Ενεπίγραφοι κοπτικοί λύχνοι του Μουσείου Μπενάκη (πίν )

Transcript

1 Ενεπίγρφι κπτικί λύχνι τυ Μυσείυ Μπενάκη (πίν ) Κάτι ΛΒΕΡΔΥ-ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ Δελτίν XAE 6 ( ), Περίδς Δ'. Στη μνήμη τυ Πνγιώτη Μιχελή ( ) Σελ ΑΘΝΑ 1972

2 ΕΝΕΠΙΓΡΑΦί ΚΠΤΙΚΙ ΛΥΝΙ ΤΥ ΜΥΣΕΙΥ ΜΠΕΝΑΚ ( ΠΙΝ ) Ή μελέτη κι ή πρυσίση της μικρής μάδς λύχνν άπ την συλλγή τυ Μυσείυ Μπενάκη ' πρυσιάζει ιδιίτερ ενδιφέρν τόσ γι τυς μελετητές λύχνν, όσ κι γι' υτύς πύ σχλύντι μέ τν κπτικό κόσμ. Περιλμβάνει ένν πό τυς πι ντιπρσπευτικύς τύπυς κπτικών λύχνν, πύ μέ τις φιερμτικές τυς επιγρφές μς δίνυν στιχεί γι τήν χριστινική λτρεί στην Αίγυπτ. ί λύχνι σν υλικό μελέτης κι ρχιλγικής έρευνς εμφνίζντι στν επιστημνικό κόσμ πλύ νρίς, ήδη άπό τν 18ν ιών '. Μέσ στις ρχικές μελέτες ξεχρίζυν τό άρθρ τΰ J. Toutain \ τό έργ τυ J. Brants ' κί ό κτάλγς τϋ. Β. Walters '. Σ' υτές τις μελέτες έρχντι ν πρστεθύν ργότερ έργ σημντικά, πύ συντελύν στην ριστική τξινόμηση κί χρνλόγηση λύχνν, κυρίς της κλσσικής, της ελληνιστικής κί τής ρμϊκής περιόδυ 6. 'Ανάμεσ στ έργ υτά ί κτάλγι πύ βσίζντι σε νσκφές Τ πρυσιάζυν μί κάπς περιρι- 1. Ευχριστώ μ'υτή τήν ευκιρί τόν κ. Μ. τζηδάκη γιά τήν άδει δημσιεύσες τϋ υλικύ κί τις πλύτιμες συμβυλές τυ. κθώς κί τόν κ. Λ. Μπενάκη γιά τις χρήσιμες πρκτικές τυ ύπδείξεκ. 2. Ρ. Β a r t 1 i Ρ. Β e 11 r i. Le antiche lucerne sepolcrali figurate racolte alle cave sotterranee e grotte i Roma, Roma 1691, Στ Dictionnaire es antiquités grecques et romaines, Paris 1904 τών Daremberg - Saglio, τ. Ill, 2, σ Antike Terracotta Lampen. Vit het Riikemuseum van outheen te Leien, Leien Catalogue of the Greek an Roman lamps in the British Museum, Lonon, Βλ. S. L ö s e h k e. Lampen aus Vinonissa : Ein Beitrag zur Geschichte von Vinonissa un es antiken Belen, Zürich, F. F r e m e r s o r f, Römische Billampen, Bonn un Leipzig, O. Broneer, Corinth : Terracotta Lamps, Cambrige, τ. IV, 2-W. D e n n a, Les lampes antiques à Délos, B.C.H. XXXII, 1908, σ Βλ. F. Miltner, Ephesos, Wien, 1937, τ. IV, 2-R.H.Howlan, Agora, IV, Greek lamps an their Survivals, Princeton, J. Perl zw e ig, Agora, VII, Lamps of the Roman Perio. I-VII century A.C., Princeton, 1961.

3 ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΙ ΛΥΝΙ 131 σμένη γεγρφικά εικόν τπικών εργστηρίν, άλλ ρκετά σφλή χρνλόγηση. ι κτάλγι μυσείν β περιλμβάνυν συνήθς ευρύτερ ριθμό τύπν, λλά ή χρνλόγηση τυς είνι πλλές φρές συμπερσμτική, μι κι ή σστή πρέλευση τών ντικειμένν δέν είνι πάντ γνστή. Ή συλλγή λύχνν τυ Μυσείυ Μπενάκη 9 περιλμβάνει κυρίς τύπυς πύ νήκυν χρνλγικά στην ύσττη ρχιότητ κι τυς πλιχριστινικύς χρόνυς κθώς κί μι μάδ ισλμικών τπγρφικά όμς μς δίνυν μι γενική εικόν τών λύχνν της 'Αντλικής Μεσγείυ σ' υτή τήν επχή. ι λύχνι πύ θ πρυσιάσυμε νήκυν σέ κτηγρί πύ δέν έχει γίνει ώς τώρ ντικείμεν εξντλητικής μελέτης, πρά τήν σημντική βιβλιγρφί πύ έχει συγκεντρθή γύρ άπό τό θέμ τών λύχνν γενικά 10. Στν κτάλγ τών λύχνν τΰ Μυσείυ της Βρσβίς ή M. L. Bernhar" νφέρει υτόν τν τύπ κι πρυσιάζει μερικά δείγμτ τυ, ένώ πρηγυμένυς ό F.. Waage στην τξινόμηση τών λύχνν της 'Αντιχείς' 2 κττάσσει τν τύπ τυς ώς 49 C. Σφέστερ θ ήτν νά χρκτηρισθύν ώς «ενεπίγρφι κπτικί λύχνι», μιά κί ί χριστινικές επιγρφές πτελύν τό κύρι χρκτηριστικό τυς κί συγχρόνς πρέρχντι άπό τήν χριστινική Αίγυπτ 13. ί λύχνι υτί πρυσιάζυν στ σχήμ τυς μιά ξιόλγη πικιλί, πύ θερείτι πτέλεσμ επιδράσεν διφόρν πργενεστέρν τύπν, κυρίς ελληνιστικών κί ρμϊκών". Δικρίνυμε τρεις υπδιιρέσεις : τυς κυκλικύς (πίν. 39 -β, 40), μέ επίδρση τών ύστερρμϊκών λύχνν, τυς άμυγδλόσχημυς (πίν. 41 -β), μέ μικρσιτική επίδρση κί τυς άπιδόσχημυς (πίν β), μέ σφή ελληνιστική επίδρση. ί διστάσεις τυς πρυσιάζυν ξιπρόσεκτη πικιλί. 'γκδέστερι είνι στ σύνλ τυς ί άπιδόσχημι, πύ κυμίνντι μετξύ 8. Βλ. M.L. Bernhar, Lampki Starozytne, Warsawa, 1955-H. Menzel, Antike Lampen im römisch - germanisch Zentralmuseum zu Mainz, Mainz, 1954, 2 εκδ 'Ετιμάζετι έκδση τυ κτλόγυ της συλλγής. 10. Βλ. συγκεντρμένη βιβλιγρφί στ Broneer, ε. ά. σ κί Perlzweig, ε. ά. σ. - XIV. 11. Βλ. Bernhar, ε. ά. σ Antioch on the Orontes, IH, The Lamps, Princeton, 1941, σ. 55, πίν Κπτικύς τυς νμάζει κί ή Β e r n h a r, ë. ά. σ Βλ. Bernhar, 'έ. ά. σ. 404, πύ δικρίνει όμς μόν δύ τύπυς, τυς κυκλικύς κί τυς άπιδόσχημυς.

4 132 ΚΑΤΙΑΣ ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ 8,5-12,5 έκ. μήκς, μέ 5-7 έκ. πλάτς κι 2,5-3,5 ΰψς. ι άμυγδλόσχημι είνι συντηρητικότερι σέ διστάσεις μήκς 8,2-10,2, πλάτς 5,5-6,7 έκ. κι ΰψς 2,2-2,8 έκ. Εντυπσικές ντιθέσεις πρυσιάζυν ί κυκλικί, πύ μς δίνυν τν πι γκώδη, άλλ συγχρόνς κι τν μικρότερ λύχν τυ τύπυ. Ό πηλός τυς είνι ρόδινς κι κλύπτετι άπό όμιόχρμ επίχρισμ, πύ τις περισσότερες φρές δέν σώζετι. Κτσκευάστηκν μέ δύ μήτρες '', κι ή συγκόλληση τν δύ τμημάτν βρίσκετι σέ ριζόντι άξν. Τό κάτ τμήμ είνι άδικόσμητ μέ τήν βάση επίπεδη, χρίς συνήθς ιδιίτερη έξρση '". Τό επάν τμήμ χρίζετι σέ δύ μέρη : στν δίσκ, κυκλικό,; κι επίπεδ, πύ στ κέντρ τυ έχει μικρό δικσμητικό θέμ, κι στ περιθώρι, τ πλάγι δηλ. κυρτά τιχώμτ, πύ πρέχυν τν κύρι δικσμητικό χώρ. Ό δίσκς μέ έξεργ περίγρμμ (χείλς) κι κσμήμτ έχει 1-2 κυκλικά νίγμτ (Infuniculum) στ κέντρν τυ, πύ χρησιμεύυν γι τν ερισμό, τήν έγχυση τυ λδιύ κι τήν τκτπίηση τυ φυτιλι μέ τή βήθει μετλλικής ή κκκάλινης βελόνς. Ή δικόσμηση τΰ περιθρίυ συνίσττι σέ όλιγόλγη επιγρφή πύ σπάνι ντικθίσττι άπό γεμετρικά κσμήμτ 1 ".Ή λβή τυς, τξόμρφη ή δκτυλιόσχημη, είνι πάνττε επικλλημένη. Ό μυκτήρς, πύ σχεδόν πάντ είνι μυρισμένς, τπθετείτι ντίστιχ πρς τήν λβή, πάν στ πλάγι τίχμ κι είνι κυκλικός μέ εξεργ χείλη. Τό μέγεθς τυ νίγμτς τυ πικίλλει : μεγλύτερ στυς άπιδόσχημυς, μικρότερ στυς κυκλικύς. 'Ενώ τό σχήμ, μέ τήν διάφρη πρέλευση τυ, πικίλλει κι πρυσιάζντι επίσης διφρές στις διστάσεις, τά δικσμητικά θέμτ είνι κινά. Ή όμιότης τυς υτή μπρεί ν μς δηγήσει, ν όχι σέ κινό εργστήρι, τυλάχιστ σέ κινή περιχή κτσκευής, όπυ σέ μήτρες διφόρν σχημάτν γίνετι επνάληψη θεμάτν, πρσρμσμένν στην επιφάνει πύ πρσφέρετι κάθε φρά γι δικόσμηση. "τν ό δίσκς είνι κυκλικός " τά κσμήμτ τπθετύντι άκτιν- 15. Γιά τν τρόπ κτσκευής λύχνν μέ δύ μήτρες, βλ. Τ u t a i n, L ά. σ Ή βάση της άμυγδλόσχημης πρλλγής είνι κίλη κι έχει τό ίδι σχήμ. 17. 'Εξίρεση πτελύν μερικί τν λύχνν τής τρίτης πρλλγής πύ ό άπιδόσχημς δίσκς τυς συνδέετι μέ τόν μυκτήρ μ'εν υλάκι, κι πρυσιάζει έτσι πλλά κινά σημεί μέ γνστό Β. 'Αφρικνικό τύπ. 18. Βλ. τυς πίν. 41, 4 ρ. εύρ , πίν. 41β, 3, άρ. εύρ , πίν. 41β, 1, άρ. εύρ , πίν. 42β, 4. άρ. εύρ Στις περιπτώσεις δηλ. τών κυκλικών κι τών άμυγδλσχήμν λύχνν, κθώς κι κτ'έξίρεσιν σέ μερικύς άπιδσχήμυς βλ , πίν. 42β, , πίν. 42β, 2 κι 13658, πίν. 42β, 6.

5 ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΙ ΛΥΝΙ 133 τά, γύρ πό τό άνιγμ εγχύσες τυ λδιύ, έτσι πύ ν σχημτίζυν ρόδκ. Τότε ή επνλμβάνετι μόν έν θέμ ή ενλλάσσντι δύ. Τά πι συνηθισμέν κσμήμτ είνι κτίνες λγχόμρφες 20, άνθέμι", άνθη μυκητόσχημ 22, λέντες'' 1, στυρί 24, όλ έντν σχημτπιημέν κι χρκτηριστικά τυ θεμτλγίυ της επχής. Στυς άμυγδλόσχημυς πρτηρείτι μι τάση γιά δικόσμηση τϋ δίσκυ άπό εν μόν κόσμημ, όπς ρόδκ ""' ή κτιντό ", πύ μιάζει μέ τυς βυζντινύς «ήλιυς». Πλλές φρές στυς άπιδόσχημυς λύχνυς τ άνιγμ τυ λδιύ τπθετείτι κντά στ υλάκι πύ τό συνδέει μέ τν μυκτήρ, ώστε ν επιτρέπει σ' εν στυρό ν κτλάβη πρόσκπτ τν δίσκ -'. Ή δικόσμηση τυ περιθρίυ γίνετι κυρίς μέ επιγρφές. 'Υπάρχυν όμς κι μερικί λύχνι πύ έχυν στή θέση τν επιγρφών κσμήμτ, όμι μέ υτά τυ δίσκυ ", όπς τινί άπό στυρύς μέ ισϋψή τριγνικά σκέλη ΐ9, τινί ζών πύ κτλήγει σέ σχημτπιημέν άνθέμι *", ή ενλλγή ζών κι άνθεμίν' 1. ι γκδέστερι λύχνι πλυτίζυν περισσότερ τήν δικόσμηση τυ περιθρίυ τν μέ τήν πρσθήκη έκτς τν επιγρφών κι τινίς άπό άνθέμι, ρόδκες κι μυκητόσχημ άνθη, πύ φίνντι σν ν εξρτώντι άπό τό χείλς τϋ δίσκυ "*. 'Ιδιίτερ δικσμημένς χώρς στ περισσότερ λυχνάρι είνι τό επάν άπό τν μυκτήρ μέρς τΰ περιθρίυ, όπυ συχνά τπθετείτι ένς στυρός ". Στυς άπιδόσχημυς λύχνυς ι στυρί είνι μεγλύτερι κι σχημτίζντι άπό άνθέμι, πύ συχνά έχυν μετξύ τών σκελών άλλ κσμήμτ, δπς τά μυκητόσχημ άνθη κι ί λγχόμρφες κτίνες. Κ- 20. Βλ , πίν. 39, , πίν. 42β, , πίν. 39, , πίν. 39β, 3, όπυ ενλλάσσντι μέ άνθέμι σχημτπιημέν, 12015, πίν. 39β, , πίν. 41, 3 πύ ενλλάσσντι μέ στυρύς. 21. Βλ. σημ. 20 κι πίν. 39, 5 κι 3 άρ κι Βλ. σημ. 21 κι πίν. 39β, 1, 2, άρ , Βλ. πίν. 39, 3 κι 4 άρ KJÙ Βλ. σημ. 21 πίν. 39β, 4 κι 5, άρ κι Βλ. 41, 2,6,7, 41 β άρ , κι Βλ. πίν. 41, 5 ρ , πίν. 41 β, 5, 6, 7 ρ , 12025, Βλ. πίν. 42, 3, 4, 5. άρ , 12033, Βλ. πίν άρ , πίν. 42β, 4, 7 άρ , 12030, πίν. 42, 1 άρ ν κρίνει κνείς άπό τήν θέση τϋ νίγμτς, άφϋ ή δικόσμηση δέν σώζετι. 29. Βλ. πίν. 41 β, 1 άρ Βλ. πίν. 41 β, 3 άρ Βλ. πίν. 42β, 4 άρ Βλ. πίν. 39, 3 άρ κι πίν. 39β, 1 κι 5, άρ Βλ. πίν. 39, 2, 3, 5 άρ , 13657,

6 134 ΚΑΤΙΑΣ ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ λισθησί λιπόν δέν λείπει άπό τυς πλύς υτύς τεχνίτες, πύ περιρισμένι πό την μικρή κλίμκ τών κθιερμένν στην τέχνη τυς κσμημάτν πρσπθύν ν πικίλυν την εμφάνιση τών έργν τυς, μέ επιτυχημένυς συνδυσμύς. Τ πι ενδιφέρν μέρς της δικσμήσες είνι φυσικά ί επιγρφές στ περιθώρι. Είνι όλες μεγλγράμμτες, σέ δύ διφρετικά μεγέθη γρμμάτν, τυ ίδιυ όμς τύπυ. Άπό τήν άπψη τυ περιεχμένυ, ί επιγρφές μπρύν ν χριστύν σέ δύ μάδες : στις φιερμτικύ χράκτηρς, πύ νφέρντι κυρίς σέ γίυς, κί στις δεητικϋ χρκτήρς, πύ τυλάχιστν στ εκθέμτ τυ Μυσείυ Μπενάκη είνι κί λιγριθμότερες. Κί στις δύ μάδες πρτηρύντι χρκτηριστικές συντξίες κί φνερή έλλειψη γρμμτικών γνώσεν. ί φιερμτικύ χρκτήρς επιγρφές" είνι ί κόλυθες : AnoCMHNAC^-OAnoCAloC»«άρ. Εύρετηρ πίν. 39, 1 ΤΥ APXAITEA(0)C ΜΙΑΑ»» 10010» 39, 2 ΤΥ ΑΓΙΥ (Ι)ΔΩΡ'»» 12015» 39β, Πρώτ πρτίθεντι ί επιγρφές πύ ί άγιι έχυν μόνν τν τίτλ κί τ νμά τυς - κλυθύν ί άγιι πύ φέρυν κί τόν τίτλ τ άββ, κί τέλς ί άγιες. Τ εντός πρενθέσες στιχεί ή έχυν πρλειφθή π.χ. πίν. 39, 2 τό 0 τϋ «ρχάγγελς», ή έχυν κτστρφή άπό τήν επικόλληση τής λβής, π. χ. πίν. 39β, 2 ή είνι δυσνάγνστ, π.χ. πίν. 41, "Αγις στρτιτικός, «ύπήρχεν έπί Μξιμιλινϋ τϋ βσιλές, χώρς Αιγυπτίν ρμώμενς» κί έμρτύρησε στ Κτυάει τής Φρυγίς. Βλ.. Del e h ay e, Synaxarium ecclesiae constantinopolitanae, Bruxelles 1902, σ.211. B.H.G.. τ. II σελ. Ill Πρς τιμήν τυ ιδρύθηκε τό περίφημ ίερό λτρείς κντά στην 'Αλεξάνδρει, βλ. C. Μ. Κ a u ff m a n n. Die Menasstat un as Nationalheiligtum er alt christlichen Aegypten. Leipzig "Αλλστε ύπήχε κί νός τυ άγιυ εις Foum-el-Kha!ig, τέλυς 5 «. βλ. M.. S i m a i k a, Guie sommaire u Musée Copte, Caire 1937, σ "Αγις «κτά κιρύς Θεδσίυ τ Μεγάλυ, έν 'Αντιόχει τής Συρίς» ιδρυτής Μνής στην Κνστντινύπλη, μέ χρηιιτική χρηγί τυ Θεδσίυ, β>.. Del eh a y e, ε. ά. σ Β.. G., τ. Ι, σ. 169 κί τ. III, σ Ό άγις 'Ισίδρς ό Πηλυσιώτης, άνδρς ξιόλγυ πιδείς «ς Αιγύπτις υπάρχν τό γένς... κί συγγενής τών Θεφίλυ κί Κυρίλλυ τών Άλεξνδρέν», έμόνσε στ Πηλύσιν όρς, βλ.. D e 1 e h a y e. ε. ά. σ Κί άλλς συνώνυμς τυ έμρτύρησε στην 'Αφρική έπί Ζήννς κί Όνρίυ (474), βλ. Νικόδημυ Συνξριστής, εκδσις Νικλΐδυ - Φιλδελφές 1868, σελ 'Υπέρ τϋ πρώτυ συνηγρύν ή μεγλύτερη φήμη τυ πύ πδεικνύετι κί μέ τήν ύπρξη επιγρφής ιερές στ Deir-el-Meineh, πύ νφέρει «τής άγις εκκλησίς 'Ισίδρς μάρτυρς» βλ.. D e 1 e h a y e, Origines u culte es Martyrs, Bruxelles 1933, δευτ. Εκδση, σ. 216 ύπσημ. 5. Κί άλλς λύχνς μέ όμι επιγρφή, βλ. G. Lefeb vre, Recueuil es inscriptions grecques chrétiennes ' Egypte, Le Caire 1903, àp. 732.

7 ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΙ ΛΥΝΙ 135 ΤΥ ΑΓΙΥ ΘΕΔΩΡΥ 38 ρ. Εύρετηρ πίν. 41, 1 ΤΥ ΑΓΙ(Υ ΘΕ)ΔΩ(ΡθΓ»» 12035» 12032» ΤΥ ΑΓΙΥ (AHMH)TPIANOC»»»» 13654» ΤΥ ΑΓΙΥ ΦΙΛΜΩΝ 12019» ΤΥ ΑΓΙΥ IOYCTOC"»» 13656» 12029» ΤΥ ΑΓΙΥ (Φ)ΑΥΤ «12036» 12037» 42, 1 κι 42β,3 41, 6 41, 7 41 β, 2 κι 42β, 5 42, 2 42, 5 ΤΥ ΑΓΙΥ ΘΕΠΜΠε «ΤΥ ΑΓΙΥ CEPHOC»»» 12028» 42β, όσιι, μάρτυρες κι άγιι έχυν τ νμ υτό, πό τυς πίυς σπυδιότερι είνι ό Στρτηλάτης, βλ. Συνξριστή, ε. ά. σ κι Β.. G, τ. II, σ κι ό Τ ή ρ ν. βλ. τό ίδι σ Β.. G., τ. II, σ. 281, κι σ 'Αλλ' όμς μπρεί νά τυτισθή κι μέ τν «Θεόδρν τν έν 'Αλεξάνδρει μάρτυρ» έφ' όσν πρόκειτι γιά λύχνυς ιγυπτικής πρελεύσες, βλ. Ε υ σ έ β ι ς. Έκκλησ. 'Ιστρί, D e 1 e h a y e, ε. ά. σ. 38 ή πρς τν Θεόδρν τν «ήγισμένν» πύ ήτν μθητής τύ Πχμίυ κί άσκήτευε στην Θηβΐδ έπί Μεγάλυ Κνστντίνυ, βλ. στό ίδι, σ. 685-Β.. G.. τ. III, σ Τό τμήμ τής επιγρφής πύ μς σώζετι νφέρει τήν κτάληξη τρινός, κι επειδή μόνν ό άγις Δημητρινός έχει τήν κτάληξη υτή στν συνξριστή τής Κν)λες θά πρέπει νά δεχθύμε ότι πρόκειτι γιά τν μάρτυρ υτόν, όχι βέβι τής Κύπρυ βλ.. D e Ι e h a y e, ε. ά. σ γιτί έζησε τν 9» - 10 ν ι., άλλ εκείνν πύ ερτάζετι στις 6 Αυγύστυ, βλ. Β.. G. τ. III. σ. 23. Ή υπόθεση ότι πρόκειτι γιά άγι φερώνυμ μέ τήν μνή ΤΡΑΪΑΝΥ πύ νφέρετι στην «'πτσί τυ Κσμά μνχύ» βλ. D e! e h a y e, ε. ά. σ. 113, 28 κι στν βί τ γίυ 'Αθνσίυ, σ. 725, 56, δέν μπρεί νά στηριχθή γιτί δέν νφέρετι στν Συνξριστή άγις μέ τό νμ υτό. Φυσικά είνι πιθνόν νά πρόκειτι κί γιά τπικύς άγιυς. 40. 'Ανφέρντι 6 άγιι μέ τό ίδι όνμ. Πιθνότερ είνι ότι πρόκειτι γιά τν «άπό Θηβών τής Αιγύπτυ, έπί τής βσιλείς Δικλητινϋ...» μάρτυρ, βλ. Dele- h a y e έ. ά. σ Β.. G., τ. III, σ Πρόκειτι γιά μάρτυρ «έκ τής πόλες Ρώμης» στρτιτικόν, βλ. Dele have, ε. ά. σ Μάρτυρες «έπί τής βσιλείς Δεκίυ έν 'Αλεξάνδρει πόλει τής Αιγύπτυ)) πύ ήτν πρεσβύτερς, βλ. D e 1 e h a y e, ε. ά. σ Τό όνμ Θεόπμπς δέν νφέρετι στν Συνξριστή, ένώ νφέρντι τρεις Θεόπεμπτι, πρφνώς πρλλγή ΰτ τύ νόμτς, βλ. Delehaye σ. 367, 450 κί 745. B.H.G. τ. II, σ. 295 κί B.H.G. τ. ΠΙ, σ Επτά άγιι νφέρντι μέ τό ίδι όνμ. Ό γνστότερς είνι ό «πριμικίρις τής σχλής τών γεντηλίν» πύ μρτύρησε μζί μέ τν Βάκχ, Βλ. Delehaye, ε. ά. σ. 115-B.H.G., τ. II σ. 238, κί σ Σώζετι κόμη ή εκκλησί τυ Abou Sarga δηλ. τυ άγ. Σεργίυ στό Κά'ίρ, πύ χτίστηκε τν 4 ή 5 ν ϊ. στν τόπ πύ σύμφν μέ τήν πράδση, κτίκησε ή θεί ικγένει, βλ. Simaika, t. ά. σ. 1.

8 136 ΚΑΤΙΑΣ ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ ABBA ΦΙΒΑΜΩΝ ABBA ΑΓΝΑΤ)" ρ. Εύρετηρ πίν. 39, 4 ΤΥ ΑΓΙΥ (ΑΠΑ Π)ΛΑΤΩΝ » 12016» 39β, » 41, 5 κι ΤΥ ΑΓΙΥ (ΑΠΑ) ΚΩΝΩΝ » 12025» 41 β, » 41 β, 7 κί ΤΥ ΑΓΙΥ (Α)ΠΑ ÄIOC » 12011» πίν. 39, 1 ΤΥ ΑΓΙΥ ABBA ΑΓΝΑΤΩΝ»» » 42, 3 κί» πίν. 39, 4 ABBA ΝΥΦΡΙ ΑΝΑΩΡΤ » 12033» 42, » 39, 5 ΠΛΑΚΙΔΑΝ EYCTA0IOC»»» 12017» 39β, 1 ΑΓΙΑ ΑΜΜΑ XPHCTINA ='»» 12022» 41, 3 ΑΓΙΑ ΑΜ(ΜΑ) ΙΥΛΙΤΤΑ "»» 12038» 42β, 1 ΕΥΦΡΥΝ "»» 12034» 42, 6 ΤΑΚΑΠ ΤΙΡΝ «» 45. Ό άγις υτός κθώς κί ό Άγντών δέν νφέρντι στν Συνξριστή. Πρόκειτι γιά τπικύς γίυς, πύ ήτν πλύ γνστί στην Αίγυπτ. Ειδικά ό άγις Φιβάμν είχε κί δική τυ μνή. Βλ. Mirrit Boutros Ghali Bey, Note sur la écouverte u Monastère e Φιβάμν ans la Montagne Thébaine, le Caire κί εικνίζετι σέ τιχγρφί τυ πρεκκλησίυ XVII τΰ Bawit έφιππς ένώ τν στέφει άγγελς βλ. C h. D i e h 1. Manuel ' Art Byzantin, Paris, 1925, τ. Ι, σ. 73, είκ. 23. 'Επίσης νφέρετι κί σέ επιγρφές συχνά. βλ. M. G. Le fé b ν re, Inscriptions Chrétiennes u Musée u Caire, στ Bulletin e l'institut Français 'Archéologie Orientale, τ. Ill, 1903, σ. 17 άρ. 28, Τρεις είνι ί συνώνυμι άγιι. Ό μεγλμάρτυςέξ «'Αγκύρς πόλες χώρς τών Γλτών» βλ.. D e 1 e h a y e, Ê. ά. σ. 233,, φίνετι ό σπυδιότερς κί έμρτύρησε έπί Μξιμινϋ, B.H.G. τ. II, σελ Μάρτυρς, πύ σν επάγγελμ είχε τήν κηπυρική κί έζησε «κτά τυς χρόνυς τΰ Δεκίυ τυ Βσιλές, έκ Νζρέτ της Γλιλίς», βλ.. D e 1 e h a y e, ε. ά. σ B.H.G., τ. II, σελ όπυ νφέρντι κί άλλι τρεις συνώνυμι. 48. Βλ. σημείση 'νμάζετι κί Αιγύπτις, τό δέ «νχρητής» πρέρχετι διότι «έξελθών τϋ κινβυλίυ ώκησε τήν ερημν, έπί έξήκντ ετη άνθρπν μή έρκώς» βλ.. Del eh ay e ε. ά. σ , B.H.G. τ. III. σ Τό νμά τυ είνι Ευστάθις Πλκίδς κί έμρτύρησε έπί Τρϊνύ βλ.. Del eh aye, ε. ά. σ , B.H.G., τ. Ι, σ "Αγί, «έκ Τυρίν πόλες» βλ.. D e Ι e h ay e, ε. ά B.H.G., τ. Ι. σ Μάρτυς έπί Δικλητινΰ, «ρμώμενη έξ Ικνίυ» πύ θντώθηκε στην Τρσό της Κιλικίς, βλ.. D e' e h a y e, ε. ά. σ B.H.G., τ. II, σ. 49, όπυ νφέρντι κί άλλες τρεις συνώνυμες. 53. "τν κόρη τϋ Πφνυτίυ τυ Αιγυπτίυ κί επειδή έμόνσε σν άνδρς πήρε τό όνμ Σμάργδς, βλ.. D e 1 e h a y e, ε. ά. σ. 77 κί 79, B.H.G., τ. Ι, σ Πρόκειτι μάλλν γιά τις μάρτυρες 'Αγάπη κί Ειρήνη πύ μζί μέ τήν ι-

9 ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΙ ΛΥΝΙ 137 Στις επιγρφές υτές πρτηρείτι μί κάπι πικιλί εκφράσες. Τις περισσότερες φρές περιρίζντι στν ένρθρ τίτλ τυ γίυ, π.χ. ό άγις Δίς, ή κι χρίς τ άρθρ, πύ δίνει πλώς στ όνμ εν πρσδιριστικό χρκτήρ, π. χ. άγις Μηνάς. "Αλλτε πρλείπετι κι ό τίτλς τυ γίυ, π.χ. Ευφρσύνη, ή πρστίθετι κάπι έπί πλέν στιχεί τυ, π.χ. Πλκίδς Ευστάθις, πύ σημειώνετι κι τ ειδλλτρικό τυ νμ.ό τίτλς τϋ γίυ μπίνει κτά κνόν στην γενική, άλλ πλύ σπάνι τ όνμ κλυθεί στην ϊδι πτώση. Συνήθς μπίνει στην νμστική π.χ. τυ 'Αγίυ Θεόπμπς. Ή εμφάνιση σέ μερικές επιγρφές σστής συντάξες πδεικνύει τι δέν πρόκειτι γι κθιερμέν λάθς. Θ μπρύσμε ν υπθέσυμε τι έγινε μετγενέστερη μετσκευή στις μήτρες πύ ρχικά νφέρντν πλώς σέ γίυς, γι ν πόκτηση ή επιγρφή, μέ τήν χρήση μις γενικής κτητικής, εν σφή φιερμτικό χρκτήρ. "Ισς δέ ή λλγή υτή ν έγινε μόν στ πρώτ μέρς της επιγρφής τϋ γίυ πύ συνήθς τπθετείτι χριστά, στην μι πλευρά τυ περιθρίυ, μέ διχριστικό όρι τήν λβή. Ή ύπρξη όμς κι άλλν επιγρφών μέ τήν ίδι ή νάλγη σύντξη " πρδίδει τι μάλλν πρόκειτι γι κθιερμέν συντκτικό λάθς, πύ ϊσς φείλετι σέ κκή γνώση τής ελληνικής άπό τυς πλύς τεχνίτες. Κάπτε πάλι πρστίθετι στν τίτλ τϋ άγιυ κι ό τίτλς τϋ Άββά ή Άππά κί στις γυνίκες "Αμμ. Ό τίτλς υτός χρησιμπιείτι πκλειστικά στην Αίγυπτ κί είνι σημιτικής πρελεύσες. Ή ϊδι ρίζ δίνει τήν λέξη ΑΠΑ στην σϊτική διάλεκτ 50 κί ΑΒΒΑ στην Μεμφιτική ". Ή λέξη υτή στην κθημερινή της χρήση ντιστιχεί μέ τήν έκφρση «πάτερ» πύ ήτν κί είνι πρσφώνηση γι κάθε ιερμέν. ρησιμπιείτι, όπς μς πδεικνύυν επιτύμβιες επιγρφές *\ σν τίτλς τιμητικός τόσ γι γίυς κί μάρτυρες, όσ νί έμρτύρησν στην Θεσσλνίκη στά χρόνι τΰ Μξιμινϋ, βλ.. D e 1 e h a y e, ε. ά. σ Β..G. τ. Ι, σ. 10. Πάντς πεικόνιση τής Ειρήνης σώζετι στις τιχγρφίες τϋ τρύλλυ τϋ El-Bagawât. 55. Βλ. επιγρφή Ιερές στ Deir-el-Meineh «τής γίς εκκλησίς 'Ισίδρς μάρτυρς». Βλ. ντέρ, υπσημείση ί γρφές μετφράστηκν στις 5 κυριώτερες διλέκτυς τής Κπτικής γλώσσς : τήν Σϊτική, τϋ Achmin, τϋ Fayoum. τήν Μεμφιτική κί τήν Βχϊρική. Ή πρώτη κί ή τελευτί είνι ί πι διδεδμένες, βλ. S i m a i k a, ε. ά., σ. XII. 57. Αυτή ή δεύτερη μρφή πέρσε στά ελληνικά κί στις λτινικές γλώσσες. Ή πρώτη μρφή πρέμεινε μόνν στυς κόπτες, κί μάλιστ στην γλώσσ τής εκκλησίς τυς, κί μετεφέρθη στά 'Αρβικά ώς Abu. 58. F. C a b r 1 - H. L e c 1 e r c q, Dictionnaire ' archéologie chrétienne et e liturgie, Paris 1928, τ. I, 2, σ κί τ. I, 1, σ

10 138 ΚΛΤΙΑΣ ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ κί γιά λϊκύς μεγάλης εκτιμήσες. Ό ρός ΑΜΑ είνι τ θηλυκό τυ ΑΠΑ κί πδίδετι σέ γυνίκες πύ έχιρν ιδιίτερυ σεβσμύ ή ήσν μνχές. Σημίνει «μητέρ» κί στην θηβϊκή διάλεκτ γράφετι ΑΜΑ ένώ στην μεμφιτική ΑΜΜΑ s '. Φυσικά ή πρσφώνηση υτή χρησιμπιείτι κί γιά γυνίκες πύ πήρν τν τίτλ της άγις. Τ γράμμτ εϊνι κεφλί πάντ, λλά πρυσιάζυν συχνά ιδιμρφίες, π.χ. στν λύχν τ πίνκ 42 γράφει ΤΛ ντί TOV κί στ λύχν τυ πίνκ 39 λόκληρες λέξεις, ABBA ΑΓΝΑΤΝ έχυν γρφτεί ντίστρφ πό δεξιά πρς ριστερά. Κί υτές τις μικρές βλεψίες θά πρέπει νά πδώσυμε στυς κτσκευστές μήτρν κί στην ευτελή ξί τν λύχνν πύ δέν θά πιτύσν ιδιίτερη πρσχή, ιδίς στις επιγρφές, άφΰ τό γρστικό κινό ώς επί τό πλείστν θά ήτν νλφάβητ. Πλλί άπό τυς γίυς πύ νφέρντι στις επιγρφές μς πντώντι μερικές φρές κί σέ άλλυς δημσιευμένυς λύχνυς τυ ίδιυ τύπυ. Άπό υτύς συχνότερ συνντύμε τυς γίυς: Σέργι ro, Μιχήλ 61, με τήν επιγρφή Anoc ΜΙΑΛ κί μέ τήν επιγρφή τυ ΑΡΑΓΓΕΛΥ ΜΙΑΛ", Μηνά Γ;, γί άμμ ρυστίν'*, άββά Θεόδρς' 5, άββά 'Ισίδρς li;, άββά Θεόπμπς, άββά Ίΰστς κί άββά Δίς"'. ί περισσότερι εϊνι τπικί μάρτυρες πύ ή λτρεί τυς πήρε 59. Βλ. σημ. 56 κί βλ. Ζ e g a, Catalogus coicorum copticorum. Ρώμη. 1810, σ. 91, γρμμή 14 (δέν έχει έλεγχθή). 60. Σέ λύχν τυ Μυσείυ τυ Tübingen μέ επιγρφή τ ΑΒΑ CEPnOY, βλ. Κ - ptische Kunst-Christentum am Nil, 3. Mai - 15 August 1963, Villa Hügel, Essen, σ. 287, ρ. 216 κί L'art Copte, Petit Palais, 17 Juin-15 Septembre, 1964, σ. 139 ρ. 136, πύ όμς μετγράφετι ώς ΑΠΑ κί όχι ώς ΑΒΑ. 61. Σέ λύχν άπό τό Kom-Ombo, βλ. C a b r 1 - Le e 1 e r e q. ε. ά. τ. Vili, 2 σ. 1182, ρ όπυ κί βιβλιγρφί. 62. Σέ λύχν π' τ Keneh, Βλ. Ca br 1 - L e e 1 er cq, ε. ά. σ. 1182, άρ Wulff, Altchristliche Mittelalterliche un Byzantinische Bilwerke, Berlin, 1909, ρ Μέ τήν επιγρφή ΤΥ ΑΓΙΥ ΑΠΑ ΜΝΑ βλ. G. Μ. Τ u r r e t Quelques lampes chrétiennes u Cabinet e France, Revue Archéologique 1884, σελ άρ Σέ λύχν τυ Μυσείυ της Leye, Βλ. Cabro] - Leere q, ε.ά. σ. 1182, άρ Tourret, έ. ά. σ. 1108, άρ Σέ λύχνυς άπό τήν Έλεφντίνη, βλ. Cabrol - Leclercq, έ. ά. σ άρ Σέ λύχνυς άπό τό Keneh κί τό Louqsor. "Αγιι όπς ό Φιβάμν δέν άνφέρερντι σέ μετγενέστερ συνξάρι. Μερικί μάλιστ διτηρύντι μέχρι σήμερ στην κπτική λτρεί, πς ό Φιλήμν κι ό Μηνάς.

11 ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΙ ΛΥΝΙ 139 γενικώτερ ή κι τπικό χρ7.κτήρ. 'Από τις πηγές ί πληρφρίες πύ συγκεντρώνντι γι τήν λτρεί ύτη είνι πλύ λίγες "\ Μερικύς πό υτύς, πς τν Ισίδρ, τν Δί, τν Φϋστ, τόν Θεόδρ τυς νφέρει ό Ευγένις 0 ". ί πρσκυνητές μς πληρφρύν ότι υπήρχν τάφι-πρσκυνήμτ μερικών άγιν, μετξύ τών πίν κι τϋ Φύστυ '". Πλυσιώτερ σέ ειδήσεις εϊνι τ «κλνδάριν τής Όξυρύγχυ» π' πύ μθίνυμε γι τις εκκλησίες κί τήν θρησκευτική ζή τής 'Αλεξάνδρεις γύρ στ 536 7Ι. Στν πίνκ τών γίν πύ τυς φιερώθηκν εκκλησίες, νφέρντι ό ρχάγγελς Μιχήλ κι ί άγιι Ίΰστς, Μηνάς, Θεόδρς, Φιβάμν, πύ στην εκκλησί τυ ερτάζντν κί ί δύ πρηγύμενι άγιι. Έτσι, μετά τ κείμεν ί επιγρφές τών λυχνριών είνι ή πλυσιώτερη πηγή πληρφριών τόσ γι τυς γίυς πύ λτρεύντν στην Αίγυπτ, όσ κί γι τόν τρόπ λτρείς τυς. Στυς γίυς υτύς θά πρέπει νά πρσθέσυμε κί τυς πρκάτ πύ νφέρντι σέ άλλυς δημσιευιιένυς λύχνυς : ABBA ΙΩΦ EniCKO- (Π", ABBA AOYCIOC, ABBA - APCENIOC MAPTYPEC», IOYAAC - ΙΑΚΩ- BOC AnoCTOAOl " noayoktoc, πρφνώς Πλύευκτς", KAAAINIKOC κί MEPKOYPIOC 76, KOCMAC 77 κί τέλς ή επιγρφή τών ΤΡΙΩΝ ΑΠΩΝ ΜΑΡΤΥΡΩΝ 7 *. ί πρκλητικές επιγρφές είνι ί λιγότερες, λλά χι κί ί συντμώτερες. Στ λυχνάρι μς συνντύμε τις πρκάτ : 68. Πληρφρίες γιά τήν δημτικότητ τυς, μς δίνει ό J. D o r e s s e, Recherches 'archéologie copte : les monastères e la Moyenne Egypte, C.R.A.I., 1952, σ , νφέρντς πλλά μνστήρι φιερμέν σέ τπικύς άγιυς. 69. Βλ. D e 1 e h a y e, Les origines, ε. ά. σ Βλ. Delehaye. Les origines, ε. ά. σ. 219 ύπσ. 5. «Ubi enim requiescit sanctus Athanasius, sanctus Faustus...». 71. Βλ. G r e n fé 11 - Hunt, The Oxyrynchus Papyri, μέρς XI, άρ. 1357, σ , νδημσιευμέν στά Analecta Bollaniana, τ. XIII. σ Wulff, έ. ά. σ άρ Μ u n i e r, Une lampe chrétienne e Karnak, Annales u Service es antiquités e Γ Egypte, 1918, τ. XVII, σ Βλ. Cabro I - Lee 1er e q ε. ά. τ. Vili, 2 σ. 1182, άρ Σέ λύχν άπό τήν Κόπτ, βλ. Cabrol - Leere q, È. ά. άρ Σέ λύχνυς άπ' τ Keneh κί τό Louqsor. βλ. C a b r 1 - L e e 1 e r e q. ε. à. σ. 1108, άρ. 46, 42, Wulff, ε. ά. σ. 254, άρ Βλ. Wulff, ε. ά. άρ σ Βλ. Cabrol - Lee 1 er cq. ε. ά. άρ. 49 κί Wulff, ε. ά. σ. 256, άρ

12 140 ΚΑΤΙΑΣ ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ ΘΕΕ ΠΑΤΡ (ΠΑΝ)ΤΚΡΑΤΩΡ ρ. Εύρετ πιν. 39β, 3 ΚΥΡΙΕ ΒΘΙ»» 13655» 41 β, 5 ΚΥΡΙΕ ΘΕΣ»» 12030» 42β, 7 IC ΦΩ ()ΩΩΝ»» 12020» 41, 2 ΑΓΙΑ ΚΑΙ OMOOYCIOC TPIAAOC ΑΜΝ»» 13657» 39, 3 κι πίν. 40 ΑΠΑ TPIAC»» 12040» 42, 7 ΔΞΑΤΙ ΚΑΙ Τ ΦΩ "»» 12014» 39β, 5 ΔΞΑ TE ΚΑΙ AIHNECI (πρφνώς ΑΙΝΙ)»» 12024» 41 β, 4 Ή κλητική στην πί έχυν διτυπθή ί τρεις πρώτες τυς δίνει χρκτήρ πρσφνήσες. ρκτηριστική είνι ή σχετικά σστή τυς σύντξη, κάτι πύ δεν είνι συνηθισμέν στις πρηγύμενες επιγρφές. ί πρσφνήσεις υτές, σέ τόν δεήσες, πευθύνντι πρς τν ί τρεις πρώτες πρς τν Ίησΰ ή μέσς επόμενη ή κόμη κί πρς τήν 'Αγί Τριάδ, ενώ ί δύ τελευτίες έχυν μάλλν ύμνλγικό χρκτήρ. Ή σύντξη στις περισσότερες τυς πρσδίνει χρκτήρ γεμάτης σεβσμό επικλήσες, χρίς όμς τν φιερμτικό τόνν της πρηγύμενης μάδς. ί επιγρφές υτές πρυσιάζυν ξιόλγη πικιλί πύ ενισχύετι άπό τις άλλες γνστές *". ΕΓΩ ΕΙΜΙ Τ ΦΩ ΚΑΙ (ΖΩ) ΚΑΙ ΑΛΘΕΙΑ I (H)COYC ΩΤΕΜ MOI, (πρφνώς: Ίησΰ σώτερ μι) YË ΘΥ EAEHCON HMAC (υίέ Θεϋ έλέησν ημάς) ΦΩ ΕΚ ΦΩΤ ΕΙΡΝ Δ ΜΙΝ ΣΤΑΥΡ ΑΕ(Ι) NICA ικά) "Εν άπό τ κυριώτερ πρβλήμτ πύ δημιυργεί ή μελέτη ύτΰ τυ τύπυ τών λύχνν είνι ή χρήση τυς, πύ δέν φίνετι νά είνι συνηθισμένη. Πρρισμός τών λύχνν ήτν κυρίς ό φτισμός κλειστών χώρν 81 γενικά κί τυς χρησιμπιύσν τόσ στ σπίτι, όσ κί σέ δημόσι κτήρι κτά τήν διάρκει μεγάλν ερτών. Άπό τήν ρχιότητ όμς συνντύμε κί μιν άλλη χρήση τυς πύ δέν εξυπηρετύσε πρκτικύς σκπύς. ρησιμπιύντι σν τφικά κτερίσμτ κί σν φιερώμτ σέ νύς, όπυ φρόντιζν νά τυς διτηρύν νμμένυς Θεό 79. Πρφνώς πρόκειτι γι τήν φράση «δόξ σι τώ δείξντι τ φώς» κλβμένη πό άγνι ή έλλειψη χώρυ. 80. Βλ Cabrol - Leere q, ε. ά. σ Wulff, ε. à. σ. 256, àp Ό λύχνς επεκράτησε άπό τ υπόλιπ φτιστικά μέσ - πυρσό, κεριά, δάδες - κυρίς επειδή ήτν κτάλληλς γι φτισμό κλειστών χώρν.

13 ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΙ ΛΥΝΙ 141 όλη τήν ήμερ* 2. Ή συνήθει υτή υιθετήθηκε πό τυς χριστινύς στην ρχή στις κτκόμβες κί στυς τάφυς 8 ', ργότερ κι στυς νύς όπυ συνδυάζυν τν πρκτικό με τν φιερμτικό χρκτήρ. Ή διτύπση τών επιγρφών κττάσσει στην κτηγρί τν φιερμτικών τήν μάδ πύ εξετάζυμε. Κτά μί άπψη "' μάλιστ πρρισμός τυς ήτν ν τυς κρτύν τήν ώρ πύ πρσεύχντν στν φερώνυμ άγι ή κτά τήν διάρκει τελετής ή λιτνείς πρς τιμήν τυ, όπς σήμερ κρτύν κεριά. 'Αφύ έκιγν λίγ πρς τιμήν τών γίν, τυς φύλγν μζί μέ τό υπόλιπ τϋ λδιύ τυς, σν ëva είδς «ευλγίς»* 5. Έπίστευν, όπς κί σήμερ σέ μερικά μέρη "', στίς θερπευτικές ιδιότητες πύ πκτύσε τό λάδι υτό (oleum infirmorum), κί τήν πίστη τυς υτή ενίσχυε ή εκκλησί. Ό 'Ιάννης ό ρυσόστμς νφέρει 87 «Κί γρ ή τράπεζ ύ'τη (πρόκειτι γι τήν 'Αγί Τράπεζ) πλλώ τιμιτέρ κί ήδίν, κί ή λυχνί της λυχνίς... Κί ϊσσιν όσι μετά πίστες κί εύκιρώς έλί χρησάμενι νσήμτ έλυσν», νγνρίζντς έτσι τις θερπευτικές ιδιότητες λδιύ άπό γισμέν λύχν. Άλλ κί άπό άλλες πηγές γνρίζυμε τήν πλιά υτήν δξσί γι τό λάδι 8S, πύ εξ ιτίς τών θερπευτικών τυ υτών Ιδιτήτν τό νόμζν Άγιν ελιν ή ελιν άγλλιάσες κί κτά συγκπήν άγλιέλιν ή κί γ λ ι - λ a î ν *' J. Τό λάδι υτό, πύ ερχότν στην Αίγυπτ κυρίς άπό τήν Πλιστίνη, πίστευν τι είχε εκτός τών ιμτικών κί ιδιότητες βηθητικές γι τήν ντιμετώπιση της είδλλτρείς, τής μγείς, τών διβλικών επεμβάσεν κί γενικά συνέβλλε πτελεσμτικά στην θερπεί σώμτς κί ψυχής!,. Θερπευτικές ιδιότητες διετή ρήσε τό λάδι τών λύχνν κί στην ισλμική θρησκεί, ν κρίνυμε άπό τήν νμσί τυ «λάδι τής ρρώστις» σέ μερικές περιπτώσεις 91. ι λύχνι λιπόν υτής τής μάδς φίνετι τι εχρησιμπιΰντ σέ νύς, ίερά κί γενικώς 82. Βλ. λύχνν Κλλιμάχυ στ ιερό τής Πλιάδς 'Αθηνάς, βλ. Πυσνίς Ι, 26, 86 κί Toutain, ε. ά. τ. III σ A.L. D e 1 a 11 r e : Les lampes antiques σελ. 25 κ.έ. 84. Βλ. Cebrol L e e 1 ε r e q, ε. ά. τ. Vili, 2, σ Βλ. Delehaye, Les origines ε. ά. σ Σήμερ π. χ. συλλέγετι τό λάδι άπό τό κντήλι πύ κίει εμπρός πό τήν εικόν τής Πνγίς στην Τήν, γι τις θερπευτικές τυ ιδιότητες. 'Ανάλγη χρήση στυς Βυζντινύς χρόνυς βλ. M. C h a t z i a k i s, A propos e la ate et u fonateur e Saint - Luc, C. Α. τ. XIX, 1969, σ Βλ. M i g n e. P. G. τ. 57, 384. Όμιλίι εις Μτθίν, XXXII, Βλ. C a b r 1 - L e c 1 e r c q, ε. à. τ. VI 2 σ σημ Βλ. Α. Butler, The ancient Coptic Churches of Egypt, Oxfor 1884, τ. II, σ Βλ. Butler, έ. ά. σ Βλ. Butler, Ε. ά. σ. 326.

14 142 ΚΑΤΙΑΣ ΛΒΕΡΔΥ - ΤΙΓΑΡΙΔΑ σέ λτρευτικύς χώρυς, μέ ιδιίτερ πρρισμό τήν «πργγή» λδιΰ εξιρετικών Ιδιτήτν. Γεννιέτι τώρ τ ερώτημ : χρήση υτών τν λύχνν γινότν σέ όλυς τυς νςύ ή μόνν σέ ίερά κι νύς γίν πύ νφέρντι στις επιγρφές τυς ; Πλλί πό τυς γίυς τών επιγρφών της πρώτης μάδς εϊνι ιδιίτερ δημφιλείς, ώστε τυς έχυν φιερώσει νύς, ίερά, δπς ό άγις Μηνάς, μνές, όπς ό άγις Φιβάμν ή κόμη κι πόλεις, πύ πήρν τ νμά τυς, όπς ό άγις Σέργις 1 ". "Αλλι όμς μνημνεύντι μόν στν Συνξριστή ή ρκύντι σέ μι πεικόνιση μέσ στ νό ενός άλλυ γίυ. "Ισς ι λύχνι, πύ στις επιγρφές τυς νφέρντι άγιι ιδιίτερ δημφιλείς θ πρέπει ν πρέρχντι πό τ δικά τυς ίερά, ν υπήρχν, ενώ τυς άλλυς θ τυς χρησιμπιύσν στή διάρκει τελετών πρς τιμήν τυ φερνύμυ γίυ τυς. ί λύχνι της δεύτερης μάδς επιγρφών θ πρέπει ν χρησιμπιήθηκν σέ νύς φιερμένυς στν ριστό ή κτά τήν διάρκει ερτών κι λτρείς τυ. Ή κριβής τπγρφική τπθέτηση τυ εργστηρίυ ή τών εργστηρίν πργγής υτύ τΰ τύπυ τών λύχνν, είνι δύσκλη όπς κι σέ κάθε άλλη περίπτση πύ δέν βσίζετι πκλειστικά σέ νσκφικά δεδμέν. Είνι γνστό πώς ί νάγκες κτσκευής πηλίνν λύχνν, πύ ή πλλπλή τυς χρήση " κι τό εύθρυστ υλικό τυς ' ' πιτύσε πργγή μεγάλυ ριθμύ, επέβλν τήν δημιυργί βιτεχνιών κι εργστηρίν σέ μεγάλ εμπρικά κέντρ ", πύ πλλές φρές μάλιστ χρησιμπιύν σήμτ δικρίσες '. Σέ άλλες όμς περιπτώσεις μεγάλ μέρς τών τπικών νγκών μις περιχής ικνπιείτι άπό εισγγές, ένώ πράλληλ δημιυργύντι κι τπικά μικρά εργστήρι 7 όπυ ντιγράφυν τ πρϊόντ πύ εισάγντι ". "Ετσι εκτός τών σημάτν τών έργ- 92. Βλ. Real Enzyclopeie, στην λέξη Σεργιύπλις (1960). 93. Στή Ρώμη επικρτύσε ή συνήθει νά ντλλάσσυν λύχνυς σν νμνηστικά δώρ σέ ρισμένες γιρτές, ειδικότερ στά Στυρνάλι, κι ένς σημντικός ριθμός νήκει σέ πρϊόντ πύ πρέρχντι άπό τήν συνήθειν υτή, όπς είνι γνστό. 94. 'Ακριβώς υτή τυς τήν ιδιότητ νά μήν έχυν μκρχρόνι χρήση θερύν ί ρχιλόγι πλύτιμη, γιτί έτσι δημιυργύντι συνεχώς νέι τύπι, πύ ή μικρή τυς διάρκει επιτρέπει συνήθς σφλή χρνλόγηση. 95. Κέντρ πργγής λλά κι εξγγικά θερύντι ή Κόρινθς, ή 'Αλεξάνδρει, ή "Εφεσς. 96. Τ σήμτ υτά έχυν κτά κνόν ί ρμϊκί λύχνι, ένώ ί ριστινικί τ χρησιμπιύν περιρισμέν στην ρχή κι στό τέλς κθόλυ. 97. Τό μέγεθς υτών τών εργστηρίν δέν συμβδίζει πάνττε μέ τήν πργγή τυς. Μικρί φύρνι όπς υτί τΰ Djebel Oust μπρύν νά ψήσυν 50 λύχνυς κάθε φρά έτσι πύ ή πργγή τυς σέ εν χρόν νά ξεπερνά τις Βλ. M i 11 n e r, ε. ά. σ. 47.

15 ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΙ ΛΥΝΙ 143 στηρίν, πύ στή δική μς περίπτση δέν υπάρχυν, ό πηλός είνι εν άπ τ κύρι στιχεί γι τν πρσδιρισμό μέ σχετική σφάλει τυ τόπυ πργγής " 9. Τ εξτερικά χρκτηριστικά τυ πηλϋ τών λύχνν μς πρυσιάζυν έντνες μιότητες μέ τν πηλό τής περιχής τϋ Φγιύμ, λλά φυσικά μόνν εργστηρικές νλύσεις θά μπρύσν ν τ πδείξυν μέ πόλυτη βεβιότητ. "Εν άλλ κριτήρι, τ νσκφικά δεδμέν στ σύνλ τυς, μς δίνυν μέ σχετική σφάλει σν τόπ πργγής τήν Αίγυπτ, μι κι όλ σχεδόν τ δείγμτ πύ γνρίζυμε έχυν βρεθή έκεϊ, κι είδικώτερ στ Κρνάκ, στις Θήβες, στ Κόμ-Όμπό, στην Κόπτ, στην Έλεφντίνη, στ Λΰξρ, στ Κένεχ κι στ Άχμίν'"". Ή έλλειψη νλόγν λύχνν εκτός Αιγύπτυ φνερώνει τι δέν έγινν κν ντίγρφ τυς σέ άλλες χριστινικές περιχές, όπς συνέβη μέ τυς λύχνυς τής Β.Δ. 'Αφρικής. 'Αλλά κι ί επιγρφές πύ νφέρντι σέ γίυς είνι σχετικά διφτιστικές. Μετξύ τών 27 γίν πύ νγράφντι στυς λύχνυς πύ έχυν περιέλθει μέχρι τώρ σέ γνώση μς, ί 10 είνι άγιι πύ έζησν κι έμρτύρησν στην Αίγυπτ "", ένώ ί υπόλιπι πρέρχντι άπό γειτνικές περιχές όπς τ 'Ιερσόλυμ, ή Συρί, ή Τύρς κι ελάχιστι είνι ί πι πμκρυσμένι. Τό υψηλό λιπόν πσστό ιγυπτικής κτγγής γίν συνηγρεί υπέρ τής πρελεύσες τών λύχνν άπό τήν Αίγυπτ. Τό γεγνός μάλιστ τής χρήσες τών ρών ΑΠΑ τής Σϊτικής κί ABBA ή AM ΜΑ τής Μεμφιτικής διλέκτυ, εντπίζυν τ εργστήρι στην Κάτ Αίγυπτ. 'Ανκεφλιώνντς λιπόν τ συμπεράσμτ μς πύ νφέρντι στην μιότητ τυ πηλύ πρς υτόν τΰ Φγιύμ, στ νσκφικά ευρήμτ κί στην κτγγή τών άγιν, πύ νγράφντι στις επιγρφές κτλήγυμε στ συμπέρσμ τι χώρ πρελεύσες τών λύχνν είνι ή Αίγυπτς, κί μάλιστ ή Κάτ Αίγυπτς. Τό θέμ τής χρνλγήσες πρυσιάζει επίσης δυσχέρειες στν κριβή πρσδιρισμό. "δη μετξύ τών πλιτέρν μελετητών υπήρξν διφρές γνμών. Ό Wulff "" τυς τπθετεί στν 6-7ν ιών, ενώ 99. Διχρισμός σέ τύπυς βάσει τυ σχήμτς ή της δικσμήσες μπρεί ν βηθήση στην χρνλόγηση, λλά όχι κί στν τόπ πρελεύσες, üv ληφθύν ύπ' όψιν τά πλυάρ'.θμ επιτυχημέν ή μή ντίγρφ εισγγών Βλ. Cabro Ι - Le e 1 er cq ε. à. τ. Vili, 2 σελ κ.έ Αυτί είνι of άγιι Μηνάς, 'Ισίδρς, Θεόδρς, Φιλήμν, Φΰστς, 'νύφρις. Ευφρσύνη, Φιβάμν, Άγντών. Γι τυς δύ τελευτίυς δέν έχυμε βιγρφικά στιχεί, άλλ πρόκειτι γι τπικύς άνίυς Βλ. Will ff, σ. 256.

16 144 ΚΑΤΙΑΣ ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ ό P. Grainor ΙΜ θερεί ένν νάλγ λύχν πριμότερ. Τ συμπεράσμτ πό τήν μελέτη τν στιχείν πύ μς δίνυν ί ίδιι ί λύχνι, ν κι όχι πόλυτ σφή, είνι τ περισσότερ σφλή. Ή εξτερική εμφάνιση τν λύχνν μς βηθεϊ μόνν στην περίπτση τν άμυγδλόσχημν "" πύ έχυν δεχτή επίδρση στην διμόρφση τυς άπό μικρσιτικύς τύπυς λύχνν τυ 5υ ιών. Τ θέμτ τν κσμημάτν κι' ή τεχνική της κτσκευής τν δεν πτελύν δυστυχώς ενδείξεις, γιτί κλύπτυν χρνικές περιόδυς πλύ μεγάλες, (δστε ν συνδεθύν με σφάλει πρς τ στενά χρνικά όρι τής έπικρτήσες ενός τύπυ λύχνν. ί επιγρφές μέ τήν εξτερική τυς εμφάνιση, τό σχήμ κι τν τύπ τών γρμμάτν δέν δίνυν σφλή στιχεί, λλά τό περιεχόμεν τυς, κι μάλιστ τό γεγνός ότι ί άγιι πύ νφέρντι σ' υτές έζησν άπό τν 2 μέχρι τν 5ν ιών κι φυσικά ή λτρεί τυς θ πρέπει ν άρχισε ρκετά χρόνι μετά τν θντό τυς ι0 \ πρσφέρυν σίγυρ terminus post quem τυ 5υ ιών γι τν τύπ. Ό έντνς ισλμικός φντισμός, πύ κλύθησε τήν 'Αρβική κτάκτηση τής χώρς, δέν θ πρέπει ν επέτρεψε τήν συνέχιση τής πργγής ντικειμένν σφέσττης λτρευτικής χρήσες, όπς υτί ί λύχνι, κι έτσι θά πρέπει ν τυτίσυμε, σχεδόν μέ σφάλει, τήν κτάληψη τής Αιγύπτυ άπό τό 'Ισλάμ (μέσ 7υ ιών) μέ τό τέλς υτύ τυ τύπυ. Τελειώνντς νκεφλιώνυμε : πρόκειτι γι εν τύπ ενεπίγρφν κπτικών λύχνν, μέ τρεις πρλλγές στ σχήμ, άλλ μι κι μόνη μρφή δικσμήσες. Τ εργστήρι πργγής τυς, μέ βάση τά νσκφικά κι γλσσικά δεδμέν, τπθετύντι στην Κάτ Αίγυπτ. Ή χρήση τυς ήτν λτρευτική κι πιθνόν ν είχε σχέση μέ τις «ευλγίες» κι τις θερπευτικές ιδιότητες τυ λδιύ στυς λύχνυς - φιερώμτ. ρνικά ό πρσδιρισμός τυς δέν είνι πλύτς σφής θά πρέπει ίσς ρχή τΰ τύπυ νά θερηθύν ί πρώτες δεκετίες τυ 6υ ιώνς κι τέλς τυ, ή 'Αρβική κτάκτηση τής Αιγύπτυ (641), χρνλόγηση πύ πρώτς ό Wulff πρότεινε,oc. ΚΑΤΙΑ ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ 103. Βλ. P. Grainor, Terre-Cuites e l'egypte gréco-romaine, Antwerpia 1939, σ Βλ. ε. à. σ Είδικώτερ ό "Αγις 'Ισίδρς συνδέετι μέ τυς πτριάρχες 'Αλεξνδρείς Θεόφιλ, ( ) κι Κύριλλ ( ) κι μς δίδει μ'ύτό τν τρόπ τήν ύστερη χρνλόγηση Βλ. άντ. ύπσημ. 102.

17 ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΙ ΛΥΝΙ 145 RÉSUMÉ LAMPES COPTES AVEC INSCRIPTIONS DU MUSÉE BENAKI ( PL ) Il s' agit ' un petit groupe e trente huit lampes e la collection u Musée Benaki, qui présente un intérêt particulier, car ses inscriptions constituent es témoignages sur le culte chrétien en Egypte. L' étue archéologique es lampes a commencé au XVIIIe siècle et, jusqu' à présent, un gran nombre ' excellents travaux sont écrits sur ce sujet. Par concéquent, le placement à Γ époque copte u type auquel appartiennent ces pièces, ne présente pas es ifficultés, bien qu' il ne soit pas amplement étuié. Ce groupe e lampes présente trois variantes ans la forme, lesquelles énoncent es influences ifférentes. Leurs imensions varient (8,5-12,5 c. longueur, 5-7 c. largeur, et 2,5-3,5 hauteur). La terre, ' une couleur rouge foncé, est bien cuite. Leur écoration se trouve sur le isque et au revers. Le isque est rempli e banes écoratives qui ont pour sujet es croix, es rosaces ou es fleurons, tanis que la seule écoration u revers est une inscription ivisée en eux parties. Ces inscriptions, nous les istinguons à celles qui ont un caractère 'invocation et à celles qui expriment une évotion. Les ernières s'aressent à ifférents saints. Toutes ces inscriptions sont pleines e fautes ' orthographe et e syntaxe. Les mots ββ, π, et μμ que nous rencontrons souvent ans ces inscriptions sont employés par les coptes, comme un titre e respect. L' usage e ces lampes est tout particulier. Nous connaissons e Jean Chrysostome qu' on employait Γ huile ' une lampe sainte pour es buts thérapeutiques. On appelle cet huile : "Αγνν ελιν, ελιν άγλλιάσες, άγλιέλιν ou γλιλϊν. Il est certain que nos lampes ont un caractère analogue. On les allumait penant les fêtes u Christ ou penant celles u saint à qui les inscriptions sont aressées. Centre e leur prouction est Γ Egypte et surtout, comme il est prouvé aussi par les fouilles et Γ usage e ialecte ans les incriptions e la Basse-Egypte. Les éléments particuliers que présentent ces lampes, confirment la chronologie, laquelle O. Wulff a proposée le premier : elle va u commencement u Vie siècle jusqu' à la première moitié u Vile siècle. ΚΑΤΙΑ LOVERDOS - TSIGARIDAS 10

18 Κ. ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ ΠΙΝ. 39. #>'*#ϊ sc Ι sc CS ~" W. χ ; so' t ΓΙ ~" r» u: Cl ά -0 ι*0 ^ Γ- χ ιη Γ Α Γ» π LU cl 9> sc" r^ r--" Λ u-ì ρ π ~ Μ ά. Os sc sc Γ Α 00 ΓΝ " e UJ cl SO.lg «g tu CL ON ON " _ ) *~ H Q. ά. ri "~ t-i CL ϊ CL Γ ι SO ΠΊ ""'.

19 ΠΙΝ. 40 Κ. ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓΑΡΙΔΑ Άρ. Εύρετ (βλ. κι πίν. 39, άρ. 3).

20 Κ. ΛΒΕΡΔΥ - ΤΣΙΓ ΑΡΙΔΑ ΠΙΝ. 41 χ 00 ^ Ν rn σ\ 00 u-ì!ν fee^i ' fàggfc w w y W -H η ιν-ì r- ΓΛ r4 R ^ ta χ * "* "ΤΙ 00 V~t * π W y *ΰ σ\ ITI χ σ\ 00 t- S 7-1 ά Μ W Ι Ό Ν ON" * " Ι 25 η «Ν m I VC χ * VC IT) σν **. W *U> "TÌ rr χ» "Ti η ^ f*ì *^ - lü «η "^ f-" 00 ^t Vï ^ > m Μ UJ ^J> Γ-4 Ι"-* X!Ν ". W Ä in " ι Û. VC χ " " g. "Λ. 00 ft. _;