοποιήθηκαν ανήκουν στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο «Αττικόν». Το phantom που χρησιμοποιήθηκε διατέθηκε από το Διαγνωστικό και Θεραπευτικό Κέντρο «Υγεία» και οι μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν τόσο στην Πάτρα όσο και στην Αθήνα. Οι ακτινοβολήσεις για το οπισθοφατνιακό, το πανοραμικό σύστημα και τον υπολογιστικό τομογράφο πραγματοποιήθηκαν στο «Ολύμπιον Θεραπευτήριο» στην Πάτρα, για το κεφαλομετρικό στο Ακτινοδιαγνωστικό Κέντρο Ψηφιακής Απεικόνισης του κ. Σωτήρη Α. Αποστολόπουλου ενώ οι μετρήσεις του Cone Beam CT έγιναν στην Αθήνα, στο Ακτινοδιαγνωστικό Κέντρο της κ. Καρέλη. Η εργασία είναι χωρισμένη σε 4 Κεφάλαια, τα οποία ασχολούνται με τα εξής: Στο Κεφάλαιο 1 θα γίνει μία συνοπτική παρουσίαση των αποτελεσμάτων άλλων μελετών που έχουν πραγματοποιηθεί και είναι σχετικές με την έρευνα που πραγματοποιήσαμε. Στο Κεφάλαιο 2 θα γίνει μία αναλυτική παρουσίαση των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα καθώς και της διαδικασίας που ακολουθήθηκε για να φτάσουμε στα αποτελέσματά μας. Στο Κεφάλαιο 3 θα γίνει η παρουσίαση των αποτελεσμάτων μας. Στο Κεφάλαιο 4 θα πραγματοποιηθεί σχολιασμός των αποτελεσμάτων και σύγκριση με τα δεδομένα που παρουσιάστηκαν στο Κεφάλαιο 1, έτσι ώστε να διαπιστωθεί η πιστότητά τους.

8 Εικόνα 2: Απεικόνιση από Κεφαλομετρικό σύστημα Εικόνα 3: Cone Beam CT ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

9 Μελέτες δοσιμετρίας οδοντιατρικών ακτινολογικών εξετάσεων Πριν προχωρήσουμε στην παρουσίαση της ακριβής διαδικασίας των μετρήσεων που πραγματοποιήθηκαν στην εργασία αυτή θα παρουσιάσουμε μερικά αποτελέσματα που έχουν δημοσιευθεί από ερευνητές που έχουν μελετήσει θέματα παρόμοια με αυτό που θα μας απασχολήσει στην συνέχεια. 1.1: Μελέτες δοσιμετρίας σε οδοντιατρικό (οπισθοφατνιακό) σύστημα Η οπισθοφατνιακή ακτινογραφία είναι μία ενδοστοματική διαδικασία σχεδιασμένη για να απεικονίσει συγκεκριμένα δόντια και τους ιστούς γύρω από αυτά. Κάθε φιλμ παρουσιάζει μία λεπτομερή εικόνα 2-4 δοντιών και του φατνιακού οστού που τα περιβάλλει. Οι κλινικές εφαρμογές της περιλαμβλανουν μεταξύ άλλων την αποτίμηση της μορφολογία των ριζών πριν από μία εξαγωγή, μία εκτίμηση της κατάστασης της περιοδοντικής περιοχής, εκτίμηση της κατάστασης των εμφυτευμάτων μετά από την εγχείρηση κ.α. Υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι πραγματοποίησης της εξέτασης που σχετίζονται με το σημείο τοποθέτησης της λυχνίας. Σε κάθε περίπτωση πάντως πρέπει το φιλμ και το δόντι που θέλουμε να εξετάσουμε να βρίσκονται είτε σε επαφή είτε όσο πιο κοντά γίνεται. Αναλογα με το σημείο τοποθέτησης της λυχνίας μπορούμε να χωρίσουμε τις ακτινοβολήσεις σε πλάγιες και εμπρόσθιες, με πολλές παραλλαγές στην κάθε μία ανάλογα με το σημείο του στόματος που θέλουμε να απεικονίσουμε 5. Στην δική μας έρευνα πραγματοποιήθηκε μία πλάγια ακτινοβόληση για απεικόνιση της περιοχής των φρονιμητών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα έρευνας πάνω στην οπισθοφατνιακή ακτινογραφία είναι αυτό που ακολουθεί6. Με χρήση δοσιμέτρων θερμοφωταύγειας πραγματοποιούντια μετρήσεις για τον υπολογισμό της ενεργού δόσης και της ισοδύναμης δόσης σε σημαντικά λοργανα στην περιοχή ενδιαφέροντος. Τα σημεία που επιλέχθηκαν είναι ο θυεροειδής αδένας, τα μάτια, οι υπογνάθιοι αδένες και η παρωτίδα. Οι ισοδύναμες δόσεις κυμάνθηκαν μεταξύ 1μSv και 36μSv με την υψηλότερη τιμή να καταγράφεται στην περιοχή των υπογνάθιων αδένων. Οι ενεργές δόσεις υπολογίστηκαν με και χωρίς την συμβολή των σιελογόνων αδένων σε αυτές. Υπολογίζοντας την συμβολή των σιελογόων, οι δόσεις κυμάνθηκαν από 1μSv έως 5.2μSv, ενώ χωρίς την συμβολή τους οι δόσεις κυμάνθηκαν μεταξύ 0,5μSv και 1,4μSv. Λόγω της μεγάλης ποικιλίας των πιθανών τρόπων εξέτασης οι δόσεις στα δίαφορα σημεία του κεφαλιού διαφέρουν πολύ και εξαρτώνται από το σημείο τοποθέτησης της λυχνίας. Αυτό που μπορεί να μας δώσει καλύτερη εκτίμηση της δόσης είναι η

10 ενεργός δόση. Παρατηρώντας τα αποτελέσματα διαφόρων μελετών πάνω στις ενεργές δόσεις της οπισθοφατνιακής ακτινογραφίας παρατηρούμε ότι οι τιμές των ενεργών δόσεων κυμαίνονται σε αρκετά χαμηλά επίπεδα από 1μSv έως και 15μSv7,8,9,10.

11 1.2 Μελέτες δοσιμετρίας σε Πανοραμικό και Κεφαλομετρικό σύστημα H Πανοραμική ακτινογραφία είναι μία δισδιάστατη οδοντιατρική ακτινολογική μελέτη που απεικονίζει ολόκληρη την οδοντοστοιχία, τις άνω και κάτω σιαγόνες καθώς και τους ιστούς που τα περιβάλλουν, όλα σε μία εικόνα. Αντίθετα με την οπισθοφατνιακή ακτινογραφία, δεν τοποθετείται φιλμ στο εσωτερικό του στόματος. Το φιλμ περιέχεται στο ίδιο το πανοραμικό σύστημα ή δεν υπάρχει εάν πρόκειται για πλήρως ψηφιακό σύστημα. Ο εξεταζόμενος στέκεται στο κέντρο του συστήματος ενώ ο βραχίονας που περιέχει την ακτινολογική λυχνία διαγράφει ένα ημικύκλιο γύρω του, από το ένα σαγόνι στο άλλο. Στο άλλο άκρο του βραχίονα βρίσκεται το φιλμ ή ο ανιχνευτής, ανάλογα εάν πρόκειται για αναλογικό ή για ψηφιακό σύστημα. Η εικόνα που παράγεται έτσι απεικονίζει μεν το σύνολο της οδοντοστοιχία αλλά δεν παρέχει λεπτομέρειες για κάποιο συγκεκριμένο δόντι ή για τους ιστούς γύρω του. Έτσι η πανοραμική ακτινογραφία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για μία αρχική εκτίμηση της κατάστασης όπως και για την ανίχνευση εσωτερικών δομών (όπως οι φρονιμήτες) που δεν είναι ορατές με το γυμνό μάτι11. Το πανοραμικό σύστημα που χρησιμοποιήθηκε στις μετρήσεις μας είναι αμιγώς ψηφιακό. Mία χαρακτηριστική περίπτωση μελέτης είναι αυτή που ακολουθεί 12. Χρησιμοποιήθηκε RANDO phantom και δοσίμετρα θερμοφωταύγειας τα οποιία τοποθετήθηκαν σε θέσεις παρόμοιες με αυτές στις οποίες τοποθετήσαμε και τα δικά μας. Οι ισοδύναμες δόσεις στα όργανα ενδιαφέροντος κυμάνθηκαν από 5μSv στον οισοφάγο έως και πάνω από 1000μSv στην περιοχή των σιελογόνων αδένων. Οι ενεργές δόσεις που μετρήθηκαν στην συνέχεια κυμαίνονται από 9μSv έως 39μSv για τα δίαφορα συστήματα και παραμέτρους. Το γενικό συμπέρασμα από τις έρευνες είναι ότι παρατηρείτια μία φανερή μείωση της δόσης κατά την μετάβαση από τα αναλογικά στα ψηφιακά συστήματα. Οι ισοδύναμες δόσεις των οργάνων στην περιοχή ακτινοβόλησης κυμαίνονται στα επίπεδα των 4μSv έως 20μSv. Μία ιδιαίτερη αύξηση παρουσιάζεται για τους βλεννογόνους αδένες με τις ισοδύναμες δόσεις να φτάνουν μέχρι και τα 390μSv. Όσον αφορά τις ενεργές δόσεις, αυτές κυμαίνονται στις περισσότερες περιπτώσεις μεταξύ 4μSv και 15μSv, ενώ δεν λείπουν και οι περιπτώσεις που έφτασαν και τα 23μSv13,14,15,16,17. H κεφαλομετρική ακτινογραφία είναι μία διαγνωστική διαδικασία που χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο στον σχεδιασμό της θεραπείας από τους ορθοδοντικούς για την εκτίμηση της θέσης των δοντιών σε σχέση με τις σιαγόνες και τη θέση των σιαγόνων σε σχέση με τον υπόλοιπο σκελετό του κεφαλιού. Η εικόνα που παιρνουμε χρησιμοποιείται για την μέτρηση και σύκγριση συγκεκριμένων σημείων, αποστάσεων και γραμμών μέσα στον σκελετό του κεφαλιού. Καθώς η εικόνα που λαμβάνεται περιέχει και την περιοχή των αεραγωγών, χρησιμοποιείται επίσης και από τους ωτορινολαρυγγολόγους για τον εντοπισμό προβλημάτων στην περιοχή των αυτιών και της μύτης. Κατά την διάρκεια της εξέτασης ο ασθενής τοποθετείται έτσι ώστε το οβελιαίο επίπεδο να είναι κάθετο και παράλληλο με το φιλμ. Στην συνέχεια τοποθετούνται δύο μικρά πλαστικά ραβδιά στα αυτιά του ασθενη

12 και ένα φίλτρο αλουμινίου τοποθετείται συνήθως μεταξύ του ασθενή και της κασέτας του φιλμ. Η διαδικασία είναι σχεδιασμένη έτσι ώστε όταν ο ασθενής είναι σωστά τοποθετημένος, η δέσμη να έχει κέντρο τα πλαστικά ραβδιά στα αυτιά του ασθενή 18. Mία χαρακτηριστική μελέτη δοσιμετρίας για κεφαλομετρική ακτινογραφία είναι αυτή που ακολουθεί19. Στην μελέτη αυτή χρησιμοποιήθηκαν δοσίμετρα θερμογωταύγειας τοποθετημένα σε αθρωπόμορφο RANDO phantom για τον υπολογισμό των ενεργών δόσεων. Ο ακτινολογικός σωλήνας ήταν στην αριστεφή μεριά του phantom. Οι ισοδύναμες δόσεις για σημαντικά όργανα κυμάνθηκαν από 8μSV έως και 132μSv, με την υψηλότερη τιμή να παρατηρείται ξανά στην περιοχή των σιελογόνων αδένων. Οι ενεργές δόσεις κυμαίνονται μεταξύ 2μSv και 4μSv. Kατά την μετάβαση από την αναλογική στη ψηφιακή κεφαλομετρική ακτινογραφία παρατηρείται μία σημαντική μείωση των τιμών των ενεργών δόσεων που φτάνει έως και το 50%19. Οι ενεργές δόσεις κυμαίνονται σε αρκετά χαμηλά επίπεδα, αντίστοιχα με αυτά της οπισθοφατνιακής ακτινογραφίας, δηλαδή μεταξύ 2μSv και 8μSv20,21, Μελέτες δοσιμετρίας σε Υπολογιστικό τομογράφο (CT) και Cone Beam CT (CBCT)

13 Τα δύο τελευταία ακτινολογικά συστήματα είναι και τα δύο τομογραφικά συστήματα που παρέχουν τρισδιάστατες εικόνες απεικόνισης. Η τεχνική της υπολογιστικής τομογραφίας κωνικής δέσμης (CBCT) εμφανίστηκε το 1996 (QR NewTom 9000)23. H διαφορά με την παραδοσιακή υπολογιστική τομογραφία έγκειται στο ότι η δέσμη είναι αποκλίνουσα, με τις ακτίνες να σχηματίζουν κώνο 24. Το αποτέλεσμα είναι σημαντική μείωση της δόσης κατά την διάρκεια της εξέτασης, αν και με μία μέιωση της ποιότητας εικόνας σε σχέση με την κλασική υπολογιστική τομογραφία 1. Οι κύριες χρήσεις της τομογραφίας στις οδοντιατρικές εξετάσεις εμφανίζονται κατά το σχεδιασμό θεραπείας για εμφυτεύματα και για την λήψη εικόνων υψηλής ποιότητας για τον σχεδιασμό μίας εγχέιρησης. Λόγω της σημαντικά μειωμένης δόσης της τεχνικής CBCT, η τελευταία έχει αρχίσει αν χρησιμοποιείται και σε εξετάσεις περιοδοντολογίας και ορθοδοντικής1. Όσον αφορά την δοσιμετρία, με την εισαγωγή του CBCTέχει εμφανιστεί μεγάλο ενδιαφέρον στην σύγκριση των δόσεων της νέας τεχνικής και της παραδοσιακής υπολογιστικής τομογραφίας25,26,27,28. Θα παραθέσουμε τα αποτελέσματα μίας πολύ χαρακτηριστικής έρευνας πάνω στην σύγκριση των δόσεων της κλασικής υπολογιστικής τομογραφίας με την νέα τεχνική 1. Στην μελέτη αυτή χρησιμοποιήθηκαν ξανά δοσίμετρα θερμοφωταύγειας τα οποία τοποθετήθηκαν σε ανθρωπόμορφο RANDO phantom. Αρκετά διαφορετικά συστήματα και για τις δύο μεθόδους μετρήθηκαν και υπολογίστηκαν οι ισοδύναμες και ενεργές δόσεις. Οι ισοδύναμες δόσεις κυμάνθηκαν από 57μSv έως και 5.500μSv για την τεχνική του CBCT ενώ για την κλασική υπολογιστική τομογραφία έφτασαν μέχρι και τα μSv. Oι υψηλότερες δόσεις παρατηρούνται στην περιοχή των σιελογόνων αδένων. Οι ενεργές δόσεις κυμαίνονται μεταξύ 68μSv και 102μSv για το CBCT, ενώ για κλασική τομογραφία φτάνουν μέχρι και τα 1000μSv. Πρέπει να τονιστεί ότι υπάρχουν πολύ μεγάλες διακυμάνσεις στις τιμές των δόσεων ανάλογα με την ποιότητα εικόνας που επιλέγεται και του FOV που χρησιμοποιείται. Το γενικό συμπέρασμα είναι ότι η νέα τεχνική μειώνει την δόση από 10 έως και σχεδόν 100 φορές σε σχέση με την παραδοσιακή τεχνική, χωρίς ιδιαίτερη μείωση της ποιότητας εικόνας. Οι ενεργές δόσεις κυμαίνονται από 13μSv έως και 350μSv για το CBCT και από 350μSv έως και 1100μSV για την κλασική υπολογιστική τομογραφία1,25,26,27,28,29,. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Υλικά και Μέθοδοι

14 Στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε στα υλικά που χρησιμοποιήσαμε κατά την διάρκεια των μετρήσεων μας, θα αναλύσουμε τους λόγους για τους οποίους προτιμήθηκαν έναντι των υπόλοιπων επιλογών ενώ στην συνέχεια θα παρουσιαστεί αναλυτικά η μέθοδος και ο τρόπος που χρησιμοποιήσαμε τα υλικά μας για να φτάσουμε στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Το πρώτο πράγμα που έπρεπε να αποφασιστεί ήταν εάν οι μετρήσεις μας θα πραγματοποιούνταν σε πραγματικούς ασθενείς, στους οποίους θα τοποθετούσαμε δοσίμετρα πριν την εξέταση, ή θα χρησιμοποιούσαμε κάποιο ανθρωπόμορφο ομοίωμα (anthropomorphic phantom). Όπως αναφέραμε και στην εισαγωγή, για την πραγματοποίηση των μετρήσεων δεν χρησιμοποιήσαμε δοσίμετρα τοποθετημένα σε πραγματικούς ασθενείς. Αντίθετα προτιμήθηκε να χρησιμοποιηθεί ένα anthropomorphic phantom, και συγκεκριμένα ένα RANDO (Alderson Research Laboratories) Phantom το οποίο αποτελείται από υλικά που προσομοιώνουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τον ανθρώπινο ιστό, άρα οι μετρήσεις μας είναι ισοδύναμες με τις μετρήσεις που θα γίνονταν με πραγματικούς ασθενείς. Το Phantom όμως μας παρέχει ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα, το οποίο είναι το γεγονός ότι λόγω της μορφολογίας του, η οποία θα αναλυθεί στην συνέχεια, μας δίνει την δυνατότητα να τοποθετήσουμε εύκολα δοσίμετρα στο εσωτερικό του, έτσι ώστε να μετρήσουμε την δόση ακριβώς σε όποιο σημείο μας ενδιαφέρει. Περισσότερα για το πως τοποθετήσαμε τα δοσίμετρα μέσα στο Phantom θα δούμε παρακάτω. Το επόμενο βήμα ήταν να διαλέξουμε το είδος των δοσιμέτρων που θα χρησιμοποιούσαμε. Λόγω της μορφολογίας τους και των χαρακτηριστικών τους τα δοοσίμετρα θερμοφωταύγειας (TLD) ήταν η πρώτη επιλογή. Τα δοσίμετρα αυτά είναι ιδανικά λόγω του μικρού μεγέθους τους για να τοποθετηθούν μέσα στις θέσεις του Phantom. Ο σκοπός αυτής της εργασίας είναι να συγκρίνει τις δόσεις που δέχονται συγκεκριμένα σημεία του ασθενούς κατά την διάρκεια διαφορετικών ακτινολογικών οδοντιατρικών εξετάσεων. Αυτό σημαίνει πως από τις πολλές διαφορετικές οδοντιατρικές ακτινολογικές εξετάσεις πρέπει να διαλέξουμε αυτές που πληρούν τα εξής κριτήρια: 1) Συχνότητα της εξέτασης. Είναι σημαντικό οι εξετάσεις που πραγματοποιούνται από τα ακτινολογικά συστήματα που θα διαλέξουμε να είναι διαδεδομένες και συχνές. 2) Προσβασιμότητα. Για τις βέλτιστες συνθήκες πραγματοποίησης των μετρήσεων πρέπει να πάρουμε την άδεια για την πραγματοποίηση των μετρήσεων και στην συνέχεια να μην υπάρχει πίεση χρόνου κατά την διάρκεια της μέτρησης ώστε να διασφαλιστούν οι βέλτιστες συνθήκες. Καθώς οι μετρήσεις μας πραγματοποιήθηκαν δύο φορές για το κάθε σύστημα έπρεπε να έχουμε τον χρόνο ώστε να ελεγξουμε ότι οι συνθήκες κατά την δεύτερη ακτινοβόληση ήταν ακριβώς ίδιες με αυτές κατά την πρώτη.

15 Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω τα συστήματα στα οποία θα πραγματοποιούνταν οι μετρήσεις αποφασίστηκε να είναι τα εξής: 1) 2) 3) 4) 5) Οδοντιατρικό Σύστημα (Οπισθοφατνιακό) Πανοραμικό Σύστημα Κεφαλομετρικό Σύστημα Υπολογιστικός Τομογράφος (CT) Υπολογιστικός Τομογράφος Κωνικής Δέσμης (Cone Beam CT) Μετά από επαφές με τα πιθανά εργαστήρια που θα μας επέτρεπαν να χρησιμοποιήσουμε τα συστήματά τους για τις μετρήσεις μας καταλήξαμε στα εξής: 1) To CBCT στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι μετρήσεις είναι ένα QR New Tom 3G, στο ακτινολογικό εργαστήριο 2) Η απλή οδοντιατρική μονάδα στην οποία πραγματοποιήθηκαν οι μετρήσεις είναι ένα Belmot PHOT-X 2 στο «Ολύμπιον Θεραπευτήριο» στην Πάτρα. 3) Ο υπολογιστικός τομογράφος στον οποίο πραγματοποιήθηκαν οι μετρήσεις είναι ένας Siemens Somatom Definition στο «Ολύμπιον Θεραπευτήριο» στην Πάτρα. 4) Το πανοραμικό σύστημα στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι μετρήσεις είναι το Instrumentarium OP στο «Ολύμπιον Θεραπευτήριο» στην Πάτρα. 5) Το κεφαλομετρικό σύστημα στο οποίο πραγματοποιήθηκαν οι μετρήσεις μας είναι ένα Villa Sistemi Medicali Strato 2000 στο Ακτινοδιαγνωστικό Κέντρο Ψηφιακής Απεικόνισης του κ. Σωτήρη Α. Αποστολόπουλου στην Πάτρα. Οι παράμετροι για τα mas και τα kv που χρησιμοποιήθηκαν σε κάθε ακτινοβόληση είναι οι ενδεδειγμένες τιμές του κάθε μηχανήματος για μία συνηθισμένη εξέταση σε έναν μέσο ασθενή. Η κάθε ακτινοβόληση επαναλήφθηκε 2 φορές, έτσι ώστε να έχουμε όσο το δυνατόν πιο ακριβή αποτελέσματα και στην συνέχεια βρήκαμε την μέση τιμή της δόσης για το κάθε μηχάνημα. Οι συνθήκες ακτινοβόλησης καθώς και οι τελικές δόσεις θα παρουσιαστούν στο επόμενο κεφάλαιο. 2.1 Δοσίμετρα Θερμοφωταύγειας (TLD) Αρχή Λειτουργίας

16 Tα δοσίμετρα θερμοφωταύγειας (TLD) είναι μικροί στερεοί κρύσταλλοι που περιέχουν υλικά που παρουσιάζουν το φαινόμενο του φθορισμού, όπως το φθοριούχο λίθιο (LiF) και το φθοριούχο ασβέστιο (CaF). Όταν το δοσίμετρο δέχεται ιοντίζουσα ακτινοβολία, τότε η ακτινοβολία αλληλεπιδρά με τον κρύσταλλο φθορισμού, ο οποίος απορροφά όλη ή έστω την περισσότερη ενέργειά της, η οποία και αποθηκέυεται σε αυτόν. Το αποτέλεσμα είναι πολλά από τα άτομα του υλικού να ιονιστούν και έτσι να παραχθούν ελεύθερα ηλεκτρόνια και περιοχές με έλλειψη ηλεκτρονίων (τρύπες). Τα ελεύθερα ηλεκτρόνια μπορούν να παγιδευτούν στις ατέλειες της δομής του κρυστάλλου και να μείνουν εκεί. Για να ελευθερωθούν αυτά τα παγιδευμένα ελεύθερα ηλεκτρόνια πρέπει να θερμάνουμε τον κρύσταλλο, κάτι που θα προκαλέσει την ταλάντωσή του και την απελευθέρωση των ηλεκτρονίων. Καθώς τα ηλεκτρόνια επιστρέφουν στις θεμελιώδεις καταστάσεις τους απελευθερώνουν την ενέργεια που είχαν απορροφήσει με τη μορφή φωτός, γι αυτό και ονομάστηκαν δοσίμετρα θερμοφωταύγειας. Στην συνέχεια το φως που έχει απελευθερωθεί μετράται με την βοήθεια φωτοπολλαπλασιαστών και ο αριθμός των φωτονίων που μετράται είναι ανάλογος της ενέργειας που απελευθέρωσαν τα ηλεκτρόνια, άρα και ανάλογος της ενέργειας της ακτινοβολίας που δέχτηκαν Γενικά Χαρακτηριστικά Τα TLD έχουν κάποια πολύ χρήσιμα χαρακτηριστικά που τα καθιστούν ιδανικά για δοσιμετρία ασθενών. Ίσως το πιο βασικό είναι το μικρό τους μέγεθος, κάτι που μας επιτρέπει να τα τοποθετούμε στους ασθενείς με άνεση και διακριτικότητα, χωρίς να επηρεάζεται σχεδόν καθόλου η άνεση και η κινητικότητα του ασθενούς. Επίσης, στις συνηθισμένες εξετάσεις των περισσότερων σημείων του σώματος, είναι εξαιρετικά απίθανο το TLD να δημιουργήσει εικόνα η οποία θα επηρεάσει την διαγνωστική πληροφορία. Ένα επίσης πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό τους είναι η γραμμικότητά τους ανάλογα με την δόση που δέχονται32, ενώ το ίδιο δοσίμετρο μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί πολλές φορές χωρίς να επηρεαστεί η ακρίβειά του. Αυτά τα πλεονεκτήματα έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τους θαλάμους ιονισμού, οι οποίοι λόγω του μεγέθους τους και την ανάγκη να είναι συνήθως συνδεδεμένοι με ένα ηλεκτρόμετρο είναι πολύ δύσκολο να τοποθετηθούν σε ασθενείς, ενώ περιορίζουν σημαντικά την κινητικότητά τους και δημιουργούν μεγάλες σκιές που επηρεάζουν αρνητικά την εικόνα που παίρνουμε. Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο για τα TLD είναι ότι δεν χρειάζεται να κάνουμε ξεχωριστή βαθμονόμηση για κάθε δοσίμετρο, καθώς είναι δυνατό να δημιουργηθούν ομάδες δοσιμέτρων από τη ίδια παρτίδα υλικού. Τα δοσίμετρα της κάθε ομάδας παρουσιάζουν παρόμοια ευαισθησία (με διακύμανση 2-3%) και έτσι μπορούμε να τα βαθμονομήσουμε ως ομάδα. Αυτό δεν ισχύει πάντα, αλλά για τα δοσίμετρα που χρησιμοποιήθηκαν στις μετρήσεις μας πληρούν τις προδιαγραφές αυτές και έτσι τα βαθμονομήσαμε ως ομάδα31.

17 Το βασικό μειονέκτημα που παρουσιάζουν τα TLD είναι ότι δεν μας παρέχουν μία άμεση εκτίμηση της δόσης τη στιγμή που δέχονται την ακτινοβολία. Επίσης χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στην μεταχείρισή τους καθώς μία γρατζουνιά ή εξωγενείς παράγοντες (π.χ σκόνη που προσκολλάται στο δοσίμετρο) μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την ακρίβεια των μετρήσεων μας Σταθεροποίηση Πριν την διαδικασία των μετρήσεων έπρεπε να γίνει προετοιμασία και έλεγχος της ομάδας των δοσιμέτρων που θα χρησιμοποιούσαμε, για να βρούμε τυχόν δοσίμετρα που παρουσιάζουν μεγάλες αποκλίσεις στις τιμές που καταγράφουν (σταθεροποίηση) και στην συνέχεια για να βρούμε την γραμμική σχέση μεταξύ του σήματος που μας δίνει ο μετρητής και της δόσης που αυτό εκφράζει (βαθμονόμηση). Πριν την βαθμονόμηση των δοσιμέτρων έγινε μία διαδικασία σταθεροποίησής και ομαδοποίησής τους και ελέγχου για δοσίμετρα που τυχόν παρουσιάζουν μεγάλες αποκλίσεις στις τιμές που καταγράφουν. Τα δοσίμετρα που παρατηρήθηκε ότι παρουσιάζουν τέτοιες αποκλίσεις δεν χρησιμοποιήθηκαν κατά την διαδικασία των μετρήσεων. Ο αρχικός αριθμός των δοσιμέτρων πριν την διαδικασία της σταθεροποίησης ήταν 80. Από αυτό το σημείο και μετά το κάθε δοσίμετρο θα αναφέρεται με έναν αριθμό (TLD id), καθώς το κάθε δοσίμετρο δεν άλλαξε αριθμό κατά την διάρκεια του συνόλου των μετρήσεων. Το είδος των δοσιμέτρων που χρησιμοποιήσαμε είναι 100-Η(LiF), 3x3x1 mm. Για να εξαληφθεί το σήμα των δοσιμέτρων πρέπει να τοποθετηθούν σε φούρνο με θερμοκρασία 240οC για 15 λεπτά. Στην συνέχεια, αφού κρυώσουν τα τοποθετούμε ξανά στις προηγούμενες θέσεις τους έτσι ώστε το κάθε δοσίμετρο να έχει πάντα το ίδιο TLD id. Η διαδικασία αυτή επαναλήφθηκε μετά από κάθε μέτρηση του σήματος των δοσιμέτρων κατά τη διάρκεια ολόκληρης της διαδικασίας των μετρήσεων. Κατά την διαδικασία της σταθεροποίησης τα δοσίμετρα ακτινοβολήθηκαν 3 φορές στις ίδιες συνθήκες και στην συνέχεια καταγράψαμε τις τιμές της έκθεσης που κατέγραψε το κάθε δοσίμετρο. Οι τρεις αυτές ακτινοβολήσεις έγιναν διαδοχικά στις 21, 22 και 23 Νοεμβρίου του Τα δοσίμετρα τοποθετήθηκαν σε ειδική θήκη από plexiglass και ακτινοβολήθηκαν από ένα απλό ακτινολογικό μηχάνημα (το ίδιο μηχάνημα χρησιμοποιήθηκε και τις τρεις μέρες). Η ειδική θήκη τοποθετήθηκε πάνω από 5cm plexiglass (έτσι ώστε οι μετρήσεις να συμπεριλαμβάνουν και την ακτινοβολία οπισθοσκέδασης), μέσα σε πεδίο xcm, με το κέντρο του πεδίου να βρίσκεται στο κέντρο του plexiglass. Τα δοσίμετρα βρίσκονταν σε απόσταση 1m από την πηγή, η οποία ακτινοβόλησε στα 80kVp και 90mAs. Τα αποτελέσματα των ακτινοβολήσεων φαίνονται στον πίνακα στο παράρτημα Πίνακες Δεδομένων Excel. Για την κάθε ακτινοβόληση, αφού μετρήσαμε το σήμα του κάθε δοσιμέτρου, Ci βρήκαμε την μέση τιμή της ομάδας, Cmean. Στην συνέχεια, υπολογίσαμε για κάθε δοσίμετρο τον ατομικό συντελεστή απόκρισης ECCi σύμφωνα με την σχέση. ECCi= Ci/Cmean

18 Η διαδικασία αυτή επαναλήφθηκε και για τις τρεις ακτινοβολήσεις και στο τέλος υπολογίσαμε την μέση τιμή <ECCi> του ατομικού συντελεστή απόκρισης κάθε δοσιμέτρου για τις τρεις ακτινοβολήσεις. Ο μέσος συντελεστής απόκρισης κάθε TLD δεν θα πρέπει να παρουσιάζει απόκλιση μεγαλύτερη του 10% από την μέση τιμή<ecci>. Έτσι στην συνέχεια εντοπίστηκαν τα δοσίμετρα τα οποία είχαν απόκλιση μεγαλύτερη του 10% και απορρίφθηκαν. Άρα για τα TLD τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στην διαδικασία το <ECCi> κυμαίνεται μεταξύ 0,9 και 1,133. Στην συνέχεια εξετάσηκε η επαναληψιμότητα των δοσιμέτρων, δηλαδή η διακύμανση του σήματος θερμοφωταύγειας κάθε δοσιμέτρου, όταν αυτό εκτίθεται στην ίδια δόση, κάτω από τις ίδιες συνθήκες ακτινοβόλησης. Ένας βασικός παράγοντας από τον οποίο εξαρτάται η επαναληψιμότητα είναι το σύστημα ανάγνωσης (reader). Η επαναληψιμότητα της απόκρισης υπολογίστηκε, για κάθε δοσίμετρο, από την σχετική τυπική απόκλιση της μέσης τιμής των κρούσεων για τις 3 ακτιβολήσεις. Επαναληψιμότητα% = (SD/<ΕCCi>)*100% Η επαναληψιμότητα πρέπει να είναι κάτω απο 5%. Τα δοσίμετρα με τιμή επαναληψιμότητας μεγαλύτερη του 5% δεν χρησιμοποιήθηκαν στις μετρήσεις μας33. Λαμβάνοντας υπόψη τα κριτήρια που θέσαμε για την επαναληψιμότητα και την ομοιομορφία, απορρίψαμε 10 δοσίμετρα, τα 22,25,26,33,37,42,43,45,52, Εξασθένιση σήματος Όλα τα υλικά θερμοφωταύγειας παρουσιάζουν διαρροή του αποθηκευμένου σήματος (fading) με τον χρόνο, κάτι που οφείλεται σε αποπαγίδευση των ηλεκτρονίων, πριν από την θέρμανση του δείγματος για την ανάγνωσή του. Το ποσοστό της εξασθένισης εξαρτάται από τον χρόνο που μένει αποθηκευμένος ο κρύσταλλος μετά την ακτινοβόλησή του. Η εξασθένιση είναι μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερος είναι ο χρόνος που μεσολαβεί ανάμεσα στην ακτινοβόληση και την μέτρηση. Διαφορετικοί τύποι TLD εμφανίζουν διαφορετικά ποσοστά εξασθένισης ανά μέρα. Η διαρροή του σήματος μπορεί να είναι δύο ειδών:

19 α) Θερμική διαρροή (thermal fading). Αυτή εξαρτάται από το υλικό του κρυστάλλου αλλά και από την θερμική επεξεργασία του υλικού. Η διαρροή αυτή αντιμετωπίζεται με θερμική επεξεργασία του υλικού πριν από την ανάγνωση, όπως π.χ η θέρμανσή του στους 1000C για 10 λεπτά. Β) Οπτική διαρροή (optical fading). Η διαρροή αυτή μπορεί να προκληθεί μετά από την έκθεση των δοσιμέτρων σε ορατό ή υπέρυθρο φως. Για την αντιμετώπιση της εξασθένισης των δοσιμέτρων, η ανάγνωση του σήματος πραγματοποιούταν όσο το δυνατόν πιο σύντομα μετά την ακτινοβόληση, όχι αργότερα από τρεις μέρες έπειτα από την ακτινοβόληση έτσι ώστε η εξασθένιση να θεωρείται αμελητέα Βαθμονόμηση Η βαθμονόμηση είναι η διαδικασία μέσω της οποίας θα βρούμε την εξίσωση της καμπύλης που συνδέει το σήμα που μας δίνει ο μετρητής με την δόση της ακτινοβολίας που έχει δεχθεί το κάθε δοσίμετρο. Για τα 80 δοσίμετρα που χρησιμοποιήθηκαν ακολουθήθηκε διαδικασία βαθμονόμησης σε τρεις διαφορετικές τιμές kv, έτσι ώστε να καλυφθεί όλο το εύρος των kv για τα διάφορα μηχανήματα στα οποία θα τα ακτινοβολούσαμε. Η γραμμικότητα (Linearity) εκφράζει την δόση ανάμεσα στο σήμα θερμοφωταύγειας και την δόση της ακτινοβολίας. Η σχέση αυτή είναι γραμμική για δόσεις από (0,1mGy έως 10Gy), ενώ για μεγαλύτερες δόσεις γίνεται υπεργραμμική και στην συνέχεια, σε πολύ μεγάλες τιμές δόσης παρουσιάζεται το φαινόμενο κόρου/κορεσμού. Για να αναλύσουμε τα αποτελέσματα των μετρήσεων μας σε αυτή την περίπτωση μας ενδιαφέρει μόνο το γραμμικό τμήμα της καμπύλης. Η γραφική παράσταση δόσης με το σήμα θερμοφωταύγειας αποτελεί και την καμπύλη βαθμονόμησης των δοσιμέτρων. Η βαθμονόμηση των δοσιμέτρων είναι η εύρεση της σχέσης, που συνδέει την ένταση του φωτεινού σήματος του δοσιμέτρου με την απορροφούμενη δόση. Τα δοσίμετρα βαθμονομήθηκαν με χρήση θαλάμου ιονισμού Baracuda. Για να λάβουμε τις καμπύλες βαθμονόμησης ακτινοβολήσαμε τα δοσίμετρα σε 3 διαφορετικές τιμές kv. Για κάθε τιμή kv ακτινοβολήσαμε πέντε φορές, με διαφορετικές τιμές mas κάθε φορά. Σε κάθε ξεχωριστή ακτινοβόληση χρησιμοποιήσαμε τέσσερα TLD. Συνολικά χρησιμοποιήσαμε εξήντα δοσίμετρα για την διαδικασία της βαθμονόμησης. Τέσσερα ακόμα δοσίμετρα χρησιμοποιήθηκαν ως «μάρτυρες» για την μέτρηση της ακτινοβολίας υποστρώματος (background) ενώ τα υπόλοιπα πέντε δοσίμετρα είναι τα δοσίμετρα που χρησιμοποιήσαμε για τον παράγοντα ευαισθησίας. Τον λόγο που θα χρειαστούμε αυτά τα τελευταία 9 δοσίμετρα θα τον δούμε στην συνέχεια, στην συζήτηση για τα τυχαία σφάλματα. Ακολουθεί ο πίνακας με τα kv, mas και τα δοσίμετρα που χρησιμοποιήθηκαν στην βαθμονόμηση.

20 Πίνακας 1: Αποτελεσμάτα βαθμονόμησης 60 kv Τιμή Baracuda TLD id (mgy) 1, kv Τιμή Baracuda (mgy) 1,669 2,385 3, ,2 4,222 3,802 4, ,277 6,589 TLD id 21,23, 24, ,34, 35, ,46, 47, kv Τιμή Baracuda (mgy) mas 7,665 9,802 TLD id 49,50, 51, ,25 15, , Τα δοσίμετρα τοποθετήθηκαν στο κέντρο του πεδίου, πάνω σε πλάκες plexiglass έτσι ώστε η μέτρηση να περιλαμβάνει την ακτινοβολία οπισθοσκέδασης. Το πεδίο που χρησιμοποιήσαμε ήταν 26x15 cm2 και τα δοσίμετρα βρίσκονταν σε απόσταση cm από την πηγή. Πριν από κάθε ακτινοβόληση ελήφθησαν όλες οι απαραίτητες προφυλάξεις, για την διατήρηση της ορθής απόκρισης των δοσιμέτρων, όπως προσοχή στην τοποθέτησή τους, απομάκρυνση άλλων πηγών και ακτινοβολίας και απομάκρυνση των TLD που δεν λαμβάνουν μέρος στην μέτρηση σε ασφαλές μέρος που δεν επηρεάζεται από την ακτινοβολία της πηγής. Ακριβώς δίπλα από τα δοσίμετρα και πάνω στις πλάκες plexiglass τοποθετήθηκε ο θάλαμος ιονισμού, ο οποίος παρείχε μία άμεση τιμή της δόσης. Οι τιμές των μετρήσεων που πραγματοποιήθηκαν φαίνονται στους πίνακες που βρίσκονται στο παράρτημα(π2). Βάσει των ανωτέρω τιμών κατασκευάσθηκαν οι τρεις καμπύλες βαθμονόμησης των δοσιμέτρων για τα 60, τα 70 και τα 110 kv αντίστοιχα. Οι καμπύλες φαίνονται στα επόμενα διαγράμματα.