LIABILITY OWED TO PRENATAL PRE-IMPLANTATION GENETIC DIAGNOSIS & EUGENIC ABORTION IN GREECE

Transcript

1 LIABILITY OWED TO PRENATAL PRE-IMPLANTATION GENETIC DIAGNOSIS & EUGENIC ABORTION IN GREECE Konstantinos Ε. Voumvourakis, SYNOPSIS Medical malpractice following prenatal and pre-implantation diagnosis, often leads to procreating handicapped or seriously ill children. In this article effort has been made to present and evaluate the legal claims presented by the parents as well as by the children, when such cases are brought before domestic Courts. Serious legal, ethical and social issues are raised by the legal claims when presented by the children. These problems are identified and analyzed, taking into account both recent Greek case law and some ground breaking foreign judgments. In addition, Greek legal regime on eugenic abortion is considered too strict; parents are sometimes forced to act in a rather not legally compatible way, in order to prevent an upcoming birth. Thus, in reality criminal law seriously intervenes in family planning, although the role of the legislature should be exclusively informative and by no means invasive. Several conclusions are drawn and a few suggestions are being proposed, in order to effectively alter Greek (legal) reality on these matters. Attorney-at-Law, Post Graduate Studies (Civil Procedure), School of Law, N.Κ.U.Α. GEORGILAS HATZOPOULOS & ASSOCIATES, G H Law Chambers, Athens, Member. 1

2 ΝΟΜΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΕΚ ΤΟΥ ΠΡΟΓΕΝΝΗΤΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ & ΙΑΚΟΠΗ ΤΗΣ ΚΥΗΣΗΣ ΓΙΑ ΕΥΓΟΝΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Κωνσταντίνος Ε. Βουµβουράκης, ικηγόρος ********************** Εσχάτως, ολοένα και περισσότερες υποθέσεις σχετικές µε ιατρικά σφάλµατα καταλήγουν στα ελληνικά δικαστήρια προς επίλυση. Ανάλογα θέµατα έχουν ανακύψει διεθνώς, εκ των οποίων έχει προκύψει πλούσια νοµολογία. Ένα εξ αυτών των ζητηµάτων είναι η ευθύνη που προκύπτει από σφάλµατα κατά τον προγεννητικό και προεµφυτευτικό έλεγχο 1. Μεταπτυχιακό Πολιτικής ικονοµίας, Νοµική Σχολή, Ε.Κ.Π.Α. ΓΕΩΡΓΙΛΑΣ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ & ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ, G H Law Chambers, Αθήναι, Μέλος. 1 Πηγή έµπνευσης για το παρόν πόνηµα αποτέλεσε το Σεµινάριο που συνδιοργάνωσαν το τµήµα Αρχειονοµίας & Βιβλιοθηκονοµίας του Ιονίου Πανεπιστηµίου και η Ελληνική Επιτροπή Βιοηθικής στην Εθνική Σχολή ηµόσιας Υγείας (Αθήνα) την Τρίτη 22 Φεβρουαρίου Εισηγήτρια της οµιλίας ήταν η Επικ. Καθηγ. Μαρία Μπότη (Ιόνιο Πανεπιστηµίου), σχολιαστής ο ικηγόρος Θεόδωρος Τροκάνας.Ν. (Α.Π.Θ.) και συντονιστής ο ρ. Νοµικής. Τάκης Βιδάλης. 2

3 I. ΠΡΟΓΕΝΝΗΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ Προγεννητικός έλεγχος ή προγεννητική διάγνωση (prenatal diagnosis PD) ονοµάζεται ο έλεγχος του εµβρύου in vivo, µε τη βοήθεια ορισµένων µεθόδων, προκειµένου να εντοπισθούν εγκαίρως πιθανές ανωµαλίες ή παθήσεις. Οι µέθοδοι αυτές είναι µη επεµβατικές (π.χ. υπερηχογράφηµα, εξέταση του µητρικού αίµατος) ή επεµβατικές (αµνιοκέντηση, έλεγχος τροφοβλάστης). Με τις επεµβατικές µεθόδους, εξετάζονται εµβρυϊκά κύτταρα που λαµβάνονται είτε από το αµνιακό υγρό είτε από την τροφοβλάστη, µε παρακέντηση. Οι επεµβατικές προγεννητικές εξετάσεις εντοπίζουν σοβαρές χρωµατοσωµικές ανωµαλίες (π.χ. σύνδροµο Down) και γενετικές παθήσεις (π.χ. µεσογειακή αναιµία, κυστική ίνωση) αλλά και µη παθολογικά φαινοτυπικά χαρακτηριστικά (π.χ. το φύλο του εµβρύου). ιενεργούνται, σήµερα, συνήθως, στο πρώτο τρίµηνο της κύησης. II. ΠΡΟΕΜΦΥΤΕΥΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ Προεµφυτευτικός έλεγχος ή προεµφυτευτική διάγνωση 2 (preimplantation genetic diagnosis PGD) ονοµάζεται ο έλεγχος του εµβρύου in vitro, που έχει δηµιουργηθεί εξωσωµατικά, µε σκοπό την υποβοηθούµενη αναπαραγωγή. Ο έλεγχος αυτός µπορεί να εντοπίσει σοβαρές ανωµαλίες και παθήσεις, καθώς και το φύλο του εµβρύου. ιενεργείται σε 1-2 βλαστοµερίδια που λαµβάνονται από το έµβρυο, χωρίς αυτό να καταστρέφεται. Η προεµφυτευτική διάγνωση δεν έχει ακόµα γενικευθεί στην υποβοηθούµενη αναπαραγωγή, καθώς απαιτεί ειδικό εξοπλισµό των εργαστηρίων και αναλόγου επιπέδου τεχνογνωσία. Αµφότερες µέθοδοι 3 είναι προϊόντα της ραγδαίας τεχνολογίας και επιστήµης και όσο κι αν πριν από λίγα χρόνια η συζήτηση περί αυτών θ αποτελούσε 2 Βλ., inter alia, Ψαρούλη. Βούλτσο Π., Ιατρικό ίκαιο - Στοιχεία Βιοηθικής, Θεσσαλονίκη 2010, 171: Επισηµαίνεται ότι η προεµφυτευτική διάγνωση µπορεί εύκολα να οδηγηθεί σε καταχρηστικές εφαρµογές π.χ. επιλογή εµβρύων µε ορισµένα χαρακτηριστικά (άσχετα µε νόσο) ή επιλογή φύλου που είναι απαράδεκτη, όταν δε γίνεται για αποφυγή φυλοσύνδετων νοσηµάτων, αφού µεταξύ άλλων δηµιουργεί ανθρώπους κατά παραγγελία, παραβιάζει την ισοτιµία των φύλων, προκαλεί δηµογραφικά προβλήµατα κ.λπ. Ορθότερο είναι να περιορίζεται σε περιπτώσεις σοβαρών γενετικών παθήσεων. Επίσης, θεωρείται ότι η προεµφυτευτική διάγνωση είναι ορθή, όταν, εκτός από τον έλεγχο γι αποφυγή µετάδοσης γενετικών νοσηµάτων, ελέγχεται και το κατά πόσο το έµβρυο είναι γενετικά υγιές και συµβατός δότης µε άλλο παιδί της οικογένειας, το οποίο πάσχει και ενδεχοµένως χρειάζεται οµφαλοπλακουντιακά βλαστοκύτταρα γι αντιµετώπιση αιµατολογικών νοσηµάτων. 3 Ψαρούλη. Βούλτσο Π., op. cit., 169: Σύµφωνα µε τη Σύµβαση του Συµβουλίου της Ευρώπης για τ Ανθρώπινα ικαιώµατα και τη Βιοϊατρική, γνωστή και ως «Σύµβαση του Οβιέδο», όπως έχει ενσωµατωθεί στην Ελληνική έννοµη τάξη µε το Ν. 2619/1998 (ΦΕΚ Α 132, αρθ. 12), οι γενετικές εξετάσεις επιτρέπονται µόνο για λόγους υγείας ή για λόγους επιστηµονικής έρευνας που σχετίζεται µε λόγους υγείας, υπό την προϋπόθεση της κατάλληλης γενετικής συµβουλευτικής. Μάλλιο Ε., «Οι 3

4 επιστηµονική φαντασία, σήµερα είναι γεγονός. Μάλιστα, δίδουν πρωτόγνωρες επιλογές στους υποψήφιους γονείς και γεννούν δικαιώµατα και αξιώσεις εκ του τρόπου διεξαγωγής τους. III. ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΩΝ ΓΕΝΝΗΣΕΩΝ Παρ όλα ταύτα, ακόµα και στις µέρες µας γεννώνται άτοµα µε σοβαρές ασθένειες ή αναπηρίες. Αυτό µπορεί να συµβεί σε τρεις περιπτώσεις 4. Στην πρώτη κατηγορία εµπίπτουν οι περιπτώσεις, όπου ο ιατρός µ ενέργειες ή παραλείψεις του, πριν από την κύηση ή κατά τη διάρκεια της, προκαλεί το πρόβληµα υγείας του παιδιού. ηλαδή, ή το προκαλεί εξ ολοκλήρου ή το επιδεινώνει ή δεν επιτρέπει την έγκαιρη αντιµετώπισή του ή την άµβλυνσή του, λ.χ. ο ιατρός από απρόσεκτο χειρισµό τραυµατίζει το έµβρυο ή βλάπτει το γονιµοποιηµένο ωάριο, µε συνέπεια να γεννηθεί άτοµο µε αναπηρία ο ιατρός χορηγεί στην έγκυο φάρµακο, που παρουσιάζει παρενέργειες, µε συνέπεια τη βλάβη του εµβρύου και τη γέννηση παιδιού µε προβλήµατα υγείας ή µεταγγίζει αίµα µε τον ιό HIV στη µητέρα, µε συνέπεια να προσβληθεί και το µωρό της που γεννιέται αργότερα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι φανερό ότι, αν δεν είχαν µεσολαβήσει οι ιατρικές ενέργειες ή παραλείψεις, το παιδί θα είχε γεννηθεί υγιές ή µε λιγότερα προβλήµατα υγείας. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι περιπτώσεις, που διεθνώς χαρακτηρίζονται ως «wrongful life» 5, στις οποίες η γέννηση ενός παιδιού µε προβλήµατα υγείας δεν είναι άµεση συνέπεια κάποιας ιατρικής πράξης, αλλά της µη έγκαιρης διάγνωσης του προγεννητικές εξετάσεις και ο κίνδυνος ευγονικής. Σχόλιο στην υπόθεση Perruche», ΤοΣ 27, : Ο κίνδυνος που παρουσιάζεται σήµερα είναι αυτός της ευγονικής, ο οποίος θα προέλθει από την επέκταση των προγεννητικών εξετάσεων σε όλα τα ζευγάρια. ηλαδή, η εγκατάλειψη της ατοµικής ιατρικής, η οποία απευθύνεται σε ζευγάρια που µόνα τους αποφάσισαν να υποβληθούν στις εν λόγω εξετάσεις εξαιτίας µια υποψίας, βάσει του οικογενειακού τους ιστορικού και η είσοδος στο πεδίο της συλλογικής δράσης και της γενικευµένης υγειονοµικής πολιτικής. Και αν αυτό έχει ήδη ξεκινήσει από το σύνδροµο Down, ζήτηµα χρόνου είναι να επεκταθεί και σε άλλες λιγότερο σοβαρές ασθένειες, ώστε να προκύψει το «κανονικό» παιδί. Όρια έχουν τεθεί από την άνω Σύµβαση του Oviedo και το ζητούµενο είναι να εφαρµοστούν. Θα πρέπει ν αποφευχθεί η δηµιουργία ενός καταλόγου ασθενειών που θα δικαιολογούσαν την προσφυγή σε αυτές τις εξετάσεις, διότι αυτό θα συνιστά ένα ανεπίτρεπτο «µοντέλο κανονικότητας», που θα µπορούσε να λειτουργήσει ως πηγή στιγµατισµού. Τέλος, ορθό είναι, η υγειονοµική πολιτική να χαραχθεί µε τέτοιο τρόπο, ώστε να µην οδηγήσει στην καταπολέµηση των ασθενειών µέσω της εξάλειψης των ασθενών, ενώ οι προγεννητικές εξετάσεις είναι αναγκαίο να παραµείνουν σ ένα ιατρικό πλαίσιο ατοµικής γενετικής συµβουλευτικής και να απευθύνονται σε ζευγάρια µε βεβαρηµένο ιατρικό ιστορικό σοβαρών ασθενειών. 4 Φουντεδάκη Κ., Θέµατα Αστικής Ιατρικής Ευθύνης σε περίπτωση γέννησης ατόµου µε σοβαρή ασθένεια ή αναπηρία (wrongful life), Digesta (2004), Deutsch E., Allgemeines Haftungsrecht, 2 Auflage (1996) Berlin, 534. Κατ ακριβολογία, ο όρος αντιστοιχεί στις περιπτώσεις, όπου την αποζηµίωση ζητεί το ίδιο το άρρωστο ή ανάπηρο παιδί, ενώ, όταν τη ζητούν οι γονείς του χρησιµοποιείται ο όρος wrongful birth. Αµφότεροι οι όροι προέρχονται από το αµερικανικό δίκαιο. 4

5 προβλήµατος. ηλαδή, ο ιατρός παρέλειψε ενώ όφειλε να χρησιµοποιήσει ή χρησιµοποίησε εσφαλµένα τα διαγνωστικά µέσα του προγεννητικού ελέγχου ή δεν ενηµέρωσε σχετικά τους γονείς και η µητέρα δεν προχώρησε σε άµβλωση, όπως θα έκανε αν γνώριζε το πρόβληµα, λ.χ. ο ιατρός δεν υποβάλλει τους υποψήφιους γονείς σ εξέταση για να διαπιστωθεί, αν και οι δύο είναι φορείς γενετικής ασθένειας (όπως είναι η µεσογειακή αναιµία), ενώ υπάρχει οικογενειακό ιστορικό στη συγκεκριµένη πάθηση. Ένα άλλο συνηθισµένο παράδειγµα ανάλογης υπόθεσης είναι η παράλειψη του γυναικολόγου να υποβάλει στην εξέταση της αµνιοκέντησης έγκυο άνω των 35 ετών ή νεότερη, αλλά µε βεβαρηµένο ιστορικό, µε συνέπεια να γεννηθεί στη συνέχεια άτοµο µε τρισωµία 21 (σύνδροµο Down). Σε αυτές τις περιπτώσεις, αυτό που προσάπτεται στον ιατρό είναι ότι, εξαιτίας της δικής του παράλειψης σε σχέση µε τη διάγνωση ή µε την ενηµέρωση, η κύηση πραγµατοποιήθηκε, λ.χ. επειδή το ενδεχόµενο σοβαρής ασθένειας του παιδιού λόγω γενετικής προδιάθεσης των γονέων του δε διαγνώστηκε πριν από τη σύλληψη ή επειδή σε περίπτωση τεχνητής γονιµοποίησης η πάθηση δε διαγνώστηκε µε έλεγχο του γονιµοποιηµένου ωαρίου πριν από την εµφύτευση του στη µήτρα της γυναίκας ή δε διακόπηκε, επειδή η ασθένεια δε διαγνώστηκε µε τις διάφορες εξετάσεις που γίνονται στο κυοφορούµενο, µε συνέπεια τη γέννηση ενός βαριά ασθενούς παιδιού. Στην τρίτη κατηγορία ανήκουν οι περιπτώσεις, στις οποίες δε γίνεται, εκ πεποιθήσεως (συνήθως θρησκευτικά «πιστεύω»), κανενός είδους παρακολούθηση της εγκυµοσύνης, µε αποτέλεσµα ν αφήνονται στην τύχη τους τόσο η κύηση όσο και το έµβρυο. Εστιάζοντας στις περιπτώσεις της δεύτερης κατηγορίας παρατηρείται ότι κοινός παρονοµαστής τους είναι ότι το πρόβληµα υγείας του παιδιού δε θα µπορούσε µε καµία ιατρική πράξη, θεραπεία κ.λπ. να είχε αποφευχθεί είτε επειδή, κατά το χρόνο της ιατρικής παρέµβασης, η βλάβη του εµβρύου ήταν ήδη ανεπανόρθωτη είτε επειδή η ασθένεια του παιδιού είναι γενετική, δηλαδή οφείλεται αποκλειστικά στη γενετική προδιάθεση των γονέων του. Αυτό το στοιχείο διακρίνει τις περιπτώσεις «wrongful life» από τις περιπτώσεις ευθύνης της πρώτης κατηγορίας, όπου το ιατρικό σφάλµα βρίσκεται σε αιτιώδη συνάφεια µε την πάθηση ή την αναπηρία του ατόµου που γεννιέται. Αντίθετα, στις περιπτώσεις «wrongful life», το πρόβληµα του παιδιού δεν προκαλείται από ενέργεια ή παράλειψη του ιατρού, αφού ούτως ή άλλως δεν υπήρχε η δυνατότητα να αποφευχθεί. Αυτό που θα είχε ενδεχοµένως «αποφευχθεί», αν δεν είχε µεσολαβήσει η κρίσιµη ιατρική πράξη ή παράλειψη, είναι η ίδια η 5

6 γέννηση του παιδιού. Το συγκεκριµένο παιδί είτε θα γεννιόταν άρρωστο είτε δε θα είχε γεννηθεί καθόλου, επειδή, κατά τα ανωτέρω, η κύησή του θα είχε µαταιωθεί ή διακοπεί, µε απόφαση της µητέρας του. IV. ΑΣΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Στις δύο πρώτες κατηγορίες περιπτώσεων δεν αποκλείεται η κρίσιµη ενέργεια ή παράλειψη του ιατρού να συνιστά παράνοµη και υπαίτια συµπεριφορά, οπότε είναι δυνατό, περαιτέρω, να τεθεί ζήτηµα αστικής ευθύνης του ιατρού, δηλαδή υποχρέωσής του ν αποκαταστήσει τη ζηµία που οφείλεται αιτιωδώς στο σφάλµα του, σύµφωνα µε τη διάταξη του άρθρου 914 Α.Κ. (αδικοπρακτική ευθύνη). Επίσης, εφόσον µεταξύ του ιατρού και του ζηµιωθέντος προσώπου υφίσταται και συµβατική σχέση («ιατρική σύµβαση» ή «σύµβαση ιατρικής αγωγής» ή «σύµβαση παροχής ιατρικών υπηρεσιών») 6, ενδέχεται να προκύπτει παράβαση της σύµβασης αυτής, µε συνέπεια τη δηµιουργία και συµβατικής ευθύνης σε βάρος του ιατρού (ενδοσυµβατική ευθύνη) 7. Προκειµένου να τελεσφορήσει µια αγωγή αποζηµίωσης κατά του ιατρού, θα πρέπει ν αποδειχθεί η υπαίτια παράβαση εκ µέρους του κάποιας νόµιµης ή/και συµβατικής υποχρέωσής του, που προκάλεσε αιτιωδώς 8 ζηµία στον 6 Ανδρουλιδάκη ηµητριάδη Ι., Η υποχρέωση ενηµέρωσης του ασθενούς, Αθήνα Κοµοτηνή, 1993, 100 et seq. 7 Φουντεδάκη Κ., op. cit., 474 υποσηµ. 8: Θα µπορούσε να γίνει επίκληση µιας επιπλέον δικαιοδοτικής βάσης, δηλαδή αυτής του ν. 2251/1994, περί προστασίας του καταναλωτή. Πράγµατι, αυτό συνέβη στην απόφαση του υπ αριθµ. 4591/2009 του Πολ.Πρωτ.Πειραιώς (ο.π. σελ. 12), όπου το ικαστήριο έκρινε ότι µε τις διατάξεις του εν λόγω νόµου «[ ] θεσµοθετείται νόθος αντικειµενική ευθύνη του παρέχοντος υπηρεσίες για κάθε περιουσιακή ζηµία ή ηθική βλάβη που αυτός προκάλεσε παράνοµα και υπαίτια κατά την παροχή των υπηρεσιών». Επίσης, «[...] η διάταξη του αρθ. 8 είναι εφαρµοστέα µεταξύ άλλων και στις περιπτώσεις ιατρικής ευθύνης, δεδοµένου ότι το φυσικό ή νοµικό πρόσωπο που παρέχει ιατρικές υπηρεσίες, παρέχει αυτές κατά τρόπο ανεξάρτητο στον ασθενή χωρίς να υπακούει σε υποδείξεις ή στις οδηγίες του τελευταίου». Με τα δεδοµένα αυτά η συγκεκριµένη διάταξη του αρθ. 8 λειτουργεί ως ειδικότερος κανόνας, «[...] µε κύριο χαρακτηριστικό της να είναι η αποµάκρυνση από την αρχή της υποκειµενικής ευθύνης µε την αντιστροφή του σχετικού βάρους αποδείξεως». Εποµένως, εξαιτίας της ιδιαίτερης κατανοµής του βάρους αποδείξεως «[...] ο ασθενής επιβάλλεται να αποδεικνύει εκτός από τη ζηµία, την παροχή προς αυτόν ιατρικών υπηρεσιών και τον υφιστάµενο µεταξύ τους αιτιώδη σύνδεσµο, ενώ ο κάθε ιατρός την εκ µέρους του έλλειψη εκδηλώσεως παράνοµης και υπαίτιας συµπεριφοράς, την έλλειψη συνδροµής αιτιώδους συνδέσµου µεταξύ της τελευταίας και της ζηµίας ή την εµφάνιση κάποιου λόγου άρσεως ή µειώσεως της ευθύνης του». 8 Φουντεδάκη Κ., op. cit., : Ειδικά στις περιπτώσεις «wrongful life» η αιτιώδης συνάφεια µεταξύ της παράνοµης και υπαίτιας συµπεριφοράς του ιατρού και της γέννησης του ασθενούς ή ανάπηρου παιδιού είναι έµµεση, µε την έννοια ότι, αν ο ιατρός είχε ενεργήσει σύννοµα, η υποψήφια µητέρα θα είχε λάβη έγκαιρη γνώση του προβλήµατος και θα είχε αποτρέψει τη γέννηση του παιδιού, επιλέγοντας είτε τη µη πραγµατοποίηση είτε τη διακοπή της κύησης. Εποµένως, στοιχεία της αιτιώδους διαδροµής από το ιατρικό σφάλµα ως τη ζηµία είναι, αφ ενός µεν η βεβαιότητα αναφορικά µε την απόφαση της υποψήφιας µητέρας να µαταιώσει τη γέννηση του παιδιού, αφ ετέρου δε το επιτρεπτό της άµβλωσης. Γι αυτό το λόγο, σε άλλα δίκαια, όπως το γαλλικό και το γερµανικό γίνεται δεκτό ότι ο ιατρός µπορεί ν απαλλαγεί από την ευθύνη του, αποδεικνύοντας είτε ότι η άµβλωση στη συγκεκριµένη περίπτωση δε θα ήταν νόµιµη είτε ότι η µητέρα του παιδιού, ακόµα και αν γνώριζε 6

7 ασθενή, µε σηµαντικότερες περιπτώσεις το ιατρικό σφάλµα (υπαίτια παράβαση των κατά βάση άγραφων κανόνων επιµέλειας του ιατρικού επαγγέλµατος) και την παράβαση της υποχρέωσης ενηµέρωσης. Εφόσον, λοιπόν, συντρέχει και η προϋπόθεση της υπαιτιότητας, ιδρύεται τόσο η αδικοπρακτική, όσο και η ενδοσυµβατική ευθύνη του ιατρού. Προφανώς, όταν η ασθένεια ή η αναπηρία του παιδιού οφείλεται αιτιωδώς σε σφάλµα του ιατρού (ιατρικό σφάλµα ή σφάλµα ενηµέρωσης), δηλαδή εµπίπτει στις περιπτώσεις της πρώτης προαναφερθείσης κατηγορίας, η ευθύνη 9 του ιατρού έναντι του παιδιού και των γονέων του δεν παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλήµατα. Σχετικά µε την αδικοπρακτική ευθύνη εφαρµόζονται τ άρθρα 929 και 931 Α.Κ. Η αξίωση αποζηµίωσης του παιδιού προϋποθέτει, κατά την κρατούσα άποψη, εφαρµογή του άρθρου 36 Α.Κ. (κυοφορούµενος) 10, ενώ υποστηρίζεται 11 και ότι η προσφυγή στην τελευταία διάταξη δεν είναι αναγκαία. Από την άλλη πλευρά, οι γονείς του παιδιού στα πλαίσια της διάταξης 929 Α.Κ. θ αποζηµιωθούν για στέρηση υπηρεσιών, σύµφωνα µε το εδ. 2 της διάταξης αυτής. Επίσης, λόγω του ότι είναι υπόχρεοι διατροφής του παιδιού, ισχύουν και γι αυτούς όσα γενικά υποστηρίζονται για τις αξιώσεις του τρίτου που καλύπτει εν όλω ή εν µέρει τη θετική περιουσιακή ζηµία άλλου προσώπου, που υπέστη βλάβη της υγείας του (λ.χ. νοσήλια, φάρµακα), ως υπόχρεος διατροφής του τελευταίου. Τέλος, ειδικά για τη µητέρα, πρέπει να γίνει δεκτό ότι η πρόκληση βλάβης στο έµβρυο συνιστά και σωµατική βλάβη της εγκύου που το κυοφορεί, µε συνέπεια να έχει και µε αυτή τη θεµελίωση αξιώσεις αποζηµίωσης και αποκατάστασης της ηθικής βλάβης της. Σχετικά µε την ενδοσυµβατική ευθύνη του ιατρού έναντι της µητέρας και του τέκνου, µπορεί να υποστηριχθεί ότι η υποψήφια µητέρα συνάπτει µε το γυναικολόγο µια σύµβαση για τον εαυτό της και παράλληλα µια (γνήσια) σύµβαση υπέρ τρίτου, του παιδιού που εγκαίρως το πρόβληµα, δε θα είχε επιλέξει τη µαταίωση της κύησης, λ.χ. λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων. Αυτού του τύπου οι ισχυρισµοί αφορούν σε «νόµιµη εναλλακτική συµπεριφορά» (rechtmässiges Alternativverhalten) και αµφισβητείται αν ευσταθούν στο ελληνικό δίκαιο. Ενδεχοµένως, το θέµα αυτό να συσχετίζεται µε το φαινόµενο της υποθετικής αιτιότητας, της οποίας η αποδοχή και οι συνέπειες, επίσης, αµφισβητούνται. 9 Για τα γενικότερα ζητήµατα, Σταθόπουλο Μ., Γενικό Ενοχικό ίκαιο, 3 η έκδοση, 1998, Γεωργιάδη Α., Ενοχικό ίκαιο, Γενικό Μέρος, 1999, Κορνηλάκη Π., Ειδικό Ενοχικό ίκαιο I, Παπαντωνίου Ν., Γενικές Αρχές του Αστικού ικαίου, 1983, 98 et seq, Γεωργιάδη Α, Γενικές Αρχές Αστικού ικαίου, 2 η έκδοση, 1997, 100 loc. cit., Παπαστερίου., Γενικές Αρχές του Αστικού ικαίου, τ.ιβ, 1998, 30, loc. cit. 11 Larenz/Canaris, Lehrbuch des Schuldrechts II.2 (Besonderer Teil), 13 Auflage, 1994, 385, Ghestin (Viney/Jourdain), Traite de droit civil, 2eme edition, Les conditions de la responsabilite, 1998, 14. 7

8 πρόκειται να γεννηθεί. Σύµφωνα µε άλλη προσέγγιση, η σύµβαση της µητέρας µε το γιατρό έχει προστατευτική λειτουργία και υπέρ του παιδιού. Αντιθέτως, στις περιπτώσεις της δεύτερης κατηγορίας παρουσιάζονται πρόσθετες δυσχέρειες και ιδιαιτερότητες, όπως θα εκτεθούν παρακάτω. V. ΙΑΤΡΙΚΟ ΣΦΑΛΜΑ Πότε όµως µια συµπεριφορά συνιστά ιατρικό σφάλµα; Στο δίκαιο µας, το ιατρικό σφάλµα 12 συνιστά περίπτωση συρροής αδικοπρακτικής και συµβατικής ευθύνης για πληµµελή εκπλήρωση (όταν, βέβαια, υπάρχει σύµβαση). Τρία κριτήρια έχουν προταθεί για να χαρακτηρισθεί ορισµένη συµπεριφορά ως ιατρικό σφάλµα: Α) Το πρώτο, το οποίο ακολουθείται από τη νοµολογία των ελληνικών δικαστηρίων, είναι αυτό του µέσου συνετού ιατρού που τηρεί τους κανόνες της επιστήµης του (leges artis). Σύµφωνα µε αυτή τη θεώρηση, αµελής είναι η συµπεριφορά του ιατρού που παραβιάζει θεµελιώδεις αρχές ή παραδεδεγµένους κανόνες της ιατρικής επιστήµης 13. Το κριτήριο τείνει να εγκαταλειφθεί στη σύγχρονη θεωρία της ιατρικής ευθύνης 14. Β) Το δεύτερο κριτήριο είναι αυτό της αναγωγής στα «standards» του ιατρικού επαγγέλµατος. Ως ιατρικό «standard» µπορεί να χαρακτηρισθεί το σύνολο των προδιαγραφών ποιότητας, στις οποίες πρέπει ν ανταποκρίνεται σε συγκεκριµένη περίπτωση η παροχή ιατρικών υπηρεσιών. Ο ιατρός, λοιπόν, οφείλει, όπως κάθε επαγγελµατίας, να παρέχει υπηρεσίες, που αντιστοιχούν σ ένα ορισµένο επίπεδο ποιότητας, σύµφωνα µε τα πρότυπα ενέργειας και συµπεριφοράς, που γίνονται αποδεκτά στο επάγγελµα του. Αµέλεια, ως παράνοµη συµπεριφορά, είναι η απόκλιση προς τα κάτω από αυτό το πρότυπο ποιότητας. Γ) Το τρίτο και τελευταίο κριτήριο είναι αυτό της αναγωγής σε συγκεκριµένη περίπτωση, συγκεκριµένο ασθενή, δηλαδή της πλήρους εξατοµικεύσεως. Έτσι, αµελής πρέπει να κριθεί ο ιατρός, ο οποίος σε συγκεκριµένη περίπτωση δεν έπραξε αυτό που επέβαλε το συµφέρον της υγείας του ασθενούς. Αντιστρόφως, επιµελής είναι ο ιατρός, που προβαίνει στις ενέργειες που είναι απαραίτητες και ωφέλιµες για 12 Φουντεδάκη Κ., op. cit., Ζέπου Π., Η ευθύνη του ιατρού, ΝοΒ 1973, 2 et seq., Καυκά Κ., Ενοχικόν ίκαιον, Ειδικόν Μέρος, 7 η έκδοση, 1993, τ. Β, Zepos/Christodoulou, Professional Liability, Tunc (dir.), International Encyclopaedia of Comparative Law, Vol. XI (Torts), chapter 6, 1978, 4, Koniaris/Karlovassitou Koniari, Medical Law in Greece, 1999,

9 το συγκεκριµένο ασθενή, παραβιάζοντας, αν είναι αναγκαίο, όχι µόνο τη συνήθη επαγγελµατική πρακτική αλλά και κάποιο κανόνα της ιατρικής ή «standard» 15. Εν τέλει, ως ασφαλέστερο θεωρείται το κριτήριο που προκύπτει από τη δηµιουργική σύνθεση των τριών προαναφερθέντων. Πάντως, καταλύτης, για το αν υπήρξε ή όχι ιατρικό σφάλµα, πρέπει να είναι το συµφέρον της υγείας του ασθενούς. Η αρχή «salus aegroti suprema lex est» («ο υπέρτατος νόµος είναι η σωτηρία του ασθενούς») είναι ο θεµελιώδης κανόνας της ιατρικής και η λυδία λίθος κάθε προτύπου για την παροχή ιατρικής βοήθειας 16. Aξίζει να υπογραµµισθεί ότι και στην περίπτωση που ένας ιατρός αναλαµβάνει την παρακολούθηση µιας κύησης ή τον προγεννητικό έλεγχο δεν αλλάζει κάτι στις υποχρεώσεις του. ηλαδή, ο ιατρός οφείλει να επιδείξει ορισµένη συµπεριφορά, να τηρήσει ένα πρότυπο επιµελείας σύµφωνα µε τα προαναφερθέντα κριτήρια, αλλά, σε καµία περίπτωση, δεν υπόσχεται ούτε οφείλει να επιτύχει ορισµένο αποτέλεσµα, λ.χ. τη γέννηση ενός υγιούς παιδιού. Ειδικότερο ερώτηµα που έχει τεθεί στις περιπτώσεις «wrongful life» είναι πώς κρίνεται το ιατρικό σφάλµα, όταν ο ιατρός θεωρεί ως µη αναγκαία συγκεκριµένη διαγνωστική εξέταση και παραλείπει να ενηµερώσει τον ασθενή για τη σχετική δυνατότητα, π.χ. υπήρξε περίπτωση ιατρού που δεν ενηµέρωσε την έγκυο ότι η ύπαρξη τρισωµίας 21 (σύνδροµο Down) στο έµβρυο, µπορούσε, σχεδόν µε βεβαιότητα, ν αποκλειστεί, µε την εξέταση της αµνιοπαρακέντησης, την οποία ο ίδιος δεν έκρινε ως απαραίτητη για τη συγκεκριµένη έγκυο. Εν προκειµένω, υποστηρίζεται 17 ότι το σφάλµα του ιατρού συνίσταται στην παράλειψη του να ενηµερώσει την έγκυο, στερώντας της την επιλογή να υποβληθεί στη συγκεκριµένη εξέταση και, στη συνέχεια, µετά τη διάγνωση του σοβαρότατου προβλήµατος του εµβρύου να προβεί σ επιτρεπτή διακοπή της κύησης. Ο αντίλογος στην άποψη αυτή είναι ότι το σφάλµα εντοπίζεται όχι στην ενηµέρωση αλλά στη διάγνωση. ηλαδή, ο ιατρός δεν οφείλει να ενηµερώνει τον ασθενή για κάθε δυνατή διαγνωστική µέθοδο που υπάρχει, την οποία ο ίδιος δεν κρίνει αναγκαία και πρόσφορη για τη συγκεκριµένη περίπτωση. Όµως, ο ιατρός διαπράττει σφάλµα, όταν παραλείπει µια απαραίτητη εξέταση, επειδή, κατά παράβαση των κανόνων επιµελείας, την αγνοεί ή 15 Wilts/Kleinwefers, Die zivilrechtliche Haftung des Arztes, Mergens, Die juristische Problematik in der Medizin, 1973, Bd III, 25 et seq., 31 loc. cit. 16 Όρκος Ιπποκράτη και ιατρικός όρκος της Γενεύης (1948). 17 Φουντεδάκη Κ., op. cit., 477, υποσηµ. 24: ύσκολη η θεµελίωση αξίωσης αποζηµίωσης για την απλή απώλεια µιας δυνατότητας επιλογής ή πιθανοτήτων ευνοϊκής εξέλιξης. Γαλλική η εν λόγω θεωρία της «απώλειας ευκαιρίας» (perte d une chance de survie ou de guerison). 9

10 δε σταθµίζει σωστά την αναγκαιότητά της. Εποµένως, στο άνω παράδειγµα ο ιατρός ευθύνεται, αν η αµνιοκέντηση ήταν µια αναγκαία εξέταση µε βάση την ηλικία και το ιστορικό της εγκύου, σύµφωνα µε τους κανόνες της ιατρικής επιστήµης και τη συγκεκριµένη στάθµιση κινδύνων οφέλους και όχι απλώς γιατί δεν ενηµέρωσε την έγκυο. Άρα η κρίση απόφαση για την αναγκαιότητα µιας εξέτασης είναι αρµοδιότητα του ιατρού και όχι του ασθενούς, πράγµα λογικό, καθώς, συνήθως, ο ασθενής δεν έχει τις ιατρικές γνώσεις που είναι απαραίτητες για την περίπτωση του και γι αυτό απευθύνεται στον εξειδικευµένο ιατρό. VI. ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΤΕΑΣ ΖΗΜΙΑΣ Το κρισιµότερο ζήτηµα που τίθεται στις υπό εξέταση περιπτώσεις είναι η αποκαταστατέα ζηµία 18. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι αποτέλεσµα των ιατρικών σφαλµάτων κατά τον προγεννητικό έλεγχο είναι η ίδια η γέννηση και η ύπαρξη του ασθενούς παιδιού, το οποίο, χωρίς αυτά τα σφάλµατα, δε θα είχε έρθει στη ζωή, µε απόφαση της µητέρας. Γι αυτό το λόγο, οι περιπτώσεις «wrongful life» θέτουν σοβαρά ηθικά, κοινωνικά και νοµικά ζητήµατα. ηλαδή, φτάνουµε στο σηµείο η γέννηση και η ύπαρξη του συγκεκριµένου παιδιού που πάσχει από την ασθένεια ν αντιµετωπίζεται ως ζηµία, πράγµα το οποίο φαίνεται απαράδεκτο για το σύστηµα της αστικής ευθύνης και αντίθετο προς τη συνταγµατική προστασία της αξίας του ανθρώπου. Το ζήτηµα έχει συζητηθεί στα δικαστήρια της Γερµανίας, της Γαλλίας κ.λπ., χωρίς, ωστόσο, να έχει αποσαφηνιστεί νοµολογιακά Φουντεδάκη Κ., op. cit., Ψαρούλη. Βούλτσο Π., Ιατρικό ίκαιο, op. cit., 170 υποσ. 142 και Μάλλιο Ε., «Οι προγεννητικές εξετάσεις και ο κίνδυνος ευγονικής. Σχόλιο στην υπόθεση Perruche», op. cit., 583 et seq.: Γνωστές είναι οι υποθέσεις: α) Kelly Molenaar (Dutch Supreme Court 18 March 2005, C03/206 HR JHM/RM), στην οποία το τοπικό δικαστήριο της Χάγης αναγνώρισε υποχρέωση αποζηµίωσης στην κλινική που παρέλειψε προγεννητικό έλεγχο, µε συνέπεια τη γέννηση κοριτσιού µε χρωµατοσωµικές ανωµαλίες, τόσο προς τους γονείς όσο και προς το παιδί. β) Perruche (Cour de Cassasion, Ass. Pleniere, arret 457/ , arrets), όπου το 2000 το Γαλλικό Ανώτατο Ακυρωτικό υποχρέωσε σε καταβολή αποζηµίωσης νοσοκοµείο, που παρέλειψε προγεννητικό έλεγχο ερυθράς. Προέκυψε το ζήτηµα κατά πόσο η γέννηση παιδιού µε αναπηρία είναι ζηµία για το ίδιο το παιδί και κατά πόσο είναι παραδεκτή η αστική ευθύνη χωρίς να υπάρχει αντικειµενικός αιτιώδης σύνδεσµος. Ουσιαστικά, πρόκειται για µια µορφή αντικειµενικής ευθύνης, επειδή το παιδί «έχασε την ευκαιρία» να γεννηθεί φυσιολογικό κι υγιές. Ειδικότερα, το Γαλλικό Ακυρωτικό απεφάνθη ότι «[...] Από τη στιγµή που τα λάθη, τα οποία διαπράχθηκαν από τον ιατρό και το εργαστήριο, κατά την εκτέλεση των συµβολαίων (συνηµµένων µε τη µητέρα του τέκνου), εµπόδισαν αυτήν να ασκήσει την επιλογή της να διακόψει την κύηση της, για ν αποφύγει τη γέννηση ενός παιδιού µε αναπηρία, αυτό το τελευταίο µπορεί να ζητήσει την αποκατάσταση της ζηµίας, η οποία προκύπτει από την αναπηρία αυτή και προκλήθηκε από τα ανωτέρω λάθη». Τα γαλλικά δικαστήρια µέχρι την άνω απόφαση, η οποία προκάλεσε µεταστροφή της γαλλικής πάγιας νοµολογίας, δέχονταν ότι η γέννηση ενός ανάπηρου παιδιού θα µπορούσε να αποτελέσει ζηµία για 10

11 ιάκριση γίνεται µεταξύ της αξίωσης αποζηµίωσης των γονέων και αυτής του ίδιου του παιδιού. Η αξίωση των γονέων έχει γίνει, κατά κανόνα, αποδεκτή από τα δικαστήρια και ικανοποιείται 20, χωρίς, ωστόσο, να λείπει και ο αντίλογος. Όµως, η αναγνώριση της αξίωσης αποζηµίωσης στο ίδιο το παιδί που γεννήθηκε µε την ασθένεια ή την αναπηρία οδηγεί σε αδιέξοδα. VII. ΑΞΙΩΣΕΙΣ ΠΑΣΧΟΝΤΟΣ ΤΕΚΝΟΥ Η αξίωση έχει εµφανιστεί µε το ίδιο περιεχόµενο, όπως και αυτή των γονέων, δηλαδή το παιδί ζητά την αποκατάσταση της περιουσιακής ζηµίας και της ηθικής βλάβης, που συνδέεται µε την ασθένεια του. Σχετικά µε την περιουσιακή βλάβη, το παιδί ζητά την αποκατάσταση κάθε ζηµίας του, που προκλήθηκε από ιατρικές πράξεις και παραλείψεις, ουσιαστικά, όµως, επικαλείται ως ζηµία την ίδια του την ύπαρξη, δηλαδή το γεγονός ότι γεννήθηκε (!) Κάτι τέτοιο θα σήµαινε ότι η ζωή ενός ανθρώπου µε ασθένεια ή αναπηρία συνιστά ζηµία και, περαιτέρω, ότι η ανυπαρξία του θα ήταν για τον ίδιο προτιµότερη, κάτι που αντίκειται στη συνταγµατική προστασία της ανθρώπινης αξίας (αρθ. 2 Συντ.) και στην, επίσης, συνταγµατική αναγνώριση υποχρέωσης του κράτους να προστατεύει, ιδιαίτερα, τέτοια άτοµα (αρθ Συντ.). Επίσης, τίθενται και δογµατικά εµπόδια, αφού η εφαρµογή της θεωρίας της διαφοράς 21 είναι, εν προκειµένω, αδύνατη. Συγκεκριµένα, κατά τη θεωρία της τους γονείς (το οποίο είχε ως αποτέλεσµα την επιδίκαση ενός ποσού αποζηµίωσης στους γονείς του παιδιού), δε δέχονταν, όµως, να ερµηνεύσουν τη γέννηση ως ζηµία και για το ίδιο το παιδί. Με την απόφαση αυτή το ικαστήριο εκλαµβάνει την ίδια τη ζωή ως ζηµία, που πρέπει να αποζηµιωθεί, το οποίο a contrario, σηµαίνει ότι ο ανάπηρος άνθρωπος δε θα έπρεπε να έχει γεννηθεί, αφού η «παύση» του ασθενούς θα ήταν ο µόνος τρόπος αποφυγής της ασθένειας (δυνατότητα θεραπείας του εµβρύου δεν υπήρχε). Ουσιαστικά, λοιπόν, η απόφαση αναγνωρίζει στον άνθρωπο ένα δικαίωµα να µη γεννηθεί «αφύσικος» ή αντιθέτως του αναγνωρίζει ένα δικαίωµα «προγεννητικής ευθανασίας». Η αντίδραση της γαλλικής κοινωνίας στην απόφαση ήταν άµεση. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση εκατό (100) οικογενειών που συνέπηξαν σύλλογο γονέων «ενάντια στη φοβία της αναπηρίας» (Collectif des parents contre l handiphobie) και την 1 η εκεµβρίου 2000 κατέθεσαν αγωγή αποζηµίωσης για ηθική βλάβη από παράνοµη δικαστική ενέργεια. Ο σύλλογος αυτός θεώρησε ότι το Γαλλικό Ακυρωτικό υιοθέτησε την αρχή της δυσµενούς διάκρισης µεταξύ των υγιών ανθρώπων και αυτών που πάσχουν από αναπηρία και έκαναν λόγο για ευγονική και για µι απόφαση ανεπίτρεπτη για όσους έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στη φροντίδα ανάπηρων παιδιών, η οποία µετατρέπει την άµβλωση σε υποχρέωση. Η αγωγή δεν έγινε δεκτή, καθώς οι ενάγοντες δεν απέδειξαν έννοµο συµφέρον, οµοίαζε δε περισσότερο µε actio popularis. 20 Εσχάτως οι ενάγοντες καταφεύγουν στις διατάξεις για την προσβολή της προσωπικότητας (αρθ. 57 επ. Α.Κ.), προκειµένου να επιτύχουν την επιδίκαση ποσών, ως χρηµατική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη την οποία υπέστησαν, καθώς τα ικαστήρια απορρίπτουν τις αξιώσεις για ηθική βλάβη, στηριζόµενες στις διατάξεις περί αδικοπραξιών (αρθ. 914 επ. Α.Κ.), λόγω έλλειψης εννόµου συµφέροντος των γονέων, διότι οι τελευταίοι (γονείς) θεωρούνται εµµέσως ζηµιωθέντες, άρα η ζηµία τους δεν αποκαθίσταται. 21 Σταθόπουλο Μ., op. cit., 472 loc. cit. 11

12 διαφοράς ο σκοπός της αποζηµίωσης είναι να επαναφέρει το πρόσωπο στην περιουσιακή κατάσταση, στην οποία αυτό θα βρισκόταν, αν δεν είχε µεσολαβήσει το «ζηµιογόνο» γεγονός. Εδώ, όµως, αν δεν είχε µεσολαβήσει το ιατρικό σφάλµα πριν ή κατά την κύηση, το παιδί δε θα είχε αποφύγει κάποια µείωση της περιουσίας του, αλλά δε θα υπήρχε καθόλου, για να έχει οποιαδήποτε περιουσία. Εποµένως, οδηγούµαστε σε άτοπο αποτέλεσµα. Ανάλογα προβλήµατα εµφανίζονται και για την αξίωση του πάσχοντος για χρηµατική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης. Η χρηµατική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης (αρθ. 932 Α.Κ.) «δεν αποσκοπεί στην επιβολή κύρωσης στον ζηµιώσαντα, αλλά σε µια πλατιά νοούµενη αποκατάσταση και έµµεση επανόρθωση της ηθικής βλάβης που προκλήθηκε, µε άλλα λόγια αποσκοπεί στην ανακούφιση του αδικηθέντος από τη λύπη, τη στενοχώρια ή τον πόνο που του προκάλεσε η προσβολή ενός αγαθού» 22. Όµως, τα ιατρικά σφάλµατα στις περιπτώσεις «wrongful life» δεν προκαλούν αιτιωδώς βλάβη σε κανένα αγαθό του παιδιού, καθώς το πρόβληµα υγείας του έχει συνήθως γενετική καταγωγή ή σχετίζεται µε συγγενή ανίατη πάθηση. Αντιθέτως, τα ιατρικά σφάλµατα στις άνω περιπτώσεις συνδέονται αιτιωδώς µε την ίδια την ύπαρξη του συγκεκριµένου παιδιού, πράγµα το οποίο δεν µπορεί ν αποτελέσει, µε κανένα τρόπο, προσβολή σε βάρος του ίδιου του παιδιού. Επιπλέον, το παιδί δεν είναι δυνατόν να ζητά την αποκατάσταση της ηθικής του βλάβης, αφού αυτό, στην πραγµατικότητα, θα συνιστούσε ένα αίτηµα ανακούφισης από την ψυχική ταλαιπωρία, που υφίσταται για το γεγονός της ύπαρξής του και, ειδικότερα, για το γεγονός ότι η µητέρα του δεν είχε την ευκαιρία να επιλέξει τη µαταίωση της γέννησής του. Τέλος, σύµφωνα µε τον «αποκαταστατικό» χαρακτήρα της χρηµατικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης, επιδιώκεται η επαναφορά του προσώπου σε µια ψυχική και συναισθηµατική κατάσταση ανάλογη µε αυτήν, στην οποία θα βρισκόταν χωρίς τη µεσολάβηση της παράνοµης και υπαίτιας συµπεριφοράς του ζηµιώσαντος 23. Στην προκειµένη, όµως, περίπτωση είναι προφανές ότι δεν τίθεται ζήτηµα εξισορρόπησης της παρούσας ψυχικής κατάστασης του προσώπου µε αυτήν που θα υπήρχε χωρίς την αδικοπραξία. Επιπρόσθετα, τυχόν αναγνώριση του δικαιώµατος του πάσχοντος παιδιού προς αποζηµίωσή του είναι πολύ πιθανό ότι θ άνοιγε τον ασκό του Αιόλου υπό την άποψη 22 Κορνηλάκη, op. cit., 647 και Πατεράκη Στ., Η Χρηµατική Ικανοποίηση λόγω Ηθικής Βλάβης, 2 η έκδοση, 2001, 70 et seq., 81 et seq. 23 Πατεράκη, ibid, ΕφΑθ. 6704/1996, δηµοσιευµένη στην ΤΝΠ του ΣΑ ( ΕφΛαρ. 565/2003, δηµοσιευµένη στην ΤΝΠ του ΣΑ ( 12

13 της µετατροπής του δικαιώµατος διακοπής της κύησης σε υποχρέωση. Αυτό, διότι, αν αναγνωρίζεται στο παιδί η δυνατότητα να ζητήσει αποζηµίωση λόγω αναπηρίας από τους ιατρούς, επειδή έσφαλαν στην προγεννητική διάγνωση και δεν επέτρεψαν στη µητέρα ν αποφασίσει ελεύθερα τη διακοπή της κύησης, γιατί να µην µπορεί, µε βάση την ίδια λογική, (το παιδί) να εναγάγει και τους ίδιους τους γονείς του (!), επειδή δεν πραγµατοποίησαν προγεννητικό έλεγχο της γενετικής του κατάστασης ή επειδή δεν προχώρησαν στη διακοπή της κύησης σε περίπτωση δυσµενούς προγεννητικού ελέγχου; Αξίζει στο σηµείο αυτό να επισηµανθεί η εξέλιξη του γαλλικού δικαίου στο θέµα αυτό, µετά το θόρυβο που προκάλεσε η απόφαση Peruche 24. Ο νοµοθέτης, λοιπόν, επέλεξε ν απαγορεύσει στο εξής την άσκηση της σχετικής αξίωσης. Το άρθρο 1 του Nόµου της 4/4/2002 προβλέπει ότι «κανείς δεν µπορεί να επικαλεστεί ζηµία που οφείλεται σε µόνο το γεγονός ότι γεννήθηκε». Ο αντίλογος στα προαναφερθέντα επιχειρήµατα κρίνεται ως ανεπαρκής και εστιάζεται κυρίως στο εξής: µπορεί µεν να γίνεται δεκτή η αξίωση αποζηµίωσης των γονέων, αλλά τι θα συµβεί στην περίπτωση τυχόν πρόωρου θανάτου τους; Το πάσχον άτοµο θα µείνει απροστάτευτο. Εποµένως, η απόρριψη της αξίωσης του παιδιού θεωρείται ανεπιεικής και υποκριτική. Σε κάθε περίπτωση, όµως, δε δίδεται απάντηση στα καυτά φιλοσοφικά, ηθικά και δογµατικά ερωτήµατα που προκύπτουν. VIII. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ Αξίζει ν αναφερθεί η στάση των ηµεδαπών δικαστηρίων σε περιπτώσεις, όπως αυτές που προαναφέρθηκαν. Η νοµολογία επί των ζητηµάτων ξεκίνησε να εξελίσσεται σχετικά πρόσφατα µε την υπ. αριθµ. 5152/2002 απόφαση του Εφετείου Αθηνών 25, η οποία ασχολήθηκε µε την παράλειψη ιατρού να προβεί σε τεχνητή διακοπή της κύησης, µε αποτέλεσµα να γεννηθεί ένα µη αρτιµελές παιδί. Συγκεκριµένα, οι υποψήφιοι γονείς επισκέφθηκαν τον ιατρό στην κλινική, όπου εργαζόταν, ώστε η σύζυγος σε κατάσταση προχωρηµένης εγκυµοσύνης (κύηση υπέρ των 25 εβδοµάδων) να υποβληθεί στον αναγκαίο προγεννητικό έλεγχο. Μετά τον υπερηχογραφικό έλεγχο ο ιατρός βεβαίωσε εγγράφως το ζευγάρι ότι όλα βαίνουν καλώς µε την εγκυµοσύνη. Όταν, όµως, το τέκνο γεννήθηκε, διαπιστώθηκε ότι έπασχε από φωκοµέλεια, εµφανίζοντας παντελή έλλειψη του αριστερού του χεριού 24 Βλ. υποσηµ Έχει δηµοσιευθεί στην ΤΝΠ του ΣΑ ( 13

14 (από το ύψος του καρπού) και του αριστερού του ποδιού (από το ύψος του γονάτου). Οι γονείς στράφηκαν κατά του ιατρού, ο οποίος δε διέγνωσε σωστά τη σοβαρή ανωµαλία κατά τον προγεννητικό έλεγχο ενεργώντας πληµµελώς. Ζήτησαν αποζηµίωση για την περιουσιακή βλάβη που θα υποστούν, λόγω της τοποθέτησης πρόσθετων τεχνητών µελών και για τις εγχειρήσεις, ενώ ζήτησαν και χρηµατική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη που υπέστησαν. Το Πρωτοδικείο και το Εφετείο απέρριψαν την αγωγή ως µη νόµιµη και απεφάνθησαν ότι η διακοπή της κύησης δε θα ήταν επιτρεπτή, καθώς η εγκυµοσύνη είχε υπερβεί τις 24 εβδοµάδες που αναφέρει ο νόµος (αρθ. 304 Π.Κ.). Εξ ετέρου οι δαπάνες στις οποίες θα υποβληθούν οι γονείς ως υπόχρεοι σ επιµέλεια και διατροφή του παιδιού δεν αποτελούν άµεση ζηµία αλλά έµµεση, η οποία µόνο κατ εξαίρεση αποκαθίσταται, κάτι το οποίο δεν ισχύει εδώ. Το ίδιο έµµεση είναι κι η ηθική βλάβη, την οποία υπέστησαν οι γονείς και δεν αποκαθίσταται. Στην υπ αριθµ. 4865/2006 απόφαση του Πολυµελούς Πρωτοδικείου Αθηνών 26, το ικαστήριο µελέτησε την περίπτωση ενός ζευγαριού που επισκέφθηκε το τµήµα προγεννητικού ελέγχου γνωστού µαιευτηρίου των Αθηνών, ώστε να υποβληθεί η έγκυος σε προγεννητικό έλεγχο και, ειδικότερα, στην εξέταση των χοριακών λαχνών µε τη µέθοδο της διπλής βελόνας. Τα αποτελέσµατα ήταν αρνητικά τόσο για µεσογειακή αναιµία όσο και για χρωµοσωµατικές ανωµαλίες του εµβρύου. Παρά ταύτα, το τέκνο που γεννήθηκε έπασχε από σύνδροµο Down. Έτσι, οι γονείς στράφηκαν κατά της κλινικής και του ιατρού λόγω λανθασµένης διάγνωσης, µε την οποία προσεβλήθη η προσωπικότητα τους, αφού στερήθηκαν του δικαιώµατός τους να προβούν σε τεχνητή διακοπή της κύησης, την οποία είχαν αποφασίσει σε περίπτωση που διαπιστωνόταν ότι το τέκνο τους έπασχε από το εν λόγω σύνδροµο. Ζήτησαν αποζηµίωση για την περιουσιακή ζηµία που θα υποστούν εξαιτίας της δαπανηρής διατροφής του τέκνου τους και χρηµατική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης. Το ικαστήριο αποφάσισε ότι οι γονείς δε νοµιµοποιούνται ενεργητικά για την αξίωση αποζηµίωσης που προέβαλαν, καθώς «[...] δικαιούχος της τυχόν αξίωσης της αποζηµίωσης είναι το ίδιο το τέκνο, έστω και αν αυτό δεν κατέβαλε τις σχετικές δαπάνες και όχι οι γονείς του», οι οποίοι µόνο εµµέσως ζηµιώνονται. Σχετικά µε την ηθική βλάβη, έκρινε ως νόµιµο το αίτηµα των γονέων προς χρηµατική ικανοποίηση, καθώς «[...] δεν αφορά αυτή (η ηθική βλάβη) που υπέστη το τέκνο, οπότε 26 Επίσης δηµοσιευµένη στην ΤΝΠ του ΣΑ ( 14

15 µόνο αυτό θα µπορούσε να την αξιώσει και όχι οι γονείς του ατοµικά, αλλά αφορά την προσβολή της προσωπικότητας των ιδίων των εναγόντων και ειδικότερα την προσβολή του αγαθού της ελευθερίας εκείνων να αποφασίσουν για τη γέννηση του τέκνου τους». Επίσης, κατέταξε την περίπτωση του συνδρόµου Down σε αυτές που καταλαµβάνει το αρθ. 304 Π.Κ., εποµένως η διακοπή της κύησης θα ήταν επιτρεπτή. εν κατέληξε παρ όλα ταύτα σε απόφαση, καθώς διέταξε τη διενέργεια πραγµατογνωµοσύνης για την αποσαφήνιση ιατρικών ζητηµάτων. Με την υπ αριθµ. 544/2007 απόφασή του το Εφετείο Λάρισας 27 απέρριψε την έφεση των εκκαλούντων γονέων, οι οποίοι επρόκειτο ν αποκτήσουν παιδί και γι αυτό το λόγο συνήψαν σύµβαση παροχής ιατρικών υπηρεσιών µε µαιευτήρα γυναικολόγο και µε ειδικό γενετιστή µε αντικείµενο τον προγεννητικό έλεγχο. Οι εφεσίβλητοι, λόγω αµέλειας, δε διέγνωσαν ορθά την κατάσταση του εµβρύου, το οποίο γεννήθηκε παρουσιάζοντας φωκοµέλεια, δηλαδή µη ανάπτυξη µέρους του αντιβραχίου και όλης της παλάµης του αριστερού χεριού. Κατόπιν τούτου, οι γονείς στράφηκαν κατά των ιατρών ζητώντας αποζηµίωση, λόγω της περιουσιακής βλάβης που θα υποστούν για την προσθήκη τεχνητού µέλους στο τέκνο τους και για τις µετέπειτα επεµβάσεις προς αντικατάσταση αυτού µε µυοηλεκτρική πρόθεση του άκρου. Επίσης, ζήτησαν χρηµατική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη που υπέστησαν λόγω προσβολής της προσωπικότητας τους. Το ικαστήριο απεφάνθη ότι ορθώς το Πρωτοδικείο απέρριψε την αγωγή ως µη νόµιµη, διότι, ακόµα κι αν οι γονείς είχαν πληροφορηθεί εγκαίρως την κατάσταση του εµβρύου, δε θα είχαν νόµιµο δικαίωµα να συναποφασίσουν τη διακοπή της κυήσεως, απαλλασσόµενοι από ένα (ανεπιθύµητο) παθολογικό νεογνό, καθώς η φωκοµέλεια ως δυσµορφία ανάπτυξης του άνω άκρου δε συνιστά «σοβαρή ανωµαλία» του εµβρύου που επάγεται τη γέννηση «παθολογικού νεογνού» κατά την έννοια του νόµου. Οι ενδείξεις για τη φωκοµέλεια ενός εµβρύου συνιστούν ενδείξεις για ελάσσονα ανωµαλία ανάπτυξης (µέρους µάλιστα) των άκρων, χωρίς άλλη περαιτέρω συνέπεια στην υγεία. Η ανωµαλία αυτή του κατά τα λοιπά υγιέστατου παιδιού - αντιµετωπίζεται µε διορθωτική παρέµβαση, που συνεπάγεται καλή ποιότητα ζωής. Επίσης, το ικαστήριο τόνισε ότι η απόφαση για τη διακοπή ή όχι της κύησης αποτελεί βασικό θέµα του συζυγικού βίου, συνεπώς, τυχόν απόφαση, πρέπει να λαµβάνεται από κοινού µε τον σύζυγο. Επιπλέον, έκρινε ότι η επιλογή ή µη της µητρότητας 27 ηµοσιευµένη στην ΤΝΠ του ΣΑ ( 15

16 προστατεύεται συνταγµατικά (αρθ. 5 1 Συντ.) και αν η έγκυος παρακωλυθεί µε πράξη ή παράλειψη στην επιλογή της, τότε υφίσταται προσβολή της προσωπικότητας της, η οποία µπορεί να γεννήσει αξιώσεις για ικανοποίηση της ηθικής βλάβης που υπέστη. Ανάλογες αξιώσεις έχει και ο σύζυγος, έστω και αν δεν είναι άµεσα προσβαλλόµενος, διότι οι δυσµενείς συνέπειες της προσβολής αντανακλώνται και σ αυτόν. Στηριζόµενη στις ίδιες περίπου αιτιολογίες µε την άνω ρηξικέλευθη απόφαση του Εφετείου Λάρισας, η υπ αριθµ. 4591/2009 απόφαση του Πολυµελούς Πρωτοδικείου Πειραιώς 28 δικαιώνει για πρώτη φορά ενάγοντες γονείς επιδικάζοντας σε αυτούς χρηµατική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη που υπέστησαν και δη ποσό ευρώ καθ έκαστον, δηλαδή συνολικά, ποσό ευρώ. Στην προκειµένη περίπτωση, οι γονείς απέκτησαν τέκνο, το οποίο έπασχε από κυστική ίνωση, ασθένεια ανίατη, κληρονοµική και θανατηφόρο, η ύπαρξη της οποίας δε διαγνώστηκε κατά τον προγεννητικό έλεγχο από αµέλεια των εµπλεκοµένων ιατρών. Έτσι, οι γονείς στράφηκαν κατά των εµπλεκοµένων προσώπων ζητώντας χρηµατική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη, την οποία υπέστησαν, καθώς προσεβλήθη η προσωπικότητά τους και, ειδικότερα, η έκφανση της επιλογής ή µη διακοπής της κύησης για λόγους ευγονικούς (η µητέρα δεν είχε συµπληρώσει ακόµα την 24 η εβδοµάδα της κύησης). Το ικαστήριο, πέραν των άλλων, έκρινε ότι η προσβολή της προσωπικότητας των γονέων δεν προκλήθηκε από τυχόν ευθύνη των εναγοµένων για την ύπαρξη της ασθένειας (η οποία ασφαλώς δεν υπήρχε, καθώς ήταν καθαρά γενετική) αλλά από την παρεµπόδιση στην ελεύθερη και ανόθευτη επιλογή της διαµόρφωσης του οικογενειακού τους βίου, δηλαδή από την απώλεια της επιλογής ή µη διακοπής της κυήσεως για ευγονικούς λόγους. Αυτό συνέβη τη στιγµή της εξαγωγής και ανακοίνωσης στους γονείς των εσφαλµένων αποτελεσµάτων των εξετάσεων, αφού τότε νοθεύτηκε παράνοµα ο σχηµατισµός ελεύθερης βούλησής τους να µη γεννηθεί από αυτούς ένα θνησιγενές τέκνο, πάσχον από ανίατη και µη ανατάξιµη ασθένεια και ελήφθη η απόφαση για συνέχιση της κύησης. Τέλος, µε την υπ αριθµ. 2839/2008 απόφασή του το Πολυµελές Πρωτοδικείο Θεσ/νίκης 29 αντιµετώπισε για πρώτη φορά, εκτός από τις αξιώσεις των γονέων και τις αξιώσεις του τέκνου. Ειδικότερα, το ζευγάρι των υποψήφιων γονέων επισκέφθηκε κατά την 22 η εβδοµάδα της κύησης, ιατρική κλινική, προκειµένου να υποβληθεί η 28 ηµοσιευµένη στην ΤΝΠ του ΣΑ( 29 ηµοσιευµένη στην ΤΝΠ του ΣΑ ( 16

17 έγκυος σε προγεννητικό έλεγχο, ο οποίος έδειξε ότι το έµβρυο αναπτύσσεται φυσιολογικά. Όταν, όµως, έφτασε η στιγµή του τοκετού, το τέκνο που γεννήθηκε εµφάνισε «συγγενή έλλειψη περόνης» και ειδικότερα απουσία τριών περιφερικών στίχων του ποδιού, πρόσθιο εντύπωµα της κνήµης, πλάγια και υψηλή θέση της πτέρνας και απουσία πυρήνα αστραγάλου. Στη συνέχεια, οι γονείς και το ανήλικο τέκνο στράφηκαν κατά των ιατρών και της κλινικής ζητώντας χρηµατική ικανοποίηση για την ηθική βλάβη τους, λόγω προσβολής της προσωπικότητάς τους. Ειδικότερα, το τέκνο ισχυρίστηκε ότι υπέστη ηθική βλάβη συνιστάµενη στο ότι αυτό υφίσταται στο παρόν και θα υφίσταται στο µέλλον ψυχικό πόνο και ταλαιπωρία, λόγω των σωµατικών και κοινωνικών δυσκολιών, που συνεπάγεται η αναπηρία του. Το ικαστήριο έκρινε ότι η ηθική βλάβη των γονέων είναι έµµεση και ως τέτοια δεν αποκαθίσταται και ότι η ανωµαλία που εµφάνισε το τέκνο ήταν απλά ανατοµική (δεν υπήρχε «παθολογικό νεογνό») και δεν αποτελούσε λόγο διακοπής της κύησης. Σχετικά µε την ηθική βλάβη του τέκνου απεφάνθη ότι αυτή «[...] θα µπορούσε να αποτραπεί µόνο µε την αποτροπή της γέννησης αυτού. Όµως, η γέννηση και η διατήρηση του στη ζωή, έστω και µε την εν λόγω ανατοµική ανωµαλία, για την οποία µάλιστα µπορεί να ενδεχοµένως να γίνει, όπως εκτίθεται άλλωστε στην αγωγή, διορθωτική χειρουργική παρέµβαση, το οποίο κατά τα λοιπά είναι απολύτως υγιές, χωρίς να επικαλείται το αντίθετο έχει µεγαλύτερη αξία και υπερτερεί ως έννοµο αγαθό από το αποτέλεσµα που θα συνεπαγόταν η έστω και επιτρεπτή διακοπή της κυήσεως, αφού η αξία του άνθρωπου και η προστασία της ζωής αποτελεί συνταγµατικά υπέρτερη αξία και προηγείται σε περίπτωση συγκρούσεως [...]». Συνεπώς, η αξίωση του τέκνου κρίθηκε ως µη νόµιµη και απορριπτέα. Εξίσου απορριπτέες κρίθηκαν και οι αξιώσεις των γονέων του. IX. ΙΑΚΟΠΗ ΤΗΣ ΚΥΗΣΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Στη χώρα µας η διακοπή της κύησης για ευγονικούς λόγους επιτρέπεται µόνο µέχρι την 24 η εβδοµάδα της κύησης (αρθ περ. β Π.Κ.). Αν αυτό δε συµβεί, τότε υπάρχουν δύο δρόµοι 30 για την αντιµετώπιση τυχόν προβληµάτων (π.χ. ο προγεννητικός έλεγχος γίνεται για πρώτη φορά µετά την 24 η εβδοµάδα λόγω 30 Συµεωνίδου Καστανίδου Ε., «Η προγεννητική διάγνωση και τα χρονικά όρια επιτρεπτής διακοπής της κύησης», Ποινικό ίκαιο και Βιοηθική, ηµοσιεύµατα Ιατρικού ικαίου & Βιοηθικής, Αθήνα, 2009,

18 αµέλειας ή προσωπικών λόγων των γονέων ή ενώ είχε γίνει σε πρώιµο στάδιο δεν είχε δείξει την ύπαρξη κάποιας σοβαρής ανωµαλίας του εµβρύου, που θα επέτρεπε τη διακοπή της κύησης ή οι εξετάσεις αποδεικνύονται εξαιρετικά χρονοβόρες): - Ο πρώτος δρόµος είναι ο κατ αρχήν νόµιµος. Οι ιατροί επισηµαίνουν στους γονείς ότι η διακοπή της κύησης δεν επιτρέπεται πλέον και ότι, εποµένως, είναι υποχρεωµένοι ν αποδεχθούν τη συνέχιση της εγκυµοσύνης και τη γέννηση ενός παιδιού µε σοβαρές επιβαρύνσεις. Αν οι γονείς αρνηθούν να συµµορφωθούν, η µόνη λύση που αποµένει είναι αυτή της παράνοµης διακοπής της κύησης, µε όλες τις δυσµενείς συνέπειές της, όπως είναι το υψηλό κόστος, οι όχι ασφαλείς όροι πραγµάτωσης της επέµβασης και η µη κάλυψη της διακοπής της κύησης από τ ασφαλιστικά ταµεία. Εναλλακτικά, συνιστάται, επίσης, η επιλογή µιας άλλης χώρας µε ελαστικότερη νοµοθεσία, όπως είναι η Αγγλία, η Αυστρία ή η Γαλλία, όπου η διακοπή της κύησης για ευγονικούς λόγους επιτρέπεται µέχρι το τέλος της εγκυµοσύνης. Το κόστος, βέβαια, παραµένει υψηλό. - Ο δεύτερος δρόµος είναι αυτός της «ευθείας παρανοµίας». Οι ιατροί, δηλαδή, σε συνεννόηση µε τους γονείς, συνεργάζονται µε ειδικό ψυχίατρο, ο οποίος βεβαιώνοντας ότι η συνέχιση της εγκυµοσύνης θα προκαλέσει στην έγκυο σοβαρό ψυχικό πρόβληµα (αρθ περ. γ Π.Κ.), ανοίγει το δρόµο για την υιοθέτηση της ιατρικής ένδειξης, βάσει της οποίας η διακοπή της κύησης επιτρέπεται, πλέον, ανεξαρτήτως χρονικού πλαισίου. Με τον τρόπο αυτό η διακοπή της κύησης καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταµεία και διενεργείται σε ασφαλέστερες για την έγκυο συνθήκες. Σε κάθε περίπτωση, το πρόβληµα παραµένει, δηλαδή οι γονείς εξωθούνται στην τέλεση παράνοµων ενεργειών ή στην επιλογή µιας άλλης έννοµης τάξης µε σοβαρή οικονοµική επιβάρυνσή τους. Πηγή του προβλήµατος είναι η επιλογή του νοµοθέτη για επιβολή χρονικού ορίου διακοπής της κύησης, δηλαδή τη συµπλήρωση 24 εβδοµάδων κύησης. Ίσως θεωρήθηκε ότι µετά από αυτό το χρονικό όριο η ελευθερία αυτοπροσδιορισµού της γυναίκας υποχωρεί έναντι της ζωής του εµβρύου, το οποίο πλέον είναι σχεδόν ένας ολοκληρωµένος άνθρωπος που θα µπορούσε να ζήσει αυτόνοµα, εάν γεννιόταν Fuchs Helmet, Ποινικό ίκαιο και Βιοηθική, ηµοσιεύµατα Ιατρικού ικαίου & Βιοηθικής, Αθήνα - Θεσσαλονίκη 2009, 76: Αξίζει να σηµειωθεί ότι ύστερα από το χρονικό σηµείο της 24 ης εβδοµάδας της κύησης, η διακοπή της µπορεί να πραγµατοποιηθεί µόνο µε µία εµβρυοκτονία, δηλαδή, συνήθως, 18

19 Ωστόσο, υποστηρίζεται 32 ότι ακριβώς εξαιτίας του προχωρηµένου σταδίου, στο οποίο βρίσκεται η κύηση, οι γονείς δεν µπορεί να θεωρηθεί ότι αποφασίζουν επιπόλαια αν θα τη διακόψουν ή όχι. Εποµένως, η επέµβαση του ποινικού δικαίου στην απόφασή τους και η αναζήτηση ποινικών ευθυνών από τους ίδιους και τους συµπράττοντες ιατρούς επαυξάνει τα προβλήµατα. Επίσης, σηµαντικό είναι το γεγονός ότι ο νοµοθέτης επιτρέπει τη θανάτωση του εµβρύου, ακόµα και σε αυτό το προχωρηµένο στάδιο της κύησης, όταν συντρέχει η λεγόµενη ιατρική ένδειξη, όταν δηλαδή κινδυνεύει η ζωή ή η υγεία της εγκύου, όπως προαναφέρθηκε. Συνεπώς, φαίνεται ότι ο νοµοθέτης προσφέρει στο έµβρυο καθ όλη τη διάρκεια της κύησης µια προστασία ποιοτικά διαφορετική από εκείνη που αρµόζει στον άνθρωπο µετά τη γέννηση του, κάτι το οποίο είναι απόλυτα δικαιολογηµένο, γιατί το έµβρυο, ακόµα και κατά τα τελευταία στάδια της κύησης, δεν αποτελεί υποκείµενο δικαίου. Εποµένως, προτείνεται 33 η αλλαγή της διάταξης του άρθρου 304 Π.Κ., ώστε να επεκταθεί η λεγόµενη ευγονική ένδειξη µέχρι το τέλος της κύησης, σύµφωνα µε το αυστριακό µοντέλο. Επίσης, συνιστάται ο ρόλος του Kράτους στο επίπεδο, στο οποίο καλούνται οι δύο γονείς ν αποφασίσουν σχετικά µε την ποιότητα ζωής που περιµένει τους ίδιους και το παιδί που θα γεννήσουν να είναι καθαρά ενηµερωτικός και όχι καθοδηγητικός. Η απόφαση θα πρέπει να λαµβάνεται συνειδητά και υπεύθυνα µόνο από τους γονείς, αφού σταθµίσουν όλες τις παραµέτρους (βαρύτητα αναπηρίας, στάδιο εγκυµοσύνης, τυχόν βάρη που έχει επωµιστεί η οικογένεια π.χ. φροντίδα ατόµου µε ειδικές ανάγκες ή ηλικιωµένου, προχωρηµένη ηλικία γονέων, µέγεθος οικογένειας, κατάσταση σωµατικής και ψυχικής υγείας εγκύου, κοινωνική κατάσταση οικογένειας) µε ώριµη σκέψη. X. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Εν κατακλείδι, φρονώ ότι πρέπει ν αναφερθούν τα εξής: χορηγείται στο έµβρυο χλωρικό κάλιο µε ένεση στην καρδιά, που οδηγεί στη θανάτωση του, όσο ακόµα το έµβρυο βρίσκεται µέσα στο σώµα της µητέρας του. Έτσι, η εµβρυοκτονία, µια σκόπιµη δηλαδή ανθρωποκτονία, εµφανίζει την επέµβαση, ως βαρύτερη, σε σχέση άλλες µορφές διακοπής της κύησης, οι οποίες πραγµατοποιούνται, πριν το έµβρυο καταστεί αυτοδύναµα βιώσιµο. 32 Συµεωνίδου Καστανίδου Ε., op. cit., Συµεωνίδου Καστανίδου Ε., op. cit., και Fuchs Helmet, op. cit.,

20 - Η µαζική άσκηση αγωγών (litigation explosion) κατά ιατρών και κλινικών θα σηµάνει την «αµερικανοποίηση» της κοινωνίας µας, όπου όλα υπερασπίζονται και όλα αποζηµιώνονται. - Εφόσον υπάρξει εκτεταµένη άσκηση αγωγών κατά των ιατρών και των κλινικών για περιπτώσεις, όπως αυτές που εκτέθηκαν, τότε ελλοχεύει ο κίνδυνος ν αλλάξουν συµπεριφορά οι ιατροί στην προσπάθεια τους ν αποφύγουν τις αγωγές αποζηµιώσεως, δηλαδή πιθανότατα δε θα διαγιγνώσκουν ούτε θα γνωµατεύουν, αλλά θα δίνουν πιθανότητες στους ασθενείς υπό τη µορφή χρησµών. Ουσιαστικά θα τους εγκαταλείψουν. - Υπάρχει ο ορατός κίνδυνος να θεωρηθούν «σφάλµατα της φύσεως» οι άνθρωποι που πάσχουν από αναπηρίες. - Ήδη η τάση «κανονικότητας» επηρεάζει τα νέα ζευγάρια, τα οποία ακόµα και χωρίς να έχουν ιστορικό ασθενειών, υπό το φόβο να γεννηθεί ένα «αφύσικο» τέκνο, υποβάλλονται σ εξετάσεις επί εξετάσεων, προτού και αφότου αποφασίσουν να αποκτήσουν τέκνα. - ιαπιστώθηκε ότι δηµιουργούνται δυσεπίλυτα - αν όχι αδιέξοδα προβλήµατα από τις αξιώσεις που µπορεί να προβάλλει το πάσχον τέκνο (γι αυτό εξάλλου ο Γάλλος νοµοθέτης απαγόρευσε την προβολή ανάλογων αξιώσεων, όπως προαναφέρθηκε). XI. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Σκόπιµο θα ήταν: - Να υποβάλλονται, εγκαίρως, όλες οι υποψήφιες µητέρες σε προγεννητικό έλεγχο, ώστε σε περίπτωση τυχόν προβληµάτων να υπάρχει ο απαραίτητος χρόνος για περισυλλογή και λήψη ορθών αποφάσεων, για τις οποίες δε θα µετανιώσουν στο µέλλον. - Να µείνουν πιστοί οι ιατροί στο ρόλο τους και να µη µετατραπούν, στα πλαίσια µιας υπέρµετρης διαγνωστικής ιατρικής, σε κριτές της γενετικής «κανονικότητας». - Ν αντιµετωπίζονται οι υποψήφιες µητέρες µε ιδιαίτερη προσοχή από τους ιατρούς, προκείµενου ν αποφεύγονται, όσο είναι ανθρωπίνως δυνατό, τα ιατρικά σφάλµατα. 20