Η Αντιμετώπιση του Προβλήματος των Ναρκωτικών στην Ελλάδα

Transcript

1 Ε ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ K ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η Αντιμετώπιση του Προβλήματος των Ναρκωτικών στην Ελλάδα Επιβλέπων: Ζάννης Παναγιώτης Σπουδάστρια: Αργύρη Μαρία ΑΘΗΝΑ

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η χρήση ουσιών και η εξάρτηση από αυτές προκαλεί σημαντική επιβάρυνση στα άτομα και στις κοινωνίες σε ολόκληρο τον κόσμο. Η τοξικοεξάρτηση και η χρήση παράνομων ουσιών συνδέονται με προβλήματα υγείας, τη φτώχεια, τη βία, την εγκληματική συμπεριφορά, και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Παρ 'όλα αυτά, η εξάρτηση από τα ναρκωτικά είναι δυνατόν να προληφθεί και να θεραπευτεί, καθώς είναι διαθέσιμες αποτελεσματικές παρεμβάσεις πρόληψης και θεραπείας. Στην παρούσα εργασία αναλύεται η φύση και η έκταση του φαινομένου των ναρκωτικών στην Ελλάδα καθώς και η ανταπόκριση της πολιτείας στο θέμα της χρήσης ναρκωτικών. Παρουσιάζεται μια γενική επισκόπηση των πλέον πρόσφατων προσεγγίσεων στο προβλήματα των ναρκωτικών στην Ελλάδα, της αποτελεσματικότητας των πολιτικών αυτών και των προβλήματα που αντιμετωπίζονται. Η Ελληνική πολιτεία προσπαθεί να καταπολεμήσει την τοξικομανία με πολιτικές που αφορούν τόσο τη ζήτηση όσο και την προσφορά ναρκωτικών, καθώς και με πολιτικές που μπορούν να περιορίσουν τις βλάβες που συνδέονται με τη χρήση των ναρκωτικών («μείωση βλάβης»). Τα μέτρα για τη μείωση της ζήτησης περιλαμβάνουν την απαγόρευση των ναρκωτικών, τη φυλάκιση για αδικήματα του νόμου περί ναρκωτικών, τη θεραπεία και την πρόληψη. Η μείωση της προσφοράς περιλαμβάνει μέτρα για την καταπολέμηση της εμπορίας ναρκωτικών σε τοπικό επίπεδο και τη συνεργασία με τη διεθνή κοινότητα με στόχο την εξάλειψη της διεθνούς παραγωγής και διακίνησης ναρκωτικών. Στις πολιτικές που μπορούν να συμβάλουν στον περιορισμό των επιπτώσεων της κατάχρησης ναρκωτικών συγκαταλέγονται προγράμματα όπως η διανομή συριγγών και τα προγράμματα χορήγησης υποκατάστατων ουσιών. Τέλος στην εργασία γίνεται προσπάθεια αξιολόγησης των πολιτικών για την αντιμετώπιση των ναρκωτικών και παρουσιάζονται τα νέα δεδομένα και οι τάσεις στον τομέα των ναρκωτικών. Λέξεις κλειδιά: Ναρκωτικά, εξάρτηση, πολιτική κατά των ναρκωτικών, πρόληψη, μείωση βλάβης, θεραπεία, απεξάρτηση, επανένταξη. 2

3 ABSTRACTS Substance use and dependence cause a significant burden to individuals and societies throughout the world. Drug dependence and illicit drug use are associated with health problems, poverty, violence, criminal behaviour, and social exclusion. Nevertheless, drug dependence is a preventable and treatable disease, and effective prevention and treatment interventions are available. This essay presents the nature and scale of the drugs phenomenon as well as the responses to the issue of drug use. It presents an overview of the most recent responses to drug problems in Greece, the effectiveness of these policies and the problems that occurs. The Greek state tries to combat drug addiction with policies which address both the demand and supply of drugs, as well as policies which can mitigate the harms of drug abuse (harm reduction). Demand reduction measures include prohibition, incarceration for persons convicted for drug offences, treatment (such as voluntary rehabilitation or coercive care for drug abusers), and prevention campaigns. Supply side reduction involves measures about drug trafficking and international cooperation aiming at the eradicating of the international cultivation of plants used to make drugs and interception of drug trafficking. Policies that may help mitigate the effects of drug abuse include needle exchange and drug substitution programs. Other topics presented at the essay are the evaluation of national drug policies and new data and trends on drugrelated problem. Keywords: Drugs, drug dependence, anti-drug policy, prevention, harm reduction, rehabilitation, social integration. 3

4 ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ EMCDDA European Monitoring Center for Drugs and Drug Addiction - Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης των Ναρκωτικών και της Τοξικομανίας CND INCB UNODC ΕΕ ΕΚΤΕΠΝ ΕΠΙΨΥ ΕΣΥ ΗΠΑ ΙΝΕ-ΓΕΣΕΕ ΚΕΕΛΠΝΟ ΚΕΘΕΑ ΚΝΝ ΜΑΒΥ ΜΚΟ ΝΠΙΔ ΟΑΕΔ ΟΗΕ ΟΚΑΝΑ ΠΟΥ ΣΕΒ Commission on Narcotic Drugs International Narcotics Control Board United Nations Office on Drugs and Crime Ευρωπαϊκή Ένωση Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής Εθνικό Σύστημα Υγείας Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής Ινστιτούτο Εργασίας της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων Κώδικας Νόμων για τα Ναρκωτικά Μονάδα Άμεσης Βοήθειας και Υποστήριξης Μη Κυβερνητική Οργάνωση Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών Οργανισμός κατά των Ναρκωτικών Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας Σύνδεσμος Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών ΣΟΔΝ/ΕΜΠ Συντονιστικό Όργανο Δίωξης Ναρκωτικών / Εθνική Μονάδα Πληροφοριών 4

5 ΣτΠ ΧΕΝ ΨΝΑ ΨΝΘ ΔΑΘ Συνήγορος του Πολίτη Χρήστες Ενέσιμων Ναρκωτικών Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης Δείκτης Αίτησης Θεραπείας 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 ΜΕΡΟΣ Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Η ιστορία των ναρκωτικών Εννοιολογική προσέγγιση Η εξαρτητική διαδικασία ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Η επιδημιολογία σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο Η επιδημιολογία στην Ελλάδα Έκταση της χρήσης στο γενικό πληθυσμό Προβληματική χρήση Δείκτης αίτησης θεραπείας - χαρακτηριστικά εξαρτημένων χρηστών Επικράτηση μολυσματικών ασθενειών σε ενδοφλέβιους χρήστες Θάνατοι από ναρκωτικά ΜΕΡΟΣ Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Η διεθνής συνεργασία για τα ναρκωτικά Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τα ναρκωτικά Εθνική πολιτική κατά των ναρκωτικών Η Εθνική Στρατηγική για τα ναρκωτικά Νομοθετικό πλαίσιο Διαστάσεις παρέμβασης για την αντιμετώπιση της ουσιοεξάρτησης στην Ελλάδα Μείωση της προσφοράς ναρκωτικών ουσιών Η διάσταση της πρόληψης Θεραπευτικές προσεγγίσεις Η Κοινωνική επανένταξη των απεξαρτημένων Παρεμβάσεις μείωση της βλάβης ΜΕΡΟΣ Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ Αποτίμηση των παρεμβάσεων αντιμετώπισης του προβλήματος των ναρκωτικών Νομοθετικό πλαίσιο

7 Μείωση προσφοράς Πρόληψη Θεραπεία Επανένταξη Μείωση της βλάβης Προβλήματα και προκλήσεις στον τομέα της αντιμετώπισης των ουσιοεξαρτήσεων Το πρόβλημα της ποινικής αντιμετώπισης των χρηστών Οι επιπτώσεις του κοινωνικού στιγματισμού στην θεραπεία και την επανένταξη Οι νέες προκλήσεις Τάσεις και προοπτικές για το μέλλον της πολιτικής αντιμετώπισης των ναρκωτικών ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΩΝ

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το πρόβλημα των ναρκωτικών αποτελεί ένα σύνθετο, πολυπαραγοντικό πρόβλημα με τεράστιες προεκτάσεις σε ατομικό, οικογενειακό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο. Η χρήση ναρκωτικών ουσιών εμφανίζεται πρώιμα στην ανθρώπινη ιστορία καλύπτοντας, διαφορετικές κάθε φορά, κοινωνικο - πολιτιστικές ανάγκες. Οι εξελίξεις στην χημεία, η βιομηχανοποίηση των φαρμάκων, η αλλαγή των δομών και των προτύπων στην κοινωνία, είναι μερικοί από τους λόγους της επέκτασης της χρήσης ναρκωτικών στις μεταβιομηχανικές κοινωνίες. Η κατακόρυφη αύξηση της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες που παρατηρείται διεθνώς έχει καταστεί, τις τελευταίες δεκαετίες, από τα πλέον δισεπίλυτα προβλήματα. Η αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκωτικών αποτελεί μια πρόκληση για τη παγκόσμια κοινότητα καθώς οι ως τώρα παρεμβάσεις, στο νομοθετικό και κοινωνικό πεδίο, δεν έχουν καταφέρει να περιορίσουν το φαινόμενο των ναρκωτικών. Η πολιτική κατά των ναρκωτικών, παρόλα αυτά, έχει ξεπεράσει το αρχικό επίπεδο των αφορισμών και της «δαιμονοποίησης» και διανύει μια εποχή ωρίμανσης. Γίνεται σταδιακά αντιληπτό ότι η λύση στο θέμα των ναρκωτικών δεν είναι η καταστολή, αλλά η μείωση της ζήτησης μέσα από παρεμβάσεις στον κοινωνικό χώρο και ο περιορισμός των επιπτώσεων της χρήσης ναρκωτικών. Στην παρούσα εργασία αναλύεται η φύση και η έκταση του φαινομένου των ναρκωτικών στην Ελλάδα καθώς και η ανταπόκριση της πολιτείας στο θέμα της χρήσης ναρκωτικών, και κυρίως της εξάρτησης από αυτά. Σκοπός της εργασίας είναι να αναδείξει την έκταση του προβλήματος στην Ελλάδα και να καταγράψει τις πολιτικές, τις θεσμικές πρωτοβουλίες, τα εργαλεία και τους φορείς που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση του φαινομένου των ναρκωτικών. Παράλληλα γίνεται μια προσπάθεια κριτικής αξιολόγησης των πολιτικών αυτών. Έμφαση δίνεται στις ανεπάρκειες και τις αστοχίες των παρεμβάσεων καθώς και στις νέες προκλήσεις που προοιωνίζουν προβλήματα με τα οποία θα βρεθούμε αντιμέτωποι στο μέλλον. Αν και υπάρχουν νόμιμες ψυχοτρόπες ουσίες, με ισχυρή εξαρτητική δράση, όπως ο καπνός και το αλκοόλ, δεν αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης στην 8

9 παρούσα εργασία. Η εργασία αφορά αποκλειστικά τις παράνομες ψυχοτρόπες ουσίες και κυρίως αυτές που αποτελούν την κύρια αιτία εξαρτήσεων από ναρκωτικά όπως η ηρωίνη και η κοκαΐνη. Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την συγγραφή της παρούσας εργασίας βασίστηκε στην βιβλιογραφική μελέτη και την επεξεργασία στατιστικών στοιχείων. Βασικό βοήθημα ήταν οι ετήσιες εκθέσεις του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης των Ναρκωτικών και της Τοξικομανίας (EMCDDA), οι ετήσιες εκθέσεις του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά και την Τοξικομανία (ΕΚΤΕΠΝ) και οι εκθέσεις και μελέτες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). Σημαντικό βοήθημα ήταν και η μελέτη και επεξεργασία των στατιστικών στοιχείων του EMCDDA, της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας (ΕΣΥΕ), της Ελληνικής Αστυνομίας και του Συντονιστικού Οργάνου Δίωξης Ναρκωτικών / Εθνική Μονάδα Πληροφοριών (ΣΟΔΝ/ΕΜΠ). Τέλος, πολύτιμες ήταν οι πληροφορίες που αντλήθηκαν κατά την παρακολούθηση διάλεξης που διοργάνωσε το ΚΕΘΕΑ με θέμα «Ειδικοί πληθυσμοί εξάρτησης» και την συμμετοχή στη συζήτηση που ακολούθησε κατόπιν. Η εργασία χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνονται δύο κεφάλαια (Κεφάλαια 1 &2) που έχουν ως στόχο να αναλύσουν τις βασικές έννοιες που χρησιμοποιούνται στο χώρο των ναρκωτικών και των εξαρτήσεων και να παρουσιάσουν τις βασικές διαστάσεις του προβλήματος. Στο πρώτο κεφάλαιο, το οποίο αποτελείται από τρεις ενότητες, γίνεται αρχικά μια σύντομη αναφορά στο ιστορικό πλαίσιο της χρήσης ναρκωτικών. Στην συνέχεια εισάγονται οι βασικοί όροι και έννοιες που χρησιμοποιούνται στον τομέα των ναρκωτικών ουσιών, ενώ στην τρίτη ενότητα διερευνώνται οι βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις για τα αίτια της τοξικομανίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι βασικές επιδημιολογικές διαστάσεις του προβλήματος των ναρκωτικών σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Έμφαση δίνεται στα στοιχεία που αφορούν την Ελλάδα με την παρουσίαση των πέντε βασικών επιδημιολογικών δεικτών που χρησιμοποιούνται επισήμως τα τελευταία χρόνια: την έκταση της χρήσης στο γενικό πληθυσμό, τον αριθμό και τα χαρακτηριστικά των χρηστών που ζητούν θεραπεία, τον αριθμό θανάτων από ναρκωτικά, την επικράτηση μολυσματικών ασθενειών σε ενδοφλέβιους χρήστες και την επικράτηση της προβληματικής χρήσης. Το δεύτερο μέρος (Κεφάλαιο 3) αφορά τις πολιτικές αντιμετώπισης του ζητήματος των ναρκωτικών και αποτελείται από ένα κεφάλαιο και τέσσερις ενότητες. 9

10 Στην πρώτη ενότητα αναφέρονται οι κύριες προσεγγίσεις της διεθνούς κοινότητας πάνω στο θέμα των ναρκωτικών, βάσει των συμβάσεων και των πολιτικών διακηρύξεων του ΟΗΕ. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τα ναρκωτικά η οποία αποτελεί την προσπάθεια σύγκλισης των πολιτικών των κρατών μελών στον τομέα αυτό. Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζεται καταρχήν η Εθνική Στρατηγική για τα ναρκωτικά για την περίοδο , η οποία, βάσει των κατευθυντηρίων οδηγιών της ΕΕ, θέτει τους στόχους και τις δράσεις που προγραμματίζονται να υλοποιηθούν από την Ελληνική πολιτεία. Σε δεύτερη υποενότητα γίνεται αρχικά μια σύντομη αναδρομή στις κυριότερες νομοθετικές παρεμβάσεις στον τομέα των ναρκωτικών. Στη συνέχεια παρουσιάζεται το τρέχον θεσμικό πλαίσιο που αποτελεί το ποινικό σκέλος των παρεμβάσεων μείωσης της προσφοράς και ζήτησης ναρκωτικών στην Ελλάδα. Η τέταρτη ενότητα εξετάζει τις διαστάσεις παρέμβασης της πολιτείας για την αντιμετώπιση των ουσιοεξαρτήσεων, τη μείωση της προσφοράς ναρκωτικών, την πρόληψη, τη θεραπεία, την επανένταξη και τη μείωση της βλάβης. Στα πλαίσια της παρουσίασης αυτής παραθέτονται οι κύριες προσεγγίσεις, υπηρεσίες και προγράμματα σε κάθε πεδίο. Στο τρίτο, και τελευταίο, μέρος της εργασίας (Κεφάλαιο 4) περιλαμβάνονται τρεις ενότητες οι οποίες αναπτύσσουν ένα περαιτέρω προβληματισμό πάνω στο θέμα της αντιμετώπισης των ναρκωτικών. Στην πρώτη ενότητα επιχειρείται μια σύντομη αποτίμηση των πολιτικών που εφαρμόζονται σήμερα στην Ελλάδα, ως προς την αποτελεσματικότητά τους και τις βασικές ανεπάρκειες που παρουσιάζονται. Στη δεύτερη ενότητα επισημαίνονται τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζονται και οι επιπτώσεις τους στην κοινωνία και στους χρήστες. Η ανάλυση επικεντρώνεται στην ποινική αντιμετώπιση των χρηστών, στις συνέπειες του κοινωνικού στιγματισμού και στις νέες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει η πολιτεία όπως η εμφάνιση νέων ουσιών, η πολυχρησία και η πώληση ψυχοτρόπων ουσιών μέσω του Internet. Τέλος η τρίτη ενότητα αναφέρεται στις τάσεις και προοπτικές της πολιτικής κατά των ναρκωτικών, όπως έχουν διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια μέσα από τις κυρίαρχες αντιλήψεις σχετικά με τη βέλτιστη πολιτική αντιμετώπισης των ναρκωτικών. 10

11 ΜΕΡΟΣ Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 1.1. Η ιστορία των ναρκωτικών Η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών εμφανίζεται πρώιμα στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών. Ωστόσο, η παρουσία και η λειτουργία τους διαφοροποιούνται μεταξύ των κοινωνιών και των ιστορικών περιόδων και καλύπτουν διαφορετικές σε κάθε περίπτωση κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες. Η Κάνναβη καλλιεργούνταν στην Ασία για την κατασκευή υφασμάτων ήδη από το π.χ., ενώ η ιατρική της χρήση επιβεβαιώνεται από γραπτό του αυτοκράτορα Σεν Νουγκ του π.χ. Οι Σουμέριοι φαίνεται ότι γνώριζαν το όπιο περίπου χρόνια πριν ενώ το φυτό της κόκας, που προέρχεται από τις Άνδεις τις Νότιας Αμερικής, περιέχεται σε αναφορές πριν το 500 π.χ. Τα φύλλα της χρησιμοποιούνταν σε θρησκευτικές τελετές καθώς και για την καταπολέμηση της εξασθένισης που προκαλούσε το μεγάλο υψόμετρο. Το μ.χ. μπαίνει στη Δυτική Ιατρική το όπιο από τον πατέρα της Αλχημείας Παράκελσο, που παρασκεύασε το λάβδανο (εκχύλισμα οπίου). (Κούτρας, 1990). Η ανακάλυψη του πρώτου ενεργού συστατικού του οπίου, της μορφίνης, έγινε πριν διακόσια περίπου χρόνια, ενώ ακολούθησε σύντομα η ανακάλυψη της κοδεϊνης. Οι ουσίες αυτές χρησιμοποιούνταν ευρύτατα ως παυσίπονα και η μεγάλη διάδοσή τους οφείλεται στην χρήση τους για την ανακούφιση των τραυματισμένων στρατιωτών οι οποίοι συχνά εθίζονταν στα οπιούχα (η λεγόμενη «νόσος των στρατιωτών»). Στα τέλη του 19 ου αιώνα η Bayer παρασκεύασε την ηρωίνη η οποία ήταν πολύ πιο δραστική από τη μορφίνη και θεωρούνταν μη εθιστική. Η μεθαδόνη παρασκευάσθηκε από τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια του Β παγκοσμίου πολέμου λόγω της μεγάλης ζήτησης παυσίπονων φαρμάκων για τους τραυματίες (Σιμώνη, 2002). 11

12 Αναφορές υπάρχουν και για τη χρήση κοκαΐνης. Η κοκαΐνη (σύνθετο χημικό που προέρχεται από τα φύλλα της κόκας) ανακαλύφθηκε το 19 ο αιώνα. Ο Φρόιντ μάλιστα χορηγούσε κοκαΐνη σε ασθενείς του εντυπωσιασμένος από τη δραστική βελτίωση της διάθεσης των ασθενών που έπασχαν από κατάθλιψη (Σιμώνη, 2002). Στην Ελλάδα, μέχρι τη δεκαετία του 1970, η χρήση ναρκωτικών ήταν περιορισμένη και αφορούσε κυρίως τη χρήση χασίς. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970 δεν υπάρχει τοξικομανία στην Ελλάδα ούτε δημόσιος λόγος γύρω από το θέμα (Τσίλη, 1995). Από τη δεκαετία, όμως, του 1980 αρχίζει να γίνεται αισθητή η διάδοση της ηρωίνης και να επεκτείνεται σταδιακά σε ευρύτερα στρώματα πληθυσμού, προκαλώντας την ανησυχία της κοινής γνώμης (Παρασκευόπουλος, 2004). Σε απάντηση της αύξησης της χρήσης ναρκωτικών ιδρύεται το 1983 η πρώτη θεραπευτική κοινότητα η «Ιθάκη», η οποία μετεξελίχθηκε στον ΚΕΘΕΑ ενώ το 1987 ψηφίζεται ο ν. 1729/1987 (ΦΕΚ Α 114/1987 ) ο οποίος ρυθμίζει την ποινική καταστολή της διάδοσης ναρκωτικών. Έκτοτε η πολιτική κατά των ναρκωτικών στην Ελλάδα εμπλουτίζεται συνέχεια με νέα προγράμματα Εννοιολογική προσέγγιση Σύμφωνα με τον ΠΟΥ (WHO, 2010), ο όρος ναρκωτικά στον τομέα της ιατρικής, αναφέρεται «σε οποιαδήποτε ουσία έχει την ικανότητα να προλαμβάνει, να θεραπεύει ασθένειες ή να ενισχύει την σωματική ή πνευματική υγεία. Στην φαρμακολογία, ναρκωτικό είναι κάθε χημική ουσία που αλλάζει τις βιοχημικές διεργασίες των ιστών ή των οργανισμών. Στην κοινή της χρήση, ο όρος αναφέρεται συχνά σε ψυχοτρόπα φάρμακα και ακόμη πιο συγκεκριμένα στα παράνομα ναρκωτικά, για τα οποία δεν υπάρχει ιατρική χρήση». Εκτός από την ιατρική, φαρμακολογική και συμβατική έννοια του όρου υπάρχει και ο νομικός ορισμός των ναρκωτικών. Σύμφωνα με τον ν. 3459/2006 (ΦΕΚ Α 103/2006), ναρκωτικά είναι «ουσίες τεχνητές ή φυσικές που δρουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα και προκαλούν εξάρτηση του ατόμου από αυτές». Ο όρος «ψυχοτρόπες» ή «ψυχοδραστικές» ουσίες χρησιμοποιείται συχνά στην βιβλιογραφία εναλλακτικά και αδιαφοροποίητα με τον όρο ναρκωτικά 1. Ορίζονται ως ουσίες οι οποίες έχουν την ικανότητα να αλλάζουν τη συνείδηση, τη διάθεση και τη σκέψη ενός ατόμου (WHO, 2004). 1 Στην ανάπτυξη που ακολουθεί ο συμβατικός όρος ναρκωτικά θα χρησιμοποιείται εναλλακτικά με τον όρο ψυχοτρόπες / ψυχοδραστικές ουσίες. 12

13 Η «κατάχρηση» είναι ορισμός που δημοσιεύθηκε το 1969 από την επιτροπή εμπειρογνωμόνων για την τοξικομανία, ως «η συνεχής ή σποραδική υπερβολική χρήση ναρκωτικών που είναι ασυνεπής ή δε συνάδει με την αποδεκτή ιατρική πρακτική» (WHO, 1964:9). Οι ισοδύναμοι όροι που χρησιμοποιούνται από τον ΠΟΥ είναι η «επιβλαβής χρήση» και η «επικίνδυνη χρήση» αν και συνήθως αφορούν μόνο τις επιπτώσεις στην υγεία και τις κοινωνικές συνέπειες (WHO, 2010). Άλλος όρος που χρησιμοποιείται συχνά είναι ο «εθισμός» ο οποίος ορίζεται ως η επαναλαμβανόμενη χρήση μιας ψυχοτρόπου ουσίας ή ουσιών, στο βαθμό που ο χρήστης είναι περιοδικά ή χρόνια σε κατάσταση μέθης (intoxication), δείχνει έναν εξαναγκασμό για να λάβει την προτιμώμενη ουσία, έχει μεγάλη δυσκολία στην εκούσια παύση ή τροποποίηση της χρήσης ουσιών και παρουσιάζει αποφασιστικότητα για την απόκτηση ψυχοδραστικών ουσιών από σχεδόν κάθε μέσο. Τυπικά, η ανοχή στην ουσία είναι σημαντική και εμφανίζεται συχνά σύνδρομο στέρησης όταν η χρήση ουσιών διακοπεί. Η ζωή του εξαρτημένου μπορεί να κυριαρχείται από τη χρήση ουσιών και να οδηγείται στον αποκλεισμό όλων των άλλων δραστηριοτήτων και ευθυνών. (WHO, 2010). Ο όρος εθισμός παραπέμπει επίσης στην άποψη ότι η χρήση ουσιών έχει καταστρεπτικές συνέπειες για την κοινωνία, και το άτομο. Στη δεκαετία του 1960 ο ΠΟΥ συνέστησε ο όρος εθισμός (καθώς και o όρος «συνήθεια» που χρησιμοποιούνταν) να εγκαταλειφθεί υπέρ του όρου «εξάρτηση», η οποία μπορεί να παρουσιάζει διάφορους βαθμούς σοβαρότητας (WHO, 1964). Ο όρος εθισμός παρόλα αυτά εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ευρέως από επαγγελματίες και το ευρύ κοινό. Ο όρος που έχει χρησιμοποιείται συχνότερα για να περιγράψει την ανάγκη του ατόμου για επαναλαμβανόμενες δόσεις της ψυχοτρόπου ουσίας είναι η «εξάρτηση». Η εξάρτηση μπορεί να οριστεί ως «ένα σύμπλεγμα γνωστικών, συμπεριφεριολογικών και φυσικών συμπτωμάτων που δείχνουν ότι ένα άτομο έχει απολέσει τον έλεγχο στη χρήση ψυχοδραστικών ουσιών και συνεχίζει τη χρήση της ουσίας, παρά τις δυσμενείς συνέπειες» (WHO, 2010). Ο όρος αναφέρεται τόσο στην σωματική όσο και στην ψυχολογική εξάρτηση. Η ψυχολογική ή ψυχική εξάρτηση αναφέρεται στην απώλεια ελέγχου της χρήσης ναρκωτικών (ψυχολογικός εξαναγκασμός), ενώ η σωματική εξάρτηση αναφέρεται στην ανοχή 2 και τα συμπτώματα απόσυρσης. 2 Ο όρος ανοχή αναφέρεται στη διαδικασία προσαρμογής του οργανισμού στα αποτελέσματα της ουσίας. Τα αποτελέσματα μιας ορισμένης δοσολογίας μειώνονται σε ένταση μετά από κάποιο διάστημα συστηματική χρήσης, άρα χρειάζεται μεγαλύτερη δόση για να προκληθούν τα επιθυμητά αποτελέσματα. 13

14 Οι ψυχοτρόπες ουσίες, τέλος, μπορούν να ενταχθούν σε διάφορες κατηγορίες ανάλογα την ιδιότητα στην οποία θέλει να δώσει βάση ο μελετητής. Η πλέον επίσημη κατηγοριοποίηση, είναι αυτή που υιοθετεί ο ΟΗΕ (UN, 1961/UN, 1971/UN, 1988), η οποία λαμβάνει υπόψη της την επικινδυνότητα των ουσιών σε συνδυασμό με την θεραπευτική ιατρική τους αξίας και, σε γενικές γραμμές, τις κατατάσσει σε ουσίες που: Είναι ιδιαίτερα εξαρτητικές, αποτελούν εξαιρετικά μεγάλη απειλή για τη δημόσια υγεία και έχουν μικρή η καθόλου θεραπευτική αξία (π.χ. LSD, Ecstasy). Παρουσιάζουν εξαρτητική δράση, αποτελούν απειλή για την δημόσια υγεία και έχουν χαμηλή ή μέτρια θεραπευτική αξία (π.χ. αμφεταμίνες). Παρουσιάζουν εξαρτητική δράση, αποτελούν απειλή για την δημόσια υγεία και έχουν μέτρια ή μεγάλη θεραπευτική αξία (π.χ. βαρβιτουρικά). Παρουσιάζουν εξαρτητική δράση, αποτελούν μικρή απειλή για τη δημόσια υγεία και έχουν μεγάλη θεραπευτική αξία (π.χ. ηρεμιστικά, αναλγητικά). Μια άλλη κατηγοριοποίηση που βασίζεται στην προέλευση και τη δράση των ουσιών θα μπορούσε να γίνει σε (Κούτρας, 1990): Κατασταλτικά του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (ΚΝΣ) π.χ. βαρβιτουρικά, ηρεμιστικά. Διεγερτικά του ΚΝΣ π.χ. αμφεταμίνες, κοκαίνη, κρακ. Παραισθησιογόνα π.χ. LSD, PCP. Οπιούχα και παράγωγά τους π.χ. όπιο, μορφίνη, ηρωίνη. Κανναβοειδή Άλλες ουσίες π.χ. διαλύτες, κόλλες, βενζίνη Η εξαρτητική διαδικασία Βασικό ερώτημα που βασανίζει τους ερευνητές είναι τα αίτια της τοξικομανίας, γιατί δηλαδή γίνεται κανείς τοξικομανής. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι είναι πολλοί οι λόγοι και οι παράγοντες που στην αλληλοδιαπλοκή τους οδηγούν στην εξάρτηση από τα ναρκωτικά. Η περιέργεια, η μίμηση, ο πειραματισμός, η έλξη του απαγορευμένου, η μυθοποίηση των ναρκωτικών, οι παρέες, η μεγάλη διαθεσιμότητα των ουσιών είναι μερικοί από αυτούς (Μάτσα, 2004). Παρόλα αυτά η διαδρομή από την απλή δοκιμή στην εξάρτηση μπορεί να είναι μια μακρά πορεία και φυσικά δεν αποτελεί 14

15 μονόδρομο. Στην βιβλιογραφία συναντάμε διάφορες διαβαθμίσεις χρήσης ουσιών οι οποίες μπορούν ή όχι να οδηγήσουν στην εξάρτηση. Σε μια προσπάθεια ταξινόμησης των διαφόρων μορφών χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών, η Κουκουτσάκη διακρίνει την ευκαιριακή, την περιστασιακή και την συστηματική χρήση από την εξάρτιση (Κουκουτσάκη, 2002). Στις μορφές αυτές χρήσης, σε αντίθεση με την εξάρτηση, οι συνέπειες στην υγεία και την κοινωνική συμπεριφορά του ατόμου είναι μικρές έως ανύπαρκτες και το άτομο ελέγχει ακόμα τη χρήση των ουσιών. Παρόλα αυτά το γεγονός της απαγόρευσης των ψυχοτρόπων ουσιών τοποθετεί εξ ορισμού τη χρήση και τους χρήστες εκτός πλαισίου συμβατικής ηθικής. Από νομικής και κοινωνικής απόψεως δεν υπάρχουν αποδεκτές μορφές χρήσης και οποιαδήποτε χρήση γίνεται έξω από το πλαίσιο που καθορίζει η ιατρική πρακτική αποτελεί παραβατική συμπεριφορά. Η προέλευση της εξάρτησης έχει αποδοθεί κατά καιρούς σε παράγοντες βιολογικούς, ψυχοκοινωνικούς και ηθικολογικούς. Σύμφωνα με την άποψη που ρίχνει το βάρος σε βιολογικούς παράγοντες, υποστηρίζεται ότι ορισμένα άτομα γεννιούνται με κάποια γενετική προδιάθεση προς τον αλκοολισμό ή την τοξικομανία (Μάτσα, 2001). Η στροφή λοιπόν στα ναρκωτικά δεν γίνεται τυχαία, ούτε είναι ζήτημα απλώς και μόνο εξωτερικών περιστάσεων και συναναστροφών. Με βάση αυτές τις απόψεις η τοξικομανία προσεγγίζεται ως ιατρικό κατά βάση πρόβλημα και αντιμετωπίζεται ως «νόσος», μία μορφή «ψυχικής διαταραχής». Χαρακτηρίζεται μάλιστα και επίσημα ως «χρόνια υποτροπιάζουσα νόσος του εγκεφάλου» με προτεινόμενη θεραπευτική αντιμετώπιση μια ευρεία γκάμα υποκατάστατων (μεθαδόνη, ναλτρεξόνη, βουπρενορφίνη κτλ). Είναι φανερό ότι η αντιμετώπιση της εξάρτησης σε αυτό το πλαίσιο γίνεται με την προσφυγή σε φαρμακευτικά υποκατάστατα και υποβαθμίζεται η αξία της ψυχολογικής υποστήριξης (Παρασκευόπουλος, 2004). Παρόλα αυτά η βιολογική θεώρηση της τοξικομανίας αδυνατεί να δώσει επαρκείς και ικανοποιητικές απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα όπως την μικρή αποτελεσματικότητα της χορήγησης μεθαδόνης για θεραπεία ή την πλήρη απεξάρτηση χιλιάδων ατόμων χωρίς την προσφυγή σε κανένα απολύτως φάρμακο (Μάτσα, 2006). Αντίθετα οι κοινωνιολογικές και ψυχολογικές εξηγήσεις της εξάρτησης αποτελούν συνήθως τη βάση και εμπνέουν τις μεθόδους των «στεγνών» προγραμμάτων απεξάρτησης (Παρασκευόπουλος, 2004). Αιτίες τις εξάρτησης θεωρούνται οι παθολογία των οικογενειακών σχέσεων, η ελλιπής κοινωνικοποίηση, ψυχοπαθολογικοί 15

16 παράγοντες όπως η χαμηλή αυτοπεποίθηση και οι συναισθηματικές διαταραχές, ο κοινωνικός αποκλεισμός, οι συναναστροφές με άτομα που κάνουν χρήση κτλ. Με βάση τον κλασσικό πλέον ορισμό του Cl. Olievenstein (Olievenstein, 1997, στο Μάτσα, 2006), η τοξικομανία αποτελεί το προϊόν της συνάντησης μιας προσωπικότητας με μια ψυχοδραστική ουσία σε συγκεκριμένη κοινωνικοπολιτιστική στιγμή. 3 Η συνάντηση αυτή έρχεται να αποκαλύψει τις ατέλειες του ψυχισμού του ατόμου, να φέρει στην επιφάνεια τα βαθιά ελλείμματα του ψυχισμού του και να αναδείξει το ρόλο της ουσίας, ως μέσου ανακούφισης από τον αφόρητο ψυχικό πόνο. Από αυτή την άποψη η τοξικομανία ισοδυναμεί, όχι με μια μορφή αυτοκαταστροφής, αλλά, με μια μορφή «παράδοξης αυτοσυντήρησης» (Sylvie Le Poulicket, 2000:124). Μια άλλη άποψη είναι αυτή που αντιμετωπίζει την τοξικομανία ως σύμπτωμα της «δυσφορίας στον πολιτισμό»( Τσακυράκης Κλεάνθης, 2004, Κεφάλας Πέτρος 2004, Zafiropoulos Markow, 2004) και της αέναης αναζήτησης της απόλαυσης. Ο όρος αναφέρεται στο όψιμο κείμενο του Freud του 1933, «Δυσφορία στον Πολιτισμό». Στο έργο αυτό ο Φρόυντ διατείνεται ότι οι στόχοι της αρχής της ευχαρίστησης, η αναζήτηση της απόλαυσης δεν είναι δυνατόν να επιτευχθούν πλήρως. Υπό αυτή την άποψη, η τοξικομανίας, ως φαινόμενο της σύγχρονης κοινωνίας, είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις αξίες που καθρεπτίζει η λογική της επιστήμης, να προτείνει δηλαδή προϊόντα υποκατάστατα της χαμένης για το υποκείμενο απόλαυσης. Η τοξική ουσία συμπληρώνει το υποκείμενο συρρικνώνοντας κάθε επιθυμία. Σύμφωνα τέλος με τις ηθικολογικές απόψεις, η χρήση των ναρκωτικών συνδέεται με μια γενική πτώση των κοινωνικών αξιών και για την αντιμετώπισή της προτείνεται η προσφυγή σε ιδεολογικά μέσα (ενημέρωση, συμβουλευτική) και στην ενίσχυση της ποινικής καταστολής (Παρασκευόπουλος, 2004). 3 Ο όρος «προσωπικότητα» αναφέρεται στο σύνολο των ατομικών παραγόντων, στην ψυχολογική δομή και την ιστορία του υποκειμένου, τους παράγοντες που δρουν προστατευτικά ή, αντίθετα, ενισχύουν την ευαλωτότητά του. Ο όρος «κοινωνικοπολιτιστική στιγμή» αναφέρεται στο πλαίσιο της ζωής του συγκεκριμένου ατόμου, το οποίο περιλαμβάνει το οικογενειακό περιβάλλον, το κοινωνικό πλαίσιο, την κουλτούρα και την ιστορία (Μάτσα, 2006). 16

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2. Η ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ ΣΕ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Οι σημαντικότεροι οργανισμοί και φορείς που συλλέγουν πληροφορίες για το πρόβλημα των ναρκωτικών ουσιών σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο είναι αντίστοιχα, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ), το Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης των Ναρκωτικών και της Τοξικομανίας (EMCDDA) και το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά (ΕΚΤΕΠΝ). Ο ΟΗΕ έχει συστήσει τη Διεθνή Επιτροπή Ελέγχου των Ναρκωτικών (International Narcotics Control Board - INCB) η οποία κατ απαίτηση των διεθνών συμβάσεων συντάσσει ετήσιες αναφορές για την κατάσταση των ναρκωτικών παγκοσμίως. Το EMCDDA λειτουργεί από το 1994 και έχει ως έδρα του τη Λισσαβόνα. Στόχος του είναι η παροχή αξιόπιστων και συγκρίσιμων πληροφοριών για όλες τις παραμέτρους του προβλήματος των ναρκωτικών και ο συντονισμός των προσπαθειών για τη μείωση της προσφοράς και της ζήτησής τους. Το EMCDDA συντονίζει ένα δίκτυο εθνικών σημείων επαφής, που συστάθηκε ανάμεσα στα κράτη μέλη της ΕΕ, τη Νορβηγία και στις υποψήφιες χώρες για προσχώρηση στην ΕΕ. Αυτές οι υπηρεσίες συλλογής και ανταλλαγής δεδομένων και πληροφοριών σχηματίζουν το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά και την Τοξικομανία (Reitox). Εκπρόσωπος της Ελλάδας στο δίκτυο Reitox είναι το ΕΚΤΕΠΝ. Το 1998, το ΕΚΤΕΠΝ ανακηρύχτηκε Εθνικό Κέντρο αρμόδιο για τη συλλογή και επεξεργασία επίσημων αντιπροσωπευτικών στοιχείων για την Ελλάδα. Το ΕΚΤΕΠΝ παρουσιάζει κάθε χρόνο τα στοιχεία που συγκεντρώνει στις Ετήσιες Εθνικές Εκθέσεις που αποστέλλει στο EMCDDA και στις Ετήσιες Εκθέσεις για την κατάσταση των ναρκωτικών στην Ελλάδα που εκδίδει για τους Έλληνες επαγγελματίες υγείας, τους ερευνητές και τους υπεύθυνους φορείς για τη χάραξη πολιτικής. Σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο χρησιμοποιούνται πέντε βασικοί επιδημιολογικοί δείκτες οι οποίοι αναπτύχθηκαν από το EMCDDA: Ο δείκτης έκτασης της χρήσης στο γενικό πληθυσμό (General Population Surveys), αφορά στοιχεία των κρατών-μελών από επιδημιολογικές έρευνες στο γενικό και μαθητικό πληθυσμό. 17

18 Ο δείκτης αίτησης θεραπείας (Treatment Demand Indicator) 4, αφορά τη συστηματική καταγραφή των χαρακτηριστικών των χρηστών που ζητούν θεραπευτική βοήθεια από τα θεραπευτικά προγράμματα της χώρας. Ο δείκτης θανάτων από ναρκωτικά και θνησιμότητας (Drug-related Deaths and Mortality) 5. Ο δείκτης επικράτησης μολυσματικών ασθενειών σε ενδοφλέβιους χρήστες (Drug-related Infectious Diseases) 6, αφορά την εκτίμηση και την παρακολούθηση των επιπέδων της μόλυνσης από ηπατίτιδα Β και C και HIV σε ενδοφλέβιους χρήστες ναρκωτικών. Ο δείκτης επικράτησης προβληματικής χρήσης (Problem Drug Use) 7, αφορά την παροχή συγκρίσιμων και επιστημονικά τεκμηριωμένων εκτιμήσεων για τον αριθμό και τα χαρακτηριστικά των προβληματικών χρηστών Η επιδημιολογία σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο Τουλάχιστον 15,3 εκατομμύρια ανθρώπων παγκοσμίως είναι χρήστες ναρκωτικών ενώ, μεταξύ των ετών 1998 και 2001, 185 εκατομμύρια άτομα κατανάλωσαν ναρκωτικά (3,1% του παγκόσμιου πληθυσμού), με κυριότερο την κάνναβη (69%). Ακολουθούν με διαφορά οι αμφεταμίνες (16%), η κοκαΐνη (6%), η ηρωίνη (4%), το ecstasy (3%) και άλλα οπιούχα (2%). Η χρήση παράνομων ψυχοτρόπων ουσιών, την ίδια περίοδο, ευθύνεται για 200 χιλ. θανάτους και 11,2 εκ. έτη 4 Το ΕΚΤΕΠΝ συλλέγει στοιχεία από ένα πανελλαδικό δίκτυο φορέων, το οποίο αποτελείται από προγράμματα θεραπείας (στεγνά και υποκατάστασης), και τα Κέντρα Άμεσης Πρόσβασης. Τα στοιχεία συλλέγονται με ατομικό ερωτηματολόγιο το οποίο χορηγείται με συνέντευξη στον χρήση κατά τις πρώτες του επαφές με την υπηρεσία. Το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει ανώνυμο κωδικό ώστε να επιτρέπει στους φορείς να παρέχουν ατομικά στοιχεία και στο ΕΚΤΕΠΝ να προσμετρά τον κάθε χρήστη μία μόνο φορά. (ΕΚΤΕΠΝ, 2010) 5 Το ΕΚΤΕΠΝ συλλέγει στοιχεία για τους θανάτους που οφείλονται σε υπερβολική δόση από την Ελληνική Αστυνομία σε ετήσια βάση. Διαχρονικά στοιχεία περιλαμβάνονται στις ετήσιες εκθέσεις του ΕΚΤΕΠΝ.Η πλήρης εφαρμογή του δείκτη θνησιμότητας προσκρούει στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρώπη στη νομοθεσία περί προστασίας ευαίσθητων ατομικών δεδομένων. Το ΕΚΤΕΠΝ συλλέγει προκαταρκτικά στοιχεία. (ΕΚΤΕΠΝ, 2010) 6 Το ΕΚΤΕΠΝ συλλέγει στοιχεία από ένα πανελλαδικό δίκτυο φορέων, το οποίο αποτελείται από προγράμματα θεραπείας (στεγνά και υποκατάστασης), τα Κέντρα Άμεσης Πρόσβασης, τα δημόσια εργαστήρια και τα Κέντρα Αναφοράς. Οι φορείς παρέχουν ατομικά στοιχεία για τα αποτελέσματα ιατρικών εξετάσεων που ελέγχουν τη μόλυνση με βάση τους δείκτες HBsAg, AntiHBc και AntiHBs για την ηπατίτιδα Β, anti-hcv (EIA) και Anti-HCV (RIBA) για την ηπατίτιδα C, και HIV1,2 Ab για το HIV/AIDS. Τα ατομικά στοιχεία παρέχονται στο ΕΚΤΕΠΝ με ανώνυμο κωδικό ώστε να είναι δυνατή η καταμέτρηση του χρήση μία μόνο φορά. (ΕΚΤΕΠΝ, 2010) 7 Με τον όρο προβληματική χρήση νοείται η συστηματική ενέσιμη ή μακράς διάρκειας χρήση οπιούχων, κοκαΐνης και αμφεταμινών. 18

19 ζωής σταθμισμένα ως προς την ανικανότητα - Disability Adjusted Life Years (DALYs) 8. (UNΟDC, 2004) Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του ΟΗΕ ο αριθμός των ατόμων που το 2007 έκαναν χρήση ναρκωτικών, έστω και μία φορά, υπολογίζονται μεταξύ 172 και 250 εκ. ενώ οι προβληματικοί χρήστες υπολογίζονται σε περίπου εκ. άτομα (UNODC, 2009a). Διαχρονικά το πρόβλημα των ναρκωτικών δεν δείχνει να παρουσιάζει τάσεις βελτίωσης σε παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με το πόρισμα μελέτης που διεξήγαγε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την παγκόσμια αγορά παράνομων ουσιών, δεν βρέθηκαν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι το παγκόσμιο πρόβλημα των ναρκωτικών περιορίστηκε μεταξύ 1998 και Σε ορισμένες χώρες η κατάσταση βελτιώθηκε, σε άλλες όμως επιδεινώθηκε σημαντικά (European Commission, 2009). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του EMCDDA, 59 εκ. ευρωπαίων έχουν κάνει χρήση ναρκωτικών 9, έστω και μία φορά, ενώ οι θάνατοι που οφείλονται στα ναρκωτικά αντιπροσωπεύουν το 4 % του συνόλου των θανάτων των Ευρωπαίων ηλικίας ετών (EMCDDA, 2010a). Σύμφωνα με την τελευταία Έκθεση του EMCDDA, oι θάνατοι από ναρκωτικά διπλασιάστηκαν κατά την περίοδο αλλά από το 2000 παρουσιάζουν σημαντική καθοδική τάση που το 2005 έφτασε το 15%. Για τα ¾ των θανάτων ευθύνονται τα οπιοειδή, τα οποία είναι και η κύρια ουσία εξάρτησης σε ποσοστό άνω του 50%. (EMCDDA, 2009). Όσον αφορά στις τάσεις αυξομείωσης της χρήσης διαφόρων ειδών ναρκωτικών, παρατηρείτε μείωσης της χρήσης κάνναβης μετά από τη ραγδαία διάδοση που γνώρισε τη δεκαετία του Αντιθέτως δεν υπάρχουν ενδείξεις βελτίωσης της κατάστασης όσον αφορά τη χρήση ηρωίνης και κοκαΐνης, των δύο ουσιών που εξακολουθούν να παραμένουν στο επίκεντρο του προβλήματος των ναρκωτικών στην Ευρώπη (EMCDDA, 2009). 8 Η έννοια του Disability Adjusted Life Years (DALYs) αναπτύχθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και αναφέρεται στα υγιή έτη ζωή που χάνονται λόγω ασθενειών και τραυματισμών. 9 Η κάνναβη φαίνεται να είναι η ουσία που προτιμούν οι περισσότεροι χρήστες ναρκωτικών στην Ευρώπη (74 εκατομμύρια ή 22% των ευρωπαίων ενηλίκων) και ακολουθούν με διαφορά η κοκαΐνη (13 εκατομμύρια ή 3,9%), το Ecstasy (10 εκατομμύρια ή 3,1 %), οι αμφεταμίνες (12 εκατομμύρια ή 3,5 %) και τα οπιοειδή (1,2 έως 1,5 εκατομμύρια Ευρωπαίοι). 19

20 2.2. Η επιδημιολογία στην Ελλάδα Έκταση της χρήσης στο γενικό πληθυσμό Η τελευταία έρευνα για την έκταση της χρήσης στο γενικό πληθυσμό, η οποία περιελάμβανε πανελλήνιο αντιπροσωπευτικό δείγμα ικανοποιητικού αριθμού ατόμων (4.774 άτομα) ηλικίας ετών έγινε από το ΕΠΙΨΥ το Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας αυτής (Κοκκέβη, Φωτίου, Κίτσος, 2007στο ΕΚΤΠΕΝ, 2009), το 8,6% του ελληνικού πληθυσμού ηλικίας ετών αναφέρουν ότι έχουν χρησιμοποιήσει, έστω και μία φορά στη ζωή τους, κάποια παράνομη ουσία, κυρίως κάνναβη. Σε επίπεδο επίπτωσης της χρήσης (νέες περιπτώσεις χρηστών), σύμφωνα με υπολογισμούς του ΕΠΙΨΥ, η απαρχή μιας αυξητικής τάσης στις νέες περιπτώσεις χρήσης ναρκωτικών καταγράφεται στις αρχές της δεκαετίας του 70 και κορυφώνεται στα τέλη της δεκαετίας του 90, οπότε και αρχίζει να καταγράφεται αναστολή της ανοδικής τάσης. Ενδεικτικό της διαχρονικής εξάπλωσης των ναρκωτικών στην Ελλάδα είναι ότι μεταξύ 1984 και 2004 διπλασιάστηκε ο αριθμός των ατόμων που ανέφεραν χρήση παράνομων ουσιών έστω και μία φορά σε όλη τη ζωή με αύξηση ποσοστού από 4% σε 8,6% (Γράφημα 1 & 2). ΓΡΑΦΗΜΑ 1: Εκτιμώμενος αριθμός νέων περιπτώσεων χρήσης ναρκωτικών ανά πενταετία από το 1960 ως το 2004 Πηγή: ΕΚΤΕΠΝ, 2009 (Στοιχεία Κοκκέβη κ.α., 2007) ΓΡΑΦΗΜΑ 2 Διαχρονικά στοιχεία για τη χρήση παράνομων ουσιών, Πηγή: ΕΚΤΕΠΝ, 2009 (Στοιχεία Κοκκέβη κ.α., 2007) Τέλος, όσον αφορά τη χρήση ουσιών στο σχολικό πληθυσμό, το 12% των μαθητών στη Ελλάδα αναφέρει χρήση παράνομων ουσιών (έστω και μία φορά σε όλη τη ζωή), με αναλογία αγοριών/κοριτσιών 3 προς 1 Μάλιστα, μεταξύ του 1984 και του 20