Το πρόβλημα του κοινωνικού αποκλεισμού διαφέρει από τη μακροχρόνια ανεργία

Transcript

1 ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΔΥΣΚΟΛΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΠΟΥ ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΥΝ ΑΠΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΠΡΩΗΝ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΞΙΚΕΣ ΟΥΣΙΕΣ Της: Παρασκευής Θεοφίλου* Περίληψη Το πρόβλημα του κοινωνικού αποκλεισμού διαφέρει από τη μακροχρόνια ανεργία γιατί τα κοινωνικά αποκλεισμένα άτομα, μεταξύ των οποίων είναι και οι αποφυλακισμένοι, ακόμα και όταν καταφέρουν να φθάσουν στην τυπική αγορά εργασίας, καταλαμβάνουν υποδεέστερες θέσεις στην ιεραρχία των επαγγελμάτων και είναι τα πρώτα που τις χάνουν σε επικείμενη οικονομική κρίση. Τα περισσότερα καταφέρνουν να επιβιώνουν ασκώντας επαγγέλματα της άτυπης αγοράς εργασίας. Επιπρόσθετα, εκτός από το πρόβλημα της ανεργίας, αντιμετωπίζουν και τον αποκλεισμό από την απορρόφηση κοινωνικών και δημοσίων αγαθών. Ο όρος κοινωνικός αποκλεισμός χαρακτηρίζει, δηλαδή, τόσο μία κατάσταση όσο και μία διαδικασία. Έτσι, λοιπόν, οι κοινωνικώς αποκλεισμένοι έ- χουν έλλειψη υπηρεσιών Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού (ΣΕΠ) και επαγγελματικής προετοιμασίας καθώς και απουσίας ένταξης στο επάγγελμα. Abstract The problem of social exclusion differs from the long standing unemployment because even though social exclusion individuals, and more specifically released people, have managed to integrate in the formal labour market, they get lower positions in the hierarchy of professions and they are the first who lose them, when a financial crisis comes up. Most of them accomplish to survive having informal jobs. Further, besides the problem of unemployment, they face the exclusion from social and public goods. The term social exclusion, that is, characterizes not only a situation but also a procedure. So, social exclusion people are in lack of school vocational orientation services as well as vocational training programmes. * Η Παρασκευή Θεοφίλου κατέχει οργανική θέση ΠΕ Διοικητικού-Λογιστικού στο Γ.Ν.Ν.Θ.Α. Η ΣΩΤΗΡΙΑ. Είναι απόφοιτη της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης (διοίκηση υπηρεσιών υγείας). Πτυχιούχος Κοινωνικής Εργασίας ΤΕΙ Αθήνας, Ψυχολογίας Παντείου Πανεπιστημίου & κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών Κοινωνικός Αποκλεισμός, Μειονότητες & Φύλο του τμ. Κοινωνιολογίας.Υπ. Διδάκτωρ Ψυχολογίας της Υγείας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. 50 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

2 Εισαγωγή Παρά τις επιτυχίες του Ευρωπαϊκού κοινωνικού μοντέλου, η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός εξακολουθούν να αποτελούν σημαντικά προβλήματα για την Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία στηρίζει τις πρωτοβουλίες που συμβάλλουν στην υπερνίκηση των προβλημάτων αυτών. Οι πρωτοβουλίες αυτές ενισχύουν τα άτομα που διατρέχουν κίνδυνο αποκλεισμού από την αγορά εργασίας και στοχεύουν στην ενθάρρυνση της μεταρρύθμισης των συστημάτων κοινωνικής προστασίας, σε εθνικό-τοπικό αλλά και ευρωπαϊκό επίπεδο, ώστε να αναβαθμιστεί η δυνατότητα για επαγγελματική ένταξη όσων ατόμων κινδυνεύουν από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, που συνήθως, είναι αλληλένδετα (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 1998). Είναι φανερό ότι ο αποκλεισμός από την αγορά εργασίας, που είναι και η επαχθέστερη συνέπεια, είναι ταυτόχρονα και μία από τις κύριες αιτίες του κοινωνικού αποκλεισμού και συγκαταλέγεται μεταξύ των προβλημάτων που απασχολούν όλο και περισσότερο την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα Κράτη - Μέλη. Ο αποκλεισμός όλο και περισσότερων και διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων τόσο από την αγορά εργασίας όσο και ευρύτερα από τη συμμετοχή στο κοινωνικό γίγνεσθαι εντείνεται συνεχώς τις τελευταίες δεκαετίες.τούτο έχει ως αποτέλεσμα διαρκώς διευρυνόμενα φαινόμενα διάσπασης του ενεργού πληθυσμού (μεταξύ εντεταλμένων και αποκλεισμένων από την αγορά εργασίας), ρατσισμού, ξενοφοβίας, εγκληματικότητας και φασιστικών εκδηλώσεων. Για το λόγο αυτό, η Κοινότητα λαμβάνει μέτρα για την προαγωγή της κοινωνικής ένταξης και πρόσβασης όλων των μελών της στην αγορά εργασίας. Ένα κοινό χαρακτηριστικό όλων των ομάδων που θεωρούνται αποκλεισμένες από τον κανονικό τρόπο ζωής είναι η α- πομόνωσή τους από τους κύριους μηχανισμούς της κοινωνίας που είτε παράγουν είτε κατανέμουν τους κοινωνικούς πόρους. Συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι: σαν κοινωνικός αποκλεισμός μπορεί να θεωρηθεί η κατάσταση της ταυτόχρονης α- ποξένωσης ενός ατόμου από: α) την αγορά εργασίας, β) την οικογένεια και τα σχετικά με αυτήν κοινωνικά δίκτυα (συγγενείς, φίλους, κοινωνία) και γ) το κράτος. Επομένως, σαν κοινωνικά αποκλεισμένα μπορούν να θεωρηθούν τα άτομα, τα οποία για κάποιο λόγο δείχνουν κάποια μετατόπιση (προσωρινή ή μόνιμη) από τους θεσμούς αυτούς. Η εξάρτησή τους από τον κόσμο της εργασίας και από τους συμπληρωματικούς μηχανισμούς που έχουν αναπτύξει οι κοινωνίες για την πρόνοια και προστασία (κράτος - οικογένεια) είναι είτε πολύ μικρή ή, σε ακραίες περιπτώσεις, ανύπαρκτη (Καραντινός, Κονιόρδος & Τίνιος, 1990, σ. 5). Κατά τη διάρκεια ημερίδας με θέμα: Απεξάρτηση και Εργασία: Μοχλός Άρσης του Κοινωνικού Αποκλεισμού, που διοργάνωσε ο Δήμος Αγίας Βαρβάρας, ο υπεύθυνος του τμήματος καταπολέμησης του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας, ανέφερε ότι κοινωνικά αποκλεισμένα άτομα δεν είναι τα άτομα που βρίσκονται σε μακροχρόνια α- νεργία. Ο άνεργος, λόγω κοινωνικού αποκλεισμού, διαφέρει από τον άνεργο λόγω δυσμενούς οικονομικής συγκυρίας και έλλειψης επαρκών θέσεων απασχόλησης. Κοινωνικά αποκλεισμένα θεωρούνται τα άτομα εκείνα που ανήκουν σε ομάδες κοινωνικά διακριτές και που για λόγους υποκειμενικούς ή αντικειμενικούς δεν έχουν ή δεν τους δίνονται οι ευκαιρίες εκείνες που θα έπρεπε για την ισότιμη πρόσβαση στην τυπική αγορά εργασίας. Τέτοιες ομάδες είναι άτομα με ειδικές ανάγκες, παλιννοστούντες, μετανάστες, πρόσφυγες, φυλακισμένοι ή προσφάτως αποφυλακισμένοι, ανήλικοι παραβάτες, άτομα με γλωσσικές, πολιτισμικές και θρησκευτικές ιδιαιτερότητες, όπως Τσιγγάνοι και Πομά- EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 51

3 κοι, άτομα που βρίσκονται σε διαδικασία απεξάρτησης, καθώς και άτομα που έχουν ο- λοκληρώσει τη διαδικασία απεξάρτησης. Συμπερασματικά, ορίζουμε ως κοινωνικό αποκλεισμό για τα απεξαρτημένα άτομα ε- κείνη την κοινωνική κατάσταση κατά την οποία τα απεξαρτημένα άτομα: Στιγματίζονται με επιθετικούς ή άλλους προσδιορισμούς και περιθωριοποιούνται. Δεν έχουν ίσες ευκαιρίες ή ισότιμη πρόσβαση σε κοινωνικά αγαθά, υπηρεσίες και παροχές. Δεν απολαμβάνουν, ενώ το επιθυμούν και το έχουν ανάγκη, τα κοινωνικά τους δικαιώματα (Φακιολάς, Στυλιαράς και Μουλά, 1993, σ. 335). Η Κατερίνα Μάτσα (1994) προσθέτει στα παραπάνω ότι ο μύθος της ουσίας, ο φόβος, η προκατάληψη, ο κοινωνικός στιγματισμός και η περιθωριοποίηση τροφοδοτούν την άρνηση του κοινωνικού σώματος να αποδεχτεί στους κόλπους του και να ενσωματώσει ό- σους καταφέρουν να βγουν από αυτόν το λαβύρινθο, τον οποίο οι απεξαρτημένοι από τοξικές ουσίες κουβαλούν, όμως, μέσα τους, σαν ένα στοιχείο που τους συνοδεύει και τους χαρακτηρίζει σαν κοινωνική ομάδα. Παραπάνω φάνηκε ότι οι πρώην εξαρτημένοι, ως ο- μάδα ατόμων που κινδυνεύει από κοινωνικό αποκλεισμό, βιώνουν τον αποκλεισμό από την αγορά εργασίας.υπάρχουν αρκετοί λόγοι που εξηγούν αυτή τη μορφή αποκλεισμού, όπως η ανεργία, οι προκαταλήψεις του κοινωνικού συνόλου και η έλλειψη επαγγελματικής κατάρτισης. Όσον αφορά στον τελευταίο λόγο, φαίνεται ότι η εξάρτηση από ουσίες στερεί στους νέους σημαντικά εφόδια βασικής εκπαίδευσης και γενικότερα στοιχεία προσωπικών ικανοτήτων. Οι ελλείψεις αυτές τους συνοδεύουν ακόμα και όταν έχουν επιτύχει την απαλλαγή τους από την τοξικοεξάρτηση και αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα της ομαλής κοινωνικής τους επανένταξης / ένταξης και της απορρόφησής τους από την αγορά εργασίας, καθώς και την αιτία για τον κοινωνικό τους αποκλεισμό. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ισχυριστούμε ότι το βασικό κλειδί για την αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης και για την όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματική ένταξη των απεξαρτημένων ατόμων στην αγορά εργασίας, βρίσκεται στην εκπαίδευση, επιμόρφωση, ε- παγγελματική κατάρτιση και εφαρμογή επαγγελματικού προσανατολισμού. Ο επαγγελματικός προσανατολισμός και ειδικότερα μέσα από τα στάδια προετοιμασίας του/της απεξαρτημένου/ης (διαδικασία αυτογνωσίας, εκμάθηση τεχνικών αναζήτησης εργασίας, κ.ά.) τον/την καθιστά ικανό/ή να ανακαλύψει τα ενδιαφέροντά του/της, τις αξίες και τις ικανότητές του/της, λαμβάνοντας ερεθίσματα και ανοίγοντας νέες διόδους επικοινωνίας με τον κόσμο της γνώσης. Με αυτόν τον τρόπο, θα βοηθηθεί να πάρει τη σωστή απόφαση για την επαγγελματική σταδιοδρομία του/της, να την πραγματοποιήσει και να οδηγηθεί στην προσωπική ανάπτυξή του/της. Είναι ξεκάθαρο, ότι για την καλύτερη δυνατή εφαρμογή του επαγγελματικού προσανατολισμού από τους συμβούλους επαγγελματικού προσανατολισμού της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και τους εκπαιδευτικούς που ασχολούνται με τον επαγγελματικό προσανατολισμό των κοινωνικά α- ποκλεισμένων ατόμων, απαιτείται η κατανόηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της ο- μάδας στόχου. Για το λόγο αυτό, η μελέτη αυτή επιχειρεί την καταγραφή αυτών των ιδιαίτερων αναγκών και δυσκολιών των απεξαρτημένων. Βιβλιογραφική διερεύνηση Τα ερευνητικά δεδομένα της παρούσας μελέτης στηρίζονται σε στοιχεία που εντοπίστηκαν κατά τη βιβλιογραφική διερεύνηση, η οποία αποσκοπεί στην: 52 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

4 Περιγραφή των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των πρώην εξαρτημένων από τοξικές ουσίες ατόμων. Καταγραφή των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι πρώην εξαρτημένοι από τοξικές ουσίες κατά τις φάσεις της επαγγελματικής προετοιμασίας, επαγγελματικής ένταξης και διατήρησης της εργασίας. Καταγραφή της υπάρχουσας εμπειρίας από την πιθανή εφαρμογή του επαγγελματικού προσανατολισμού στα πρώην εξαρτημένα από τοξικές ουσίες άτομα. Καταγραφή των εξειδικευμένων υπηρεσιών που παρέχουν πληροφόρηση, στήριξη και επαγγελματικό προσανατολισμό στους πρώην εξαρτημένους από τοξικές ουσίες. Επισήμανση των σημείων συμβουλευτικής παρέμβασης που προκύπτουν από τις ιδιαιτερότητες των απεξαρτημένων από τοξικές ουσίες ατόμων. Δημογραφικά στοιχεία Καταγραφή χαρακτηριστικών της ομάδας - στόχου Η κατανάλωση των ναρκωτικών ουσιών και η εξάρτηση από αυτές άρχισαν να προσλαμβάνουν σοβαρές διαστάσεις στον ελλαδικό χώρο, με τα χαρακτηριστικά του κοινωνικού φαινομένου, στη δεκαετία του 80. Τότε, ξεκίνησαν να λειτουργούν και τα πρώτα προγράμματα απεξάρτησης: α) Το Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων, το 1983 και β) η Μονάδα Απεξάρτησης Τοξικομανών - Αλκοολικών του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής, το Αυτά τα δύο προγράμματα, αποτελούν τις μεγαλύτερες θεραπευτικές προσπάθειες στην Ελλάδα, από τις οποίες είναι χαρακτηριστικό ότι έχουν αποφοιτήσει στη δεκαετία , μόνο άτομα. Αριθμός που μειώνεται στα 800, α- φού ένα ποσοστό 21% υποτροπιάζει (Φακιολάς, Στυλιαράς και Μουλά, 1993) Από την ίδια μελέτη (Φακιολάς, Στυλιαράς και Μουλά, 1993) προκύπτει ότι ο αριθμός των απεξαρτημένων ατόμων είναι σχετικά μικρός και περιλαμβάνει κυρίως άνδρες χαμηλού ή μεσαίου μορφωτικού, κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου, στην ομάδα η- λικιών ετών. Κοινωνικά - πολιτισμικά χαρακτηριστικά α. εκπαιδευτικό/μορφωτικό επίπεδο Τα άτομα που ανήκουν στη συγκεκριμένη ομάδα - στόχο, στη μεγάλη πλειοψηφία τους, δεν έχουν τελειώσει το Λύκειο, κατά επέκταση, έχουν πολύ λίγα εφόδια για να βγουν στην αγορά εργασίας. Είναι, επομένως, αναμενόμενο να δέχονται τεράστια πίεση για να συνεχίσουν και να ολοκληρώσουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Επιπλέον, έχουν μεγάλη δυσκολία να ξανακαθίσουν στα θρανία κυρίως λόγω της η- λικίας τους, αλλά και του μεγάλου χρονικού διαστήματος που τους χωρίζει από την εκπαιδευτική διαδικασία. Από τη μελέτη στοιχείων που δίνει το ΚΕ.Θ.Ε.Α. (1997) προκύπτει ότι οι έφηβοι που εμπλέκονται στη χρήση ουσιών αφήνουν το σχολείο στην ηλικία των 15,2 ετών κατά μέσο όρο. Από τους χρήστες που απευθύνθηκαν στα συμβουλευτικά κέντρα του ΚΕ.Θ.Ε.Α. το 1997, μόνο το 26,6% έχει ολοκληρώσει το Λύκειο, ε- νώ το 4,6% ανέφερε ότι συνέχισε σε ανώτερες σπουδές, το 32% έχει τελειώσει μόνο το Δημοτικό, ενώ το 36,8% έχει ολοκληρώσει την εννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση. β. κοινωνικό/οικονομικό επίπεδο Ένα από τα κυριότερα προβλήματα των απεξαρτημένων ατόμων είναι οι διαπροσωπικές τους σχέσεις και η επικοινωνία με τους ανθρώπους. Βασικό σκοπό της φάσης της κοινωνικής επανένταξης, στις θεραπευτικές κοινότητες, αποτελεί η ουσια- EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 53

5 στική αντιμετώπιση αυτής της δυσκολίας. Πιο συγκεκριμένα, αποβλέπει στο να κάνει ικανό/ή το/η θεραπευόμενο/η να οργανώσει τη ζωή του/της σε νέες βάσεις, δίνοντας της νέο περιεχόμενο, αξίες, νόημα, στόχους. Έχοντας κλείσει πια τον κύκλο της ζωής του/της στις ουσίες βγαίνει από το κοινωνικό περιθώριο για να βρει μία θέση στο κοινωνικό σύνολο (Μάτσα, 1997). Στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας, τα απεξαρτημένα άτομα προσπαθούν να αντέξουν τις δυσκολίες και τις ματαιώσεις, να δημιουργήσουν ουσιαστικές σχέσεις συνεργασίας, αλληλεγγύης, επικοινωνίας με ανθρώπους που δεν προέρχονται από τον χώρο των ουσιών και να κατακτήσουν την ισοτιμία τους μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Επίσης, σκοπός της κοινωνικής επανένταξης είναι η δυνατότητα του/της απεξαρτημένου/ης να αποχωρισθεί την πατρική του/της οικογένεια και να ζήσει στο δικό του/της χώρο. Η πραγματικότητα όμως δείχνει ότι υπάρχουν πολλά άτομα που μένουν με τους γονείς τους, οι οποίοι και τα συντηρούν οικονομικά. Άλλα αναγκάζονται, επειδή δεν έχουν εργασία, επειδή είναι ακριβά τα ενοίκια και επειδή η οικογένειά τους δεν τα θέλει ή δεν μπορεί να τα συντηρεί, να αναζητήσουν στέγη στους φίλους τους από την πιάτσα, οι οποίοι ακόμη δεν έχουν απεξαρτηθεί (Φακιολάς, Στυλιαράς και Μουλά, 1993). Παρόλες, βέβαια, τις προσπάθειες και τους στόχους για κοινωνική επανένταξη και οικονομική ανεξαρτησία, τα στατιστικά στοιχεία για την κοινωνικο - οικονομική κατάσταση των απεξαρτημένων ατόμων στην Ελλάδα δε δίνουν ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Πιο συγκεκριμένα, η κοινωνικο - οικονομική κατάστασή τους χαρακτηρίζεται: χαμηλή: 80-85%, μεσαία: 15-20%, υψηλή: 1% (Φακιολάς, Στυλιαράς και Μουλά, 1993). γ. επαγγελματικό επίπεδο Σε αυτή τη δύσκολη πορεία της επανένταξης μέσα στο κοινωνικό σύνολο, έχει ιδιαίτερη σημασία για το απεξαρτημένο άτομο η ανεύρεση εργασίας, γιατί, όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο Freud, η εργασία αποτελεί τον ισχυρότερο δεσμό του ανθρώπου με την πραγματικότητα. Μία εργασία που να δίνει ικανοποίηση και να μην έ- χει σαν αντίκρισμα μόνο το μικρό ή μεγάλο οικονομικό όφελος. Για μία ακόμη φορά, η πραγματικότητα για τους θεραπευόμενους του 18 ΑΝΩ, που βρίσκονται στη φάση της κοινωνικής επανένταξης, είναι σκληρή. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της Μονάδας (1997), το 81% των θεραπευομένων που μπαίνουν στη συγκεκριμένη φάση, είναι άνεργοι. Επαγγελματική εμπειρία ή κατάρτιση έχει μόνο το 50%. Μέχρι το τέλος της κοινωνικής επανένταξης καταφέρνει να βρει δουλειά το 60% των θεραπευομένων. Από αυτούς, το 20% βρίσκει εργασία μέσω του προγράμματος, το 17% μέσω του οικογενειακού και φιλικού περιβάλλοντος, ενώ το υπόλοιπο 23% κάνει κάποια δική του/της δουλειά (ταξί, ασφαλιστής, κλπ.). Με βάση και πάλι την εμπειρία του προγράμματος, αυτοί, οι οποίοι παραμένουν ά- νεργοι στη φάση της κοινωνικής επανένταξης, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να υ- ποτροπιάσουν. Οι πρώην εξαρτημένοι και η αγορά εργασίας Η εύρεση εργασίας αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα του απεξαρτημένου ατόμου. Λαμβάνοντας υπόψη την άποψη που θεωρεί ότι η εργασία, εκτός από τη διασφάλιση εισοδήματος για την ικανοποίηση βασικών υλικών όρων επιβίωσης, επιδρά και στην αυτοεκτίμηση του ανθρώπου γιατί του δίνει το συναίσθημα ότι είναι παραγωγικό μέλος της κοινωνίας, τονίζουμε τη σημασία που έχει η επαγγελματική αποκατάστα- 54 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

6 ση των πρώην εξαρτημένων. Συγκεκριμένα, η Μάτσα (1993) επισημαίνει ότι: η εργασία εξασφαλίζει την οικονομική ανεξαρτησία, την προσωπική δημιουργία, την κοινωνική α- ναγνώριση και αποδοχή, τη δυνατότητα δημιουργίας κοινωνικών σχέσεων και δεσμών κοινωνικής αλληλεγγύης (σ. 86). Σήμερα, όμως, η αγορά εργασίας είναι κλειστή και δεν παρέχει ευκαιρίες για επαγγελματική απασχόληση με αποτέλεσμα τα απεξαρτημένα άτομα να καλούνται να ενταχθούν σε αυτήν κάτω από συνθήκες δυσμενείς και άνισες. Ταυτόχρονα, έχουν να αντιμετωπίσουν μία σειρά από δυσκολίες. Οι έφηβοι που αποκτούν εξάρτηση από τις ουσίες συνήθως δεν ολοκληρώνουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ο ένας στους δύο απεξαρτημένους δε διαθέτει απολυτήριο Λυκείου. Κατ επέκταση το χαμηλό μορφωτικό επίπεδο αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα όχι μόνο για τη διεκδίκηση θέσεων εργασίας, αλλά και για την απόκτηση επαγγελματικής κατάρτισης σε μία σειρά από σύγχρονα επαγγέλματα (Φακιολάς, Στυλιαράς και Μουλά, 1993). Επιπλέον, δεν έχουν εκείνες τις κοινωνικές δεξιότητες αναζήτησης εργασίας (τηλεφωνική ε- πικοινωνία με τον εργοδότη, σύνταξη βιογραφικού σημειώματος, κλπ.) που θα συνέβαλλαν στη διεκδίκηση μίας θέσης εργασίας. Μία άλλη δυσκολία, η οποία συνδέεται με την ένταξη των απεξαρτημένων ατόμων στην αγορά εργασίας, αποτελεί το γεγονός ότι η πλειοψηφία τους δε διαθέτει λευκό ποινικό μητρώο και αρκετοί άνδρες αντί για απολυτήριο στρατού, έχουν μόνο μία βεβαίωση με την ένδειξη τοξικομανής που τους αποκόπτει από τους δημόσιους οργανισμούς (Έθνος, 27/6/94).Υπάρχει, βέβαια, και ο ιδιωτικός τομέας, τις περισσότερες φορές, όμως, οι πρώην εξαρτημένοι συναντούν την αρνητική στάση του εργοδότη και του περιβάλλοντος. Είναι, επίσης, σημαντικό να αναφερθεί ότι τα απεξαρτημένα άτομα χαρακτηρίζονται από την έλλειψη καθοδήγησης, συμβουλευτικής και επαγγελματικού προσανατολισμού. Δεν υπάρχουν οργανωμένες υπηρεσίες που να ενημερώνουν, να πληροφορούν και να προσφέρουν ατομική ή ομαδική υποστήριξη.επιπρόσθετα,οι ανεπαρκείς κοινωνικές διασυνδέσεις αυτών των ατόμων (οικογένεια, συγγενείς, γνωριμίες, φορείς, κλπ.) αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα στην επαγγελματική τους προετοιμασία και αποκατάσταση. Εκτός από τους παράγοντες που προαναφέρθηκαν και παίζουν ουσιαστικό ρόλο στην επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των απεξαρτημένων ατόμων στην αγορά εργασίας, εξίσου σημαντική είναι και η συμβολή της οικογένειάς τους. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η δυνατότητα κοινωνικοποίησης του ατόμου έξω από το στενά οικογενειακό περιβάλλον μέσα από τη θεραπευτική διαδικασία της απεξάρτησης μπορεί να ευνοήσει την πρόσβασή του/της στην αυτονομία. Όμως, αυτή η διαδικασία συχνά μπλοκάρεται από τον τρόπο λειτουργίας της οικογένειας, που παραπέμπει στο φαινόμενο της οικογενειο-εξάρτησης (Μάτσα, 1997). Υπάρχουν οικογένειες που είναι υπερπροστατευτικές και που δεν επιτρέπουν στον πρώην εξαρτημένο να ενηλικιωθεί. Δεν τον/την στηρίζουν, αλλά αντίθετα τον/την διευκολύνουν επιλύοντας οι ίδιες τις δυσκολίες ανεύρεσης εργασίας συντελώντας με αυτόν τον τρόπο στη συνεχιζόμενη εξάρτησή του, οικονομική ή συναισθηματική (Μπατσαλιάς, 1995). Αρκετές φορές, μάλιστα, οι γονείς δεν επιτρέπουν ακόμη και την τηλεφωνική επικοινωνία του παιδιού τους με τον εργοδότη. Από την άλλη πλευρά, όμως, υπάρχουν γονείς, οι οποίοι έχουν κατακτήσει τη δυνατότητα να αποχωριστούν τα παιδιά τους βοηθώντας τα να οργανώσουν ανεξάρτητα τη ζωή τους, σε νέες βάσεις, στηριγμένα στις δικές τους δυνάμεις δίχως να τους επιβάλλουν τα δικά τους επαγγελματικά πρότυπα, τα οποία, πολύ συχνά έρχονται σε σύγκρουση με τις πραγματικές ανάγκες και δυνατότητες των απεξαρτημένων ατόμων. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 55

7 Το γεγονός αυτό υπογραμμίζει τον καθοριστικό ρόλο που μπορεί να παίξει το στενό οικογενειακό περιβάλλον του ατόμου στην επαγγελματική και οικονομική χειραφέτησή του. Για αυτόν ακριβώς το λόγο, απαιτείται υποστήριξη της οικογένειας και εκπαίδευσή της στους τρόπους, με τους οποίους θα ενισχύσει το κίνητρο του απεξαρτημένου μέλους της για εύρεση εργασίας. Συμπερασματικά Η θεραπεία της απεξάρτησης δεν είναι ευθύγραμμη. Ο στόχος της είναι η απελευθέρωση του εξαρτημένου από τα δεσμά της ουσίας, η κατάκτηση της αυτονομίας του, η συγκρότηση μίας νέας ταυτότητας. Είναι γεγονός, όμως, ότι η κοινωνική πραγματικότητα είναι σκληρή.υπάρχουν πολλοί κοινωνικοί παράγοντες που εμποδίζουν την ενσωμάτωση του απεξαρτημένου στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Εύλογα, λοιπόν, γεννιέται το ερώτημα: Η μετάβαση του απεξαρτημένου, μέσω της θεραπείας του, θα βρει έδαφος να πραγματοποιηθεί; Θα αποκατασταθεί επαγγελματικά ή θα παραμείνει άνεργος; Σύμφωνα με στοιχεία του ΚΕ.Θ.Ε.Α., 18 ΑΝΩ και Ο.ΚΑ.ΝΑ., οι εξαρτημένοι είναι μμακροχρόνιοι άνεργοι σε ποσοστό 75%.Ακόμα και μετά την αποπεράτωση της θεραπείας τους αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην επαγγελματική τους αποκατάσταση λόγω ανεπαρκούς εκπαίδευσης και έλλειψης κατάρτισης. Πολλοί απεξαρτημένοι δε έχουν λευκό ποινικό μητρώο και δε διαθέτουν απολυτήριο στρατού με αποτέλεσμα η πρόσβαση στους εργασιακούς χώρους να είναι αδύνατη. Είναι αξιοσημείωτο ότι το 22,4% των θεραπευομένων του Τμήματος Κοινωνικής Επανένταξης του 18 ΑΝΩ αντιμετωπίζει προβλήματα με το στρατό (απολυτήριο Ι5 ή αναβολές στράτευσης). Ένα άλλο πρόβλημα αποτελεί το γεγονός ότι οι απεξαρτημένοι δεν έχουν προσανατολισμό εργασίας και επαγγέλματος, ενώ οι ήδη καταχρεωμένες οικογένειές τους, λόγω της χρήσης ουσιών, αδυνατούν να αντιμετωπίσουν οικονομικά την εκπαίδευση μέλους τους. Επίσης, δε γνωρίζουν τα δικαιώματά τους και τις υποχρεώσεις τους, την ύπαρξη φορέων που μπορούν να τους βοηθήσουν και τι απαιτείται για την ε- παγγελματική τους αποκατάσταση (Ραμπαούνη, Κονδυλιά, Κατσαρού, 1999). Είναι φανερό ότι η επαγγελματική αποκατάσταση και η κοινωνική επανένταξη των πρώην χρηστών είναι ένα πρόβλημα εξίσου σοβαρό και μεγάλο με την ίδια την εξάρτηση. Η Ελλάδα στον τομέα αυτόν δεν έχει εθνική πολιτική. Κανένας κρατικός φορέας δεν έχει ασχοληθεί σοβαρά με τα προβλήματα των απεξαρτημένων ατόμων, ούτε έχει υιοθετήσει τις προτάσεις τους (Φακιολάς, Στυλιαράς, Μουλά, 1993). Από στοιχεία της έρευνας που αφορούν τους θεραπευόμενους της Μονάδας Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ (1995), φαίνεται ξεκάθαρα ότι η επαγγελματική αποκατάσταση των πρώην τοξικοεξαρτημένων στα πλαίσια της ελληνικής πραγματικότητας συναντά γενικά προβλήματα, όπως η α- νεργία αλλά και ειδικά, όπως ο κοινωνικός ρατσισμός. Για παράδειγμα, δεν είναι τυχαίο ότι το 1994 από τους βιοτέχνες, οι οποίοι ενημερώθηκαν μέσω μίας καταχώρησης που δημοσιεύτηκε σε περιοδικό του ΒΕΑ για πρόσληψη απεξαρτημένων, δέχθηκαν να πάρουν περισσότερες πληροφορίες για αυτό το πρόγραμμα μόνο το 0,04% των βιοτεχνών και πολύ λιγότεροι προσέλαβαν απεξαρτημένο για εργασία (Κονδυλιά και Κατσαρού, 1995). Η αναλογία αυτή είναι ενδεικτική της προκατάληψης και του κοινωνικού ρατσισμού. Όσον αφορά στην επαγγελματική προετοιμασία των απεξαρτημένων ατόμων, προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης υλοποιούνται από ειδικευμένους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς. Συμπερασματικά, η καταπολέμηση του αποκλεισμού από την αγορά εργασίας είναι πολύ σημαντική στην αντιμετώπιση του κοινωνικού αποκλεισμού. Ειδικά, για το απε- 56 EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN

8 ξαρτημένο άτομο, η εύρεση μίας δουλειάς σημαίνει ότι αρχίζει σταδιακά να ξαναβρίσκει τα χαμένα του αντικείμενα, τον προσωπικό του χώρο και χρόνο. Και αφού διαμορφώνει σιγά-σιγά την προσωπική του ταυτότητα, μέσα στο κοινωνικό σύνολο βιώνει επίσης σιγά-σιγά την αυτοεκτίμηση (Μάτσα, 1994). Αυτό συνεπάγεται ανάπτυξη εφαρμογής ε- παγγελματικού προσανατολισμού, γιατί, όπως έχει ήδη προαναφερθεί, μέσω αυτού ο/η νέος/α μαθαίνει τον εαυτό του/της, παίρνει πληροφορίες για τα επαγγέλματα, την αγορά εργασίας και την εκπαίδευση. Βιβλιογραφικές Πηγές Α. Βιβλία Καραντινός, Δ.(1990) Παρατηρητήριο Πολιτικών Καταπολέμησης του Κοινωνικού Αποκλεισμού. Πρώτη Εθνική Έκθεση, Αθήνα, Δακτυλογραφική ΕΠΕ. Β. Άρθρα Κατσαρού, Μαίρη και Κονδυλιά, Γεωργία. (1995) Η Κοινωνική Επανένταξη και η Επαγγελματική Αποκατάσταση των Απεξαρτημένων στα Πλαίσια της Ελληνικής Πραγματικότητας, Τετράδια Ψυχιατρικής, Νο 50, σελ.115. Μάτσα, Κατερίνα. (1994) Δυνατότητες και Δυσκολίες της Κοινωνικής Επανένταξης των Απεξαρτημένων. Η Πρόληψη της Υποτροπής. Μία Πρόκληση για τη Ναρκωμένη Κοινωνία, Τετράδια Ψυχιατρικής, Νο 46, σσ. 82 και Μάτσα, Κατερίνα (1996) Μεταξύ Φόβου και Υπερβολής. Διαχείριση των Αποκλεισμένων; Τετράδια Ψυχιατρικής, Νο 56, σελ. 39. Μάτσα, Κατερίνα. (1997) Απ. το Ατομικό στο Συλλογικό και Αντίστροφα. Η Πρόληψη της Υποτροπής, Τετράδια Ψυχιατρικής, Νο 59, σσ Μεγαλοοικονόμου, Θεόδωρος (1996) Η Κρίση του Κράτους Πρόνοιας και ο Κοινωνικός Αποκλεισμός (Εισαγωγικές Παρατηρήσεις στα Προγράμματα της Καταπολέμησης του Αποκλεισμού από την Αγορά Εργασίας ), Τετράδια Ψυχιατρικής, Νο 56, σελ. 21. Μπατσαλιάς, Κώστας. (1995) Τα Προγράμματα Οικογένειας στη Δευτεροβάθμια Αντιμετώπιση της Εξάρτησης, Τετράδια Ψυχιατρικής, Νο 49, σελ Τουφεξή, Μιμή (1994) Γολγοθάς ο δρόμος της Επανένταξης, ΕΘΝΟΣ, 27 Ιουνίου, σελ. 18. Γ. Ημερίδες Δήμος Αγίας Βαρβάρας. Πρακτικά Ημερίδας με θέμα: Απεξάρτηση και Εργασία : Μοχλός Άρσης του Κοινωνικού Αποκλεισμού, σσ και 94. Δ. Έρευνες Φακιολάς, Νίκος, Στυλιαράς, Γιώργος και Μουλά Καλλιόπη (1993) Ο Κοινωνικός Αποκλεισμός των Απεξαρτημένων Ατόμων, Αθήνα, ΕΚΚΕ, 2 η έκδοση, σσ. 331, , 340, 359, 363, 366. Ε. Αξιολογήσεις προγραμμάτων Υπουργείο Εργασίας. (1999) Πληροφοριακός οδηγός σχετικά με την υλοποίηση των προγραμμάτων που απευθύνονται στην Ομάδα. Στόχο Αποθεραπευμένοι. Πρώην Χρήστες Ναρκωτικών Ουσιών, για τα έτη 1997 και 1998, στα πλαίσια του Επιχειρησιακού Προγράμματος Καταπολέμηση του Αποκλεισμού από την Αγορά Εργασίας, σσ. 2-3, 6, 8, 10. ΟΑΕΔ. (1999). Στατιστικά Στοιχεία Απορροφητικότητας Προγραμμάτων Απασχόλησης ΝΘΕ. ΝΕΕ Ειδικών Κοινωνικών Ομάδων Χρηματοδοτούμενα από τον Προϋπολογισμό του ΟΑΕΔ, σελ. 1. EPΓAΣIAKΩN ΣXEΣEΩN 57