ΓΕΩ-ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΜΕΡΟΣ Β

Transcript

1 ΓΕΩ-ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΜΕΡΟΣ Β Το παρόν άρθρο αποτελεί το δεύτερο μέρος ενός εισαγωγικού κειμένου στην έννοια και στην εξέταση της ενεργειακής ασφάλειας. Ο όρος αυτός έχει πολλές διαστάσεις είναι εξαιρετικά πολυσύνθετου & δυναμικού χαρακτήρα. Η παγκόσμια οικονομία βασίζεται στην καύση ορυκτών καυσίμων, αλλά ορισμένα κράτη έχουν δυσανάλογο ρόλο στην προμήθεια πετρελαίου και φυσικού αερίου στην παγκόσμια αγορά, γεγονός που κάνει τις πολιτικές και 106 ΜΑΪΟΣ 2012

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ τις εσωτερικές τους εξελίξεις να έχουν συνολική σπουδαιότητα για την παγκόσμια οικονομία. Η εξάρτηση αυτή δημιουργεί μια αστάθεια, απειλώντας την πολιτική, οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική κατάσταση. Δικαίως, λοιπόν, η ενεργειακή ασφάλεια έχει χαρακτηριστεί ως το μεγαλύτερο γεωστρατηγικό παιχνίδι της επόμενης πεντηκονταετίας. Γράφουν Ι. Βιδάκης, Γ. Μπάλτος και Φ. Χωματά 1 ΜΑΪΟΣ

3 Η έννοια της Ενεργειακής Ασφάλειας (Energy Security) είναι ένας σχετικά πρόσφατος όρος. Μπορεί να οριστεί ως η διαθεσιμότητα των πηγών ενέργειας, σε «επαρκείς» ποσότητες και σε «λογικές» τιμές, κατά την «κατάλληλη περίοδο». Η διακοπή του ενεργειακού εφοδιασμού δύναται να εμφανιστεί σε οποιοδήποτε σημείο της «αλυσίδας εφοδιασμού ενέργειας» και μπορεί να δημιουργήσει ενεργειακή κρίση σε μια περιοχή, σε μια χώρα, σε μια ευρύτερη περιφέρεια, ή σε ολόκληρο τον κόσμο. Η ενεργειακή ασφάλεια αποτελεί μεταξύ άλλων έναν όρο για τη «σύνδεση» μεταξύ της εθνικής ασφάλειας και της διαθεσιμότητας φυσικών πόρων για την κατανάλωση ενέργειας. Η έννοια της Ενεργειακής Ασφάλειας διαμορφώθηκε ιστορικά επηρεαζόμενη: από την εξέλιξη της στρατιωτικής τεχνολογίας κατά το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, από τη μεταβαλλόμενη ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στις χώρες παραγωγούς και τα κράτη καταναλωτές, από τη μεταβολή του Πρωτογενούς Ενεργειακού Μίγματος Προσφοράς των Μετα- Πολεμικών Οικονομιών (T.P.E.S.) 2. Αρχικά το θέμα της ενεργειακής ασφάλειας (όχι προσδιορισμένο πάντως με την τωρινή έννοια) αποτέλεσε πρόβλημα κυρίως των στρατιωτικών στελεχών και μάλιστα κατά τη διάρκεια συρράξεων και πολεμικών επιχειρήσεων. Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένα ιστορικά παραδείγματα: α. Το Δεκέμβριο του 1917 ο Κλεμανσώ θα προειδοποιήσει τον Γουίλσον ότι οι ΗΠΑ δεν θα πρέπει να αφήσουν τη μαχόμενη Γαλλία χωρίς πετρέλαιο, διότι μια ενδεχόμενη διακοπή του εφοδιασμού της θα προκαλούσε άμεση παράλυση του στρατού της και τον εξαναγκασμό της σε μια ειρήνη δυσμενή για τους Συμμάχους 3. β. Το εμπάργκο στο πετρέλαιο που επέβαλε ο Πρόεδρος Ρούσβελτ στην Ιαπωνία ενδεχόμενα ώθησε την τελευταία στον πόλεμο. Για τους Ιάπωνες δεν υπήρχε λύση: χωρίς πετρέλαιο, δεν μπορούσαν να πολεμήσουν και θα αναγκάζονταν να εγκαταλεί- ψουν τις μέχρι τότε κατακτήσεις τους. Αυτός ήταν άλλωστε και ο στόχος του Ρούσβελτ. Μια εναλλακτική για τους Ιάπωνες λύση ήταν να επιτεθούν πρώτοι, να καταλάβουν πετρελαιοπηγές σε γειτονικές περιοχές (στη Βόρνεο της τότε Ολλανδικής και Βρετανικής Ινδονησίας). Η ιαπωνική στρατιωτική κυβέρνηση του Τόγιο πήρε αυτή την απόφαση. Για να εξασφαλίσει τα νώτα της στην επέκταση προς τις Φιλιππίνες - Μαλαισία - Ινδοκίνα - Ταϋλάνδη και Ινδονησία, έπρεπε να εξουδετερωθεί ο αμερικανικός στόλος του Ειρηνικού, που είχε βάση στο Περλ Χάρμπορ, στο νησί Οάχου της Χαβάης. γ. Από τα σοβαρά προβλήματα του Ιταλικού Ναυτικού μετά το 1940, ήταν το ζήτημα της επάρκειας των καυσίμων, διότι οι Γερμανοί δεν τηρούσαν τις υποσχέσεις που είχαν δώσει για τον τακτικό του ανεφοδιασμό. Σύμφωνα με τους Ιταλούς, η ουσιώδης αυτή έλλειψη δεν επέτρεψε την πλήρη εκμετάλλευση της ναυτικής υπεροπλίας την οποία διέθετε από τις αρχές του Στο τέλος Απριλίου τα αποθέματα υγρών καυσίμων του Ναυτικού στη ξηρά είχαν εξαντληθεί και οι κινήσεις του 108 ΜΑΪΟΣ 2012

4 ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ Απέναντι: Η επιβολή εμπάργκο πετρελαίου στην Ιαπωνία από τον Πρόεδρο Ρούζβελτ, συνετέλεσε καίρια στην επίθεση του Περλ Χάρμπορ. (US Navy) Δεξιά: Ένα από τα επιχειρησιακά σφάλματα των Ιαπώνων κατά την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ ήταν ότι δεν κατέστρεψαν τις δεξαμενές καυσίμων του αμερικανικού στόλου, παρόλο που αποτελούσαν εύκολο στόχο. Στόλου να εξαρτώνται μόνο από τα καύσιμα που διέθεταν τα πλοία. Το καλοκαίρι του 1942, όταν τα στρατεύματα του Άξονα προέλαυναν προς το Σουέζ και η επέμβαση του Ιταλικού Στόλου στην Ανατολική Μεσόγειο θα ήταν ζωτικής σημασίας, τα πλοία των νηοπομπών προς τη Λιβύη ανεφοδιάζονταν από τις πετρελαιοδεξαμενές των θωρηκτών και των καταδρομικών, που έτσι ήταν καταδικασμένα σε αδράνεια. Γι αυτόν το λόγο ουσιαστικά, μετά από μάχη στα μέσα Ιουνίου τα θωρηκτά δεν έλαβαν πια μέρος σε πολεμικές αποστολές, και αργότερα τα μικρά τέθηκαν σε εφεδρεία 4. δ. Ένα από τα επιχειρησιακά σφάλματα των Ιαπώνων κατά τη διάρκεια της επίθεσης εναντίον της ναυτικής βάσης του Περλ Χάρμπορ ήταν ότι δεν κατέστρεψαν τις δεξαμενές καυσίμων του στόλου, παρόλο που αποτελούσαν εύκολο στόχο. Η καταστροφή τους θα ήταν καίριο πλήγμα για τις ΗΠΑ, γιατί θα ακινητοποιούσε τον αμερικανικό στόλο για μεγάλο διάστημα, ώσπου να αναπληρωθούν τα αποθέματα και να επισκευαστούν οι εγκαταστάσεις 5. για την παγκόσμια ενεργειακή ασφάλεια, πάσχει από συνεχείς συγκρούσεις, αναταραχές και αντιπαραθέσεις. Επομένως, η πολιτική σταθερότητα σε αυτή την περιοχή θα είναι το κλειδί στην ενεργειακή ασφάλεια, όπως και για την επίλυση των άλλων εντάσεων του 21ου αιώνα. β. Οικονομικοί λόγοι: Μια από τις σημαντικές απειλές στην ενεργειακή ασφάλεια είναι η μεγάλη αύξηση των τιμών της ενέργειας, είτε στις διεθνείς αγορές όπως έχει διαπιστωθεί σε αρκετές ενεργειακές κρίσεις όλα αυτά τα χρόνια (πραγματικές ή τεχνητές) είτε με την επιβολή των αυξήσεων των τιμών από ένα ολιγοπώλιο ή μονοπώλιο (προμηθευτή, καρτέλ ή χώρα). Στο Δυτικό κόσμο αρκετοί ισχυρίζονται ότι η απειλή μπορεί να προέλθει από μια ενιαία ενεργειακή υπερδύναμη, υπονοώντας κυρίως τη Ρωσία, επικαλούμενοι ως τεκμηρίωση την ενεργειακή διαμάχη Ρωσίας-Ουκρανίας. Πράγματι, ορισμένα κράτη είναι σε θέση να επηρεάσουν σημαντικά τις παγκόσμιες αγορές με τη δράση τους και μόνο. Αντί απλά να χειρίζονται ανταγωνιστικά τις τιμές, θα μπορούσαν να τις αυξήσουν με την (ακόμα και φημολογούμενη) αναστολή ή διακοπή του εφοδιασμού. Νέες απειλές για την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού έχουν προκύψει με τη μορφή του παγκόσμιου εντεινόμενου ανταγωνισμού για τις πηγές ενέργειας, λόγω του αυξημένου ρυθμού της εκβιομηχάνισης σε χώρες όπως η Ινδία και η Κίνα. Ο αυξημένος ανταγωνισμός για τους ενεργειακούς πόρους μπορεί να οδηγήσει σε συμβιβασμό συμφερόντων μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων, σε βάρος των λιγότερο ανεπτυγμένων οικονομιών. Η «Ομάδα των Πέντε», πρόδρομη συγκρότηση της G8, συνεδρίασε για πρώτη φορά το 1975 για να συντονίσει την οικονομική και ενεργειακή πολιτική στον απόηχο του Αραβικού εμπάργκο πετρελαίου του 1973, την άνοδο του πληθωρισμού και της παγκόσμιας οικονομικής ύφεσης. Άλλωστε μια απροσδόκητη αύξηση των τιμών των ενεργειακών πόρων δύναται να οδηγήσει σε διακοπή του εφοδιασμού. Για παράδειγμα, η σύγκρουση για το φυσικό αέριο μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας προκλήθηκε από τη διαφωνία τους σχετικά με την τιμή του φυσικού αερίου 6. γ. Περιορισμοί στις εξαγωγές ή οποιοδήποτε εμπάργκο Αναστολή του εφοδιασμού μπορεί επίσης να προκύψει ως αποτέλεσμα παγκόσμιων διεθνών κυρώσεων εναντίον μιας χώρας. Στις 11 Νοεμε. Το Νοέμβριο του 1944, ενώ δριμύ ψύχος σάρωνε την Ευρώπη, πράγμα που έκανε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις ακόμα δυσκολότερες, καθηλώθηκε η Συμμαχική προσπάθεια προέλασης στη Γερμανία, λόγω των δυσκολιών ανεφοδιασμού σε πυρομαχικά και, κυρίως, σε καύσιμα. Αποτέλεσμα ήταν ότι ενώ πλησίαζαν τα Χριστούγεννα του 1944, αντί ο πόλεμος να περατωθεί, είχε ουσιαστικά τελματωθεί στο Δυτικό Μέτωπο. Υπάρχουν συγκεκριμένοι συντελεστές που μπορούν να προκαλέσουν διαταραχές του ενεργειακού εφοδιασμού. α. Πολιτικοί λόγοι: Επειδή η ενέργεια μπορεί να θεωρηθεί ως ένα υψηλό πολιτικό ζήτημα, οι συγκρούσεις ή ακόμα και οι εντάσεις - διαμάχες, μεταξύ των χωρών που παράγουν ενέργεια (καθώς και των χωρών διαμετακόμισης ενεργειακών πόρων) και των κρατών που καταναλώνουν ενέργεια, μπορούν να επιφέρουν διαταραχές του ομαλού εφοδιασμού. Η ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, η οποία θα συνεχίσει να είναι απολύτως ζωτικής σημασίας ΜΑΪΟΣ

5 βρίου του 1965 ο Ίαν Σμιθ προέβη στη μονομερή ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Νότιας Ροδεσίας από την Αγγλία. Η τελευταία καταδίκασε αυτήν την πράξη και επέβαλε στη Νότια Ροδεσία εμπορικούς περιορισμούς και εμπάργκο στο πετρέλαιο, ενώ δεν κατέφυγε σε στρατιωτική επέμβαση. Ο ΟΗΕ επικρότησε την απόφαση της Αγγλίας να επιβάλει ναυτικό αποκλεισμό στην Πορτογαλική Μοζαμβίκη ώστε να εμποδίσει τον εφοδιασμό της Ροδεσίας με πετρέλαιο, αν και ο Σμιθ στηριζόταν στη βοήθεια της ρατσιστικής κυβέρνησης της Νότιας Αφρικής, η οποία παραβίαζε τις κυρώσεις. Πρόσθετο παράδειγμα, η πετρελαϊκή κρίση του 1973, που προκλήθηκε από τους περιορισμούς των εξαγωγών που έγιναν από τον ΟΠΕΚ. δ. Πόλεμος, τρομοκρατική επίθεση ή πολιτική αστάθεια της παραγωγής ενέργειας μιας χώρας Αυτοί οι συντελεστές ενδέχεται να διαταράξουν την εξερεύνηση, την παραγωγή, τη μεταποίηση - επεξεργασία ή τη μεταφορά της ενέργειας. Λόγω της ζωτικής τους σημασίας οι ενεργειακές πηγές είναι λογικό να αποτελούν κατά προτεραιότητα στόχους για επιθέσεις που επιδιώκουν να αποδυναμώσουν τις υποδομές και να προκαλέσουν σημαντικά προβλήματα στην κοινωνική ζωή. Η Διεθνής Υπηρεσία Ενέργειας υπολογίζει ότι κατά τα τελευταία 30 χρόνια υπήρξαν 17 περιπτώσεις αναταραχής στην προμήθεια πετρελαίου που αφο- Επάνω και κάτω: Τρομοκρατικές επιθέσεις εναντίον αγωγών πετρελαίου ή φυσικού αερίου και κατά δεξαμενόπλοιων μπορούν να απειλήσουν την ενεργειακή ασφάλεια. Απέναντι: Το μεγαλύτερο διυλιστήριο της Σαουδικής Αραβίας έγινε στόχος τρομοκρατικής επίθεσης, υπογραμμίζοντας τους κινδύνους για την ενεργειακή ασφάλεια. 110 ΜΑΪΟΣ 2012

6 ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ Τα τελευταία 30 χρόνια υπήρξαν 17 περιπτώσεις αναταραχής στην προμήθεια πετρελαίου που αφορούσαν περισσότερα από μισό εκατομμύριο βαρέλια χαμηλότερη παραγωγή την ημέρα. ποσοστό αυτό θα αυξηθεί στο 60% κατά τα επόμενα είκοσι χρόνια. ε. Φυσικές καταστροφές, ατυχήματα, Περιβαλλοντικοί ή τεχνικοί λόγοι Η κλιματική αλλαγή θα πολλαπλασιάσει τις ήδη υπάρχουσες εντάσεις με την αύξηση της συχνότητας και της σοβαρότητας των ακραίων καιρικών φαινομένων, συμβάλλοντας στον κίνδυνο διαταραχής του ενεργειακού ανεφοδιασμού. Μεγάλο μέρος των παγκόσμιων αποθεμάτων σε υδρογονάνθρακες βρίσκεται σε περιοχές ευάλωτες στις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος. Πολλά κράτη που παράγουν πετρέλαιο και φυσικό αέριο αντιμετωπίζουν ήδη σημαντικά κοινωνικά, οικονομικά και δημογραφικά προβλήματα. Οι ισορροπίες είναι λεπτές και η αστάθεια είναι πιθανό να αυξηθεί. Το γεγονός αυτό, σύμφωνα με τον Javier Solana, ενδέχεται να τροφοδοτήσει ακόμα μεγαλύτερη ενεργειακή ανασφάλεια και ανταγωνισμό για τους πόρους. Άλλο παράδειγμα αποτελεί ο τυφώνας «Katrina», που οδήγησε σε καταστροφιρούσαν περισσότερα από μισό εκατομμύριο βαρέλια χαμηλότερη παραγωγή την ημέρα. Οι 14 από αυτές ήταν στη Μέση Ανατολή. Ένα από τα παραδείγματα από την έποψη αυτή αποτελούν οι τρομοκρατικές επιθέσεις σε υποδομές αγωγών στο Ιράκ, στην Τουρκία, στην Αίγυπτο, στη Συρία και σε δεξαμενόπλοια μεταφοράς αργού. Η Αλ Κάιντα έχει απειλήσει για τη διενέργεια «οικονομικής τζιχάντ» με επιθέσεις εναντίον ενεργειακών εγκαταστάσεων (έχουν πραγματοποιηθεί εναντίον ενός γαλλικού δεξαμενόπλοιου στον Περσικό Κόλπο και του μεγαλύτερου διυλιστηρίου πετρελαίου της Σαουδικής Αραβίας). Ακόμη και εάν οι επιθέσεις αυτές δεν είναι επιτυχείς, μπορούν εύκολα να αποσταθεροποιήσουν την αγορά και να αυξήσουν τα ασφάλιστρα. Μια τέτοια ευπάθεια αφορά τις γραμμές επικοινωνίας και μεταφοράς. Το σαράντα τοις εκατό παγκοσμίως των προμηθειών πετρελαίου διέρχονται σήμερα μέσα από τα στενά του Ορμούζ στον Περσικό Κόλπο, και οι ειδικοί υπολογίζουν ότι το κές βλάβες στις υποδομές ενέργειας των ΗΠΑ και προκάλεσε ορισμένες διαταραχές στον ενεργειακό εφοδιασμό περιοχών. Παράγοντες Ενεργειακής Ασφάλειας Από ποιους παράγοντες εξαρτάται η ενεργειακή ασφάλεια μιας χώρας; Η ύπαρξη φυσικών αποθεμάτων ορυκτών καυσίμων και ιδιαίτερα υδρογονανθράκων στην επικράτεια ενός κράτους, αποτελούν κατ αρχήν συντελεστή απελευθέρωσης από ζητήματα ενεργειακής ασφάλειας. Ωστόσο, αυτά τα αποθέματα θα πρέπει να μπορούν να αξιοποιηθούν οικονομικά (σχετικά φθηνό κόστος εξόρυξης, περαιτέρω επεξεργασίας, μεταποίησης σε τελικά προϊόντα αλλά και μεταφορά, διάθεσή τους στην κατανάλωση). Ειδικότερα, εάν τα προηγούμενα κόστη δεν είναι ανταγωνιστικά σε σχέση με τις επικρατούσες τιμές των εν λόγω ειδών, (υδρογονανθράκων και των παραγώγων τους) δεν συμφέρει προσωρινά η εκμετάλλευσή τους. Θα πρέπει να αναμένεται ΜΑΪΟΣ

7 η αύξηση των διεθνών τιμών, τόση ώστε να καλύπτεται το συνολικό κόστος και να υπάρχει και σχετικά αυξημένο κέρδος, λόγω του συνήθους υψηλού ρίσκου που φέρει ο συγκεκριμένος κλάδος. Φυσικά η αύξηση των διεθνών τιμών ευνοεί και τις περαιτέρω διερευνήσεις - ανακαλύψεις νέων κοιτασμάτων (επέκταση), την πρόοδο της τεχνολογίας (εξέλιξη), τη στροφή προς άλλες μορφές ενέργειας (υποκατάσταση), την μείωση της κατανάλωσης ενέργειας (εξοικονόμηση). Φυσικά μια αύξηση στην τιμή του πετρελαίου επηρεάζει την οικονομία μιας χώρας μέσω διάφορων συντελεστών, όπως η άνοδος του κόστους παραγωγής, ο πληθωρισμός, η μείωση των εισοδημάτων, ίσως και κάποιων εταιρεικών κερδών και η μεταφορά πόρων από τα κράτη που καταναλώνουν πετρέλαιο προς τις πετρελαιοπαραγωγές χώρες, καθώς και από τον Ιδιωτικό προς τον Δημόσιο τομέα. Η αύξηση της τιμής του πετρελαίου δύναται να θεωρηθεί ως Για παράδειγμα, οι αυξήσεις στις τιμές του πετρελαίου μετά το 1973 μετέβαλαν σε οικονομικά εκμεταλλεύσιμα τα αποθέματα υδρογονανθράκων της Βόρειας Θάλασσας, επέφεραν βελτίωση της τεχνολογίας στην κατεύθυνση της ελάττωσης της ενέργειας και στην υποκατάσταση των εξαντλούμενων ορυκτών καυσίμων με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (σε συνδυασμό με τα περιβαλλοντικά ζητήματα που ταυτόχρονα σχεδόν ανεδείχθησαν), έφεραν στο προσκήνιο την πυρηνική ενέργεια. Η Γαλλία (περισσότερο λόγω πολιτικής απόφασης για μη εξάρτηση, αλλά και άλλες φτωχές σε υδρογονάνθρακες χώρες), για την παραγωγή ηλεκτρισμού έφθασε να χρησιμοποιεί την πυρηνική ενέργεια σε ποσοστό 75%. ένας «πρωτογενής έμμεσος φόρος» που επιβάλλεται σε ένα κράτος που εισάγει πετρέλαιο από μια πετρελαιοπαραγωγό χώρα. Ταυτόχρονα όμως, μέσω της (συνήθους) ειδικής ποσοστιαίας φορολογίας των καυσίμων, αυξάνεται περαιτέρω η λιανική τιμή του πετρελαίου και των παραγώγων του (δευτερογενής έμμεσος φόρος). Η καταβολή αυτών των φόρων καθίσταται εφικτή κυρίως λόγω της μείωσης των δαπανών (καταναλωτικών ή επενδυτικών) στις χώρες που το εισάγουν και το καταναλώνουν. Η υφιστάμενη ανελαστικότητα του πετρελαίου ως αγαθού, οικονομικά σημαίνει ότι η τυχόν παρατηρούμενη μείωση της κατανάλωσής του μετά από μια άνοδο της τιμής του τελικά θα επιφέρει αύξηση της συνολικής δαπάνης. Ένας δεύτερος παράγοντας απεξάρτησης, είναι η διαθεσιμότητα εναλλακτικών και οικονομικά εκμεταλλεύσιμων πηγών ενέργειας, στις χώρες που δεν διαθέτουν αποθέματα υδρογονανθράκων. Για παράδειγμα ο άνθρακας αποτέλεσε ιστορικά 7 την πρώτη βιομηχανική πηγή ενέργειας και εξακολουθεί για κράτη όπως την Κίνα να καλύπτει μεγάλο ποσοστό των ενεργειακών αναγκών. Στην περίπτωση που ένα κράτος δεν κατέχει ορυκτά αποθέματα για ενεργειακή εκμετάλλευση, η πυρηνική ενέργεια μπορεί να αποτελέσει μια συμβιβαστική λύση ενεργειακής ανεξαρτησίας. Στη διάρκεια της δεκαετίας του '50, αρχικά ήταν διάχυτη η αισιοδοξία ότι η πυρηνική αποτελούσε τη νέα μορφή ενέργειας που θα κάλυπτε τις παγκόσμιες ενεργειακές ανάγκες με πολύ χαμηλό κόστος. Το τίμημα όμως είναι μεγάλο. Τα ατυχήματα είχαν δραματικές, μακροχρόνιες επιπτώσεις και η αντιμετώπισή τους ήταν αναποτελεσματική και υψηλού κόστους. Το κόστος λειτουργίας τους ήταν υψηλό καθόσον απαιτείται ουράνιο ως καύσιμο. Μεγάλο πρόβλημα αποτελεί επίσης το κόστος της επεξεργασίας και της αποθήκευσης των πυρηνικών αποβλήτων. Σύμφωνα με στατιστικά στοιχεία της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας, υπάρχουν σε 112 ΜΑΪΟΣ 2012

8 ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ παράδειγμα η Entergy και η Southern Company, ενώ αντιθέτως οι εξελίξεις μπορεί να ωφελήσουν εταιρείες παραγωγής θερμικής ενέργειας, όπως η Arch Coal και η Peabody Energy. Ο επικεφαλής της Διεθνούς Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) Γιουκίγια Αμάνο με δηλώσεις του (στο πυρηνικό εργοστάσιο του Τσέρνομπιλ, με αφορμή την 25 η επέτειο της καταστροφής που έσπειρε τον πυρηνικό όλεθρο στην Ουκρανία) υπερασπίστηκε την πυρηνική επιλογή, δηλώνοντας πως η κρίση στην Ιαπωνία δεν μπορεί να υποβαθμίσει την αξία της. Η συμμαχία (ή γενικότερα οι καλές σχέσεις) μιας χώρας με ένα ισχυρό κράτος, πλούσιο σε ενεργειακές πηγές, την αποδεσμεύει (ολικά ή κατά ένα μέρος) από την εξάρτησή της από τους υδροαναθεώρηση των σκέψεων σε ό,τι αφορά στην πυρηνική πολιτική που ακολουθείται: επανεξέταση της πυρηνικής στρατηγικής, σύνοδος ειδικών επί θεμάτων πυρηνικής ασφάλειας της Ευρώπης, με στόχο να συντονιστεί η πολιτική της ΕΕ, ενώ ο πρόεδρος της περιβαλλοντικής επιτροπής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ζήτησε να πραγματοποιηθούν δοκιμές αντοχής (stress tests) στους 143 πυρηνικούς σταθμούς που υπάρχουν σε όλη την Ευρώπη. Αξίζει να σημειωθεί πως, όπως αναφέρουν οι «Financial Times», οι εταιρείες που επηρεάζονται περισσότερο από την αναστολή αυτών των σχεδίων είναι οι εταιρείες εξόρυξης και επεξεργασίας ουρανίου, όπως η Cameco και η USEC, καθώς και αυτές που κατασκευάζουν αντιδραστήρες όπως η Areva, η Toshiba και η General Electric. Ευάλωτες εμφανίζονται επίσης αμερικανικές εταιρείες που βρίσκονται εν μέσω επαναδειοδότησης ή ανάπτυξης πολλών αντιδραστήρων, όπως για Απέναντι: Οι αυξήσεις στις τιμές του πετρελαίου μετά το 1973 μετέβαλαν σε οικονομικά εκμεταλλεύσιμα τα αποθέματα υδρογονανθράκων της Βόρειας Θάλασσας. Αριστερά: Η χρήση πυρηνικών αντιδραστήρων για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της Γαλλίας υπερβαίνει το 75%. Αυτός είναι ο πυρηνικός σταθμός της Κατενόμ. λειτουργία παγκοσμίως 442 πυρηνικοί αντιδραστήρες, σε 32 χώρες, παράγοντας το 15% του ηλεκτρισμού, ενώ 65 νέες μονάδες βρίσκονται υπό κατασκευή. Το 2010 μάλιστα ξεκίνησε η κατασκευή 14 νέων αντιδραστήρων στην Κίνα, στη Ρωσία, στην Ινδία, στην Ιαπωνία και στη Βραζιλία. Η Γαλλία με τους 58 αντιδραστήρες της αναδεικνύεται πρωταθλήτρια στον τομέα, με ποσοστό ενεργειακής κάλυψης 78%. Για να τους λειτουργήσει, καταναλώνει περίπου τόνους ουρανίου καυσίμου το χρόνο. Τον Ιούνιο του 2010 η Ιαπωνία αποκάλυπτε τα σχέδιά της για κατασκευή εννέα πυρηνικών αντιδραστήρων ως το 2020 και πέντε ακόμα ως το 2030, εκτός των πενήντα πέντε μονάδων που ήδη λειτουργούν, με στόχο να καλύψει κατά το ήμισυ την εγχώρια ζήτηση ηλεκτρισμού από ατομική ενέργεια. Όμως, ο σεισμός της 11 ης Μαρτίου του επομένου έτους και το τσουνάμι που προξένησε την πυρηνική καταστροφή στο εργοστάσιο της Φουκουσίμα, θεωρείται ότι θα σηματοδοτήσουν μια στροφή προς τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, (εστίαση στα φωτοβολταϊκά, καθώς αιολικά πάρκα και θερμοηλεκτρικές μονάδες εμπίπτουν σε περιορισμούς ως προς τη χωροθέτησή τους). Το ξύπνημα του πυρηνικού εφιάλτη στην Ιαπωνία φέρεται να προκαλεί την Ήδη η Γερμανία ανακοίνωσε το κλείσιμο και των επτά πυρηνικών της αντιδραστήρων, που τέθηκαν σε λειτουργία πριν από το 1980, ενώ η Ελβετία ανακοίνωσε ότι παγώνει τα σχέδιά της για την κατασκευή νέων πυρηνικών μονάδων. Επανεξέταση της πυρηνικής ασφάλειας ζήτησαν επίσης και άλλα μέλη της ΕΕ, όπως η Βρετανία, η Βουλγαρία και η Φινλανδία. Στην Τουρκία πληθαίνουν οι αντιδράσεις για τον πυρηνικό σχεδιασμό. Από την άλλη πλευρά, η Ρωσία, η Κίνα, η Πολωνία, ακόμα και η Χιλή δήλωσαν πως θα συνεχίσουν τα σχέδιά τους για κατασκευή αντιδραστήρων. Επίσης η Ιταλία, η Ολλανδία, η Σουηδία και η Τσεχία δεν σκοπεύουν να αλλάξουν τα σχέδιά τους σε ό,τι αφορά την πυρηνική ενέργεια. ΜΑΪΟΣ

9 Επάνω: Μια πολιτική αποθήκευσης αποτελεί σημαντικό εργαλείο για την εξασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού. Κάτω: Ο άνθρακας εξακολουθεί να καλύπτει σημαντικό ποσοστό των ενεργειακών αναγκών σε κράτη όπως η Κίνα. γονάνθρακες, (τρίτος παράγοντας αυτονόμησης). Για παράδειγμα, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου κάλυπταν τις ενεργειακές τους προμήθειες σε προνομιακές τιμές από την πρώην ΕΣΣΔ. Ακόμα και οι πλούσιες σε πόρους Αραβικές χώρες στο πλαίσιο της εθνικής αλληλεγγύης, παρά τις κατά καιρούς αντιπαλότητες, φροντίζουν εν μέρει για τον ομαλό εφοδιασμό των γειτονικών τους κρατών που δεν κατέχουν ή δεν έχουν αναπτύξει τις πηγές τους. Τέταρτο παράγοντα απεξάρτησης μπορεί να αποτελέσει η αξιοποίηση της γεωγραφικής θέσης των χωρών που δεν διαθέτουν αποθέματα υδρογονανθράκων, ώστε να αναδειχθούν σε περιοχές διακίνησης, διασύνδεσης και μεταφοράς τους ή/ και σε ενεργειακά κομβικά κέντρα. Τη γεωγραφική τους θέση μπορούν να εκμεταλλευτούν συνυπογράφοντας συμβόλαια με τις χώρες παραγωγούς, αγοράς και μεταφοράς ενεργειακών πόρων με αμοιβαία οφέλη μειώνοντας σε ορισμένο βαθμό την ενεργειακή τους εξάρτηση. Η Τουρκία αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα καθόσον μεταφέρει πόρους από το Αζερμπαϊτζάν (πετρέλαιο), το Ιράκ (πετρέλαιο) και το Ιράν (φυσικό αέριο), επιδιώκοντας την εξέλιξή της σε «ενεργειακή γέφυρα» με την ανάλογη απόδοση 8. Αντίθετα, η Ουκρανία δεν μπορεί να έχει ανάλογη ικανή διαπραγματευτική ισχύ απέναντι στη Ρωσία. Φυσικά, κύριο παράγοντα ενεργειακής ανεξαρτησίας αποτελεί η γενική οικονομική ισχύς μιας χώρας. Στην περίπτωση χωρών που δεν διαθέτουν υδρογονάνθρακες, η δυνατότητά τους να χρηματοδοτήσουν εισαγωγές ενεργειακών πόρων ή/ και την αξιοποίηση διαφόρων μορφών ΑΠΕ, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Για παράδειγμα η Κίνα με την ανταγωνιστική της οικονομία, μπορεί να αναζητήσει παγκοσμίως και έχει τη δυνατότητα να αγοράσει τις ποσότητες των ενεργειακών πηγών που της χρειάζονται. Ωστόσο, μια υπερβολική αύξηση των ενεργειακών τιμών θα πλήξει το πλεονέκτημα της ανταγωνιστικότητας, (άνοδος του κόστους παραγωγής αγαθών). Από την άλλη πλευρά η Γερμανία επέλεξε τη γειτονική της Ρωσία για την κάλυψη βασικού μέρους των αναγκών της. Τέλος επισημαίνεται ότι οι ΗΠΑ μετά το 1973 αξιοποιούν πολύ δραστήρια την εξωτερική τους πολιτική για την επίτευξη ενεργειακής ασφάλειας. Σημειώνεται ότι η Αμερικανίδα ΥΠΕΞ Hillary Clinton κατά την ακρόασή της ενώπιον της Γερουσίας, για την επικύρωση ανάληψης των καθηκόντων της στις αρχές του 2009, τόνισε ιδιαίτερα το ζήτημα της ενεργειακής απεξάρτησης της Ευρώ- 114 ΜΑΪΟΣ 2012

10 ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ Η Τουρκία μεταφέρει πόρους από το Αζερμπαϊτζάν (πετρέλαιο), το Ιράκ (πετρέλαιο) και το Ιράν (φυσικό αέριο), επιδιώκοντας την εξέλιξή της σε «ενεργειακή γέφυρα» με την ανάλογη απόδοση. Επίλογος Η ενέργεια διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην εθνική ασφάλεια κάθε κράτους, ως καύσιμο για να τροφοδοτήσει την οικονομική του μηχανή. Η άνιση κατανομή των ενεργειακών πόρων μεταξύ των χωρών έχει οδηγήσει σε σημαντικές ασυμμετρίες. Οι απειλές για την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού περιλαμβάνουν την πολιτική αστάθεια πολλών κρατών που διαθέτουν ενεργειακές πηγές, την χειραγώγηση του ενεργειακού εφοδιασμού, τον ανταγωνισμό για τους ενεργειακούς πόρους, τις επιθέσεις σε υποδομές εφοδιασμού, καθώς και τα ατυχήματα, τις φυσικές καταστροπης από τη Ρωσία. Πρόσθετα στην 45 η Διάσκεψη Ασφάλειας του Μονάχου, (Munich Security Conference, 6-8 Φεβρουαρίου 2009), ο Αμερικανός Αντιπρόεδρος Joseph Biden και Αμερικανοί σύμβουλοι, αναφερόμενοι στην ενεργειακή ασφάλεια, κατέστησαν σαφές ότι η αμερικανική κυβέρνηση θα δώσει έμφαση στον περιορισμό της εξάρτησης των συμμάχων της από το ρωσικό φυσικό αέριο και πετρέλαιο, διαμορφώνοντας τον «Ψυχρό Ενεργειακό Πόλεμο». Αυτός συνεπάγεται μεταξύ άλλων και την αναδιανομή σφαιρών επιρροής στη Μέση Ανατολή. Η Ουάσιγκτον είναι βέβαιο ότι θα επιχειρήσει να χρησιμοποιήσει τη στρατιωτική συμμαχία του ΝΑΤΟ ως ένα μέσο για την αύξηση της ενεργειακής ασφάλειας. Πολιτικές Ενεργειακής Ασφάλειας Οι πολιτικές ενεργειακής ασφάλειας μπορούν γενικά να ταξινομηθούν σε δύο κύριες κατηγορίες: βραχυπρόθεσμες και μακροχρόνιες. Οι πρώτες μπορούν να διακριθούν στις εξής δύο ομάδες: «Διαφοροποίηση» και «Αποθήκευση». Αυτές μπορούν να αναλυθούν ως ακολούθως: α. Αποθήκευση: Το πρώτο εργαλείο για την εξασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού είναι η πολιτική αποθήκευσης. Μετά την πρώτη πετρελαϊκή κρίση, ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας (IEA, ΔΟΕ) έθεσε την υποχρέωση για τα μέλη του τήρησης αποθεμάτων ως μια πολιτική διασφάλισης των επιπτώσεων μετά από μια απρόσμενη αύξηση των τιμών ή διακοπή του εφοδιασμού με πετρέλαιο. Η ελάχιστη ποσότητα που καθορίστηκε για τα αποθέματα πετρελαίου, σε κλίμακα χρόνου, ήταν η κάλυψη τρεχουσών αναγκών για ενενήντα ημέρες 9. Όσον αφορά στο φυσικό αέριο, παρά το γεγονός ότι ο ΔΟΕ δεν ορίζει συγκεκριμένες ελάχιστες απαιτήσεις για την αποθήκευσή του, (όπως στην περίπτωση του πετρελαίου), οι χώρες που χρησιμοποιούν περισσότερο φυσικό αέριο έχουν κατασκευάσει εγκαταστάσεις αποθήκευσης στο εσωτερικό τους ή και ακόμα και στο εξωτερικό. Η χωρητικότητα αποθήκευσης ορισμένων χωρών για το φυσικό αέριο έχουν ως εξής: Αυστρία 32%, Γαλλία 26%, Γερμανία 22%, Ιταλία 22% 10. β. Διαφοροποίηση: Η πιο σημαντική πολιτική για να διασφαλιστεί ο ενεργειακός εφοδιασμός μιας χώρας γενικά, είναι η διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας, των προμηθευτών, των μορφών ενέργειας, των χωρών και των οδών εφοδιασμού. Η διαφοροποίηση μπορεί να αναφέρεται σε βραχυπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο πλαίσιο. Δεδομένου ότι η πα- γκόσμια οικονομία φέρεται να εξαρτάται απόλυτα από το πετρέλαιο, οι άλλες πηγές ενέργειας όπως ο άνθρακας, το φυσικό αέριο και οι ΑΠΕ θεωρούνται ως διαφοροποίηση πηγών - εργαλεία για τη μείωση της υφιστάμενης εξάρτησης από το πετρέλαιο. Ωστόσο στις περισσότερες περιπτώσεις η ανάπτυξή τους καθώς και η ανακάλυψη και εκμετάλλευση νέων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων αναφέρονται σε μακροχρόνιο ορίζοντα. Οι ΗΠΑ αξιοποιούν πολύ δραστήρια την εξωτερική τους πολιτική για τη διαφοροποίηση του ενεργειακού τους εφοδιασμού από πετρελαιοπαραγωγές χώρες, λόγω του γεγονότος ότι τα ζητήματα της ενέργειας και της ενεργειακής ασφάλειας θεωρούνται ως θέματα εθνικής ασφάλειας. Το Ιράκ είναι ο κύριος προμηθευτής πετρελαίου στις ΗΠΑ και αυτό φαίνεται να ήταν ο πιο σημαντικός λόγος για τη διεξαγωγή του ιρακινού πολέμου. Επίσης η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει διαμορφώσει ορισμένα σχέδια διαφοροποίησης για την εξασφάλιση ενέργειας για την Ευρώπη και προκειμένου να ικανοποιήσει αυτόν τον στόχο η ΕΕ υλοποιεί το πρόγραμμα INOGATE (διακρατική μεταφορά πετρελαίου και φυσικού αερίου στην Ευρώπη). Το πιο σημαντικό έργο του INOGATE είναι τα Διευρωπαϊκά Δίκτυα. Το έργο προωθεί την περιφερειακή ολοκλήρωση των συστημάτων αγωγών και διευκολύνει τη μεταφορά του πετρελαίου και του φυσικού αερίου από την περιοχή της Κασπίας στην Ευρωπαϊκή αγορά. Η Ρωσία αποτελεί επίσης ένα καλό παράδειγμα σε αυτήν τη θεώρηση. Όπως είναι γνωστό η Ρωσία είναι η μεγαλύτερη χώρα εξαγωγέας φυσικού αερίου στον κόσμο και προσπαθεί να διαφοροποιήσει τους άξονες εξαγωγής του φυσικού της αερίου, ώστε να μειωθεί η ενεργειακή της εξάρτηση από τις εξαγωγές της μέσω συγκεκριμένων χωρών. Συνεπώς το πρόβλημα της διαφοροποίησης μπορεί να αφορά και σε κράτη που κατέχουν ενεργειακούς πόρους. φές, την επιβάρυνση του περιβάλλοντος, την αύξηση της τρομοκρατίας, και την κυρίαρχη εξάρτηση των χωρών από «ξένο-εισαγόμενο» πετρέλαιο. Οι περιορισμένες προμήθειες, η άνιση κατανομή, η μη ανανεωσιμότητα και το αυξανόμενο κόστος των ορυκτών καυσίμων, όπως το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, δημιουργούν την ανάγκη οι ενεργειακές πηγές να εξελιχθούν σε πιο βιώσιμες, στο εγγύς μέλλον. Η ενεργειακή ασφάλεια έχει αναδειχθεί σ ένα από τα κορυφαία ζητήματα στον κόσμο στο βαθμό που σήμερα το πετρέλαιο και άλλοι ενεργειακοί πόροι έχουν αποκτήσει ζωτική σημασία για τις κοινωνίες όλου του κόσμου. Ωστόσο, με τα ποσοστά παραγωγής πετρελαίου να μειώνονται και την κορύφωση της παραγωγής του, αν δεν έχει ήδη επέλθει, να πλησιάζει, υπάρχει παγκόσμια προσπάθεια για την προστασία των πόρων που έχουν απομείνει, αλλά και σφοδρός ανταγωνισμός για την κατανομή των ενεργειακών πηγών σύμφωνα με τα επί μέρους συμφέροντα και οφέλη. Υποσημειώσεις 1. Μέλη του Κέντρου Αμυντικών, Ενεργειακών και Γεωπολιτικών Ερευνών (ΚΑΕΓΕ), defencenter-energeo.org/. Το Κέντρο υπάγεται στο Εργαστήριο Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων, Γεω-οικονομίας και Γεωπολιτικής του Πανεπιστημίου Αιγαίου με διευθυντή τον Καθηγητή Γιάννη Καρκαζή, (GEOPOL - gr/geopolab/). Οι συγγραφείς δέχονται ευχαρίστως ιδέες και κρίσεις ανατροφοδότησης στην ηλεκτρονική διεύθυνση: geopolitics.studies@gmail. com 2. Total Primary Energy Supply, Πρωτογενής Ενεργειακή Τροφοδοσία ( ΠΕΝΕΤ ή TPES). 3. Mohr Anton, «The Oil War», London, (Martin Hopkinson & Co. Ltd, 1926), σελ Πηγή: Γ. Μεζεβίρη, Αντιναυάρχου ε.α., «Τα πορίσματα του Ναυτικού Πολέμου της Μεσογείου», Αθήναι Το 2009, βλ. getdoc.do?type=im-press&reference= STO45753&language=EL 7. Βλ. αναλυτικότερα άρθρο μας σχετικά με την Γεωενέργεια στο περιοδικό «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τεύχος 3, Απρίλιος Βλ. αναλυτικότερα άρθρα μας σχετικά με τον ενεργειακό τομέα της Τουρκίας στο περιοδικό «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 24, Ιανουάριος 2012 και τ. 25 Φεβρουάριος Σήμερα τα αποθέματα πετρελαίου των μελών του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας είναι περίπου 4 δισ. βαρέλια και από αυτά τα 1,4 δισ. είναι υπό τον άμεσο έλεγχο των κρατών και των κυβερνήσεων και τα υπόλοιπα αποτελούν εμπορικά αποθέματα (IEA, 2005). 10. Παγκόσμια Τράπεζα, ΜΑΪΟΣ