COPYRIGHT AND CITATION CONSIDERATIONS FOR THIS THESIS/ DISSERTATION

Transcript

1 COPYRIGHT AND CITATION CONSIDERATIONS FOR THIS THESIS/ DISSERTATION o Attribution You must give appropriate credit, provide a link to the license, and indicate if changes were made. You may do so in any reasonable manner, but not in any way that suggests the licensor endorses you or your use. o NonCommercial You may not use the material for commercial purposes. o ShareAlike If you remix, transform, or build upon the material, you must distribute your contributions under the same license as the original. How to cite this thesis Surname, Initial(s). (2012) Title of the thesis or dissertation. PhD. (Chemistry)/ M.Sc. (Physics)/ M.A. (Philosophy)/M.Com. (Finance) etc. [Unpublished]: University of Johannesburg. Retrieved from: (Accessed: Date).

2 Αο Historical Evaluatioo of the Theories of Georgios Gemistos - Plethoo 00 Society aod Politics Pioelopi Α. Kaza THESIS SUBMITTED ΙΝ FULFILMENT OF ΤΗΕ REQUlREMENTS FOR ΤΗΕ DEGREE of Doctor Litterarum et Philosophiae ίο Greek ίο the Faculty of Humaoities, Uoiversity ofjohannesburg Supervisors: Prof. Β. Heodrickx Prof. Thekla Saosaridou - Heodrickx Johaooesburg, 2012

3 ΠΗΝΕΛΟΠΗ Α. ΚΑΖΑ <<11 ΙΣΤΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΑΠΟΨΕΩΝ ΤΟΥ Γ. ΓΕΜΙΣΤΟΥ ΠΛΗΘΩΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΉ. ΟΙ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΙ ΤΟΥ" ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Πανεπιστήμιο του Johannesburg, 2012 Επιβλέποντες καθηγητές: καθηγητή; Benjamin Hendrickx καθηγήτρια Θέκλα Σανσαρίδου - Hendrickx

4 «Πολιτισμό; και Κράτος είναι ανταγωνιστές. ΤΟ ένα ζει από το άλλο. ΤΟ ένα ακμάζει σε βάρος του άλλου. Όλες οι μευάλες περίοδοι του πολιτισμού ήταν περίοδοι πολιτικής παρακμής. Ό,τι είναι μεγάλο από άποψη πολιτισμού ήταν πάντοτε «ντιπολιτικό». Φρ. Νίτσε «Οι πόλεις σώζονται και εξυψώνονται με την αρετή του πολιτεύματοτ; αντίθετα φθίνουν και καταστρέφονται, όταν διαφθαρεί προηγουμένως το πολίτευμα». Γ.ΓεμιστόςIIλήθαw Συμβουλευτικός προς τον Δεσπότην Θεόδωρον, Περί της Πελοποννήσου

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η έννοια της παγκοσμιοποίηση; ως φαινόμενο - με την ευρεία σημασία της λέξης δεν είναι ό,τι πιο σύγχρονο για την εποχή μας και ας ακούγεται παράδοξο. Η ιστορία «έζησε» τέτοιες στιγμές στα χρόνια των μεγάλων αυτοκρατοριών. Στην ανατολή του 210υ αιώνα, που τα γεγονότα και οι εξελίξεις συντελούνται με ρυθμούς αστρονομικών ταχυτήτων, η επιστροφή στη μελέτη της ιστορίας μάς ευαισθητοποιεί και μας ενσωματώνει στα ανθρώπινα πεπραγμένα ακόμη περισσότερο. Ο Γ. Γεμιστός Πλήθων αποτελεί μια ιστορική πολυσχιδή οντότητα, αστείρευτη; πολυμορφίας, που δραστηριοποιήθηκε πνευματικά ξεπερνώντας εθνικά ή άλλα στερεότυπα με πίστη σε πανανθρώπινες αξίες και στόχο την ανάδειξη του ιστορικού παρελθόντος της ελληνικής παιδείας.και την ενσωμάτωσή της στο ιδεολογικό τοπίο της εποχή; του. Απελευθερωμένο το πνεύμα του από τις προλήψεις και δεισιδαιμoviες του Μεσαίωνα λάμπει μέσα στο σκοτάδι της θρησκοληψίας με τον καθαρό του λόγο και την ανήσυχη σκέψη]. Αποτελεί ιδιαίτερη πρόκληση για τους σύγχρονους ανθρώπους η μελέτη τέτοιων προσωπικοτήτων του παρελθόντος, που διακρίθηκαν γία την οικουμενικότητα των ιδεών τους και κινήθηκαν σε ένα ευρύ ιδεολογικό-ιστορικό πεδίο, για να αντλήσουν υλικό που έδωσε υπόσταση στις λύσεις για τα προβλήματά τους. Σε μια τέτοια προσωπική αναζήτηση, η φυσιφγνωμία του Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος, ενός πολύπλευρου πνεύματος που σημάδεψε την πορεία τη; διανόησης με τις παρεμβάσεις του σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, και η μελέτη-ενασχόληση με το έργο του ικανοποιεί τα πρωτογενή μας κίνητρα. Η αρχική πρόθεση κατανόησης του Πλήθωνος ως ιστορικού προσώπου γρήγορα ξεπερνιέται από τη βουλητική δραστική παρέμβαση της σκέψης να εισχωρήσει στο εσωτερικό μιας φιλοσοφική; και επιστημονικής δόμησης της κοινωνική; πραγματικότηταξ είτε ως σύστημα αρχών και ιδεών είτε ως συγκρότηση δυνάμεων'. Η προσωπικότητα του Έλληνα νεοπλατωνιστή επιβιώνει ανάμεσα σε δυο διαφορετικές ιστορικές εποχές: το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Γεννιέται (1355) και μορφώνεται τον 140 αιώνα σε ένα ζοφερό ιστορικό πλαίσιο με πνευματικές, και όχι μόνο, ζυμώσεις που τις προκαλούν, από τη μια οι δυνάμεις του μεσαιωνικού κόσμου που παραπαίει [άκρατη θρησκευτική πίστη, παρεμπόδιση κάθε ελεύθερης σκέψη; και επιστημονική; γνώσης, συντηρητισμός, αλλά και μεταφυσικές απόψεις για έναν υπερκείμενο θεϊκό κόσμο] και από την άλλη το ι Καββαδίας, Γεωργίου Πλήθωνος..., σελ Ο D.R. Reinsch στον Πρόλογο τη; έκδοση; ((Γ.Γεμlστός Πλήθων, Νόμων Σvrtραφή» με εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια του Δ. Χατζημιχαήλ., επισημαίνει ότι εδώ και τριάντα χρόνια περίπου παρατηρείται ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον Γ. Γεμιστό-Πλήθωνα, όχι μόνο στον ιδιαίτερο επιστημονικό χώρο των βυζαντινών σπουδών, αλλά και στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Ό.π. σελ, 7.

6 «καινούριο», που μόλις διαμορφώνεται [εμπορική και οικονομική ανάπτυξη, ισχυροποίηση της αστική; τάξης, δημιουργία πόλεων-κέντρων οικονομικών και κοινωνικών αλλαγώνπολιτικοί μετασχηματισμοί]. Ωριμάζει, διδάσκει, ζει τα τελευταία του χρόνια και πεθαίνει τον 15 αιώνα (1452) βιώνοντας τα μηνύματα της νέας εποχής που ανατέλλει. Ο Γ. Γεμιστός μας προκάλεσε να υπαχθούμε στις αλήθειες του: από τη μια μελετά και θαυμάζει τον Πλάτωνα τόσο που αποκτά το ομόηχο όνομα «Πλήθων», αρχαία μετάφραση του «Γεμιστά», και από την άλλη επηρεάζεται από τις σπουδές του στους μουσουλμάνους λόγιους της Οθωμανική; Αυτοκρατορίας στην τότε πρωτεύουσά τους, την Αδριανούπολη, αλλά και από το Ζωροαστρισμό. Αναπόφευκτα ενταχτήκαμε στους ανθρώπους εκείνουξ, που θέλησαν να τον μελετήσουν και προσπάθησαν να τον κατανοήσουν. Ο προβληματισμός για την ιστορικότητα των κοινωνικο-πολιτικών απόψεων του Γ. Γεμιστού μας παραπέμπει στη διερεύνηση, αν οι ιστορικό; συνθήκες της εποχής δικαιολογούν την ανάπτυξη της κοσμοθεωρίας του ή όχι. Αν υπάρχει, δηλαδή, ιστορική αναγκαιότητα «πίσω» από τις συγκροτημένες απόψεις του, επαληθεύοντας τη σχέση αιτίου αιτιατού. Αυτό θα απαιτούσε αναλυτικό συσχετισμό ανάμεσα στη θεωρία και την ιστορική πραγματικότητα για να αποδειχτεί η ύπαρξη ή όχι σχέση; συνάφειας μεταξύ τους. Μια τέτοια σχέση θα αποδείκνυε ότι η σκέψη του αποτελεί αποκύημα ενός ιστορικού ντετερμινισμού και ως τέτοια θα πρέπει να ερμηνευτεί. Ειδικότερα θα επεκταθούμε στην απόδειξη ότι η κοσμοθεωρία του Γ. Γεμιστού Πλήθωνος δεν αποτελεί σύμπτωση ή ιστορική συγκυρία, αλλά είναι απότοκοι; των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και ιδεολογικών συνθηκών της εποχής του, οι οποίες λειτουργούν ως πρωτογενές αίτιο της ιστορικότητας των απόψεών του, με την έννοια ότι δεν μπορούν να αναχθούν σε άλλη αιτία. Θα εξετάσουμε αν οι ιδέες που αναπτύσσει στην κοσμοθεωρία του εκφράζουν την πρόθεση του Γεμιστού να λογαριαστεί με τα ιδιαίτερα προβλήματα και τα αδιέξοδα που εξουσιάζουν το Βυζαντινό κράτος την εποχή της δυναστείας των Παλαιολόγων (τέλη 140υ αι. - αρχές 150υ αι.). Θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε τις αιτίες που σημάδεψαν την κοινωνικοπολιτική του θεώρηση και συγκρότησαν το ιδεολογικό υπόβαθρο των ιδεών αυτών και θα ριψοκινδυνέψουμε μια αξιολόγηση της αλήθειας τους. Για τ/ν πληρέστερη δυνατή επίτευξη του στόχου μας, ουσιαστική ήταν η καθοδήγηση και η βοήθεια του καθηγητή Benjamin Ηeηdήckx, καθώς και της καθηγήτρια; Θέκλας Σανσαρiδoυ ~ Hendrickx, τόσο σε επίπεδο επιστημονική; καθοδήγησης, όσο και ψυχολογικής υποστήριξης. Για αυτό και τους ευχαριστώ! Η μελέτη αυτή είναι γραμμένη στην Ελληνική γλώσσα. Πηνελόπη Α. Καζά

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Περισσότερο από κάθε άλλη ιστορική εποχή, η εποχή του Γ. Γεμιστού επηρεάζει τα άτομα ως ιστορικές οντότητες μεταδίδοντας αγωνία και άγχος για το μέλλον. Η παράδοση ενός ένδοξου παρελθόντος και το πέρασμα σε ένα βαθμιαίο εκφυλισμό των αξιών και στην εθνική συρρίκνωση μιας αυτοκρατορία; που απειλείται, συνθέτει την τραγικότητα των ανθρώπινων συνειδήσεων, που συνθλίβονται στη μονιμότητα ενός αξεπέραστα θλιβερού παρόντος και στην αίσθηση της ανυπαρξία; του μέλλοντος. Οι τρεις αυτές χρονικό; βαθμίδες διαπιστώνουμε ότι ιστορικά βρίσκονται σε μια σπάνια «ασυνέχεια», η οποία, αντί να οδηγεί στην πρόοδο και την εξέλιξη, οδεύει προς τον εκφυλισμό απόψεων, ιδεολογιών. παραδόσεων. Στο κλίμα της εποχής του κινήθηκε η πνευματική δύναμη του Γεώργιου Γεμιστού Πλήθωνος, με έναν διαφορετικό τρόπο για τη διαιώνιση του βυζαντινού κράτους και τα ερωτήματα τίθενται αβίαστα: Ήταν, κατά μια έννοια, η σκέψη του «στρατευμένη» στην εποχή της και στον αυτοκράτορα; Σε τι βαθμό καθορίζεται η εξάρτηση του έργου του από τις ιστορικές συνθήκες; Μπορούμε να ανιχνεύσουμε στις ιδέες του σύγχρονες έννοιες, όπως «οικουμενικότητα», «παγκοσμιοποίηση», πίστη σε πανανθρώπινες αξίες και σε ποιο σημείο; Υπάρχει συνάφεια ανάμεσα στις θεωρητικές του απόψεις και την πιθανή πρακτική τους εφαρμογή; Πώς αξιολογούνται οι κοινωνικο-πολιτικές του αντιλήψεις ως προς τη διαχρονικότητα και τη νεωτεριστικότητά τους; Όλα τα παραπάνω ερωτήματα αποτελούν αναφορά του ενδιαφέροντος, που μας προκαλεί ο Γ. Γεμιστός - Πλήθων και υπόκεινται σε μια απόπειρα προσέγγιση; της ατομικότητάς του. Οι παραπάνω προβληματισμοί μας αναγκάζουν να εμβαθύνουμε όλο και περισσότερο στο έργο του, καθώς και στων μελετητών του, ώστε να προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε τις προοπτικές των πληθώνειων απόψεων. Επιπλέον, η υποψία της συμβολής του στη διαμόρφωση του «νέου ελληνισμού» αποδεικνύει σε κάθε περίπτωση τ/ν ιστορικότητα των απόψεων μιας προσωπικότηταξ, που ο Αλέξ. Παπαδιαμάντης περιγράφει στη «Γυφτοπούλα» ως «είς εκ των όλιγίστων~ οίτινο; είχον αυνείδησιν του έθνιαμοϋ... και ό μόνος δστ«; κατόρθωσενά μαντεύσειπού έκειτο ή σωτηρία.ό Πλήθων, νέο; έτι, πολλά έτη πρό τή; Αλώσεως, είχεν ύποβάλει είς τόν βασιλέα τέλειο σύστημα πολιτική; καί στρατιωτικής άνοργανώσεως, όπερ αν έλαμβάνετο ύπ' όψει και αν ήτο δυνατόν νά έκτελεσθή, ήθελε προλάβειίσως τήν πεπρωμένηνκαταστοοφήν...»3. Πράγματι, τόλμησε να οραματιστεί μεγάλες αλλαγές! Αποτελεί ταπεινό στόχο μας η 3 Παπαδιαμάντης, Η Γυφτοπούλα, εκδ. Σεφερλής, τόμο Α', σελ

8 ανάδειξη των καινοτομιών που προτείνει στον κοινωνικό, οικονομικό, στρατιωτικό και πολιτικό βίο του βυζαντινού κράτους και των αποτελεσμάτων, που πίστευε ότι θα προέκυπταν. Στα τρία υπομνήματα - δύο προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ και ένα προς το Δεσπότη του Μιστρά, Θεόδωρο Β' - ανεβάζει τους τόνους και απαιτεί από τον Μανουήλ να τα εφαρμόσει όλα για να σωθούν, όπως ο γιατρός δε δειλιάζει μπροστά σε τίποτα, προκειμένου να σώσει τον ασθενή του. Βέβαια, τίποτα από αυτά δεν υλοποιήθηκε. Ο Μανδηλάς εξηγεί γιατί οι απόψεις του Γεμιστού έμειναν ένα όραμα αποδίδοντας το κλίμα και τη νοοτροπία του λαού: «εξαθλιωμένοι από την οικονομική ανέχεια, αμόρφωτοι και μοιρολάτρες, απογοητευμένοι και με πεσμένο ηθικό, παρασυρμένοι στην αγωνία της επιβίωσης, χωρίς διάθεση να αντιδράσουν στη μοίρα τους δέχονταν με ευκολία τον κάθε εφήμερο κατακτητή τουτ'». Ο συμβολισμός αυτός της ερμηνείας δηλώνει εν προκειμένω τη συνύπαρξη όλων εκείνων των συνθηκών, που ιστορικά διαμορφώνουν τις εξελίξεις. Τα πολιτικά λάθη των Παλαιολόγων, το ισχυρό θεολογικό κατεστημένο και ο ταλαιπωρημένος λαός συνιστούν τα αίτια του μη αναστρέψιμου κλίματος, που ντετερμινιστικά οδεύει προς το τέλος του. Τα ιστορικά στοιχεία που συνθέτουν την εποχή που έζησε, η αντιδιαστολή Ανατολής - Δύσης, οι φιλοσοφικές θεωρίες και οι ιδεολογικές απόψεις που διαμορφώνουν το «στενό», αλλά και το ευρύτερο πνευματικό και πολιτικό κλίμα, οι κοινωνικές συνθήκες, το παρόν και το μέλλον του Βυζαντίου, θα εξεταστούν ως παραγωγική εστία διαμόρφωσης του ίδιου του Γεμιστού ως προσωπικότητας και των προθέσεων που εμφανίζει. Στη συνέχεια, επαναθεωρώντας τις βιογραφικές πληροφορίες, θα τις συσχετίσουμε με την ανάπτυξη και την πνευματική κατασκευή μιας εwoιoλoyικής αποκατάστασης της τότε πραγματικότητας με συγκροτημένη δόμηση, για να μπορέσουμε να καταλήξουμε σε μια μετωπική - καθαρά προσωπική ερμηνευτική αντιμετώπιση του έργου του. Στόχος είναι να στοχαστούμε πάνω σε λέξεις, οι οποίες εκφράζουν μια νοητική έμπνευση, που ανάγεται ταυτόχρονα και σε ιστορική κατασκευή και να βρούμε σε ποιο βαθμό υπάρχει αντιστοιχία με τα πράγματα, καθώς και την αντήχηση της κοσμοθεωρίας του στις ιστορικές προκλήσεις, ως σχέση σημαίνοντος - σημαινόμενου, αποκλείοντας το ρόλο του «τυχαίου» στη διαμόρφωση των ιδεών του, για να αποδείξουμε την ιστορικότητα, αλλά και τη διαχρονική τους αξία, αναδεικνύοντας παράλληλα όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τη; πληθώνειας θεωρίας. Η ιστορικότητα, στην περίπτωση του Γ. Γεμιστού, αποτελεί έννοια ισοδύναμη με το ρεαλισμό και την επικαιρότητα της θεωρίας του σε σχέση με μια αυστηρή σύνδεση με τα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα και τις ιστορικέ; συνθήκες που επικρατούσαν στην εποχή του. Η έννοια του ρεαλισμού στο έργο του Πλήθωνος δεν tχει τονιστεί από τους μελετητές 4 Μανδηλάς. Γ. ΓεμJστός - Πλήθων. σελ

9 του στο βαθμό που εμπεριέχεται στις απόψεις του, για αυτό θα το επιχειρήσουμε. Αυτό αποτελεί για μας το κύριο ερευνητικό πλαίσιο εργασίας, το θεωρητικό μας πρόβλημα προς διερευνητική επίλυση. Τα γεγονότα που πραγματικά συνέβαιναν, αποτελούσαν τη βάση του προβληματισμού του Πλήθωνος για να μετουσιωθούν σε θεωρία συστηματοποιημένων απόψεων - θέσεων με σκοπό την αναδόμηση της «φθαρμένη;» πραγματικότητας. Πράγματι, θα αποδείξουμε ότι η ιστορικότητα της πληθώνειας βιωματική; εμπειρίας θα γίνει δύναμη σκέψης με εμβέλεια όλους τους τομείς της ατομική; και δημόσιας ζωής και θα συγκροτήσει ολοκληρωμένη κοσμοθεωρία, απαραίτητο όρο ύπαρξης και επιβίωσης του κράτους. Ο πρακτικό; της στόχος την επαναφέρει σε πραγματιστικό περιβάλλον αξιώνοντας τον ιστορικό της χαρακτήρα ως στοιχείο επίρρωση; των σχέσεών της με τον ιστορικό χώρο και χρόνο. Η ιδεαλιστική αντίληψη των πραγμάτων δεν εκτοπίζει το στοιχείο της ιστορικότητας στην κοσμοθεωρία του Πλήθωνος. Ο ιδεαλισμός του αποτελεί «εργαλείο» της σκέψης, που θα επιχειρήσει να επιβληθεί στην εξωτερικότητα των πραγμάτων μέσα στο χώρο (βυζαντινό κράτος) και το χρόνο (αρχές του 150υ αιώνα) διεκδικώντας τον ίδιο βαθμό ιστορική; θεμελίωση; με αυτά που πραγματικά συνέβαιναν. Θα εξετάσουμε λοιπόν, αν η ιστορικότητα τη; βιοθεωρίας του Γ. Γεμιστού ερμηνεύεται ως σημειωτική και συμβολική αναπαράσταση της σύγχρονή; του πραγματικότητας και θα αποδείξουμε ότι ο Πλήθων και οι ιδέες του ανήκουν στην εποχή τους και στην Ιστορία, γιατί μέσα από τη δόμηση και την εξέλιξή τους περιγράφεται μία ιστορική πραγματικότητα, αυτή της συγκεκριμένη; ιστορική; εποχής, και είναι σαν να μας την αφηγείται ο ίδιος έμμεσα (μέσα από το φιλοσοφικό του έργο) ως μάρτυρας και κριτής (=ϊστωρ). Συνεπώς, θα αναλύσουμε και θα οριοθετήσουμε σημασιολογικά τη διατύπωση του κεντρικού μας θέματος για την ιστορικότητα των απόψεων του Γ. Γεμιστού-Πλήθωνος αποσαφηνίζοντας την πιθανή αιτιατή σχέση της κοσμοθεωρίας του με το ιστορικό χώρο-χρονικό πλαίσιο 5 Αν αυτό πράγματι ισχύει, οι απόψεις του επομένως δεν αποτελούν ουτοπία. Ο Μπαμπινιώτης στο Λεξικό του αναλύοντας το λήμμα «ουτοπία» εξηγεί ότι είναι κάθε ιδέα, θεωρία ή επιδίωξη, που βρίσκεται τελείως εκτός πραγματικότητας και την ταυτίζει σημασιολογικά με τη «χίμαιρα». Η λέξη πλάστηκε από τον Άγγλο φιλόσοφο, Σερ Τόμας Μορ, αποτελώντας aντιδάνειo με απώτερη ελληνική αρχή, από το αρνητικό μόριο <ου> και τη λέξη <τόποτ>". S Η «απόδειξη» τη; έννοιας τη; ιστορικότητα; στην πληθώνεια κοσμοθεωρία, που αποτελεί το κύριο ερευνητικά μας μέλημα, διατηρητικά απασχολεί όλα τα κεφάλαια αυτή; της διατριβή; με στόχο την ανάδειξη τη; ιστορικότητας σε καίριο χαρακτηριστικό, σύμφυτα δομημένο με την κοσμοθεωρία του Γεμιστού, ωστόσο αποτελεί ειδικότερο θέμα ανάπτυξης του Δ' κεφαλαίου. 6 Μπαμπινιώτηι; Λεξικό,.., σελ

10 Η ουτοπία δεν μπορεί ποτέ να πραγματοποιηθεί, γιατί οι συνθήκες που προϋποθέτει δεν είναι ανθρώπινα εφικτές. Είναι έννοια νοηματικά αντίθετη του ρεαλισμού. Συμπερασματικά, αναδεικνύοντας τα στοιχεία του ρεαλισμού στη θεωρία του Πλήθωνος επιχειρηματολογούμε ταυτόχρονα και εναντίον της ουτοπίας. Ο Γ. Γεμιστός βασίζεται στην πραγματικότητα, έχει σημείο εκκίνηση; της σκέψη; του τα πραγματικά δεδομένα, όπω; διαμορφώνονται γύρω του, και ποτέ δεν συνεχίζει αδιαίρετα από αυτά. Στόχος του είναι να κάνει την πραγματικότητα του Βυζαντίου πιο βιώσιμη και υγιή. Ο στόχος του είναι απόλυτα ρεαλιστικός. Η θεωρία του έχει τελεολογικό χαρακτήρα, γιατί έχει πρακτικούξ, άμεσους και αποτελεσματικούς στόχουτ; Εξ ορισμού λοιπόν, οι λέξεις σηματοδοτούν λογικές σχέσεις. Αποδεικνύοντας την ιστορικότητα της πληθώνειας θεωρίω; ταυτόχρονα: 1) καθορίζουμε καταφατικά τον ρεαλισμό του Γ. Γεμιστού Πλήθωνος και 2) αποκόπτουμε τον χαρακτηρισμό της ουτοπίας από το έργο του. Η σκέψη του Πλήθωνος παρεμβαίνει ως δύναμη δόμηση; στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική πραγματικότητα του Βυζαντινού κράτουξ, χωρίς να διατηρεί κανένα παροντικό της στοιχείο, αλλά τη νοεί με άλλες καινοτόμες παραστάσεις και προϋποθέσεις. Η ιστορία διδάσκει ότι δεν βρίσκει ευνοϊκή τύχη, όποιος θέλει να βάλει σε τάξη τα πράγματα, γιαtί το χάος ευνοεί τους καιροσκόπουξ, παραδείγματος χάρη ο Ιούλιος Καίσαρ στην αρχαία ρώμη7. Το ίδιο συνέβη και με τον Γ. Γεμιστό. Οι προτάσεις του έμειναν ανεφάρμοστες, γιατί δεν υπήρχε ανάλογη πολιτική βούληση από αυτούς, που έπρεπε να αναλάβουν την πολιτική δράση. τους ηγεμόνες. Το γεγονός αυτό όμως δεν τις καθιστά ουτοπικές. Το στοιχείο της διαχρονικότητας δεν αποτελεί, ωστόσο, αυτόματη λογική συνέπεια της ιστορικότητα; των απόψεών του και επομένως θα αποτελέσει επιπλέον ερευνητικό στόχο. Στόχος επίσης θα τεθεί η πνευματική σχέση του Γ. Γεμιστού Πλήθωνος με την Αναγέννηση, την οποία έχουν θί~ ξει αρκετοί μελετητές, αλλά όχι όλοι. Ως μέθοδο κατανόηση; και ερμηνείας του ζητήματος της ιστορικότητα; στις απόψεο; του Γ. Γεμιστού - Πλήθωνος θα αναζητήσουμε το δημιουργικό ιστορισμό'. Ο συγκεκριμένος τρόπος προσέγγισης: α) αναζητεί το περιεχόμενο, την ουσία των έργων. β) αναζητεί τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στα έργα και στις ιστορικές περιστάσεκ, γ) δέχεται την «ιστορικότητα των αξιών» και συνδέει διαλεκτικά τις αξίες της κοινωνικοπολιτική; ζωής με τις ανάγκες του συγκεκριμένου τόπου και χρόνου της ιστορική; ζωής. Η κατανόηση του κοινωνικού γίγνεσθαι οδηγεί στη βαθύτερη κατανόηση των νοημάτων της σκέψης. Όλα τα φαινόμενα μπορούν να κατανοηθούν και να ερμηνευτούν μόνο μέσα στις ιστορικές συνθήκες, όπου 7 Τσαιcrσίρας-Opφανoυδάιcης-Θεoχάρη Μαρία, lσroρία, σελ 28. a Φιλοσοφικό Κοινωνιολογικό Λεξικό. τόμο 2, σελ

11 εμφανίστηκαν. Άρα βρίσκονται σε ιστορική αλληλεπίδραση με τα γεγονότα που συμβαίνουν. Η ανακάλυψη αυτής της αμοιβαιότητα; ιστορικών συνθηκών και ιδεών - αξιών επιτρέπει και τ/ν προβλεψιμότητα για το μέλλον, με κάθε επιφύλαξη. Η μεθοδολογία μας, λοιπόν, θα είναι ιστορική; και κριτική; διάπλωσης προς τις πηγές και τα βοηθήματα. Όπου θεωρείται απαραίτητο, θα υιοθετηθεί ενδοκειμενική ανάλυση (έργα του Γεμιστού). Θα ακολουθήσουμε πρακτική σταδιακή; διερεύνησης του θέματος ακολουθώντας θεματικέ; υποενότητες Ι κεφάλαια και στοχεύοντας από την αρχή στη νοηματική ουσία των ερωτημάτων που θέσαμε, χωρίς αινιγματικά απρόοπτα και έχοντας απόλυτη επίγνωση του αντικειμένου της μελέτης, που - εν προκειμένω - δεν ανάγεται μόνο στην κοσμοθεωρία του Γεώργιου Γεμιστού Πλήθωνοξ, αλλά και σε μια ολόκληρη εποχή με τις ιστορικό; της ιδιαιτερότητα; Στη μελέτη των πηγών ακολουθείται η κριτική και λογική ανάλυση, αλλά και η συνδυαστική (διαλεκτική) επεξεργασία όλων των αιτιών. που θα μας οδηγήσουν σε ασφαλή συμπεράσματα. Στη χρήση των Λεξικών και εγκυκλοπαιδειών θα γίνει αξιοποίηση της παραγωγική; μεθόδου, δηλαδή από το γενικό ορισμό ενός λήμματοξ, για παράδειγμα της ουτοπίας, θα οδηγηθούμε στο ειδικό, για παράδειγμα σε στοιχεία από την πληθώνεια θεωρία που επαληθεύουν ή όχι τους όρους της έννοιας αυτής. Στο κεφάλαιο Ε', Συμπεράσματα, ανιχνεύοντας στοιχεία κοινωνική; πολιτικής στις προτάσεις του Πλήθωνος θα λειτουργήσουμε με αναχρονισμό. Συγκεκριμένα θα αναπτυχθούν μεθοδολογικά πέντε κεφάλαια - ενότητες ως πεδία εντοπισμού των προθετικών αναφορών που αντιτάξαμε. Στο α' κεφάλαιο θα γίνει αναφορά στις ιστορικέ; και κοινωνικό; συνθήκες της εποχή; του Γεμιστού, για να αναδειχθούν οι αιτίες της φιλοσοφικής του θεώρησης και να κατανοηθεί το περιεχόμενο της κοσμοθεωρίας του σε συγχρονισμό με τα γεγονότα, όπου θα στηριχτεί το στοιχείο της ιστορικότηταο Θα είναι πλέον στοιχείο ερμηνεύσιμο, λόγω των αιτιατών σχέσεων που θα αποκαλυφθούν. Στο Ρ' κεφάλαιο αναπτύσσονται οι λόγοι, εξαιτίας των οποίων, σε συνδυασμό με την παιδεία του και τι; βιωματικές του εμπειρίες, «επιστρέφει» στον κλασικό ελληνικό πολιτισμό. συγκρούεται με το χριστιανισμό και το κοινωνικό κατεστημένο της βυζαντινή; κοινωνίαι; Περιγράφονται επίσης πτυχές της προσωπικότητάς του, 01. επιδράσεις που τον άγγιξαν και συνολικά το έργο του. Στο γ' κεφάλαιο αναφέρονται οι επιμέρους απόψεις του για την κοινωνία, την οικονομία, το στρατό και το πολίτευμα με τις α'λ/n.γές που προτείνει για τον κάθε τομέα τη; κοινωνικοπολιτική; ζωής του κράτους και του πολίτη. Μεθοδολογικά όμωξ, οι επιμέρους θέσεις του συσχετίζονται με τη γενικότερη φιλοσοφική θεώρηση του Γ. Γεμιστού για τον κόσμο, (Φύση -Άνθρωπος - Πολιτεία - Σύμπαν). την οποία θα προτάξουμε, γιατί οποιαδήποτε προσπάθεια διαχωρισμού τους οδηγεί σε ερμηνευτικά σφάλματα και σε μονομερή συμπερά- 7

12 σματα. Αν δεν ενταχτούν οι απόψετ; του στο ιδεολογικό και κοινωνικοπολιτικό κλίμα της εποχής του (τέλη του 140υ αιώνα - αρχές του 150υ αιώνα) και στο σύνολο του φιλοσοφικού του στοχασμού, η προσπάθεια ερμηνείας και αξιολόγησης μένει μετέωρη κινδυνεύοντας να προσδιοριστεί από ερμηνευτικούς «μοντερνισμού;» και άστοχες συγκρίσεκ". Στο δ' κεφάλαιο θα εξεταστούν καίρια σημεία του ερευνητικού μας προβληματισμού. Ο άμεσος και σε ευθεία ανταπόκριση με τα πράγματα και την ιστορική πραγματικότητα συσχετισμός της θεωρίας του θα μας οδηγήσει με ασφάλεια στις ερμηνευτικά; παρατηρήσεις και διαπιστώσεις για την ιστορικότητα, τη διαχρονικότητα, το ρεαλισμό και τα ενορατικά στοιχεία των απόψεων του Γεμιστού. Θα αναπτύξουμε ακόμα την αντίληψή μας για τ/ σχέση του Γ. Γεμιστού με την Αναγέννηση και με εννοιολογική διακριτικότητα θα ανιχνεύσουμε σιηγενεί; αντιστοιχία; με τον «κομμουνισμό», το «σοσιαλισμό», την ουτοπία και το ρεαλισμό. Στο ε' κεφάλαιο διατυπώνουμε συγκεντρωτικά τα συμπεράσματα αυτής της μελέτη; και απαντάμε στους αρχικούς μας προβληματισμούς. Συγκριτικά θα εξετάσουμε τα κοινά ιδεολογικά στοιχεία του Πλήθωνος με τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Πλωτίνο, θα τονίσουμε τα μεταρρυθμιστικά μέτρα της κοσμοθεωρία; του, τη συμβολή του στη διαμόρφωση τη; νέας ελληνικής συνείδησης και τις συνέπεια; που είχε στη νεότερη ελληνική ιστορία. Απώτερος στόχος ολοκλήρωση; της έρευνάς μας στο κεφάλαιο είναι η απόδειξη τη; επικαιρότητας και της διαχρονικότητας του πληθώνειου έργου, που θα δικαιώσει την ενασχόλησή μας με αυτό. Ο συγκεκριμένο; τρόπος ανάπτυξη; των κεφαλαίων ως μεθοδολογικό εργαλείο συγγραφής της παρούσας διδακτορική; εργασίας εξασφάλισε μια πρακτική σταδιακής διερεύνησης του θέματος προς το εσωτερικό της ουσία; του, χωρίς αινιγματικά απρόοπτα και με μια μετωπική και απόλυτη γνώση του αντικειμένου τη; μελέτητ, που εν προκειμένω ανάγεται, όχι μόνο σε ένα υποκείμενο, το Γεώργιο Γεμιστό Πλήθωνα, αλλά και σε μια ολόκληρη εποχή, ιδιαίτερα ουσιαστική και πολυσήμαντη. Η εποχή αυτή (τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίαξ, τέλος του Μεσαίωνα και της φεουδαρχίας), πέρα από τα αρνητικά της στοιχεία (τραγικά ιστορικά γεγονότα), προκάλεσε και θετικά μηνύματα, που επηρέασαν την εξέλιξη και την πολιτιστική πρόοδο του ανθρώπου στην ιστορική του πορεία (Αναγέννηση, Νέος ελ/ηνισμός). Συγκεκριμένα για τον ελληνικό πολιτισμό, η ιστορική παρουσία του Γεώργιο» Γεμιστού Πλήθωνος λειτούργησε ως ο κυριότερος κρίκοι; που συνδέει άμεσα την αρχαιοελληνική με τη νεοελληνική παράδοση Μπαλόγλου, Επίμετρον... σελ Δέπος, Γεώργιος Γεμιστός... σελ

13 Το παρεμφερές ερώτημα που προκύπτει αβίαστα είναι αν ο πολιτισμός και το κράτος, έννοιες συμπληρωματικές, θα τυ; συλλάβουμε σε μια σχέση ενότητας ή θα τις εκλάβουμε ως δύο διαφορετικές, αλλά παράλληλα δρώμενες εμπειρίες σε μια σχέση αμοιβαιότητας (θετική; ή αρνητικής). Είναι εξαιρετικά δυσχερές, αν όχι αδύνατο, να καταθέσουμε μιαν αλήθεια με μεγάλη προφάνεια. Μπορούμε όμωξ, να δεχτούμε μιαν ισοδύναμη αλληλεπίδραση, που διαφαίνεται ακόμα και στην ιδέα του Φρ. Νίτσε ότι «Πολιτισμός και Κράτος είναι ανταγωνιστές. Το ένα ζει από το άλλο. ΤΟ ένα ακμάζει σε βάρος του άλλου. Όλες οι μεγάλες περίοδοι του πολιτισμού ήταν περίοδοι πολιτική; παρακμής. Ό,τι είναι μεγάλο από άποψη πολιτισμού ήταν πάντοτε αντιπολιτικό}}]]. Συνοψίζοντας τους στόχους μας, θα επιχειρήσουμε τα εξής: i. Λεπτομερειακή περιγραφή της ιδεολογικήτ, κοινωνική; πολιτική; και οικονομικής κατάσταση; του ύστερου Βυζαντίου - σε συσχετισμό με τη Δύση- και άμεση σύνδεση των ιστορικών γεγονότων με την ουσία της κοσμοθεωρία; του Γ. Γεμιστού - Πλήθωνος (Απόδειξη του στοιχείου της ιστορικότητας). ίί. Διερεύνηση της ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας που σχετίζεται με το θέμα της διπλωματική; εργασίας. iiί. Μελέτη και ερευνητική επεξεργασία των πηγών και των έργων του Γεμιστού για να αναδειχθούν οι καινοτομία; στις προτάσεις του για την κοινωνία, την οικονομία, το στρατό και την πολιτική. ίν. Εξαίρεση του χαρακτηρισμού της ουτοπίας. από τη φιλοσοφία του Γ. Γεμιστού. Αντίθετα, θα τονιστεί το στοιχείο του ρεαλισμού, της ιστορικότητας και της διαχρονικότητας στις απόψεις του. Θα αποδειχτεί, αν οι ιδέες του έχουν 19!! διαχρονική αξία, παρόλο το στοιχείο της ιστορικότητα; που θα του αποδώσουμε, δηλαδή αν ισχύουν στην εποχή μας και αν το έργο του πρέπει να θεωρείται παρωχημένο ή αξίζει ο σημερινός ερευνητής να το μελετήσει με ενδιαφέρον. v. Ανάδειξη και τονισμός της πνευματική; σχέσης του Πλήθωνος με την Αναγέννηση, καθώ; και της επίδρασης των εμπειριών της ζωής και της παιδείας του στη διαμόρφωση της σκέψης του και στη φιλοσοφική συγκρότηση της ιδεολογίας του. Τα βιογραφικά στοιχεία και οι πληροφορίες που αναφέρονται σε γεγονότα της ζωής του προσευυίζονται όχι κεντρικά, καθαυτά, αλλά ως πεδίο εντοπισμού καθοριστικών αιτιών διαμόρφωσης της προσωπικότητάς του, για αυτό δεν επικεντρωνόμαστε σε Ι 1 Δέπος, ό.π. 9

14 βαθύτερη επεξεργασία τους ως προς κάποιες λεπτομέρειες ή στην εξακρίβωση βιογραφικών περιπτώσεων. νί, Αντιστοιχία και συσχετισμότ; των ιδεών του Γ. Γεμιστού με τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο, οι οποίες συχνά έχουν αναφερθεί με ποικίλους τρόπους από διάφορους ερευνητές του. Τα κοινά στοιχεία του, όμως, με τον Αριστοτέλη, πέρα από μια ΕΚφρασμένη αντιθετικότητα, δεν έχουν αποσαφηνιστεί. Ειδικότερα, θα μας απασχολήσει ο ρόλος των αριστοτελικών ιδεών στη λογική κατασκευή της θεωρίας του Πλήθωνος. Θα αναζητήσουμε επίσης με αναχρονισμό τα στοιχεία κοινωνική; πολιτική; στην κοσμοθεωρία του. vίί. Ανίχνευση των σύγχρονων εννοιών της παγκοσμιότηταξ, της οικουμενικότητας και της κοινωνική; πολιτική; στο φιλοσοφικό και ιστορικό έργο του r. Γεμιστού Πλήθωνος, έτσι ώστε να ανδειχτεί η προοδευτικότητα και η νεωτεριστικότητα της σκέψης του. Ταυτόχρονα συμπεραίνεται και η επικαψότητα των απόψεων του Γεμιστού και το ενδιαφέρον που μπορούν να προκαλέσουν σε ένα σύγχρονο μελετητή τους. vίίί. Εξέταση της συμβολής του στη διαμόρφωση της νέας ελληνικής εθνική; συνείδησης. Θα τεθεί το ερώτημα για το ρόλο που έπαιξε η αναγέννηση του ελληνικού εθνικισμού ώστε να διατηρηθεί το ελληνικό γένος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, μέχρι να διεκδικήσει και να αποκτήσει τελικά την κρατική και εθνική του υπόσταση. Τα αποδεικτικά στοιχεία της ιστορικότητας των απόψεων του Γεμιστού θα ακολουθήσουν εξελικτικά τη δομή του κειμένου, διατρέχοντάξ το σε όλα τα κεφάλαια, ωστόσο τα σημαντικότερα θα εmσημανθούν στα κεφάλαια Δ' και Ε'. Από τους εννιά στόχους που διαμορφώσαμε, ο πρώτο; αποτελεί το κύριο πεδίο της έρευνάς μας και βρίσκεται ενεργός σε κάθε κεφάλαιο αυτής της εργασίας, κατευθύνοντας κεντρικά την πορεία της σκέψης μας και των πορισμάτων, που κάθε φορά προκύπτουν. Οι υπόλοιποι οκτώ εμφανίζονται ως συμπληρωματικοί συγχρονισμοί ή υποθέματα, που εμβαθύνουν στην αλήθεια της κοσμοθεωρία; του Πλήθωνος και συσχετίζονται περισσότερο ή λιγότερο με τον πρώτο. Σημαντικό; μελέτες της ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας έχουν καταθέσει ποικίλες οπτικές ερμηνείας της πληθώνειας κοσμοθεωρίας. Παλαιά και πρόσφατα βοηθήματα κατανόησης της ζωής και των έργων του Πλήθωνος έχουν συμπεριληφθεί στη βιβλιογραφία της παρούσας εργασίας. Στόχος μας ήταν να μην προβάλλονται συγκεκριμένες ιδεολογικές προσεγγίσω; αλλά να παραπέμπουμε σε διαφορετικές και αντίθετες -μερικές φορές- απόψεις 10

15 μελετητών του ώστε με διαλεκτική επεξεργασία να αναδεικνύεται κριτικά η αλήθεια. Για αυτό το λόγο δεν προσεγγίσαμε κανένα μελετητή του Γεμιστού και κανένα έργο με προκατάληψη ιδεολογική ή συναισθηματική. Σχολιάζοντας ενδεικτικά μελέτες, που αποτέλεσαν για την παρούσα ερευνητική εργασία τη βάση ενός θεωρητικού υποστρώματοι; ώστε να αναπτυχθεί μια καίρια αμφίσημη σχέση με το αντικείμενο της έρευνας προς την παραγωγή νοηματοδοσίας, παραθέτουμε τα εξής: Ο Λάμπρος ( ), ο Μπαλόγλου (2002) και ο Χατζημιχαήλ (2005) μας παραδίδουν σημαντικό πρωτογενές υλικό ως πηγή για τη μελέτη του Γεώργιου Γεμιστού Πλήθωνος και του έργου του (Υπομνήματα - Νόμοι). Οι μελέτες και δημοσιεύσεις του Μπαλόγλου απλώνονται σε όγκο, αλλά όχι σε μεγάλο βάθος. Τον ενδιαφέρει περισσότερο να συγκεντρώσει όλο το πλήθος των πληθώνειων μελετημάτων σε κατηγορία; (έχει κάνει εντυπωσιακή δουλειά γύρω από αυτό). Μελετά με πληρότητα τις οικονομικές απόψεις του Πλήθωνος κάνοντας πολλές αναφορές στην υπάρχουσα βιβλιογραφία, συγκρίνοντας τις τοποθετήσεις σπουδαίων σχολιαστών του Γεμιστού, όπως του Woodhouse, του Blum, του Μαμαλάκη, του Τωμαδάκη, του Νικολάου, του Κανελλόπουλου και άλλων. Διακρίνεται μια έντονη φιλοσοφική διάθεση στην ερμηνευτική προσέγγιση του Μπαλόγλου, παρόλο που δεν έχει εξετάσει αλληλένδετα τις απόψεις του Γεμιστού για την πολιτική. την οικονομία και την κοινωνία για να φανούν οι συσχετισμοί, καθώς και το συνολικό φιλοσοφικό σκέπτεσθαι του Πλήθωνος. όπως φιλοδοξεί να κάνει αυτή η μελέτη, ωστόσο οι έρευνές του αποτελούν το βασικό ερμηνευτικό εργαλείο για όποιον θέλει να ξεκινήσει μιαν ενασχόληση με τον Γεμιστό. Ο Μπαλόγλου δεν αναφέρεται καθόλου στη συμβολή του Πλήθωνος για τη διαμόρφωση της νεοελληνικής συνείδησης. Τονίζει περισσότερο τις απόψεις του για την οικονομία, κάνοντας παράλληλα αναφορές και στη διάρθρωση της κοινωνίας. Το θέμα τη; ελληνικότητας του Πλήθωνος καλύπτεται λεπτομερώς από τον Μπαρτζελιώτη ( ), που παρουσιάζει τον Γ. Γεμιστό ως ιστορική συνέχεια του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη και εκπρόσωπο της νεοελληνικής διανόησης πριν από τον Κοραή. Ο Χατζημιχαήλ (2005) στην εισαγωγή, τ/ μετάφραση και τα σχόλια τη; πολύ καλής έκδοσης των Νόμων δίνει βαρύτητα στην καθαρά επιστημονική (ιστορική και φιλολογική) προσέγγιση, προβάλλει την ιδέα της διατήρησης της χριστιανικότητω; στον Πλήθωνα, ακόμα και μέσα από τις παγανιστικές του απόψειςl2. σχολιάζει κριτικά και παραθέτει διαφορετικές ερμηνεία; μελετητών του με πληρότητα βιβλιογραφική δίνοντας έμφαση στις πηγές. Το έργο του είναι χρήσιμο επίσης για την εξαιρετική ποιότητα μετάφρασης των «Νόμων» και των «Ζωροαστρείων και Πλατωνικών δογμάτων συγκεφαλαίωσυ;» του Γ. Γεμιστού για πρώτη φορά στην Ελληνική 12 Χατζημιχαήλ., εισαγ., μτφρ. και σχόλια των Νόμων. σελ

16 γλώσσα. Ο Σπέντζας (1996) ακολουθώντας μιαν άλλη οπτική. μελετά περισσότερο τις δημοσιονομικές του απόψεις, επιχειρώντας παράλληλα κάποιους συσχετισμού; και με την κοινωνία. Εξετάζει τον βυζαντινό φιλόσοφο από τη φύση και θέση ενός οικονομολόγου, που τον ενδιαφέρουν κυρίω; οι θέσεις του Πλήθωνος για την οικονομία: εμπόριο, γεωργική εκμετάλλευση. φορολογία και οι κοινωνικές του; προεκτάσεις (σε δεύτερο επίπεδο). Η κύρια ερευνητική του ενασχόληση είναι οι οικονομικέ; απόψεις του και αυτές προβάλλει. Ο Μανδηλάς (1997) δίνει πολλές βιογραφικές πληροφορίες με λεπτομέρεια; από τη ζωή του Γ. Γεμιστού, τα φιλοσοφικά του πιστεύω και τις επιδράσεις που δέχτηκε στον τομέα των ιδεών, έτσι ώστε να διαμορφώσει τη δική του κοσμοθεωρία, αναφερόμενος σε παράλληλες θρησκευτικέ; και ιδεολογικές αντιλήψεις στη Δύση και στο Βυζάντιο, χωρίς να εμβαθύνει στις μεταρρυθμιστικές του απόψεις. Το έργο του είναι χρήσιμο για να μας πληροφορήσει σχετικά με το γενικότερο ιστορικό και ιδεολογικό περιβάλλον στα τέλη του 140υ αιώνα και στις αρχές του 150υ. Οι κρίσεις του είναι αποστασιοποιημένες από το χριστιανικό ορθόδοξο συναίσθημα και προσεγγίζει τον Πλήθωνα με περισσότερο κοινωνικά και ρασιοναλιστικά κριτήρια, αντίθετα εντελώς από την προσέγγιση του Καζάζη (1994), που φαίνεται ότι δεν «ξεχνά» τη δικαίωση του χριστιανισμού, όταν σχολιάζει το έργο του Γεμιστού. Η μελέτη του δεν εμβαθύνει πολύ, είναι πιο συνολική και γενική. Σε διαμετρικά διαφοροποιημένη οπτική και με έντονο πολιτικό στοιχείο στην κριτική προσέγγιση του Γ. Γεμιστού Πλήθωνος και της εποχή; του θεμελιώνεται το έργο του Κορδάτου [Ι 974). Ο κριτικό; σχολιασμός που επιχεφεί για τον Γεμιστό έχει κοινωνικό-πολιτικό χαρακτήρα με αριστερό-σοσιαλιστικό προσανατολισμό. ιδίω; όταν αναφέρεται στι; συνθήκες ζωής των ανθρώπων στα τέλη του 140υ αι. - αρχές του] 50υ αι. Ωστόσο δεν εμβαθύνει στην ουσία της πληθώνειας φιλοσοφίας. για να αποκαλύψει την αξία της και τα ποικίλα μηνύματα που μεταδίδει. Είναι σαν να τον ενδιαφέρουν μόνο τα συγκεκριμένα κριτήρια ενός στρατευμένου ιδεολογικά στοχασμού. Γύρω από τα θέματα όμως που θίγει, οι απόψεις του είναι ενδιαφέρουσες, αν και μονομερείς, προκαλώντω; έναν εσωτερικό, άτυπο «διάλογο» με εκείνες του Καζάζη, που προβάλλουν την αντίθετη οπτική προσέγγισης. Το έργο του Κορδάτου είναι περιγραφικό, πληροφοριακό και ερμηνευτικό ως προς την εποχή και τις συνθήκες που την χαρακτηρίζουν. Η πιο πρόσφατη βιβλιογραφική αναφορά μας σχετίζεται με την επεξεργασία των Νόμων από τον Δ. Χατζημιχαήλ: εισαγωγή. μετάφραση, σχόλια. Ο σκοπός της συγκεκριμένη; μελέτης είναι περισσότερο φιλολογικός παρά φιλοσοφικός και ερμηνευτικόξ. Είναι χρήσιμες και έγκυρες οι πληροφορίες που παρέχονται για την εποχή, τη ζωή και το έργο του Γεμιστού με εντυπωσιακό πλούτο παραθεμάτων, και παραπομπών επεξεργασμένα κριτικά. 12

17 Ο Καββαδίας (1987) εξετάζει κατά προτεραιότητα τις οικονομικό; ιδέες του Πλήθωνος με πολλές προεκτάσεκ, χωρί; να εμβαθύνει το ίδιο στις απόψεις του για την κοινωνία, το στρατό και την πολιτική, είναι όμως η μελέτη του περιεκτική και κατατοπιστική. Το ιστορικό έργο των Σαββίδη και Hendrickx (2001) είναι καταλυτικό για τη μελέτη των ιστορικών στοιχείων της εποχή; διότι αποσαφηνίζεται το ευρύ ιστορικό πλαίσιο με μια συνδυαστική παγκόσμια προσέγγιση σε Ανατολή και Δύση. Το έργο είναι γραμμένο με αντικειμενικότητα δίνοντας με σαφήνεια και πληρότητα όλο το απαραίτητο πληροφοριακό υλικό, για να παρουσιαστεί η αντιστοιχία των ιδεών και απόψεων του Πλήθωνος με τα πράγματα. Η Σανσαρίδου-Ηendrίckx Θέκλα (1999) στη μελέτη της για το Χρονικό του Μορέως αναλύει εξαιρετικά το θέμα της εθνική; συνείδησης και του Νέου Ελληνισμού, εξετάζοντας συνολικά πώς ξεκινά και ενδυναμώνεται η νεοελληνική συνείδηση και η έννοια του εθνικισμού. Στο συγκεκριμένο έργο, η συηραφέω; δεν ενδιαφέρεται για την ειδική συμβολή του Γεμιστού στ/ν περαιτέρω τόνωση της ελληνική; εθνική; συνείδησης, γιατί αποτελεί ειδικό θέμα, ξένο προς το αντικείμενο της έρευνάς της. Αποτελεί κεντρικό στόχο της διατριβή; αυτής να το αναδείξει και να το προβάλλει. Η ιστορία ανακυκλώνεται, οι άνθρωποι βρίσκονται αντιμέτωποι με τα ίδια αδιέξοδα και ας αλλάζουν οι καιροί. Σε περιπτώσεις ηθικών, κοινωνικών. οικονομικών και πολιτικών κρίσεων. συνηθίζουν να στρέφονται στο παρελθόν για να αντλήσουν μηνύματα για το μέλλον. Η μελέτη του Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος στην εποχή μας, σε συνθήκες αγωνίας και κρίση; των κρατών και των λαών τους - ειδικότερα για την Ελλάδα - είναι περισσότερο από επίκαιρη, ίσως και ελπιδοφόρα. ΠΗΝΕΛΟΠΗ Α. ΚΆΖΑ,

18 Α'ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ Γ. ΓΕΜΙΣΤΟΥ-ΠΛΗΘΩΝΟΣ (τέλη 14 1J - αρχές 15 \1 αιώνα) 14

19 1. Τα ιστορικά γηονότα - Η κρίση Μετά την άλωση τη; Πόλης από τους Φράγκους Σταυροφόρους το 1204, το βυζαντινό κράτος κατακερματίστηκε από τους Βενετούς και Λατίνους χάνοντας την εδαφική του ακεραιότητα. Το καίριο χτύπημα είχε καταφερθεί'. Η εσωτερική ενότητα της Αυτοκρατορία; είχε διασπαστεί και η αυτοπεποίθηση είχε χαθεί. Τα μόνα κρατίδια που κράτησαν ελληνική διοίκηση ήταν το λεγόμενο Δεσποτάτο της Ηπείρου ( ), η Αυτοκρατορία της Γραπεζούντας ( ), η Αυτοκρατορία τη; Νίκαιας (I204~1261) και το Δεσποτάτο του Μιστρά ( ), που δραστηριοποιούνται κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο. Ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος, από το κράτος της Νίκαιας, ανακατέλαβε την Κωνσταντινούπολη το 12612, ωστόσο πολλά βυζαντινά τμήματα διατηρητικά παρέμεναν σε κατοχή Φράγκων, Βενετών, Σέρβων, Βουλγάρων στη Βαλκανική, και των πρωτοεμφανιζόμενων Τούρκων, που εξέφραζαν πολεμική διεκδίκηση; γη; από την αυτοκρατορία στο ανατολικό τμήμα της. Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η' Παλαιολόγο; ( ) ταξίδεψε δυο φορές στη Δύση για να ενεργοποιήσει βοήθεια στην προοπτική της τουρκικής απειλής3, επαναλαμβάνονταςτο εγχείρημα του προκατόχου του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου ( ). Το οριστικό Σχίσμα των δυο Εκκλησιών, το 1054, και η έκτοτε πάγια «εχθρική» προπαγάνδα της Ρώμης είχε θεμελιώσει στα μεγάλα λαϊκά στρώματα της Δύσης την εντύπωση ότι δεν άξιζε να κινητοποιηθούν για τους «σχισματικού; αυτούς 'Ελληνεω". Στο τουρκικό πρόβλημα η βυζαντινή διπλωματία, εκτός από τη βοήθεια των χριστιανών της Δύσης, επιχείρησε συμμαχίες και με ορθόδοξα κράτη των Βαλκανίων, αλλά οι ελπίδα; τους διαψεύστηκαν μετά την ήττα του Σέρβου Ιωάννη Όύγκλεση το 1371 στη μάχη της Μαρίτσας', Οι απανωτές συμφορές του Βυζαντίου έπεισαν τον Ιωάννη Η' Παλαιολόγο να παραβλέψει τη λαϊκή αντίδραση στο εσωτερικό και να επιχειρήσει την ένωση των Εκκλησιών πιστεύοντας ότι αυτό αποτελούσε το μόνο εμπόδιο για βοήθεια από τα ευρωπαϊκά κράτη. Μετά από διαβουλεύσεις με τον πάπα Ευγένιο Δ' πραγματοποιήθηκε η Σύνοδος τη; Φερράρας το 1438 και της Φλωρεντίας το Στις Συνόδους τον αυτοκράτορα πλαισίωναν κληρικοί και λόγιοι με κύροξ, όπως ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων, ο Γεώργιο; Σχολάριος και άwι 6. Τελικά το 1439 υπογράφτηκε η πολυπόθητη Ένωση, γεγονός που δίχασε το βυζαντινό κόσμο σε ι Savvides _ Hendrίckx, Byzantine liistory, σελ. 95ιc.ε. και Δέπος, Γ. Γεμιστός... σελ Savvides _ Hendrίckx, Byzantine Hisrory, σελ. 96. ] Την πρώτη φορά το 1423 και τη δεύτερη το Τσακτσίρω; - Ορφανουδάκη; - Θεοχάρη Μαρία, /nτoρία, σελ Τσακτσίρω; _ Ορφανουδάκη; - Θεοχάρη Μαρία, Ιοτορία, σελ Μανδηλάς, r. Γεμιοτός - Πλήθωι'. σελ Χατζημιχαήλ, εισαγωγή, μτφρ. και σχόλια στου; Νόμους, σελ

20 Ενωτικούς και ΑνΘενωτικούς. Πίσω από τη συμφωνία της Ένωσης κρυβόταν αφενός η αγωνιώδης ελπίδα των Βυζαντινών για βοήθεια από τη Δύση και αφετέρου οι βλέψεις της Δύσης προς την Ανατολή7. Ηγέτη; της παράταξης των Ενωτικών ήταν ο ίδιος ο αυτοκράτορας. Είχε τη συμπαράσταση πολλών λογίων, αρκετών κληρικών και λαϊκών, ειδικά των αρχαιολατρών, που ήταν αδύνατο να συμφιλιωθούν με την ιδέα της υποδούλωσης του Ελληνισμού. Ήταν δύσκολο ωστόσο, να πείσουν τις λαϊκές μάζες και τους φανατικούς μοναχούς, που είχαν «ποτιστείαπό το χρόνιο μίσος του εκκλησιαστικού διχασμού. Μαχητικό; αρχηγός των ανθενωτικών ήταν ο Γεώργιος Σχολάριος ή Γεννάδιος, παρόλο που είχε πάρει μέρος προσωπικά στη Σύνοδο της Φλωρεντίας (Ι 439). Ο διχασμός που προέκυψε, υπονόμευσε την άμυνα κατά του εχθρού αποσπώντας την προσοχή του λαού από τον κίνδυνο8. Σύμφωνα με την άποψη του Κ. Μανδηλά, η Εκκλησία ως θεσμός και ο χριστιανισμό; ως ιδεολογία είχαν προκαλέσει ανείπωτη ζημιά στο Βυζάντιο, γιατί - αντιπαλεύοντας κάθε τι ελληνικό ως ειδωλολατρικό - σταμάτησαν τ/ν εξέλιξη της ελληνικής πόλης και του πανάρχαιου ελληνικού θεσμού του Δήμου (καταργήθηκε τυπικά το 530) καταλύοντας τους αντίστοιχους πολιτικού; θεσμούς και τις ελευθερίες που εκπροσωπούσαν. Ο πολιτικό; μαρασμός προκάλεσε τον οικονομικό μαρασμό", Η παρακμή, που χαρακτήριζε ωστόσο την πολιτική και οικονομική κατάσταση, παραδόξως δεν αντιστοιχούσε στη λογοτεχνική και πνευματική παραγωγή. Η άνθηση των Γραμμάτων και Τεχνών οδήγησε το Βυζάντιο να ζήσει την τρίτη -και μεγαλύτερη- ανανέωση στο πεδίο αυτό, με αποτέλεσμα οι ιστορικοί να κάνουν λόγο για «Παλαιολόγεια Αναγέννηση» πριν από την Ευρωπαϊκή'", Κέντρο της ακμή; αυτής ήταν το Δεσποτάτο του Μιστρά και ο Γεώργιο; Γεμιστός Πλήθων, φιλόσοφος. που διατυπώνει τολμηρές για την εποχή του ιδέες ως αποκύημα ενός ιστορικά τραγικού αδιέξοδου και υποστηρίζει επιτακτικά την ανάγκη για πολιτική και κοινωνική ανασυγκρότηση του ξεπεσμένου πια βυζαντινού κόσμου!'. Όταν ο Κωνσταντίνος 'Α' Παλαιολόγφ; ( ) στέφεται στο Μιστρά αυτοκράτορα; μιας ετοιμοθάνατη; αυτοκρατορίας, η Πόλη ήταν «η μοναδική ελεύθερη νησίδα σε ένα τουρκοκρατούμενο πέλαγοξ», 7 Μανδηλάς. Γ. Γεμισrά; - Jlλήθων, σελ 152. Το μίσω; των Ανθενωτικών για του; Καθολικού; ήταν μεγάλο. ο Μέγας Δοϋκω; Λουκάς Νοταρά; είχε διακηρύξει ότι προτιμούσε το σαρίκι του Τούρκου, παρά τ/ μίτρα του Καθολικού επισκόπου, όπως διαβάζουμε στον CΙogg, Συνοπτική ισropία, σελ 8. Το Ισλάμ έδειχνε ανοχή στκ; θρησκευτικέ; μειονότητα; Υια αυτό και τα προνόμια που είχαν οι Χριστιανοί μετά την Άλωση. Δες: Dalrimple W., Ταξίδι... σελ Τσακτσίραο- Ορφανουδάκηι- Θεοχάρη Μαρία, Iσropία, σελ Μανδηλάς. Γ Γεμισrός - Πλήθων, σελ Κορρέ Αικατερίνη, «Η άλωση...», Το περιοδικό του Οικουμενικού EJJ.ηvισμού, τα/χ. 5, σελ 6-9. L1 KαλoιcαφιVΌς, Iσropία. σελ