δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας

Transcript

1 δελτίο περιεχόμενα Σημείωμα της σύνταξης Επιστημονικό συμπόσιο της ΕΨΕ και της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης (ΙΡΑ) Αθήνα, 18-19/02/2011 Ruggero Levy «Εφηβεία, ναρκισσισμός και πολιτισμική πραγματικότητα. Η εφηβεία στη σημερινή Βραζιλία» Πέτρος Κεφάλας Συζήτηση με τον Ruggero Levy της κλινικής παρουσίασης του Γιάννη Κόντου Ελισάβετ Παπανδρέου Αριστέα Σκούλικα Ruggero Levy «Από τη συμβολοποίηση στη μη-συμβολοποίηση στο πλαίσιο ενός δεσμού» Δέσποινα Εμπέογλου Στοιχεία από τα σχόλια της Μαρίλιας Αϊζενστάιν στην εισήγηση του Ruggero Levy Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας Κοπεγχάγη, Απρίλιος 2011 Συνέντευξη με τον Σάββα Σαββόπουλο για τη συζήτησή του επί της ομιλίας του Björn Salomonsson «Άγχη στην αντι-μεταβίβαση πώς αναδύονται και πώς μπορούμε να τα χειρισθούμε στα ψυχαναλυτικά συνέδρια». Αριστέα Σκούλικα Giuseppe Scariati: «Τα άγχη του ψυχαναλυτή κατά την εφαρμογή της ψυχαναλυτικής μεθόδου» Φώτης Μπόμπος Hanna Segal Μικρή αναδρομή. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΖΑΚΣΟΝ Δήλωση της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας για την πυρηνική καταστροφή στην Ιαπωνία. της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας Ιούλιος Αύγουστος Σεπτέμβριος 2011 [τεύχος 43] Σε αυτό το τεύχος θα μας απασχολήσουν ψυχοπαθολογικά θέματα και ένα ζήτημα πολιτικής. Είχαμε σημαντικές ευκαιρίες για ενασχόληση με την ψυχοπαθολογία αφενός κατά τη συνάντηση της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας με τον Ruggero Levy, διδάσκοντα αναλυτή της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας του Porto Alegre (Βραζιλία), τον Φεβρουάριο του 2011, και αφετέρου κατά τις εργασίες του 24ου Συνεδρίου της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας στην Κοπεγχάγη τον Απρίλιο Στο πλαίσιο του προγράμματος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης για την αναλυτική πρακτική και τις επιστημονικές δραστηριότητες (CAPSA) με ονομασία «Sharing Ideas about Practice Worldwide», η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία διοργάνωσε επιστημονικό συμπόσιο με προσκεκλημένο ομιλητή τον καθηγητή Ruggero Levy, με τη συμμετοχή της Μαρίλιας Αϊζενστάιν-Αβέρωφ, του Βασίλη Δημόπουλου και του Γιάννη Κόντου που παρουσίασε κλινική περίπτωση. Η θεματολογία της συνάντησης με τον Ruggero Levy περιστράφηκε γύρω από ζητήματα οργάνωσης της εφηβείας υπό τις παρούσες κοινωνικοπολιτισμικές συνθήκες και ζητήματα των ψυχοπαθολογιών με διαταραχές της συμβολικής λειτουργίας. Οι σκέψεις που προέκυψαν χρησιμοποιήθηκαν στη συζήτηση των αναλυτικών κλινικών περιπτώσεων που παρουσίασαν ο Γιάννης Κόντος και ο ίδιος ο ομιλητής. Οι διαταραχές της συμβολικής λειτουργίας, Σημείωμα της σύνταξης που εκφράζονται με μείωση της ικανότητας του ασθενούς για σκέψη και συναισθηματική διακίνηση και οδηγούν σε σοβαρή ψυχική οδύνη και μεταβιβαστική ένδεια με ειδική επένδυση στο «τίποτα», ήταν ο άξονας του προβληματισμού. Στην αναλυτική περίπτωση του Γιάννη Κόντου, ο ασθενής εμφάνιζε γενικευμένη δυσφορία, αδυναμία για σχέσεις αντικειμένου και αδυναμία επεξεργασίας των ψυχικών συγκρούσεων, η οποία είχε ως αποτέλεσμα αισθήματα πανικού και ματαιότητας, και ασυμβολική χρήση του σώματος. Στην ανάλυση ο ασθενής αυτός βίωνε και έκανε και τον αναλυτή να βιώνει αίσθημα κενού και απουσίας. Έσβηνε τα γεγονότα, τα ξεχνούσε, εμφάνιζε κενά ψυχικών εγγραφών. Η σκέψη συμβολοποιείται εφόσον βαπτισθεί μέσα στην ενόρμηση είναι μία σημαντική ιδέα που εκφράσθηκε στη συζήτηση. Η ανάγκη να υπάρξει υποβοήθηση των ψυχικών διεργασιών του ασθενούς μέσω της εισφοράς σε ψυχική ύλη από την πλευρά του αναλυτή, είναι μία άλλη, και η ανάγκη να «χτιστεί» στον αναλυόμενο ένα ψυχικό περιέχον για να ενσωματωθούν οι παρεμβάσεις του αναλυτή, μία τρίτη. Η συζήτηση αυτή θα παρουσιασθεί στο παρόν τεύχος παρά τις δυσκολίες αναπαραγωγής μίας τέτοιας ανταλλαγής. Κατά την περιγραφή της διεργασίας της εφηβείας ο Ruggero Levy υπογράμμισε τις δυσκολίες που συνεπάγεται η κατίσχυση της εικόνας έναντι πιο συμβολικών εκφράσεων στη σημερινή εποχή. Στην παρουσίαση της δικής του δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 1 deltio_43.indd 1 10/13/11 1:38:27 PM

2 αναλυτικής περίπτωσης, εξάλλου, περιγράφει διαταραχές της συμβολοποίησης με καταστροφή της σκέψης, η οποία χαρακτηρίζεται από απάλειψη της νοηματοδοτημένης σκέψης και υποκατάστασή της από μία ψευδοσκέψη. Εκτός αυτών υπάρχει μία άλλη πιο ριζική μορφή καταστροφής, εκείνη του ίδιου του συμβόλου, το οποίο λέει ο Ruggero Levy, ακολουθώντας τις σκέψεις του Bion στις Transformations, γίνεται κενή ψυχική περιοχή, απαιτητική και καταστροφική, που ζητά πιεστικά να ξαναγεμίσει με νόημα. Ένα τέτοιο στοιχείο στον ψυχισμό δεν αφήνει κανένα νόημα να υπάρξει, αλλά, σαν μαύρη τρύπα, απορροφά και καταστρέφει για τις δικές του ανάγκες κάθε νόημα και συμβολισμό. Η αφηρημένη υφή αυτής της σκέψης δεν εμποδίζει μία ενδιαφέρουσα εφαρμογή της στην κλινική πράξη από τον Ruggero Levy που περιγράφει τον αναλυτικό περίπλου μίας ασθενούς η οποία, μέσα από τη σχέση με τον αναλυτή και την ονειρική δραστηριότητά της, δείχνει τον τρόπο με τον οποίο καταστρέφονται τα νοήματα και το σκέπτεσθαι, με αποτέλεσμα έναν θρίαμβο πρωτογενών και ανεπεξέργαστων αισθημάτων. Ο Ruggero Levy υποστηρίζει ότι για να γίνει εφικτή η επεξεργασία αυτών των στοιχείων θα πρέπει κατ αρχήν να συμβολοποιηθούν, μετά να απωθηθούν και στη συνέχεια, ως ασυνείδητο πλέον ψυχικό υλικό, να εισέλθουν σε διαδικασίες μετασχηματισμών, προκειμένου να χάσουν τον τραυματικό τους χαρακτήρα. Η διεργασία αυτή μπορεί να ευοδώνεται από την ίδια τη ζωή, αλλά, το συχνότερο, οι περιπτώσεις αυτές είναι τυπικό δείγμα εκείνων που χρήζουν αναλυτικής επεξεργασίας. Η αδυναμία να αναπαρασταθούν τα ψυχικά υλικά και οι εξ αυτής απότοκες διαταραχές της σκέψης, είναι το θέμα του σχολιασμού της Μαρίλιας Αϊζενστάιν στην ομιλία του Ruggero Levy. Η Μαρίλια Αϊζενστάιν επιχειρεί μία διασύνδεση των θεωριών του Φρόυντ του 1938 και ένθεν με αυτές του Bion και του Green. Αναζητά τη διεργασία που καθιστά εφικτή τη δημιουργία της αναπαράστασης και της σκέψης, ένα κεντρικό ζήτημα της ψυχαναλυτικής προβληματικής σήμερα. Σε ανάλογο μήκος κύματος κινούνται οι επεξεργασίες από το συνέδριο της ΕΨΟ του Απριλίου Η εισήγηση του Giuseppe Scariati, που παρουσιάζει ο Φώτης Μπόμπος, εκθέτει μέσα από «ένσαρκο» κλινικό υλικό την περιπλοκότητα των μεταβιβαστικών και αντιμεταβιβαστικών κινήσεων του αναλυτή, οι οποίες μπορεί να του δημιουργήσουν ψυχικές καταστάσεις τέτοιες, που να υπαγορεύουν εντατικοποίηση της αυτοαναλυτικής εργασίας, εποπτεία ή συμπληρωματική ανάλυση. Η μεταβίβαση του αναλυτή στον αναλυόμενο είναι μία έννοια όχι τόσο γνωστή. Ο Giuseppe Scariati περιγράφει καταστάσεις αγχώδους υπερεπένδυσης του αναλυόμενου από τον αναλυτή, η οποία είχε να κάνει άλλοτε με την αδυναμία του αναλυτή να αντιληφθεί αντιμεταβιβαστικές κινήσεις ταύτισής του με πρόσωπα Tο ΔEΛTIO της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ είναι τρίμηνη έκδοση της EΛΛHNIKHΣ ΨYXANAΛYTIKHΣ ETAIPEIAΣ Iδιοκτήτης EΛΛHNIKH ΨYXANAΛYTIKH ETAIPEIA Eκδότις APIΣTEA ΣKOYΛIKA Συντακτική Eπιτροπή Δελτίου APIΣTEA ΣKOYΛIKA, KΩΣTAΣ ZEPBOΣ, XPHΣTOΣ ZEPBHΣ Συντονιστής Eπιτροπής Iστοσελίδας ΝΙΚΟΣ ΛΑΜΝΙΔΗΣ Συντακτική Eπιτροπή Iστοσελίδας ΝΙΚΟΣ ΛΑΜΝΙΔΗΣ, ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΛΕΩΠΑΣ, ΑΡΙΕΛΛΑ ΑΣΣΕΡ Γλωσσική Eπιμέλεια EΛEYΘEPIA KOΨIΔA Γραμματεία ANNA APΓYPOΠOYΛOY Διεύθυνση MONHΣ ΠETPAKH 4, AΘHNA , THΛ.: , FAX: , Eκδόσεις META, Πουλχερίας 4-6, Aθήνα , Tηλ.: , , της ιστορίας του αναλυόμενου, και άλλοτε με την ανακίνηση μέρους των δικών του άλυτων ψυχικών συγκρούσεων. Εξάλλου αναφέρεται και το ενδεχόμενο κορεσμού του ψυχισμού του αναλυτή από υλικά προβολής των αναλυόμενων. Η πολυπλοκότητα της επεξεργασίας της αντιμεταβίβασης είναι και το θέμα του Σάββα Σαββόπουλου στις απαντήσεις που μας δίνει με απαρχή τον σχολιασμό του επί της ομιλίας του Βjörn Salomonsson στο συνέδριο της ΕΨΟ. Το θέμα είναι η ανάπτυξη τεχνικών για την εξερεύνηση της ασυνείδητης διεργασίας του αναλυτή. Εξάλλου ο Σάββας Σαββόπουλος μας εισάγει μεταξύ άλλων σε έννοιες όπως η «αναλύουσα κατάσταση» και ο «αναλυτικός τόπος» που επανατοποθετούν το ζήτημα του αναλυτικού πλαισίου με πιο δυναμικούς όρους. Στο παρόν τεύχος το Δελτίο τιμά την Hanna Segal που απεβίωσε πρόσφατα. Ο Δημήτρης Τζάκσον επιχειρεί μία μικρή αναδρομή στο έργο της και κάνει αναφορές στην πλούσια προσωπικότητά της. Επισημαίνεται η σημαντική παρουσία της Hanna Segal στη διαμόρφωση του κλαϊνικού ρεύματος της ψυχανάλυσης και η σημασία της προσωπικής της θεωρητικής συνεισφοράς. Από την προσωπική σχέση τους ο Δημήτρης Τζάκσον σκιαγραφεί την αμετακίνητα θετική τοποθέτηση της Hanna Segal έναντι των εκδηλώσεων της ζωής και της δημιουργικότητας. Μία βαρυσήμαντη τέλος δήλωση της Γερμανικής Ψυχαναλυτικής Ένωσης για τον κίνδυνο πυρηνικών καταστροφών από τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας για ειρηνικούς σκοπούς, με αφορμή τα πρόσφατα καταστροφικά γεγονότα της Ιαπωνίας, παρουσιάζεται αυτούσια, για να συμβάλει στο άνοιγμα της σχετικής συζήτησης και να δηλώσει την ύπαρξη ανάλογων προβληματισμών και ανησυχίας στους κόλπους της ΕΨΕ. Y 2 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 2 10/13/11 1:38:27 PM

3 Επιστημονικό συμπόσιο της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης (ΙΡΑ) Αθήνα, 18 και 19 Φεβρουαρίου 2011 Ruggero Levy «Εφηβεία, ναρκισσισμός και πολιτισμική πραγματικότητα. Η εφηβεία στη σημερινή Βραζιλία» YΥπογραμμίζοντας τη σημασία του συμποσίου ως άνοιγμα της ΔΨΕ προς τις πιο απομακρυσμένες περιοχές και του διαλόγου που ξεκινά μεταξύ Λατινικής Αμερικής και Ελλάδας, ο ομιλητής αναφέρθηκε πρώτα στις ελληνικές ρίζες της καταγωγής και της σκέψης του κι αμέσως τοποθέτησε τον ναρκισσισμό στην εφηβεία, σε σχέση με το πολιτισμικό γίγνεσθαι, από το γεγονός ότι η εφηβική διαδικασία εξελίσσεται στα όρια του ψυχικού με το σωματικό, του εξωτερικού κόσμου με τον εσωτερικό, του ατομικού με το οικογενειακό και το πολιτισμικό καθώς και του φυσιολογικού με το παθολογικό. Ο Levy αντιλαμβάνεται την εφηβεία ως μία ευρεία διαδικασία συμβολοποίησης και υποκειμενοποίησης όπου αποδομείται το υπάρχον ως τότε δίκτυο αναπαραστάσεων του εαυτού και των άλλων και αντικαθίσταται από ένα νέο δίκτυο που μπορεί να συμπεριλαμβάνει τις νέες αντιλήψεις του εαυτού, του σώματος και των άλλων. Ήδη από τη διαδικασία της ήβης που, λόγω των αλλαγών που συντελούνται, θέτει τον έφηβο απέναντι σ έναν «ανησυχητικό ξένο» (Cahn, 1999) (το βιολογικό δηλαδή σώμα και άλλα στοιχεία τα οποία χρειάζεται να αναπαρασταθούν εσωτερικά ώστε να υπάρξει μία αίσθηση οικείωσης με τον εαυτό), έχουμε μία αναδιαμόρφωση του αναπαραστατικού συστήματος που συνοδεύεται από αισθήματα ανοίκειου, βαθιές αγωνίες εκμηδενισμού και απειλής κατάρρευσης του εαυτού. Στη διαδικασία αυτή θα πρέπει να συμπεριληφθεί βέβαια και το βλέμμα του άλλου προς τον έφηβο που ενδυναμώνει την αίσθηση του ανοίκειου καθώς και την αγωνία εξαφάνισης που προκύπτει από την απειλή κατάρρευσης του εαυτού. Το άγχος δεν αφορά τόσο την απώλεια του αντικειμένου αλλά κυρίως την απώλεια της αναπαράστασής του (Winnicott, 1951) και, σε ορισμένες περιπτώσεις, η μόνη δυνατή πραγματικότητα του αντικειμένου μπορεί να είναι η έλλειψή του, το αρνητικό του. Απέναντι στην απώλεια των αναπαραστάσεων εαυτού και την αγωνία μη-ύπαρξης, πολλοί έφηβοι αρπάζονται από το αρνητικό που παραμένει η μόνη πραγματικότητα: το να υποφέρεις, να πονάς, να είσαι καταστροφικός, είναι ένας τρόπος να υπάρχεις. Επιπλέον, η καταστροφικότητα συνεισφέρει περισσότερο στην εγκαθίδρυση του μη-εγώ απ ό,τι η ερωτική εμπειρία που συνδέεται με τον πρωτογενή ναρκισσισμό του βρέφους κι αποδίδεται στο Εγώ, διότι οι επιθετικές εμπειρίες, συνδεδεμένες ή όχι, ακολουθούνται από ένα αίσθημα πραγματικότητας μεγάλης αξίας. Γι αυτό και ο Winnicott (1962) θεωρούσε ότι η επιθετικότητα παίζει ουσιαστικά δομικό ρόλο στην κατασκευή του αντικειμένου και την αίσθηση της πραγματικότητας, ιδιαίτερα στην περίοδο της εφηβείας όπου εμφάνιση του σεξουαλικοποιημένου σώματος οδηγεί τον έφηβο να αναζητήσει νέα αντικείμενα που σε πρώτο χρόνο είναι το ίδιο το σώμα. Η καταστροφικότητα ακολουθεί παλινδρομική φορά και οι τόσο συχνές επιθέσεις στο σώμα μαρτυρούν πόσο η αναδιάρθρωση της σωματικής επένδυσης σημαδεύεται από καταστροφικότητα κι επιθετικότητα. Το άγχος λοιπόν που προκαλεί η απώλεια των αναπαραστάσεων του εαυτού στρέφει τον έφηβο αφενός στον εσωτερικό του κόσμο, σε μια προσπάθεια να τις ανακατασκευάσει, κι αφετέρου στα εξωτερικά αντικείμενα τα οποία θα χρησιμοποιήσει σαν καθρέπτες που θα αντανακλάσουν εικόνες, άσχημες ή όμορφες, πάντως εικόνες που θα τον βοηθήσουν να κατασκευάσει τη δική του. Στις περιπτώσεις που συζητήθηκαν, το αντικείμενο που κοιτάζεται τους επιστρέφει μία συγχυτική εικόνα, έτσι ώστε οι έφηβοι να μην μπορούν να διακρίνουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι αληθινό και τι όχι. Ενίοτε δεν υπάρχει καμιά εικόνα, όταν οι γονείς «δεν βλέπουν» το παιδί, γεγονός που το βυθίζει στο κενό της μη-ύπαρξης. Πρόκειται λοιπόν για αποτυχίες στη συμβολική αναδιαμόρφωση του εαυτού που θα εξασφάλιζε τη ναρκισσιστική σταθερότητα, οι οποίες αποτυχίες οδηγούν σε ημιτελείς διαδικασίες υποκειμενοποίησης και στη δημιουργία ναρκισσιστικής παθολογίας που αφορά τη συμπεριφορά και το σώμα (παραβατικότητα, ανορεξία, βουλιμία, χρήση ναρκωτικών κ.λπ.). Οι ναρκισσιστικές άμυνες, λιβιδινικές ή επιθετικές, στοχεύουν στην επανόρθωση των ελλείψεων της ψυχικής επεξεργασίας. Ο ομιλητής ανέφερε πολλά παραδείγματα από τη Γαλλία και τη Βραζιλία σχετικά με εκδηλώσεις βίας ή υπέρμετρης χρήσης του διαδικτύου και των photoblogs που επιβεβαιώνουν και εικονογραφούν το εν λόγω σκλάβωμα στην εικόνα που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Επειδή ζούμε σε διάφορες μικροκουλτούρες, συναντούμε ασθενείς που οργανώνονται σε ολόκληρη την κλίμακα, από τη νεύρωση ως τις παθολογίες που εκφράζονται μέσω της συμπεριφοράς και του σώματος και είναι αποτέλεσμα ελλείψεων των διαδικασιών συμβολοποίησης. Πρόκειται, είπε ο Levy, για νέο-λύσεις στη σεξουαλική σύγκρουση, όπου υιοθετούνται δρόμοι που προσφέρει η πολιτισμική πραγματικότητα και σημαδεύονται από τα περάσματα σε πράξη, τον ναρκισσισμό και τη διαστροφή. Και οι έφηβοι βρίσκονται σε άμεση επαφή με την πολιτισμική πραγματικότητα. Ο μοντερνισμός επιφέρει και δυστυχίες, όπως σημείωνε ήδη ο Φρόυντ το Ωστόσο, η ψυχανάλυση αποτελεί θεματοφύλακα της γλώσσας, του συμβολισμού, της σκέψης και των ζεστών ανθρώπινων σχέσεων και τούτο αποτελεί τη μεγάλη πρόκληση της εποχής μας για τους ψυχαναλυτές. Συζήτηση με συντονιστή τον Δημήτρη Τζάκσον Ο Σωτήρης Μανωλόπουλος άνοιξε τη συζήτηση που ακολούθησε μ ένα ερώτημα με τρία σκέλη: πώς βλέπει ο ομιλητής το γεγονός ότι από τον Σωκράτη ως τις μέρες μας επανέρχονται τα ίδια θέματα και παράπονα από τους εφήβους, αν βλέπει μία αλλαγή ως προς τη λανθάνουσα περίοδο που σύμφωνα με άλλους αναλυτές (Guignard π.χ.) δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 3 deltio_43.indd 3 10/13/11 1:38:27 PM

4 τείνει να περιορίζεται και τέλος αν πιστεύει ότι το διαδίκτυο μπορεί να επιφέρει αλλαγές στο επίπεδο του ανθρωπολογικού παραδείγματος του Οιδιποδείου. Ο Levy απάντησε ότι παρά το γεγονός ότι η εφηβεία υπάρχει σε όλους τους πολιτισμούς, αλλάζει η φαινομενολογία της, τα χαρακτηριστικά και οι τρόποι ύπαρξής της. Παράδειγμα αποτελούν τα διάφορα τελετουργικά μύησης στην ενηλικίωση. Οι ψυχαναλυτές ανησυχούν για τα χαρακτηριστικά της κουλτούρας που μπορούν να επηρεάσουν τις δυνατότητες συμβολοποίησης και να οδηγήσουν επομένως σε οριακές παθολογίες ή ψυχοσωματικές διαδικασίες. Το διαδίκτυο αποτελεί ένα νέο κι εξαιρετικά χρήσιμο φαινόμενο που θα παραμείνει. Ωστόσο η ψυχανάλυση πρέπει να μελετήσει τις επιδράσεις της τεχνολογίας, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις που γίνεται υπερβολική χρήση της εικόνας, που είναι πολύ διαφορετική από εκείνη της γλώσσας και της γραφής, και αγγίζει τις συμβολικές διαδικασίες που είναι δομικές για τον άνθρωπο. Σχετικά με τη λανθάνουσα, θύμισε ότι ο Φρόυντ ήταν σκεπτικός απέναντί της και γνωρίζουμε σήμερα ότι υπάρχουν φυλές όπου δεν υπάρχει. Επομένως η λανθάνουσα έχει σχέση με την κουλτούρα και προκαλείται από εκείνη και τις διανοητικές και πολιτισμικές διαδικασίες. Κατά την Μαρίλια Αϊζενστάιν, οι ψυχαναλυτές έχουν, και χρειάζεται να έχουν, λόγο γι αυτά τα φαινόμενα διότι αντιτίθενται στις διαδικασίες της σκέψης. Ζούμε σ έναν πολιτισμό αντι-σκέψης, είπε χαρακτηριστικά. Συσχέτισε το ενδιαφέρον για την εφηβεία με την ικανότητα της μητρικής αναμονής αλλά και με το γεγονός ότι επειδή πολλοί γονείς δεν έχουν βγει από τη δική τους εφηβεία, δεν μπορούν να μεταδώσουν ούτε συνέπεια ούτε αυστηρότητα, ενώ, αντίθετα, σαγηνεύουν το παιδί αφού δεν τολμούν να θέσουν καμία απαγόρευση κι επομένως δεν εισάγεται η δυνατότητα αναμονής στο παιδί και το άνοιγμα προς τη σκέψη. Ο Levy ενδιαφέρθηκε πολύ για το πώς εισάγεται η κουλτούρα και πώς επηρεάζεται η εφηβεία από την εφηβεία των γονιών και συμφώνησε ότι χρειάζεται να μελετηθεί αυτή η σχέση. Για παράδειγμα, η μητρότητα κατά την εφηβεία μάς δείχνει πώς η ανωριμότητα της μητέρας δεν μπορεί να εισαγάγει το παιδί στη δυνατότητα της αναμονής. Στην παρέμβασή της η Ντένυ Πάνιτς, με αφετηρία το όνειρο, στο οποίο αναφέρθηκε, ενός εφήβου με άγχος ευνουχισμού σε πολύ διεγερτικό περιβάλλον, αναρωτήθηκε αν η προσήλωση στα περάσματα σε πράξη μπορεί να συσχετιστεί με μικρότερη παραγωγή ονείρων κατά την εφηβεία. Κατά τον Levy υπάρχουν πολλοί έφηβοι που θυμίζουν τους ασθενείς της ψυχοσωματικής σχολής όπου υπάρχουν ελλείμματα συμβολικότητας και αντιληπτικότητας για τη σημασία μίας πράξης η μίας συμπεριφοράς και χρειάζεται να γίνει μια ολόκληρη προεργασία συνδέσεων. Τέλος, ο Νίκος Τζαβάρας σημείωσε ότι ίσως στην Ελλάδα η κουλτούρα είναι πιο ομοιογενής απ ό,τι στη Βραζιλία παρά το γεγονός ότι κι εδώ υπάρχουν γρήγορες αλλαγές που σχετίζονται με τη σεξουαλικότητα και τις αλλαγές των ηθών, κάτι που πριν θεωρούσαμε αμετάβλητο. Υπογράμμισε επίσης το γεγονός ότι παρότι η νεολαία δείχνει πολύ προχωρημένη σεξουαλικά στο διαδίκτυο, παραμένει αμυντική ως προς την εισαγωγή της στην κοινωνική πραγματικότητα. Είναι αυτή η νέα λανθάνουσα πραγματικότητα; Και για τον Levy πρόκειται για ψευδοωρίμανση και περάσματα σε πράξη. Πέτρος Κεφάλας Συζήτηση με τον Ruggero Levy της κλινικής παρουσίασης του Γιάννη Κόντου ΟΑ. Δυσπραγία κατά τις αναλυτικές συναντήσεις Ο αναλυτής περιγράφει τα χαρακτηριστικά των αναλυτικών συναντήσεων με τον ασθενή: υπάρχει άγχος θανάτου και δεν υπάρχει έκφραση και δόνηση συναισθημάτων. Ο αναλυόμενος δεν βρίσκει τις λέξεις σε αντίθεση με αυτό που κάνει στην καθημερινότητα. Το σώμα χρησιμοποιείται στην αμυντική διεργασία μέσω της σεξουαλικοποίησης των σχέσεών του για την αντιμετώπιση ενός αρκετά πρωτόγονου άγχους. Το νόημα δεν μπορεί να συνδεθεί με τις λέξεις. Ο λόγος είναι μηχανιστικός, οι αναπαραστάσεις πτωχές. Πάσχει εντέλει το νόημα του λόγου και υπάρχει κίνδυνος παρανόησης των λεγομένων του ασθενούς. Το όλον συνθέτει μία ψευδή ταυτότητα. Τέλος, ο αναλυόμενος δεν υποδέχεται τις ερμηνείες γενικά και τις ερμηνείες επί της μεταβίβασης ειδικότερα. Επίσης δεν αποδέχεται την ίδια τη μεταβίβαση. Έτσι, δεν υπάρχουν εκδηλώσεις που να μπορούν να θεωρηθούν καθαρά μεταβιβαστικές. Ο ασθενής κινείται στο πλαίσιο ενός λόγου σταθερά συγκεκριμένου. Ο Levy θεωρεί πιθανόν το έλλειμμα συμβολοποίησης να είναι το κεντρικό ζήτημα της περίπτωσης. Β. Ο αναλυόμενος ζητά από τον αναλυτή να αναλάβει πρωτοβουλία. Ποιος είναι ο σωστός χρόνος της ερμηνείας Ο αναλυτής αναφέρει ότι υπό τις παραπάνω συνθήκες η απόφασή του ήταν να περιμένει και να αντέξει τη σύγχυση και την αβεβαιότητα που έφερνε η σχέση με τον ασθενή, σύμφωνα με τη λογική της negative capability του Bion. Τίθεται στο σημείο αυτό από συμμετέχοντα το ερώτημα τι ενδείκνυται να κάνει κανείς σε τέτοιες περιπτώσεις. Σκέπτεται ότι το να περιμένει ο αναλυτής μπορεί να οδηγήσει σε επιπλοκές. Πιο συγκεκριμένα αν περιμένει κανείς υπερβολικά μέχρι να δει τη μεταβίβαση να εκδηλώνεται, μπορεί να καταλήξει σε αδιέξοδο. Προτείνει να 4 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 4 10/13/11 1:38:28 PM

5 σκεφθούμε το θέμα μέσω του ερωτήματος για το τι είναι αυτό που λειτουργεί κατά κύριο λόγο στην ανάλυση, αν είναι η περιβαλλοντική μητέρα ή το πλαίσιο. Υπονοώντας ότι εκείνο που λειτουργεί σε αναλύσεις αυτού του τύπου είναι η περιβαλλοντική μητέρα υποστηρίζει ότι το θέμα εντέλει είναι με ποιο τρόπο θα εσωτερικευθεί η εμπεριέχουσα λειτουργία και πώς ο αναλυόμενος θα ταυτιστεί με την αναλυτική λειτουργία. Ο ερωτών υποστηρίζει ότι η λύση είναι τα τεκταινόμενα στην ανάλυση να μπουν στον λόγο. Μεταβίβαση κατ αυτόν υπάρχει από την πρώτη στιγμή και είναι σημαντικό να ψάξει ο αναλυτής να την βρει. Εξάλλου επισημαίνει ότι το αναλυτικό παιδί γεννιέται πρώτα στο νου του αναλυτή. Ο Levy συμφωνεί με αυτό. Γ. Ο αναλυτής μπορεί να μιλά αλλά πότε θα μπορέσει να ακουστεί; Ο Levy υποστηρίζει ότι υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος να μην κάνουμε κάτι που θα ήταν χρήσιμο ή αντίθετα μπορεί να ερμηνεύουμε πολύ. Ωστόσο υπάρχει πράγματι το ερώτημα πότε θα μπορέσει να ακουστεί από τον αναλυόμενο αυτό που λέμε. Για να ακουστεί η σκέψη του αναλυτή για τον εσωτερικό κόσμο του αναλυόμενου θα πρέπει να έχουν δομηθεί η φαντασίωση και το συμβολικό δίκτυο τα οποία αποτελούν προϋπόθεση για την ανάπτυξη της ικανότητας να εμπεριέχει ο αναλυόμενος σκέψεις με νόημα. Αν δεν πληρούνται αυτές οι προϋποθέσεις η αναφορά στον εσωτερικό κόσμο του ασθενούς μπορεί να είναι γι αυτόν ανυπόφορη. Δ. Το θέμα της μεταβίβασης Παρεμβαίνοντες υποστηρίζουν ότι η μεταβίβαση υπάρχει εξαρχής. Οι οριακοί ασθενείς αγωνίζονται εναντίον της μεταβίβασης, όμως η μεταβίβαση υπάρχει. Παράδειγμα, στην περίπτωση της απουσίας του αναλυτή, ο αναλυόμενος δεν θέλει να παρατηρήσει ότι ο αναλυτής είναι απών, γιατί αυτό θα σήμαινε ότι το αντικείμενο είναι ζωντανό και ανεξέλεγκτο και επομένως ότι είναι σε θέση να προκαλέσει στον αναλυόμενο κακό. Προκειμένου να οργανωθούν αυτές οι άμυνες, οι τεχνικές του ψυχισμού περιλαμβάνουν αποδιοργάνωση της σκέψης: η αναπαράσταση των λέξεων σε αυτή την περίπτωση αποκόπτεται από την αναπαράσταση των πραγμάτων. Για καταστάσεις αυτού του τύπου υπάρχουν πολλών ειδών ερμηνευτικές τεχνικές αλλά κατά βάθος πρόκειται για την ίδια εργασία που στοχεύει στο να καταστεί ο λόγος μεταφορικός, δηλαδή να βαπτιστεί μέσα στην ενόρμηση. Ε. Η εικόνα του αναλυόμενου ως ζωντανού/νεκρού Ο αναλυτής παρατηρεί πως αισθάνεται τον αναλυόμενο ως ζωντανό νεκρό και η ιδέα που ανέκυπτε στον ίδιο ήταν ότι πιθανόν δεν είχε καθόλου επενδυθεί από τη μητέρα του ως ύπαρξη. Η αναπαράσταση της μητέρας δεν είναι συγκεκριμένη αλλά συγκεχυμένη. Είναι σαν η μητέρα να είναι παρούσα μέσω της απουσίας. Εδώ ο αναλυτής ανακαλεί την έννοια της αρνητικής ψευδαίσθησης. Ο αναλυόμενος ίσως έχει αφαιρέσει από την παράσταση της μητέρας τα αντιληπτικά δεδομένα που την απαρτίζουν και την έχει έτσι καταστήσει κενή παράσταση. Υπό αυτές τις συνθήκες ο αναλυτής αισθάνθηκε την ανάγκη να γίνει περισσότερο παρών. Όμως, παρ όλα αυτά, στις συναντήσεις ο αναλυόμενος συνέχιζε να σβήνει τα περιεχόμενα σκέψεις και συναισθήματα που παράγονταν και δεν θυμόταν τι είχε γίνει. Ο Levy διατυπώνει την άποψη ότι η αναμονή του αναλυτή προ της ερμηνείας μπορεί να βιωθεί από τον ασθενή ως παθητικότητα ή απόρριψη. Συμπληρώνει ότι όταν εργαζόμαστε με οριακούς ασθενείς είναι σαν να εργαζόμαστε με παιδιά. Με αυτά χρησιμοποιούμε το παιχνίδι και αφήνουμε το παιδί να κατασκευάζει ιστορίες για οικεία του πρόσωπα, έως ότου φτάσει ο χρόνος που θα συγκροτηθεί η φαντασίωση, και το παιδί θα μπορέσει να πει «τώρα μιλάμε για εμένα». Χρειάζεται καταρχήν να έχει ο αναλυτής την ικανότητα να λειτουργεί ως περιέχον, ώσπου να δημιουργηθεί ο συμβολικός ιστός που θα στηρίξει το βάρος των συναισθημάτων. Σύμφωνα με τη λογική του Winnicott πρέπει να δομηθεί αυτό που δεν υπάρχει. Ζ. Ο αναλυόμενος ξεχνά το περιεχόμενο των συνεδριών Ο αναλυτής παρατηρεί ότι ο αναλυόμενος λέει ότι ξεχνά το περιεχόμενο των συνεδριών. Εκφράζει την άποψη ότι ο αναλυόμενος ξεχνά το περιεχόμενο των συνεδριών επειδή τις σβήνει από το μυαλό του. Για να εννοήσει το «σβήνω» ο αναλυτής χρησιμοποιεί την έννοια του Bion. «Σβήνω» σημαίνει σβήνω την αναπαράσταση. Προκύπτει έτσι η εικόνα του άδειου ένα μωρό σε ένα άδειο δωμάτιο. Χρειάζεται να γεμίσει το άδειο, το μη επενδεδυμένο. Είναι σαν ο αναλυόμενος να μην καταπίνει τίποτα. Αυτό ισοδυναμεί με την ιδέα ότι αποψυχικοποιεί: ότι δηλαδή μετατρέπει τις φαντασιώσεις και τα συμβολικά στοιχεία σε βασικές και ανεπεξέργαστες πρώτες αισθητηριακές εγγραφές. Στη συζήτηση αυτού του θέματος γίνεται λόγος για ακινητοποίηση της ψυχικής λειτουργίας του αναλυόμενου και άδειασμα της αναπαράστασής της, ενώ η αναπαράσταση της σωματικής λειτουργίας είναι παρούσα. Υπάρχει το ερώτημα μήπως ο αναλυτής στη συγκεκριμένη περίπτωση γεμίζει υπερβολικά τον χώρο, μήπως είναι υπερβολικά ζεστός και παρών και η ψυχική κίνηση αδειάσματος του ασθενούς είναι αντίδραση σε αυτό. Ο αναλυτής απαντά ότι η ατμόσφαιρα της θεραπείας δεν έχει σαγήνη, αλλά έναν μάλλον αδιάφορο τόνο. Κυριαρχεί η ψυχική απουσία. Προσθέτει ότι η εναλλαγή παρουσίας/απουσίας, ωστόσο, είναι αυτό που εντέλει βοηθά στην ψυχικοποίηση. δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 5 deltio_43.indd 5 10/13/11 1:38:28 PM

6 Στο σημείο αυτό αναπτύσσεται η αντίστροφη άποψη και συγκεκριμένα ότι, ενώ ο αναλυόμενος δηλώνει πως δεν θυμάται, είναι πιθανό στη μεταβίβαση να έχει τη φαντασίωση ότι είναι ο αναλυτής αυτός που δεν θυμάται. Δεν είναι σίγουρος ότι θα βρεθούν με τον αναλυτή. Υπό το κράτος της απώλειας αυτής του αντικειμένου ίσως η λύση που βρίσκει να είναι η καταφυγή στη σεξουαλικοποίηση (εδώ γίνεται αναφορά στην αμυντική χρήση της σεξουαλικότητας από τον ασθενή που έχει αναφέρει ο αναλυτής), γεγονός που υποδηλώνει μεταξύ άλλων μια τραυματική είσοδο στο οιδιπόδειο. Η. Οι εικαστικές μορφοποιήσεις (figurabilité) του αναλυτή Ο Levy σχολιάζει μία οπτική σκηνή η οποία παρήχθη στο εσωτερικό της συνάντησης αναλυτή/ αναλυόμενου από τη σύμπραξη των εικόνων, των σκέψεων και των συναισθημάτων τους, με θέμα το στοματικό κενό στη φαντασίωση του ασθενούς. Μεσολαβεί λοιπόν μια οπτική εικόνα στόματος/ οπής την οποία δημιούργησε ο αναλυτής, ορμώμενος από τις δικές του φαντασιώσεις στοματικού κενού. Κατά τον Levy ο αναλυτής προσέθεσε έτσι ένα δικό του φαντασιωσικό στοιχείο στα λεγόμενα του αναλυόμενου. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε ένα νέο νόημα ικανό να εξηγήσει γιατί ο αναλυόμενος δεν επιτύγχανε να λύσει το άγχος του με τις αμυντικές διεργασίες που χρησιμοποιούσε. Θ. Το ζήτημα της οιδιπόδειας προβληματικής Ο αναλυτής λέει ότι ο αναλυόμενος αναφέρεται σε μία αρνητική διάθεση που παρατηρεί στον εαυτό του εν σχέσει προς τη σεξουαλικότητα και γεννάται το ερώτημα μήπως υπάρχει εδώ πρόοδος και μήπως η αντίδραση αυτή στη σεξουαλικότητα δηλώνει κάτι σχετικό με το ταμπού της αιμομιξίας. Μήπως υπάρχει δηλαδή άγχος αιμομιξίας. Αυτό στηρίζεται από το γεγονός ότι αναδύεται με σαφήνεια στην αναλυτική σχέση μία μεταβιβαστική μορφή μητέρας. Δεν υποστηρίζεται από την παρεμβαίνουσα ότι θα έπρεπε ο αναλυτής να το ρηματοποιήσει όλο αυτό μέσα στη συνάντηση, αλλά λέει ότι η ίδια θα το είχε στο νου της. Ο Levy λέει ότι στο σημείο αυτό θα σκεπτόταν αλλιώς: ότι η απόρριψη της σεξουαλικότητας από τον ασθενή θα πρέπει μάλλον να θεωρηθεί άμυνα έναντι της εικαστικής μορφοποίησης του στοματικού κενού που μόλις είχε λάβει χώρα (όπως φαίνεται πιο πάνω). Ο αναλυτής δεν πιστεύει επίσης ότι υπήρχε στην περίσταση αυτή οιδιπόδειο στοιχείο, αφού αισθανόταν ότι ο ίδιος προσπαθούσε να σταθεί «όρθιος» μπροστά σε ομιχλώδη ασαφή λόγια και αναπαραστάσεις του ασθενούς, που είναι δηλωτικά πρώιμης ψυχικής λειτουργίας. Ι. Το αντικείμενο που βρίσκεται σε πορεία θανάτου είναι κατάσταση επείγουσας ανάγκης Σχετικά με το μεταβιβαστικό γεγονός ότι ο αναλυόμενος δεν θυμάται τα γεγονότα της ανάλυσης και τη φαντασίωσή του ότι είναι ο αναλυτής εκείνος που δεν θυμάται, ένας παρεμβαίνων αισθάνεται ότι εδώ υπάρχει κάτι επείγον. Υποστηρίζει πως θα πρέπει να ξεκαθαριστεί ότι το αντικείμενο βρίσκεται για τον ασθενή σε πορεία θανάτου και ότι για τον λόγο αυτό ο ίδιος δεν θα περίμενε για να κάνει ερμηνείες. Θα σχολίαζε άμεσα ότι ο ασθενής δεν θυμάται επειδή δεν είναι βέβαιος ότι θα ξαναβρεθεί με τον αναλυτή. Ο Levy είναι σύμφωνος για την πρωιμότητα των αγχών του ασθενούς αλλά δεν είναι σίγουρος ότι δεν μπορεί να γίνει κάτι άλλο πέρα από το να ερμηνευθούν αυτά τα συγκεκριμένα. Ο αναλυτής λέει ότι εδώ το ξεχνώ ισοδυναμεί με σβήνω. Κ. Οι διαφορές τεχνικής Ένας παρεμβαίνων λέει ότι οι διαφορές τεχνικής είναι τρόποι με τους οποίους σκεπτόμαστε και όχι τρόποι με τους οποίους ζούμε. Το σβήσιμο από τον αναλυόμενο των γεγονότων είναι μία επανάληψη που φέρνει απέχθεια και φρίκη. Για να γίνει κάποιος το υποκείμενο αυτών που συμβαίνουν έξω από αυτόν και τα οποία τον αφορούν, θα πρέπει να αναλάβει έναν ρόλο πατέρα. Λ. Οι πρώιμες άμυνες η διχοτόμηση Ο αναλυτής υπογραμμίζει το βάρος της διχοτόμησης στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ο ασθενής μπορεί κατά κάποιον τρόπο να «γυρίσει το κουμπί» και από την απόγνωση να περάσει σε εντελώς διαφορετική κατάσταση, όπως, για παράδειγμα, σε μία ερωτικοποιημένη επένδυση του αντικειμένου. O Levy λέει σχετικά με τη διχοτόμηση ότι συνδέεται με τον μηχανισμό της προβολικής ταύτισης, μέσω της οποίας ο αναλυόμενος προσπαθεί να αποκαταστήσει την ταυτότητά του. Πρόκειται για μία προσκολλητική ταύτιση (identification adhésive) κατά την οποία το άτομο βρίσκει τα όριά του προσκολλώμενο με τη φαντασία στην επιφάνεια κάποιου άλλου. Υπογραμμίζει τη διαφορά μεταξύ αυτής και της προβολικής ταύτισης. Η προσκολλητική ταύτιση είναι πιο πρωτόγονος μηχανισμός. Μ. Θυμός στη μεταβίβαση Τίθεται το θέμα αν με το «δεν θυμάμαι» ο αναλυόμενος στην πραγματικότητα εκφράζει έναν τρομακτικό θυμό. Το «δεν θυμάμαι» υποδηλώνει το εξής: «είσαι ένας αναλυτής που δεν ανταποκρίνεται στις προσμονές μου, και είσαι όμοιος με τα αντικείμενα που με έχουν απογοητεύσει». Υποστηρίζεται στη συνέχεια ότι μοιάζει ο αναλυτής να σβήνει από τη μνήμη του αυτά που έχουν συμβεί και να μη δέχεται τη σύγκρουση του αναλυόμενου μαζί του. Υπάρχει λοιπόν ένα πρόβλημα επιθετικότητας. Υπάρχει επίσης αβυσσαλέα πείνα και δίψα για τα αντικείμενα, όπως θα έλεγε ο Ferenczi. Τελικά αποτυγχάνει ο ίδιος ο αναλυόμενος στην ανάλυση αλλά 6 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 6 10/13/11 1:38:28 PM

7 και ο αναλυτής που σβήνει από τη μνήμη του αυτά που έχουν συμβεί. Ο αναλυτής δηλώνει ότι ο συγκεκριμένος ασθενής τον θυμώνει και ότι αυτό είναι πρόσφατο. Θεωρεί ότι αυτό είναι μία εξέλιξη της δικής του ψυχικής αντίδρασης στον αναλυόμενο, ενδεικτική ίσως κάποιας εξέλιξης του ασθενούς. Ν. Δυναμικές κινήσεις μεταξύ συμβολικής και μη-συμβολικής λειτουργίας Ο Levy αναφέρεται στο πόσο είναι θετικό και διεγερτικό των διεργασιών της γνώσης το να προσπαθεί κανείς να καταλάβει αυτό που γίνεται μεταξύ του αναλυτή και του αναλυόμενου. Προσθέτει ότι είναι φυσικό να υπάρχουν πολλές απόψεις πάνω στα γεγονότα. Έτσι και αλλιώς υπάρχουν πάντοτε πολλές οπτικές γωνίες. Επίσης αναφέρεται στη βαθιά αγωνία που προκαλεί στους ασθενείς η γένεση και ο πολλαπλασιασμός της γνώσης περί τον εαυτό. Τότε, λέει, σε ορισμένες περιπτώσεις ψυχισμών με πρώιμα άγχη υπάρχει δυσανεξία σε αυτό το νέο στοιχείο που γεννιέται και προκύπτει η αμυντική ανάγκη να πληγεί και η γνώση και η συμβολική λειτουργία που την γεννά. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ασθενείς με πιο εξελιγμένους ψυχισμούς αλλά και με τους αναλυτές, οι οποίοι εμφανίζουν άλλος πιο συχνά και άλλος λιγότερο συχνά, αμφιταλάντευση μεταξύ χρηστικής και συμβολικής σκέψης και λειτουργίας. Ξ. Το «τίποτα» ως υλικό της μεταβίβασης και ως αναπαράσταση Σχετικά με το γεγονός ότι ο αναλυόμενος επαναλαμβάνει κατά τη συνάντηση ότι δεν έχει τίποτα στο μυαλό του, τίθεται το ερώτημα γιατί να μην μπορούμε να μιλήσουμε ακριβώς για αυτό το τίποτα το οποίο υπάρχει όχι μόνο στη ζωή αλλά και στη θεωρητική σκέψη της φυσικής και των μαθηματικών. Αν λάβουμε υπ όψη αυτό που έλεγε ο Winnicott, ότι για κάποιους ασθενείς η απουσία είναι η μόνη αλήθεια, ίσως αυτό που ισχύει για τον αναλυόμενο δεν είναι ότι δεν συμβαίνει τίποτα, αλλά συμβαίνει «το τίποτα». Ο αναλυτής υπογραμμίζει ότι κάθε προσπάθεια να γίνει διεργασία επί αυτής της έννοιας και του αντίστοιχου βιώματος του ασθενούς απέβη άκαρπη. Αυτό το «τίποτα» δεν είχε καμία δυναμική, ήταν τίποτα χωρίς εισαγωγικά. Αντιλαμβάνεται αυτούς τους δύο όρους ως αντίστοιχους των όρων του Bion (Learning from Experience), όπου το τίποτα χωρίς εισαγωγικά είναι το nothing και το «τίποτα» το no-thing (μη-πράγμα) *, μη επένδυση μιας αναπαράστασης δυνητικά υπαρκτής. Ο Levy συμφωνεί ότι πρέπει το «τίποτα» να μιληθεί. Το «τίποτα» αντιπροσωπεύει μία παρουσία μέσω του αρνητικού της (κάτι που είναι παρόν μέσα από την απουσία του), την απουσία, την αρνητική ψευδαίσθηση, το αρνητικό κατά Winnicott. Ο. Το «τίποτα» ως κενό που πρέπει να γεμίσει μέσω της τριαδικότητας Τίθεται το ζήτημα ποιες είναι οι ιδιότητες της αναπαράστασης «τίποτα». Αναφέρεται η περίπτωση του ασθενούς του Winnicott, ο οποίος του έλεγε «η απουσία σας είναι πιο ισχυρή από την παρουσία σας». Το αρνητικό είναι απουσία επένδυσης. Δηλώνει ίσως ότι ο αναλυόμενος προσπαθεί να δημιουργήσει ένα κενό, το «τίποτα», προκειμένου να μπορέσει να το γεμίσει και έτσι να έχει πρόσβαση σε ένα συμβολικό λόγο ή τριαδικότητα. Το τίποτα τώρα χωρίς εισαγωγικά μπορεί όμως να είναι ο σκοπός της καταστροφικότητας. Το ερώτημα που τίθεται τότε είναι αν πρέπει να γεφυρώνουμε τα διαστήματα, κατά τα οποία αισθανόμαστε ότι ο ασθενής δεν υπάρχει, με τη δική μας ψυχική παρουσία και αν όταν ο ασθενής λέει «ξέχασα», στην πραγματικότητα λέει: «αυτό που περίμενα από τον αναλυτή δεν ήλθε και γι αυτό αισθάνομαι ένα τίποτα». Π. Το «τίποτα» του Bion, το αρνητικό του Green ως παράγων που προάγει τις συνδέσεις Ο Levy λέει ότι η έννοια no-thing «τίποτα» του Bion αντιστοιχεί στην εργασία του αρνητικού του Green. Το τίποτα χωρίς εισαγωγικά όμως υπάρχει και ως έννοια αυτού που δεν υπήρξε σε αντιδιαστολή με αυτό που υπήρξε, επενδύθηκε και καταστράφηκε. Υπάρχει επομένως η διαφορά μεταξύ της μη επένδυσης σε κάτι που δεν υπήρξε και της μη επένδυσης σε κάτι που υπήρξε. Το θέμα είναι αν αυτή η τελευταία είναι αναπαράσταση. Η δύναμη του αρνητικού διαπιστώνεται καθαρά όταν η απουσία του αναλυτή είναι πιο ισχυρή από την παρουσία του. Η απουσία επένδυσης δηλώνει λοιπόν είτε ότι αυτό που υπήρξε καταστράφηκε, είτε ότι την περιμένουμε να έρθει απ έξω. Το «δεν μου ήρθε αυτό που περίμενα και αισθάνομαι το τίποτα ή τίποτα» είναι ένα αίσθημα με το οποίο το υποκείμενο μπορεί να συμφιλιωθεί δεχόμενο την αίσθηση ότι έμεινε ανικανοποίητο. Η συμφιλίωση αυτή είναι η προϋπόθεση για να δημιουργηθεί σκέψη. Το τίποτα δημιουργείται από καταστροφικότητα, από επιθέσεις στις συνδέσεις οι οποίες μπορεί όμως εντέλει να προαγάγουν τη συμβολική σκέψη. Στο σημείο αυτό ο Levy κάνει αναφορά στο σύμβολο ( symbol) του Bion. Σε αντίθεση με το αρνητικό που προάγει τη συμβολοποίηση το σύμβολο είναι μια παρούσα και δραστήρια οπή που δημιουργεί άγχος. Η αρνητική παρουσία. Ο ομιλητής διακρίνει εκ νέου ανάμεσα σε αυτό που πέθανε και αυτό που δεν γεννήθηκε. Και στις δύο περιπτώσεις μπορεί να υπάρχουν ψυχικά υλικά χωρίς αναπαράσταση σε πρωτοψυχικό χώρο και έτσι ο ασθενής συναντά είτε το τίποτα είτε ένα μετα-τίποτα. * Το no-thing του Bion μεταφράζεται στο παρόν τεύχος ως «τίποτα» ή μη-πράγμα. EΛΙΣΑΒΕΤ Παπανδρέου ΑΡΙΣΤΕΑ Σκούλικα δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 7 deltio_43.indd 7 10/13/11 1:38:29 PM

8 Ruggero Levy Από τη συμβολοποίηση στη μη-συμβολοποίηση στο πλαίσιο ενός δεσμού Από το όνειρο στην κραυγή τρόμου για μια απούσα παρουσία Σ Στην εισαγωγή της παρουσίασής του, ο Ruggero Levy αναφέρεται στην εξέλιξη των εννοιών γύρω από τη συμβολική λειτουργία. Οι ψυχαναλυτές ασχολήθηκαν αρχικά με τη μελέτη του συμβολισμού και αργότερα με τη συμβολοποίηση, ενώ το ενδιαφέρον τους μετατοπίστηκε στη σύγχρονη εποχή προς τις διαταραχές των συμβολικών διεργασιών οι οποίες προκαλούν καταστάσεις «μησυμβολοποίησης» (non-symbolisations). Οι οριακές παθολογίες εμφανίζουν τέτοιου τύπου διαταραχές. Ο ομιλητής ασχολείται με αυτές τις καταστάσεις και συγκεκριμένα θα μας παρουσιάσει μέσω του κλινικού υλικού του (μιας γυναίκας σε ανάλυση κατά τα τελευταία έξι χρόνια) μορφές τις οποίες μπορεί να λάβει η μησυμβολοποίηση, «αυτή η μορφή του αρνητικού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αποσυμβολοποίηση ή αποαναπαράσταση». Χρησιμοποιεί τη θεωρία του Bion για να προωθήσει την κατανόηση των εννοιών αυτών και πιο συγκεκριμένα την έννοια του «όχι-πράγμα» (no-thing) που χαρακτηρίζει μία παρουσία διά της απουσίας της αναπαράστασης του αντικειμένου. Πρόκειται για μία σημαντική έννοια του Bion, ο οποίος θεωρεί εξάλλου ότι το συμβολικό παράγεται από τη μετατροπή των «β στοιχείων», που είναι ανεπεξέργαστα αισθητηριακής υφής στοιχεία του ψυχισμού, σε «α στοιχεία». Όταν η μετατροπή δεν είναι δυνατή, τότε αυτά αποβάλλονται από τον ψυχισμό και εμφανίζονται με μορφή σωματικών διαταραχών, μέσω της συμπεριφοράς, είτε μέσω ψευδαισθητικών βιωμάτων. Εμπνεόμενος από την κλαϊνική, μετακλαϊνική και μπιονική θεωρία, ο Levy διευκρινίζει ότι χρησιμοποιεί περισσότερο την έννοια του συμβόλου και λιγότερο την έννοια της αναπαράστασης, την οποία αντιλαμβάνεται περισσότερο με τον τρόπο που την περιγράφει ο Meltzer ως σύνθετη λειτουργία για την παραγωγή νέου ψυχικού υλικού. Τι όμως αναπαρίσταται στον ψυχισμό με τη δημιουργία των συμβόλων και γιατί να χρειάζεται σε ορισμένες περιπτώσεις αυτά να καταστραφούν ή να παραποιηθούν ή να γίνουν αντικείμενο επιθέσεων; Κατά τον ομιλητή αυτό που γίνεται αντικείμενο επίθεσης είναι η «αλήθεια» της συναισθηματικής εμπειρίας. Συναισθήματα που αν βιωθούν προκαλούν μεγάλο ψυχικό πόνο, είτε στο πλαίσιο της ανάλυσης, είτε εκτός αναλυτικής συνεδρίας, μπορούν να διαμορφώσουν συνθήκες αρνητισμού έναντι του σκέπτεσθαι, όπως μας ανέλυσε ο R. Levy με αφορμή την ασθενή του Μόνικα. Αυτά που ο Meltzer ονομάζει «αντι-σύμβολα», καταρχήν, είναι αφηρημένα μορφώματα που έχουν ως στόχο να κρύψουν την αλήθεια, να δημιουργήσουν ψέματα που θα βοηθήσουν να αποφύγει το υποκείμενο την επαφή με κάποια συναισθήματα που του είναι ανυπόφορα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το σύμβολο δημιουργείται αλλά καταστέλλεται και έρχεται να καλυφθεί από νέες σκέψεις, χωρίς όμως να καταστρέφεται, όπως μπορεί να συμβεί σε άλλες μορφές αρνητισμού που τον ενδιαφέρουν περισσότερο στην αναλυτική του εργασία με τη συγκεκριμένη ασθενή. Με αυτό το ζητούμενο και ακολουθώντας τον Bion, ο ομιλητής αναφέρθηκε κυρίως σε επιθέσεις στους συμβολισμούς, όπου η σχέση περιέχοντος/περιεχομένου, η Κ (knowledge), η οποία καθορίζει τη δημιουργία του συμβόλου γίνεται αρνητική. Εδώ υπάρχει μία πολύ πυκνή σκέψη για την κατανόηση της οποίας αφήνουμε τον αναγνώστη στην προσωπική του πρωτοβουλία. Το περιέχον συμπεριφέρεται λοιπόν στο περιεχόμενο ως σε αντίπαλο, και του αφαιρεί το νόημά του, μετατρέποντάς το ξανά σε «πράγμα» ήτοι αισθητηριακό ίχνος χωρίς νόημα. Η αρνητικοποίηση αυτής της γνώσης συμβολίζεται με το αρνητικό πρόσημο, Κ, (περιέχον/περιεχόμενο) και οδηγεί επαναληπτικά σε αποσυμβολοποίηση, με αποτέλεσμα τα στοιχεία α να μετατρέπονται ξανά σε στοιχεία β. Αυτό συμβαίνει πολλές φορές κατά τη διαδικασία δημιουργίας του συμβόλου, το οποίο το ίδιο το υποκείμενο μπορεί να αντιμετωπίζει με μίσος και φθόνο, συναισθήματα ανυπόφορα. Έχει μίσος και φθόνο τόσο για την ίδια του τη λειτουργία όσο και για τον αναλυτή που τα ενεργοποιεί στην ανάλυση. Εξίσου ανυπόφορη μπορεί να είναι και η ευχαρίστηση που θα μπορούσε να προκύψει από την εμπειρία, με αποτέλεσμα το άτομο να εξαναγκάζεται είτε να ζει σε έναν μηχανικό κόσμο, όπου δεν μπορεί να ζήσει τις συγκινήσεις, είτε να εμφανίζει σωματικά συμπτώματα, έκζεμα ή πονοκεφάλους παραδείγματος χάρη, όπως η Μόνικα πριν από την έναρξη της ανάλυσής της και κατά τη διάρκειά της. Μίσος και φθόνο εισέπραττε από την αρχή και για μεγάλα χρονικά διαστήματα ο αναλυτής από την αναλυόμενή του, η οποία ταυτόχρονα αδυνατούσε να αναγνωρίσει εξαρχής αυτά τα συναισθήματα, θεωρώντας ότι πρόκειται για ίδιον του χαρακτήρα της να καβγαδίζει και να μην μπορεί να ευχαριστηθεί τη ζωή της, που ήταν και ο λόγος για τον οποίο ξεκίνησε αυτή την αναλυτική εργασία. Μεγάλες σιωπές, στάση σώματος που προδίδει καχυποψία και εχθρικά βλέμματα καθορίζουν τη μεταβίβαση αλλά και την αντιμεταβίβαση και την ονειροπόληση του αναλυτή για μεγάλο χρονικό διάστημα, ενώ ο τελευταίος αναγνωρίζει ταυτόχρονα και το υστερικό μέρος της οργάνωσης της Μόνικα, που επιτρέπει τη συνέχιση της δουλειάς μαζί του. Ο ομιλητής επιλέγει να μας μεταφέρει χαρακτηριστικές, κατά τη γνώμη του, στιγμές που μαρτυρούν το μίσος με το οποίο αντιμετωπίζεται η λειτουργία α του αναλυτή, αλλά και η λειτουργία α της ίδιας της αναλυόμενης από τον 8 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 8 10/13/11 1:38:29 PM

9 εαυτό της. Η λειτουργία του αναλυτή δέχεται διαρκώς επιθέσεις, που έχουν ως αποτέλεσμα επαναλαμβανόμενες αμφιταλαντεύσεις μεταξύ συμβολοποίησης και αποσυμβολοποίησης σε όλη τη διάρκεια της ανάλυσης. Η αναλυόμενη είναι σε θέση να εκφράσει, μετά από μακρόχρονη εργασία, ότι μολονότι αισθάνθηκε να ηρεμεί κατά τη διάρκεια της προηγούμενης συνεδρίας, βίωσε εντούτοις και «εκνευρισμό» για τον αναλυτή της, ο οποίος έμοιαζε να μην ασχολείται παρά μόνο με ένα παράπονο από όλα όσα εκείνη μπορούσε να εκφράσει. Θεωρούσε δε ότι τα άλλα χάνονταν και δεν μπορούσε να τα ξαναθυμηθεί, όπως της συμβαίνει επίσης με λόγια του αναλυτή της σε άλλες περιστάσεις. Σύμφωνα με την κατανόηση του Levy η μερική αναγνώρισή του ως «καλού αντικειμένου», ικανού να εμπεριέχει τα συναισθήματά της και να της επιτρέπει να έρχεται σε επαφή με αυτά, συνοδεύεται από φθόνο και από την απόπειρα αρνητικοποίησης της συναισθηματικής εμπειρίας. Υπάρχουν επίσης όνειρα της ασθενούς που αναφέρθηκαν από τον αναλυτή και τα οποία εικονοποιούν αυτή τη σύγκρουση ανάμεσα στη δημιουργία συμβόλων και την καταστροφή τους, ακόμα και πριν ολοκληρωθούν. Οι συμβολισμοί λειτουργούν ως περιέχοντα των συγκινησιακών διακινήσεων (émotions) και μέσω αυτής της συνάρθρωσης γεννώνται αναπαραστάσεις, που φέρνουν σε επαφή τον αναλυόμενο με συναισθήματα που δεν μπορεί να αντέξει, εξαιτίας της τραυματικής έντασής τους, ή και την πιθανή τους σύνδεση με τραυματικά βιώματα. Η Μόνικα ονειρεύεται: «Μου έκαναν δώρο ένα ποδήλατο. Μόνο που, αντί να κυκλοφορώ με αυτό, το ξεμοντάρω. Μετά προσπαθούσα να το ξανασυναρμολογήσω αλλά δεν μπορούσα πια». Ο αναλυτής σκέπτεται ότι καθώς ενεργοποιείται η διαδικασία συμβολικής μετατροπής της συναισθηματικής εμπειρίας μέσα στην αναλυτική σχέση η οποία εκδηλώνεται με την εικόνα: ο αναλυτής μού χάρισε ένα ποδήλατο η συμβολοποίηση καταστρέφεται ανολοκλήρωτη, αφού προκαλέσει ανυπόφορα συναισθήματα. Οι φαντασιώσεις του αναλυτή, τα όνειρα της αναλυόμενης, αλλά και η φόρτιση των αναλυτικών συνεδριών μαρτυρούν ότι η Μόνικα ζει σε καθεστώς τρόμου, με την ιδέα ότι το αντικείμενο θα είναι ανεξέλεγκτο, διεισδυτικό και απρόβλεπτο. Σε άλλο όνειρο η Μόνικα ονειρεύεται τον εαυτό της να θαμπώνεται από το κάλλος του αντικειμένουεκκλησία και να το πλησιάζει, προτού ένα σύννεφο, υπό μορφή νέφους που διαπερνά τον τοίχο που τη χωρίζει από το αντικείμενο, την πλησιάσει και την τρομάξει, με αποτέλεσμα να διακοπεί ο ύπνος της. Ο ομιλητής αναφέρθηκε στην έννοια της «esthetic conflict» «αισθητικής σύγκρουσης», κατά Meltzer: ενώ η αναλυόμενη βρίσκει ένα αντικείμενο που ελκύει την προσοχή της και ξυπνά τις αισθήσεις της, αναγκάζεται να αποφύγει την προσέγγιση, από το φόβο μήπως κυριευτεί από το ιπτάμενο, κακό αντικείμενο, που μπαίνει παντού και την απειλεί (μάγισσα-σύννεφο). Ενδιαφέρον στην αφήγηση του Levy παρουσίασε η έμφαση που έδωσε στις προσωπικές του φαντασιακές κατασκευές, μερικές φορές σεξουαλικής υφής, με τις οποίες ερχόταν σε επαφή κατά την εργασία του με την αναλυόμενη, παράλληλα με την υπόθεση που έκανε για πιθανή σεξουαλική κακοποίησή της σε παιδική ηλικία, αν και δεν είχε αναφερθεί κάτι τέτοιο από την ίδια. Ο ομιλητής διερωτάται εντέλει μήπως στην πραγματικότητα εκείνο που προσπαθούσε ήταν να δώσει γενετήσια διάσταση σε αυτό το δραματικό βίωμα θλίψης, τρόμου, φόβου εγκατάλειψης και διείσδυσης από τέτοια συναισθήματα που φοβόταν να ζήσει η Μόνικα και η ένταση των οποίων είχε τραυματικό χαρακτήρα τέτοιο, που θα μπορούσε να συγκριθεί με το τραύμα μίας κακοποίησης. Εξαιτίας των συναισθημάτων αυτών η ασθενής κατέστρεφε το σύμβολο, ώστε να μένει το συναίσθημα που αυτό περιείχε χωρίς νόημα. Η ανάλυση προσφέρει σε αναλυόμενους, οι οποίοι εμφανίζουν παρόμοιους φόβους για την ακεραιότητα του εαυτού (self) τους αν κυριευτούν από τόσο έντονα συναισθηματικά βιώματα, την ευκαιρία να τα ζήσουν στη σχέση με τον αναλυτή. Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να καταλήξουμε στη λεγόμενη «παραληρηματική μεταβίβαση» κατά Winnicott, όπου οι συγκρούσεις δραματοποιούνται στη σχέση με τον αναλυτή και βιώνονται ως κάτι πραγματικό και όχι ως φαντασίωση ή ανάμνηση. Αυτό δεν επιτυγχάνεται όμως από την αρχή της σχέσης και συχνά απαιτεί συγκεκριμένη τεχνική από τον αναλυτή. Προτού αυτός επιχειρήσει να εντάξει τα βιώματα αυτά του αναλυόμενου στη συμβολική αλυσίδα μέσω των ερμηνειών του, θα χρειαστεί να τα εμπεριέξει και να προσφέρει εικονοπλαστικό υλικό στον αναλυόμενό του για να κατασκευάσει ο ίδιος τα σύμβολά του. Σε μια τέτοια στιγμή ο Levy μιλά στη Μόνικα για το μίξερ που αλέθει και αναμειγνύει διακριτά έως εκείνη τη στιγμή συναισθήματα (λύπης, ηρεμίας, ζήλιας), απογυμώνοντάς τα από το συμβολικό τους περίβλημα. Ξαναγίνονται περιεχόμενο χωρίς περιέχον, πρωτο-συναισθήματα, «ένας πόνος χωρίς μορφή και προς εκκένωση»: «ή κάνω λάθος ή όλα είναι ψεύτικα. Είναι μια γενική ενόχληση αυτό που νιώθω, όλα έχουν καταστραφεί». «Η κακή μου διάθεση είναι ένα σωρό πράγματα που γνωρίζετε ήδη, νιώθω πάντα το ίδιο πράγμα». Για το τέλος αφήσαμε την τρίτη μορφή αποσυμβολοποίησης στην οποία αναφέρθηκε με έμφαση ο ομιλητής. Μετά τη δημιουργία συμβόλων που καλύπτουν τα «αληθινά» σύμβολα και την περιγραφή της δημιουργίας των αντι-συμβόλων, ο αναλυτής μίλησε και για εκείνα τα αρνητικοποιημένα σύμβολα, «σύμβολα», «περιεχόμενα», που έχοντας στερηθεί το νόημά τους, γίνονται «κενά αντικείμενα, αδηφάγα για ύπαρξη». Με τον τρόπο αυτό περιγράφει αυτό τον τύπο επίθεσης στη συμβολοποίηση που ο Bion είχε πρώτος δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 9 deltio_43.indd 9 10/13/11 1:38:29 PM

10 προσεγγίσει. Ο συγγραφέας αυτός περιέγραψε ένα κενό, η παρουσία του οποίου έχει βαρύτατες συνέπειες για τον ψυχισμό (mind), γιατί έχει τη δύναμη να έλκει όλα τα γύρω του αντικείμενα, τις άλλες εμπειρίες του υποκειμένου, δηλαδή, και να τις καταστρέφει. Καθώς είναι κενό νοήματος το ίδιο, προσπαθεί να βρει το νόημα μέσα στις άλλες εμπειρίες, τις οποίες επίσης καταστρέφει, ούτως ώστε να μην μπορούν να βιωθούν στη συναισθηματική «αλήθεια» τους από το άτομο. Αυτό το σύμβολο σημείο περιεχόμενο λειτουργεί λοιπόν σαν «μαύρη τρύπα», που ρουφάει τις άλλες αναπαραστάσεις, και είναι «βίαιο, φθονερό, αμείλικτο, δολοφονικό, σαρκοβόρο, χωρίς σεβασμό για την αλήθεια ή τους ανθρώπους» (Bion 1965). Το αντικείμενο αυτό θεωρείται ότι «βρίσκεται πάντα σε διαδικασία αναζήτησης νοήματος», «κλέβοντάς» το από άλλες εμπειρίες και συναισθήματα. Το υποκείμενο καταλήγει να αισθάνεται τα ίδια ανεπεξέργαστα αισθήματα, απελπισίας, φόβου και στεναχώριας. Στην αναλυόμενή του Μόνικα, ο Levy εντοπίζει ως «σύμβολο» με αυτά τα χαρακτηριστικά τη «βεβαιότητά» της στην αρχή της ανάλυσης, αλλά και κατά τη διάρκειά της για μεγάλο χρονικό διάστημα, ότι αυτή η ανάλυση δεν θα λειτουργήσει, δεν θα αλλάξει τίποτα και ότι ο αναλυτής δεν τη θέλει παρά μόνο για τα λεφτά της και ότι δεν αξίζει την εμπιστοσύνη της. Με τον τρόπο αυτό εξομοίωνε κάθε περιεχόμενο, συναισθηματικό και νοητικό, που θα μπορούσε να διαφοροποιείται από το βίωμα του τρόμου και του πόνου που της προσφέρει αυτό το κενό, με μια παρουσία χωρίς νόημα και μορφή. Δεν είναι παρά μετά από πολύχρονη συνεργασία που η αναλυόμενη μπόρεσε να αναγνωρίσει τον αναλυτή της ως κάποιον που την ακούει και τη φροντίζει χωρίς να επιτίθεται στις αισθήσεις και τις σκέψεις της, ή στο όργανο που είναι αρμόδιο να τις σκέπτεται. Επιπλέον, κατάφερε να αναγνωρίσει τα συναισθήματα που μπορεί να της γεννά δευτερογενώς η παραπάνω αναγνώριση: τον φθόνο, το μίσος για την εξάρτηση, τον θυμό που δεν γνωρίζει τα πάντα για τον εαυτό της. «Το αδηφάγο αντικείμενο είχε νικηθεί, τουλάχιστον προς στιγμήν». Δέσποινα Εμπέογλου Στοιχεία από τα Σχόλια της Μαρίλιας Αϊζενστάιν στην εισήγηση του Ruggero Levy Η Mαρίλια Αϊζενστάιν στο σχόλιό της επί της ομιλίας του Ruggero Levy θέτει ως βάση προβληματισμού για τις διαταραχές της σκέψης την έννοια του «μη αναπαραστάσιμου» (irreprésentable), δηλαδή την ιδιότητα ορισμένων ψυχικών αποτυπωμάτων να μην μπορούν να αναπαρασταθούν. Πρόκειται για ένα θέμα σημαντικό στις σοβαρές ψυχικές παθολογίες όπως αυτή της ασθενούς του ομιλητή. Το μη αναπαραστάσιμο όμως δεν είναι μη-εγγραφή αντιστοιχεί σε μία ιδιότυπη εγγραφή στο ασυνείδητο και δημιουργεί τις παθολογίες «του κενού» στις λειτουργίες της σκέψης και του συναισθήματος. Το «κενό» κρύβει, κατά την Αϊζενστάιν, μία διάχυτη και δυσφοριογόνο διέγερση. Υπό την επίδραση της καταστροφικότητας την οποία ο Φρόυντ περιέγραψε για πρώτη φορά το 1920 στο «Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης», όπου μετασχηματίζει τη θεωρία των ενορμήσεων και εισάγει την έννοια της ενόρμησης θανάτου, οι ψυχικές διεργασίες οδηγούν σε μια ψυχική δομή η οποία έχει υποστεί βλάβη σε επίπεδο πρωτογενούς ναρκισσισμού. Οι διαταραχές αυτές περιγράφονται από τον Φρόυντ στα έργα του «Διχοτόμηση του Εγώ στη διαδικασία άμυνας» και «Ο άνθρωπος Μωυσής» ( ), όπου δείχνει με ποιο τρόπο οι διαδικασίες αυτές επηρεάζουν τη σύσταση του ψυχισμού και επιφέρουν βλάβες στο Εγώ. Η καταστροφικότητα είναι κατά την ομιλήτρια εγγενής στο ανθρώπινο είδος και οδηγεί, όταν παύει να συμπλέκεται με την libido, σε παθολογικές εκδηλώσεις, και συγκεκριμένα είτε σε καταστροφή του αντικειμένου είτε σε απεμπλοκή από αυτό. Το εγγενές της καταστροφικότητας φαίνεται κατά την ομιλήτρια και από τα ευρήματα της βιολογικής έρευνας, και συγκεκριμένα τον κυτταρικό θάνατο, όπου φαίνεται ότι η ζωή είναι μάλλον ένα τυχαίο γεγονός σε μία κατάσταση που ευνοεί την μη-ζωή (Jean-Claude Ameilsen, La Sculpture du Vivant, Η γλυπτική του ζώντος, Seuil, 1999). Η σκέψη και το συναίσθημα ακολουθούν τις περιπέτειες της αναπαράστασης. Έτσι, είναι δυνατόν το συναίσθημα να κατασταλεί και να γίνεται αντιληπτό μόνο όταν διαπερνά το φράγμα του προσυνειδητού, υπό μορφή υποτυπώδους και δίχως σκέψεις άγχους. Στη μορφή αυτή μπορούμε να το επεξεργασθούμε με τον ασθενή, με στόχο να απο-συμπυκνωθεί και να έλθουν στο πλαίσιο εργασίας στοιχεία αναπαραστάσεων και περισσότερο διαφοροποιημένων συναισθημάτων που συνδέονται με αυτό το συναίσθημα. Αυτά τα στοιχεία συχνά αποτελούν μέρος ενός μυστικού. Σε ορισμένες περιστάσεις η καταστροφικότητα όταν συμπλέκεται με την libido είναι χρήσιμη και συμμετέχει στις διεργασίες παραγωγής της αναπαράστασης. Αυτό γίνεται κατά τον Green μέσω της καταστροφής του αντιληπτικού δεδομένου της παρούσας μητέρας και της συνακόλουθης δημιουργίας μίας αρνητικής ψευδαίσθησης (έννοια που εισήγαγε ο Φρόυντ). Η διεργασία οδηγεί, κατά τον Green, στη δημιουργία ενός κενού πλαισίου, όπου έρχεται η αναπαράσταση να προβληθεί και να υπάρξει. Είναι αυτό που ο Green ονομάζει «πλαισιώνουσα δομή» (structure encadrante) και αντιστοιχεί στο «όχι πράγμα» (no-thing) του Bion. Η καταστροφή της δυνατότητας να γεμίσει η «πλαισιώνουσα δομή» με αναπαράσταση ή το σβήσιμο της αναπαράστασης, σημαίνει αποσύνδεση των ενορμήσεων, δηλαδή απελευθέρωση της ενόρμησης του θανάτου και της συνακόλουθης καταστροφικότητας. Α. Σ. 10 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 10 10/13/11 1:38:30 PM

11 Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας, Απρίλιος 2011 Συνέντευξη με τον Σάββα Σαββόπουλο Δ. Σχολιάσατε την ομιλία του Björn Salomonsson «Άγχη στην αντιμεταβίβαση και παρουσιάσεις σε συνέδρια» (Counter Transference anxieties and congress presentations) σε στρογγυλή τράπεζα στο 24ο Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας τον Απρίλιο 2011 στην Κοπεγχάγη. Θα θέλαμε να σας θέσουμε σχετικά ορισμένα ερωτήματα. Σ.Σ. Σας ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δίνετε να συζητήσουμε για αυτό το συνέδριο, το οποίο προσπάθησε να φωτίσει το ζήτημα του άγχους στην αντιμεταβίβαση. Το γεγονός ότι οι ψυχαναλυτικές απόψεις γι αυτό το θέμα συζητήθηκαν στην πατρίδα του Kierkegaard ήταν μια πρόκληση. Ο υπαρξιστής φιλόσοφος θεωρούσε την αγωνία ως «συμπαθητική αντιπάθεια» και ταυτόχρονα «αντιπαθητική συμπάθεια» και διευκρίνιζε ότι η αγωνία συνιστά μια αλλότρια δύναμη που γραπώνει το άτομο, το οποίο αδυνατεί, αλλά και δεν θέλει να απελευθερωθεί από αυτή, δηλαδή από αυτό που φοβάται, γιατί εκείνο που φοβάται είναι αυτό που επιθυμεί. Ωστόσο για τον Kierkegaard η αγωνία δεν αφορά, όπως γράφει ο Pasche, το αντικείμενο, τον άλλο, μιας και στην πραγματικότητα πρόκειται για την αγωνία του Τίποτα. Το υποκείμενο απομακρύνεται από το αντικείμενο και από τα συναισθήματά του γι αυτό και παύει να το αναπαριστά. Ο Φρόυντ σκέφτηκε ανάλογα. Τοποθετεί το άγχος στο Εγώ, το οποίο σπαράσσεται από αυτό, κάτι που συμβάλλει στο να καθίσταται το Εγώ ικανό να συνειδητοποιήσει την ψυχική και σωματική του ενότητα, η οποία απειλείται από τη σύγκρουση των δυο ενορμητικών δυνάμεων. Δ. Το θέμα του Salomonsson και του συνεδρίου της ΕΨΟ ήταν το άγχος στην αντιμεταβίβαση. Μπορείτε να μας πείτε περισσότερα για αυτό το κλινικό δεδομένο; Σ.Σ. Η αντιμεταβίβαση συνιστά το σύνολο των ασυνείδητων ψυχικών κινήσεων του αναλυτή απέναντι στο πρόσωπο και ιδιαίτερα στη μεταβίβαση του αναλυόμενου. Είναι εξαιρετικά σημαντικό το άγχος στην αντιμεταβίβαση να τοποθετηθεί στη διαλεκτική της συνεδρίας και να επιχειρηθεί να του προσδοθεί νόημα σε σχέση με τα τεκταινόμενα στον μεταβιβαστικό χώρο, κάτι που είναι επιθυμητό για να προταθεί μια ερμηνεία, ή μια κατασκευή. Ειδικά στις μη νευρωτικές περιπτώσεις η κατανόηση των αντιμεταβιβαστικών εκφράσεων παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για το αναλυτικό γίγνεσθαι. Να επισημάνω ότι στην παρουσίασή του ο Salomonsson αναφέρθηκε ιδιαίτερα στο άγχος του αναλυτή όταν παρουσιάζει κλινικό υλικό σε συνέδρια, όπου συχνά ο χώρος ανταλλαγής, αντί να καταστεί πεδίο δημιουργικότητας, μετατρέπεται σε πεδίο καταστροφικής διαμάχης. Για την αντιμετώπιση παρόμοιων φαινομένων, o Salomonsson κρίνει απαραίτητη την εγκατάσταση ενός συγκεκριμένου πλαισίου παρουσίασης υλικού σε ομάδες ψυχαναλυτών. Έτσι, για την κατανόηση των αντιμεταβιβαστικών κινήσεων, πέραν της αυτοανάλυσης, ή της εποπτείας, αποδεικνύεται εξαιρετικά χρήσιμη και η συγκρότηση ομάδων εργασίας αναλυτών, οι οποίοι εργάζονται πάνω στο υλικό που κάποιος συνάδελφος παρουσιάζει, χωρίς αυτός ωστόσο, μετά την αφήγηση της συνεδρίας, να παρεμβαίνει στη συζήτηση, η οποία στοχεύει στην αποκωδικοποίηση των μεταβιβαστικών και αντιμεταβιβαστικών κινήσεων. Η εμπειρία μου, τόσο ως παρουσιαστή υλικού όσο και ως μέλους τέτοιων ομάδων, στο πλαίσιο της ΕΨΟ αλλά και της Διεθνούς Ψυχοσωματικής Ομοσπονδίας Pierre Marty, ήταν εξαιρετικά δημιουργική. Δ. Λέτε ότι μία ομάδα επεξεργασίας αναλυτικού υλικού γίνεται χώρος όπου δονούνται συναισθήματα σε συνήχηση με την αναλυτική συνάντηση που αφηγείται ένας αναλυτής. Από αυτή τη δόνηση η ομάδα οδηγείται στην παραγωγή νοήματος γύρω από το αναλυτικό υλικό. Η ομάδα επιτελεί έργο ανάλογο εκείνου που επιτελεί ένας αναλυτής όταν αναλύει ένα όνειρο. Τι σκέπτεστε για πρακτικές αυτού του τύπου; Στον σχολιασμό σας έχετε διατυπώσει και μία πρόταση. Σ.Σ. Η ομάδα επεξεργασίας παρουσιαζόμενου υλικού, που προτείνει ο Salomonsson [Weaving Thoughts (WT) Method] υποδέχεται αναπαραστάσεις και συναισθήματα, ιδιαίτερα μάλιστα το άγχος, που αναδύθηκαν μεταβιβαστικά και αντιμεταβιβαστικά, στην αναλυτική συνάντηση. Μέσα από κάποιου είδους συνήχηση αυτές οι αναπαραστάσεις και τα συναισθήματα δονούν, θα έλεγα διαπερνούν την ομάδα και την τοποθετούν ακαριαία στη σάρκα της ανάλυσης, δηλαδή στο συναίσθημα και την ενόρμηση. Η επεξεργασία αυτού του υλικού καθώς και του βιώματος της ομάδας διευκολύνει την κατανόηση των καταστάσεων άγχους καθώς και περασμάτων στην πράξη που εμφανίζονται στην αναλυτική διαδικασία. Η εργασία ομάδων, αναμφισβήτητα, δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 11 deltio_43.indd 11 10/13/11 1:38:30 PM

12 συνεισφέρει στην αποκάλυψη ψυχικών κινήσεων που συνιστούν τον πυρήνα της αντιμεταβίβασης του παρουσιάζοντος αναλυτή. Το πλαίσιο που διέπει τη λειτουργία των ομάδων αυτών επιβάλλει μια σχετική ενορμητική συγκράτηση, η οποία εξασφαλίζει λειτουργικές σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της ομάδας και διευκολύνει την έκφραση των πρωτογενών και δευτερογενών διαδικασιών. Ωστόσο, αν και η αφήγηση του περιεχομένου μιας συνεδρίας διακινεί μεταβιβαστικές κινήσεις μέσα στην ομάδα, λόγω της επιβαλλόμενης απόσυρσης από τη συζήτηση του παρουσιάζοντος αναλυτή, είναι ενδεχόμενο να μην εκφραστούν συγκρούσεις που δεν έχουν βρει επεξεργασία στην ανάλυση ούτε στο πλαίσιο της ομάδας. Νομίζω ότι σ ένα δεύτερο χρόνο, η άμεση λεκτική και συναισθηματική ανταλλαγή μεταξύ του παρουσιάζοντος αναλυτή και των συμμετεχόντων στην ομάδα θα μπορούσε να επανενεργοποιήσει μη λεκτικοποιημένες ενδοψυχικές συναισθηματικές καταστάσεις, οι οποίες παρέμειναν στο σκοτάδι και εκφράστηκαν με περάσματα στην πράξη ή με αποδιοργανωτικό άγχος στη διάρκεια της συνεδρίας. Δ. Γίνεται ευρύς προβληματισμός στην αναλυτική κοινότητα για τη φύση της αναλυτικής κατάστασης. Εσείς αναφέρεσθε στην αναλύουσα κατάσταση, όρο του Jean Luc Donnet. Μπορείτε να μας αναπτύξετε αυτό τον όρο; Σ.Σ. Στη θέση του αντιθετικού ζεύγους πλαίσιο-διαδικασία ο Donnet πρότεινε το ζεύγος αναλυτικός τόποςαναλύουσα κατάσταση. Η έννοια του αναλυτικού τόπου αναγνωρίζει τη θεσμοποίηση της ψυχανάλυσης και την εφαρμογή των μέσων της μεθόδου. Ωστόσο αποκρούει την ακαμψία του πλαισίου και τον πειρασμό να του αποδοθεί μια διακριτή αιτιατή λειτουργία. Τονίζει ο Donnet ότι μέσα από τη δημιουργική συμβολή των δυο πρωταγωνιστών της αναλυτικής διαδικασίας καθίσταται εφικτή η απαρτίωση του πλαισίου σε μια αρμονική διάταξη, έτσι ώστε να μετασχηματιστεί σε αναλυτικό τόπο και η λειτουργική λογική του συνόλου να τεθεί στη διάθεση του ασθενούς. Ο όρος αναλύουσα κατάσταση υποδηλώνει τα πρωτεία της δυναμικής προοπτικής, καθώς και την αναφορά στη μεταβατικότητα του Winnicot, η οποία καθιστά εφικτή την παράδοξη σύνδεση ανάμεσα στην εξάρτηση στο πλαίσιο της μεταβίβασης και την αυτονομία, η οποία στηρίζει τις ενδοβολές του Εγώ. Ο όρος δεν αφορά μόνο την αναλυτική διαδικασία στην ιδεώδη της έκφραση, αλλά κάθε θεραπεία η οποία παρουσιάζεται ως ψυχαναλυτική, δηλαδή στηρίζεται στις μεταβιβαστικές κινήσεις μέσα στην αναλυτική συνάντηση. Αυτό που είναι σημαντικό, ανεξάρτητα από το προτεινόμενο πλαίσιο, είναι η λειτουργική ιδιοποίηση του αναλυτικού τόπου από τον ασθενή, έτσι ώστε να μπορέσει να χρησιμοποιήσει στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τις δυνατότητές του. Το σκοπούμενο αποτέλεσμα μιας τέτοιας διαδικασίας είναι να αποκτήσει η εργασία με τον ασθενή αναλύουσα δυναμική. Δ. Αναφέρεσθε στην πρόσβαση στα μορφώματα του ασυνειδήτου κατά την αναλυτική εργασία και κατά την επεξεργασία αναλυτικού υλικού στο πλαίσιο ομάδων. Θα θέλαμε να συζητήσουμε για τον τρόπο με τον οποίο υπονοείτε στην εισήγησή σας ότι επιτυγχάνεται αυτό. Το άγχος, το οποίο υποδηλώνει απουσία αναπαράστασης της ψυχικής σύγκρουσης, το πέρασμα στην πράξη που υποκαθιστά μια ψυχική διεργασία, η οποία δεν είναι εφικτή και αναζητεί τη συμβολική της έκφραση, αλλά και άλλα στοιχεία της συνεδρίας, μεταφέρονται μέσα από την αφήγηση του υλικού της συνεδρίας στους συμμετέχοντες στην ομάδα και τους διακινούν σημαντικά. Στον δεύτερο χρόνο, για τον οποίο μίλησα προηγουμένως, είναι εφικτή η επανενεργοποίηση μέσα στην ομάδα μίας ασυνείδητης σύγκρουσης μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου. Αυτό μπορεί να συμβεί μέσα από την ανάδυση π.χ. μιας σύγκρουσης μεταξύ του παρουσιάζοντος αναλυτή και μελών της ομάδας που θα μπορούσαν να ταυτιστούν με πλευρές του αναλυόμενου και/ή του αναλυτή, δηλαδή με αντικείμενα των τελευταίων. Στη συνέχεια, διά μέσου μιας πιθανής απεικόνισης, γίνεται εφικτή η μεταβίβαση της σύγκρουσης αυτής στη γλώσσα. Ο Stefano Bolognini, συμφωνώντας κατά τη σχετική συζήτηση με το σκεπτικό μου για την αναγκαιότητα να υπάρξει ένας δεύτερος χρόνος επεξεργασίας, αναρωτήθηκε αν η διαδικασία που πρότεινα θα μπορούσε να συνεχισθεί, αφού παρεμβληθεί μια νύχτα και η δυνατότητα για τα μέλη της ομάδας να ονειρευτούν. Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα ιδέα, η οποία αν μπορούσε να υλοποιηθεί θα τροφοδοτούσε τη συζήτηση και με σχετικό ονειρικό υλικό. Δ. Θα θέλαμε να αναπτύξετε την άποψή σας ότι η αντιμεταβιβαστική κίνηση μερικές φορές προηγείται της μεταβιβαστικής. Σ.Σ. Η θέση του Michel Neyraut, ότι η αντιμεταβίβαση δεν αποτελεί απόκριση στη μεταβίβαση, αλλά αντίθετα προηγείται αυτής, μας ευαισθητοποίησε στο να θέσουμε το ερώτημα για τη σχέση 12 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 12 10/13/11 1:38:30 PM

13 μεταβίβασης-αντιμεταβίβασης μ ένα νεωτεριστικό τρόπο. Μήπως σε αρκετές περιπτώσεις, όπως στην περίπτωση του Salomonsson με τον μικρό ασθενή του, η απάντηση προηγείται της ερώτησης; Για τον Neyraut η αντιμεταβίβαση αποτελεί την αναγκαία συνθήκη για την εγκατάσταση της μεταβίβασης. Κάτι που συνάδει με το ότι δεν υφίσταται ουδέτερη ακρόαση καθώς επίσης και με το γεγονός ότι η ουδετερότητα καθορίζεται από τον κανόνα της αποχής. Υπάρχει μόνο αυτό που θα ονομάζαμε ελεύθερη ακρόαση, ελεύθερη διαδοχικά να ενδιαφερθεί ή να αδιαφορήσει για τον λόγο που εκφέρεται. Μια τέτοια αντίληψη για τις ασυνείδητες αντιμεταβιβαστικές κινήσεις μάς καλεί να είμαστε ταπεινοί για τη δυνατότητά μας να κατανοούμε όσα συμβαίνουν μέσα μας. Ανακαλώ αυτό που έλεγαν κάποιοι δάσκαλοί μου. «Για να γίνει μια ανάλυση, χρειάζεται ένας αναλυόμενος, ένας αναλυτής κι ένας άλλος αναλυτής». Δ. Λέτε ότι το αναλυτικό πλαίσιο είναι ιδεώδης χώρος πραγμάτωσης διχοτομημένων πλευρών του Εγώ. Μπορείτε να το αναπτύξετε; Ίσως ο τρίτος που υπαινίσσεσθε να παίζει σε αυτό ρόλο. Επίσης μιλάτε για αγωνίες εισβολής και αποχωρισμού σε αναλυτή και αναλυόμενο. Υπάρχουν πάντοτε; Σ.Σ. Το πλαίσιο, ή καλύτερα ο αναλυτικός τόπος, στην κατασκευή του οποίου συμβάλλουν αναλυτής και αναλυόμενος, είναι ο ιδεώδης χώρος όπου διχοτομημένα μέρη του εγώ τείνουν να επαναδραστηριοποιηθούν μέσω του ψυχαναγκασμού της επανάληψης μέσα στην αναλυτική σχέση. Θα εκφραστούν συχνά στο επίπεδο της συμπεριφοράς, της σωματοποίησης, και άλλων μη συμβολικών μέσων. Ο αναλυτής, μέσω της κατανόησης των αντιμεταβιβαστικών του κινήσεων, θα εικονοποιήσει και σε δεύτερο χρόνο θα συμβολοποιήσει όσα βίωσε σε σχέση με τη δομή και την ιστορία του ασθενούς. Το ζεύγος άγχος παρείσφρησης/ άγχος αποχωρισμού γνωρίζουμε ότι είναι βασικό χαρακτηριστικό της μεταίχμιας προβληματικής, δηλαδή εκείνων των οργανώσεων, όπου η ανεπάρκεια των ορίων μέσα/ έξω είναι έντονη και διαρκής. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το φάσμα των οποίων είναι ευρύ και το συναντούμε και στην καθημερινή «κανονική» ζωή, η απώθηση έχει χάσει τον λειτουργικό της ρόλο στον ψυχισμό, ενώ επικρατεί μια σύγχυση ανάμεσα σε συναίσθημα και αναπαράσταση. Ωστόσο ακόμα και σε «νευρωτικές» οργανώσεις, όπου το σύμπλεγμα ευνουχισμού εμφανίζεται να έχει ένα οργανωτικό ρόλο, σε παλινδρομικές φάσεις της ανάλυσης, η ανάδυση τέτοιων αγχών είναι συνήθης. Κι αυτό συμβαίνει επειδή, όπως πιστεύω, δεν υπάρχουν απόλυτα «αδιάβροχες» οργανώσεις από άλλες παθολογίες. Δ. Μιλάτε για ρήξη της ψυχικής λειτουργίας μέσω της εκκένωσης ψυχικού υλικού ή της βίαιης εκφόρτισης. Μπορείτε να κάνετε μία εστίαση και να δείτε από κοντά αυτή την κλινική πραγματικότητα και να μας την περιγράψετε; Τι εννοείτε ρήξη της ψυχικής λειτουργίας; Σ.Σ. Όντως, στις μη νευρωτικές περιπτώσεις διαπιστώνουμε ότι η προσπάθεια διεργασίας κατά τη διάρκεια της συνεδρίας είναι υπό τη συνεχή απειλή της εκφόρτισης μέσω της συμπεριφοράς, της σωματοποίησης, ή άλλων μορφών διακοπής της ψυχικής διεργασίας, όπως π.χ. η «κεντρική φοβική θέση» (position phobique centrale) που περιέγραψε ο Green. Στην τελευταία αυτή περίπτωση επιδιώκεται, μέσω ενός ιδιότυπου ψυχικού αυτο-ακρωτηριασμού, να αποφευχθεί, πάση θυσία, η επιστροφή μιας ανείπωτης οδύνης και των ιχνών της. Βέβαια η κεντρική φοβική θέση αποτελεί αχώριστη σύντροφο της καταστροφικότητας. Ωστόσο, χάρη στην ανάλυση της αντιμεταβίβασης είναι δυνατόν η εκφόρτιση από την πλευρά του αναλυόμενου να κατανοηθεί ως το ξαναζωντάνεμα πρώιμων μη συμβολοποιημένων εμπειριών και να αποτελέσει την αφετηρία μιας επαναδιαπραγμάτευσης της αρνητικοποιημένης συναισθηματικής συνιστώσας μέσα στη μεταβίβαση. Ο δρόμος για το υποκείμενο, προκειμένου να βρει την ιστορία του, είναι ανοιχτός. Δ. Η βασική σας κατανόηση του υλικού του ασθενούς του Salomonsson περνά μέσα από τη διαπίστωση μίας ομοφυλόφιλης πρωτογενούς προβληματικής η οποία διεγείρει άγχη εισβολής. Μπορείτε να μας δώσετε ένα περίγραμμα αυτού που εννοείτε και από πού το συμπεραίνετε; Σ.Σ. Η πρωτογενής ομοφυλοφιλία, αποτέλεσμα της πρωταρχικής θηλυκής μητρικής επιρροής και στα δύο φύλα, βρίσκεται σε συνάρτηση με την ερωτική επένδυση της μητέρας, τη μητρική σαγήνη και την ερωτική διάσταση της σχέσης μητέρας παιδιού. Ωστόσο, αν αυτή η σχέση διατηρηθεί κατά την εξέλιξη του παιδιού, θα αποτελέσει σημαντικό εμπόδιο τόσο στη διαφοροποίηση του υποκειμένου από το αντικείμενο εξού και η ανάδυση του άγχους παρείσφρησης όσο και στη διαφοροποίηση των γονικών μορφοειδώλων. Σε μια τέτοια περίπτωση το παντοδύναμο αρχαϊκό μορφοείδωλο θα είναι διχοτομημένο και απειλητικό δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 13 deltio_43.indd 13 10/13/11 1:38:31 PM

14 για τις μελλοντικές σχέσεις του παιδιού με τη θηλυκότητα. Βεβαίως η πρωτογενής ομοφυλοφιλία δεν αφορά μόνον το κορίτσι. Το αγόρι έχει μεγαλύτερη δυσκολία να αποστασιοποιηθεί από την πρωτογενή μητρική επιρροή, εξού και μια πιο εκσεσημασμένη ευαλωτότητα. Κάτι που μπορεί να οδηγήσει, σε περίπτωση ανεπαρκούς πατρικής λειτουργίας, σε ομοφυλοφιλία, σε διαρκή αναζήτηση επιβεβαίωσης της ναρκισσιστικής και σεξουαλικής ικανότητας του πέους του, κάτι που η ταύτιση με τον πατέρα δεν μπόρεσε να του προσφέρει ή του πρόσφερε ανεπαρκώς. Δ. Στη συζήτησή σας επισημαίνουμε μια διάκριση μεταξύ συγκίνησης (émotion) για την οποία λέτε ότι μορφοποιείται εικαστικά (figuration) και συναισθήματος (affect) για τις ιδιότητες του οποίου χρησιμοποιείτε την έννοια του ηφαιστείου. Συμπεραίνουμε ότι εννοείτε κάτι πιο κατακλυσμικό και πρωτογενές. Μπορείτε να μας μιλήσετε για τη διαφορά émotion / affect και τη σημασία της στο πλαίσιο της αναλυτικής πρακτικής; Σ.Σ. Για τον ψυχαναλυτή το συναίσθημα αποτελεί το ένα από τα δύο συστατικά της ψυχικής εκπροσώπησης της ενόρμησης, της οποίας συνιστά την ποσοτική, την ενεργειακή συνιστώσα. Δηλαδή αποτελεί την προέκταση της ενορμητικής κινητικής δύναμης που είναι παρούσα στο Αυτό. Το συναίσθημα συνιστά μια γενικότερη εννοιολογική κατηγορία η οποία περιλαμβάνει το σύνολο των συναισθηματικών καταστάσεων στις οποίες παραπέμπουν οι όροι συγκίνηση, αίσθημα, πάθος και που μέσα στο μεταψυχολογικό πεδίο επεκτείνεται σε κάθε συναισθηματική τονικότητα, από την ευχαρίστηση στη δυσαρέσκεια κι από την οδύνη στην απόλαυση. Από την πλευρά της νευροβιολογικής θεώρησης ο Damásio τοποθετεί την έννοια της συγκίνησης (èmotion) στο επίπεδο των σωματικών εκδηλώσεων, ενώ αυτή του αισθήματος (sentiment) στις ψυχικές εκδηλώσεις. Και οι δυο αυτές έννοιες περιλαμβάνονται στην έννοια του συναισθήματος. Ο Green, αναφερόμενος στο σύνολο των ενδοψυχικών διαπλοκών μέσω των οποίων το συναίσθημα συνδέεται, αποσυνδέεται και επανασυνδέεται στους εκπροσώπους αναπαράστασης της ενόρμησης, ομιλεί για εργασία της ενόρμησης. Στην κλινική, το συναίσθημα εμφανίζεται από τη μια πλευρά να έχει αποχρώσεις, να διαφοροποιείται και να συνδυάζεται με τη φαντασιωσική, την αναπαραστατική δραστηριότητα καθώς και τη σκέψη, ενώ στον αντίποδα, σε μη νευρωτικές παθολογίες, το συναίσθημα εμφανίζεται βίαιο, κατακλυσμικό, αποσυνδεδεμένο από τις αλύσους των αναπαραστάσεων με τις οποίες δεν μπόρεσε να συνδεθεί, ή από τις οποίες αποσυνδέθηκε. Δ. Μπορείτε να μας εξηγήσετε από πού φαίνεται ότι έχουμε άγχος ευνουχισμού χωρίς να έχει εγκαθιδρυθεί πραγματική διαφοροποίηση του παιδιού στο πλαίσιο ενός οιδιπόδειου αστερισμού; Μιλάτε για ένα προοιδιπόδειο άγχος ευνουχισμού; Σ.Σ. Στην περίπτωση του μικρού ασθενούς του Salomonsson μπορούμε να σκεφτούμε ότι όταν φαντάζεται τον αναλυτή του να ουρεί, πρόκειται για ένα προοίμιο μιας αρσενικής και πατρικής ταύτισης, η οποία κινητοποιεί μια μεγάλη διέγερση και άγχος ευνουχισμού χωρίς να έχει παγιωθεί αυθεντική οιδιπόδεια οργάνωση. Στη συνέχεια, ο Πέτερ αναφέρεται μέσα από το παιγνίδι στα γενέθλια και τη γέννησή του. Σ αυτό το στοιχείο είδα ένα σχεδίασμα μιας παιδικής σεξουαλικής θεωρίας και της πρωταρχικής σκηνής, κάτι που νομίζω προκάλεσε μια μη-μεταβολίσιμη διέγερση. Είναι βεβαίως γεγονός ότι, στο παιδί, το άγχος ευνουχισμού αντιστοιχεί στην ανακάλυψη της διαφοράς των φύλων και αποτελεί ένα δομούν στοιχείο του ψυχισμού. Τοιουτοτρόπως, ο ευνουχισμός παίζει ως φαντασίωση σημαντικό ρόλο στην οργάνωση της φαντασιωσικής ζωής, μιας και το σύμπλεγμα του ευνουχισμού συνδέεται με το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Όμως η απουσία κατίσχυσης της φαλλικής φάσης δεν σημαίνει και απουσία του άγχους ευνουχισμού, το οποίο είναι δυνατόν να υποκρύπτεται πίσω από προγεννητικό υλικό. Είναι σημαντικό να διακρίνουμε τις τοπικές παλινδρομήσεις από τις αυθεντικές δυναμικές παλινδρομήσεις, μια διάκριση που ωστόσο δεν είναι εύκολο να γίνει. Είναι εμφανές ότι η ερμηνευτική στάση του αναλυτή είναι καθοριστική για την εξέλιξη της αναλυτικής διαδικασίας, καθότι η δική του κατανόηση του υλικού θα συμβάλει στην εισαγωγή του τρίτου και την οργάνωση του οιδιποδείου. Δ. Συνδέετε την υπερδιέγερση του παιδιού με μία αναπαράσταση που επιχειρεί να δημιουργήσει την πρωταρχική σκηνή. Πώς την εξηγείτε; Σ.Σ. Φαίνεται ότι η συμβολοποίηση της πρωταρχικής σκηνής και η αποδοχή της είναι δυσχερής, διότι προϋποθέτει από το παιδί την αποδοχή της συνεύρεσης των γονιών, ενώ το ίδιο είναι αποκλεισμένο από αυτή, καθώς και την ικανότητά του να ταυτιστεί με αυτούς. Ο Φρόυντ υποστήριξε ότι οι πρωτογενείς φαντασιώσεις, στις οποίες περιλαμβάνεται η πρωταρχική σκηνή, αποτελούν ψυχικές 14 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 14 10/13/11 1:38:31 PM

15 πραγματικότητες, οι οποίες είναι εγγεγραμμένες στη φυλογένεση, όπως και στην οντογένεση, πριν καν νοηματοδοτηθούν στο μεθύστερο. Το παιδί είναι πολύ νέο για να κατανοήσει τα τεκταινόμενα στην ερωτική συνεύρεση των γονιών και μεταφράζει όσα ακούει, βλέπει, φαντάζεται ή ονειρεύεται με όρους βίας που ασκεί ο άντρας πάνω στη γυναίκα. Νομίζω ότι μόνο τα παραπάνω ζητήματα, ειδικά σε παιδιά με έντονες προγεννητικές καθηλώσεις, μπορούν να εξηγήσουν την εμφάνιση διέγερσης στο πλαίσιο μιας ανεπαρκώς συμβολοποιημένης πρωταρχικής σκηνής. Δ. Μπορείτε να μας εξηγήσετε γιατί η απουσία οιδιπόδειας τριαδικοποίησης κάνει την ήττα ανυπόφορη για το παιδί; Σ.Σ. Για πολλούς λόγους οι οποίοι θίγουν τη ναρκισσιστική του αυτάρκεια. Ο σημαντικότερος ίσως είναι η δυσκολία να αποποιηθεί την παντοδυναμία και την επιθυμία για πλήρη έλεγχο του αντικειμένου. Υπέρβαση αυτών των καταστάσεων μπορεί να συμβεί όταν το παιδί κατακτήσει μια οιδιπόδεια οργάνωση, η οποία προϋποθέτει, πέρα από την αποδοχή της διαφοράς των φύλων, τη διαφορά των γενεών και την ετερότητα. Όλα αυτά είναι προϋποθέσεις για την αποδοχή των ματαιώσεων. Δ. Ποια ονομάζουμε μη συμβολοποιημένα στοιχεία σε ένα αναλυτικό υλικό; Θα μπορούσαμε να πάρουμε παραδείγματα από την περίπτωση του Πέτερ. Ως συνέχεια σε αυτό το ερώτημα, σχετικά με την ιδέα ότι υπάρχει μία αξίωση να αναπαρασταθούν τα ψυχικά υλικά. Τι εννοείτε; Σ.Σ. Στην περίπτωση του Πέτερ π.χ. τα περάσματα στην πράξη, η βία που ασκεί στον αναλυτή. Γενικότερα τα περάσματα στη συμπεριφορά, οι χαρακτηριολογικές εκφορτίσεις, οι σωματοποιήσεις, οι τοξικομανίες κλπ. δηλώνουν την αδυναμία του ψυχισμού να εκφράσει με ψυχικά μέσα αυτά τα οποία οφείλει να διεργασθεί. Είναι κάτι που θα προσπαθήσουμε να επιτύχουμε στον αναλυτικό χώρο με τη βοήθεια των μεταβιβαστικών -αντιμεταβιβαστικών κινήσεων. Επιπλέον, η ενορμητική απαίτηση για αναπαραστατική εργασία θα συνδράμει αυτή την εργασία μετασχηματισμού που πρέπει να επιτελεσθεί. Σ αυτή την εργασία μπορεί να είναι πολύτιμη η πλαισιωμένη συνδρομή άλλου ή άλλων συναδέλφων (εποπτεία, ομάδα). Δ. Αναφέρεσθε στο γεγονός ότι υπάρχει πάντοτε ένα ποσό ψυχικής ύλης που δεν μπορεί να αναπαρασταθεί και τείνει να εκκενώνεται. Μιλάτε στη συνέχεια για εκκενώσεις καλοήθεις και άλλες κακοήθεις και ότι είναι με αυτές που ασχολούμεθα στην ανάλυση. Μπορείτε να το αναπτύξετε και να μας πείτε πώς εμφανίζεται αυτό στην κλινική; Σ.Σ. Όπως στο όνειρο, όπου ο «ομφαλός» του αποκαλύπτει τα όρια στη δυνατότητα συμβολοποίησης, το ίδιο και η αφήγηση μιας συνεδρίας μας αποκαλύπτει τα όρια του ψυχισμού να μετατρέπει το αντιληπτικό σε συμβολικό. Πάντα παραμένει ένα μέρος ψυχικής εντροπίας, μηαναπαραστάσιμο που απαιτεί εκφόρτιση. Διακρίνω μορφές καλοήθους εκφόρτισης, όπως π.χ. καθημερινές κινήσεις που κάνουμε και θα μπορούσαμε να εντάξουμε στις αυτοηρεμιστικές κινήσεις, οι οποίες δεν απειλούν ούτε τη σχέση με τον εαυτό, ούτε τη σχέση με το αντικείμενο. Στον αντίποδα οι κακοήθεις μορφές εκφόρτισης εκφράζονται σαν τρέλα, σωματοποίηση, τοξικομανία, έκφραση κάθε μορφής καταστροφικότητας. Δ. Αναφέρεσθε πολύ άμεσα στη «σάρκα» της ψυχανάλυσης που θεωρείτε ότι είναι το συναίσθημα και το ενορμητικό στοιχείο. Αυτό διαφοροποιεί την ψυχανάλυση από άλλες ψυχολογικές θεωρίες; Σ.Σ. Σας ευχαριστώ γιατί στο τέλος αυτής της δημιουργικής για μένα συζήτησης, επαναφέρετε το ζήτημα της ενόρμησης και του συναισθήματος, που συνιστούν όντως τη «σάρκα» της ψυχανάλυσης. Στον Φρόυντ και τους συνεχιστές του η θεωρία του συναισθήματος παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη με την ενόρμηση. Είδαμε ότι το συναίσθημα υποδηλώνει το ενεργειακό μέρος της αναπαράστασης της ενόρμησης, που ενδεχομένως θα συνδεθεί ή και όχι με το πλέον ψυχικό μέρος της ενόρμησης, δηλαδή τον εκπρόσωπο της αναπαράστασης. Το συναίσθημα είναι εκείνος ο τόπος όπου είναι δυνατόν η ενεργειακή ποσότητα να καταστεί υποκειμενική ποιότητα. Η ύπαρξη της ψυχανάλυσης μου φαίνεται αδιανόητη αν στερηθεί τις έννοιες της ενόρμησης, του συναισθήματος και της μεταψυχολογίας. Γιατί είναι αυτές οι έννοιες που την διαφοροποιούν όχι μόνο από άλλες ψυχολογικές θεωρίες, αλλά και από άλλες θεωρητικές και πρακτικές προσεγγίσεις για τη γνώση του ψυχισμού. Δ. Μας απαντήσατε σε πολλά και μας ανοίξατε πολλά νέα ερωτήματα. Το συναίσθημα ως εργασία της ενόρμησης, η διάκριση των τοπικών παλινδρομήσεων από τις αυθεντικές δυναμικές παλινδρομήσεις, η μετατροπή του αντιληπτικού σε συμβολικό, ο εκπρόσωπος της αναπαράστασης είναι μερικά από αυτά. Ελπίζουμε να τα συζητήσουμε σε μια επόμενη ευκαιρία. Σας ευχαριστούμε. Αριστέα Σκούλικα δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 15 deltio_43.indd 15 10/13/11 1:38:31 PM

16 Συνέδριο της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας, Απρίλιος 2011 Giuseppe Scariati Τα άγχη του ψυχαναλυτή κατά την εφαρμογή της ψυχαναλυτικής μεθόδου 1 Τ Το θέμα της ομιλίας του Giuseppe Scariati προκάλεσε ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αυτό μάλλον συνδέεται με το γεγονός ότι αναλύοντας το άγχος του αναλυτή κατά την εφαρμογή της ψυχαναλυτικής μεθόδου χρησιμοποίησε δυο προσωπικά κλινικά παραδείγματα. Είναι από τις λίγες φορές που μας δίδεται η ευκαιρία να ακούσουμε την κλινική του αναλυτή, δηλαδή, τον αναλυτή να εκθέτει και να διερευνά τις προσωπικές του αγωνίες, οι οποίες αναδύονται κατά την ψυχαναλυτική πρακτική. Πρόκειται για αγωνίες που απηχούν την ψυχική λειτουργία κάθε αναλυτή κατά τη διάρκεια της ψυχαναλυτικής διαδικασίας. Οπτικές και έρευνες αυτού του τύπου ανοίγουν διόδους, τόσο στη μελέτη της προσωπικής διεργασίας του αναλυτή, όσο και στην εν εξελίξει διερεύνηση της ψυχαναλυτικής μεθόδου. Ο Scariati, διδάσκων αναλυτής και πρώην πρόεδρος της Ελβετικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, λέει: «Αυτή η μέθοδος κρατά ζωντανή τη θεωρία και την τεχνική κι είναι αυτό το μέρος της φροϋδικής κληρονομιάς που με ενδιαφέρει και με αφορά περισσότερο». Ξεκινώντας από τη γενικότερη έννοια του άγχους εστιάζει στο άγχος του αναλυτή, όταν αυτός προσπαθεί να δώσει νόημα στους συνειρμούς του αναλυόμενου και να κατανοήσει την εξέλιξη και τη δυναμική της συνεδρίας. Υπογραμμίζει ιδιαίτερα το έντονο άγχος που συνδέεται με την ανικανότητα του αναλυτή να ανταποκριθεί στο πιεστικό αίτημα του αναλυόμενου να τεθεί ο αναλυτής μεταβιβαστικά σε γονική θέση. Μελετά αυτό το άγχος σε σχέση με την ασυνείδητη δυναμική πάνω στην οποία βασίζονται όσα ο αναλυτής και ο αναλυόμενος λένε ή βιώνουν, κατά τη διάρκεια συνολικά της ανάλυσης αλλά και της κάθε συνεδρίας χωριστά. Ο Scariati διακρίνει τρεις πηγές άγχους: α) την κλασική έννοια της αντιμεταβίβασης, ως αντίδραση στη μεταβίβαση του αναλυόμενου β) τη μεταβίβαση του αναλυτή προς τον αναλυόμενο, που είναι ανεξάρτητη από τη μεταβίβαση του αναλυόμενου γ) τον κορεσμό του ψυχικού οργάνου του αναλυτή που υπονομεύει την αναλυτική του ικανότητα, τη δυνατότητά του να ονειρεύεται, δηλαδή, τη μεταφραστική λειτουργία α (κατά Bion). Κυρίαρχη θέση στην κλινική του αναλυτή καταλαμβάνει η λειτουργία της αυτό-ανάλυσης του αναλυτή. Η αυτόανάλυση αποτελεί ένα πολύτιμο εργαλείο που μπορεί να δώσει νόημα και λύση στα άγχη του αναλυτή. Η αυτό-ανάλυση είναι ένα παράγωγο, μια κατά κάποιον τρόπο «προέκταση» της προσωπικής ανάλυσης, της εκπαιδευτικής ανάλυσης, όπως έχει, ήδη, προσδιοριστεί από τον Φρόυντ. Σε ό,τι αφορά το άγχος από την αντιμεταβίβαση, ο ομιλητής χρησιμοποιεί ως παράδειγμα, από την κλινική του πρακτική, την περίπτωση μιας αναλυόμενής του, της Lucie. Η μητέρα της είχε αυτοκτονήσει μετά από επιλόχειο κατάθλιψη, όταν η Lucie ήταν οκτώ μηνών. Μέχρι τον 6ο χρόνο της ανάλυσης υπήρχε, φαινομενικά, σημαντική βελτίωση. Εν τούτοις, προοδευτικά η ασθενής ανέχεται όλο και λιγότερο τις απουσίες του αναλυτή και αποδιοργανώνεται σε κάθε προγραμματισμένη διακοπή. Επιτίθεται στον αναλυτή καθιστώντας τον υπεύθυνο για όλα της τα προβλήματα, για όλα της τα δεινά. Ο αναλυτής καταλαμβάνεται από διάχυτο άγχος. Οι ερμηνευτικές προσπάθειες να συνδέσει την παλινδρόμηση, εντός της αναλυτικής κατάστασης, με τα βιώματα των πρώτων μηνών της ζωής της ασθενούς συναντούν ισχυρές αντιστάσεις, οι οποίες επαυξάνουν τις προβολές. Κατανοεί τις δυσκολίες της Lucie να συνδέσει την ενεστώσα αρνητική μεταβίβασή της με τις πρώιμες αρνητικές εμπειρίες της κατά την προλεκτική περίοδο της ζωής της. Όμως, ο αναλυτής αισθάνεται να βρίσκεται σε αδιέξοδο με την ασθενή και να την έχει συνεχώς στο μυαλό του και εκτός των συνεδριών. Συγχρόνως, άλλες αντιμεταβιβαστικές εκδηλώσεις κάνουν την εμφάνισή τους στο σωματικό επίπεδο. Κατά τη διάρκεια των συνεδριών αισθάνεται θωρακικούς πόνους και είναι βέβαιος ότι έχει αρρωστήσει από μιαν ασθένεια, στην οποία η οικογένειά του έχει παρουσιάσει προδιάθεση. Πριν από τις συνεδρίες, συλλαμβάνει τον εαυτό του να παρατηρεί από το παράθυρο τον κόσμο που μπαίνει στο κτίριο του γραφείου του. Είναι σε κατάσταση επαγρύπνησης για τον ερχομό της Lucie, ελπίζοντας ότι δεν θα έλθει. Εύχεται να μην είχε αρχίσει ποτέ αυτή την ανάλυση. Δεν θέλει να την σταματήσει, αλλά νιώθει ότι η ζωή του θα ήταν τελείως διαφορετική αν δεν είχε συναντήσει ποτέ την Lucie. Θεωρεί ότι από αυτό το σημείο ξεκινά μια πραγματική αυτό-ανάλυση. Νιώθει συναισθήματα κατάθλιψης, φοβάται ότι θα πεθάνει. Σιγά σιγά αντιλαμβάνεται ότι, αντιμεταβιβαστικά, είχε αναλάβει, μέσω προβολικών ταυτίσεων, τον μυθικό ρόλο της μητέρας της Lucie. Ο Scariati πιστεύει ότι η αυτό-ανάλυση δεν είναι ποτέ πλήρης, αλλά τα επί μέρους αποτελέσματά της αποβαίνουν επωφελή τόσο για τον αναλυτή όσο και για τον αναλυόμενο. 16 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 16 10/13/11 1:38:32 PM

17 Επιλέγει να μην επικοινωνήσει με λέξεις στην ασθενή τα αποτελέσματα αυτής της προσωπικής διαδρομής, αλλά να τα αξιοποιήσει βρίσκοντας μιαν άλλη ενδοψυχική θέση που να μπορεί να υποδέχεται διαφορετικά την Lucie. Να την ακούει διαφορετικά απομακρυνόμενος από τη θέση που τον έβαζαν οι μαζικές προβολές της. Η εσωτερική αλλαγή του αναλυτή έχει ως συνέπεια την αλλαγή της μεταξύ τους αλληλεπίδρασης. Η προβολική ταύτιση της Lucie μετατρέπεται σταδιακά σε επικοινωνία με λέξεις. Ένας ενδιάμεσος χώρος δημιουργείται, εντός του οποίου η Lucie, διά μέσου της κοινής εμπειρίας με τον αναλυτή, μπορεί να κατασκευάσει νέα νοήματα μαζί του. Και αυτά τα νέα νοήματα μορφοποιούν, σε κάποιο βαθμό και με έναν κατανοητό τρόπο, ορισμένα στοιχεία από τις πρώιμες προλεκτικές εμπειρίες της. Ο Scariati θεωρεί ότι η αντιμεταβίβαση μοιράζεται τις χαρακτηριστικές ιδιότητες που της προσδίδει η μεταβίβαση. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η αντιμεταβίβαση καθορίζεται, θεμελιωδώς, από την επαναδραστηριοποίηση της σχέσης που είχε ο αναλυόμενος με σημαίνοντα πρόσωπα της ιστορίας του ή που διατηρεί με τα γονικά του μορφoείδωλα ή ακόμα με τα εσωτερικά αντικείμενά του. Έτσι, η αντιμεταβίβαση από τη μια πλευρά βιώνεται από τον αναλυτή ως ξένο σώμα (προερχόμενο από τον αναλυόμενο) και από την άλλη, λόγω της προέλευσής της από το ασυνείδητο του αναλυτή «ντύνεται»- κατασκευάζεται από τα χαρακτηριστικά της προσωπικής ιστορίας του αναλυτή. Παίρνει διάφορες μορφές έχοντας ως υλικό τα στοιχεία των εσωτερικών συγκρούσεων του αναλυτή, των δικών του αγωνιών και των προσωπικών σκέψεών του. Ο ομιλητής αναφερόμενος στις εργασίες των Paula Heimann, Thomas Ogden, Louise de Urtubey, Glen Gabbard, για την αντιμεταβίβαση στέκεται ιδιαίτερα στη θέση του Antonino Ferro, ο οποίος θεωρεί ότι η αυτό-ανάλυση συνεχίζεται καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του αναλυτή και ότι κάθε αναλυόμενος μπορεί να θεωρηθεί τόπος του ψυχικού οργάνου του αναλυτή. Αυτόν τον άγνωστο, παρά την εκπαιδευτική ανάλυση, τόπο ο αναλυτής θα τον εξερευνήσει με σκοπό να τον ιδιοποιηθεί. Κατ αυτόν τον τρόπο το ψυχικό όργανο του αναλυτή μεταλλάσσεται και διευρύνεται συνεχώς. Ο Φρόυντ είχε ήδη κάνει την υπόθεση ότι η ανθρώπινη ψυχή είναι σε συνεχή εξέλιξη, πράγμα που μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε τον αναλυτή ως υποκείμενο εξελισσόμενο και σε διαρκή εκπαίδευση. Στη συνέχεια, ο Scariati, ορμώμενος και πάλι από την κλινική του εμπειρία, μιλά για την άμεση μεταβίβαση του αναλυτή προς τον αναλυόμενο, η οποία είναι μια ασυνείδητη ψυχική κίνηση, ανεξάρτητη από τη μεταβίβαση του αναλυόμενου. Πιστεύει στην ύπαρξή της, ακόμα κι αν μας είναι δύσκολο να την αποκαλύπτουμε, εξαιτίας του πυκνού δικτύου των μεταβιβαστικών και αντιμεταβιβαστικών κινήσεων. Χρησιμοποιεί ως κλινικό παράδειγμα έναν αναλυόμενο, τον Paul. Ο Paul, στον 3ο χρόνο της ανάλυσής του, πιστεύει ότι δεν έχει την υπομονή να γίνει ψυχαναλυτής ή ψυχοθεραπευτής και ότι βαριέται να ακούει τους ασθενείς στην κλινική που εργάζεται. Θεωρώντας ότι δεν είναι σαν τον αναλυτή του, αποφασίζει (για την επαγγελματική σταδιοδρομία του) ότι η έρευνα του ταιριάζει περισσότερο από την ψυχανάλυση. Ο αναλυτής πιστεύει ότι ο Paul έχει ικανότητα ενδοσκόπησης και μπορεί να γίνει ψυχαναλυτής. Υποθέτει ότι η επαγγελματική επιλογή είναι προϊόν της αναστολής μπροστά στο φόβο του ανταγωνισμού με τον αναλυτή στο πλαίσιο της οιδιπόδειας σύγκρουσης. Ο Paul αρνείται την ουσία της ερμηνείας και προχωρά σε συζητήσεις με τον διευθυντή της κλινικής του για να συμμετάσχει σ ένα σημαντικό ερευνητικό πρόγραμμα. Τότε, ο αναλυτής νιώθει αγωνία, φοβούμενος ότι πρόκειται για ένα πέρασμα στην πράξη που υπονομεύει την επαγγελματική προοπτική του ασθενούς του. Ο αναλυτής συνεχίζει τις ερμηνείες πάνω στην ίδια γραμμή σκέψης κι ο Paul κάνει ένα όνειρο. Στο όνειρο, ο Paul έρχεται σε μια αναλυτική συνεδρία, αλλά στη θέση του αναλυτή είναι κάποιος άλλος που υποδέχεται την ίδια στιγμή πολλά άτομα. Ο αναλυτής του ονείρου δεν δίνει καμία σημασία στον Paul. Ο Scariati, στην αρχή, θεωρεί ότι το όνειρο επιβεβαιώνει την αρχική υπόθεσή του, μιας και ο αναλυόμενος τον βγάζει από την αναλυτική σκηνή. Εκ των υστέρων, θεωρεί ότι το όνειρο εξέφραζε την ψυχική εργασία του Paul πάνω στη δική του ανικανότητα να τον ακούσει. Μάλιστα, διατείνεται ότι γενικότερα τα όνειρα που αναφέρονται άμεσα στην αναλυτική κατάσταση απεικονίζουν την επεξεργασία ρήξεων της αναλυτικής επικοινωνίας, που συχνά οφείλεται σε ανεπάρκεια του αναλυτή. Διατηρώντας, όμως, την αρχική πεποίθηση ότι κινείται στη σωστή ερμηνευτική κατεύθυνση συνεχίζει, με καταναγκαστικό τρόπο, τις ερμηνείες στη μεταβίβαση και προχωρά και σε κατασκευές. Για πρώτη φορά ο Paul αποδιοργανώνεται. Χάνει τον ύπνο και τη συγκέντρωσή του και μένει σιωπηλός στις συνεδρίες. Ο αναλυτής αισθάνεται ακόμα πιο έντονο άγχος και επίσης ότι βρίσκεται μπροστά σε αδιέξοδο. Έχει συνέχεια στο μυαλό του την ανάλυση με τον Paul, ενώ είναι σε συνεδρίες και ακούει άλλους ασθενείς. Ακόμα και τα Σαββατοκύριακα σκέπτεται τον Paul. Μέσα από τη διαδικασία της αυτό-ανάλυσης ο αναλυτής αναγνωρίζει το υπερβολικό άγχος, την εμμονή του στη θεωρητική υπόθεση περί οιδιπόδειου ανταγωνισμού και την αμετροέπειά του στις επαναληπτικές ερμηνείες και κατασκευές. Σκέπτεται ότι ο Paul έχει μεν ικανότητα ενδοσκόπησης αλλά ότι ποτέ δεν άφησε να εννοηθεί ότι θα ήθελε να γίνει ψυχαναλυτής. Ο αναλυτής αναλογίζεται τη δική του επιλογή επαγγέλματος. Θυμάται, κατά τη διάρκεια της ανάλυσής του, τις ενοχές που επεξεργαζόταν γύρω από τη σύγκρουση με την ισχυρή επιθυμία δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 17 deltio_43.indd 17 10/13/11 1:38:32 PM

18 του πατέρα του να ακολουθήσει ο γιος του το δικό του επάγγελμα. Σκέπτεται, τώρα, τον ηλικιωμένο πατέρα του που είναι βαριά άρρωστος και νιώθει ένα συναίσθημα βαθιάς οδύνης για την επικείμενη απώλειά του. Υποθέτει ότι αυτή η συγκυρία της ζωής του ενεργοποίησε, ίσως, κάποια υπόλοιπα της δικής του οιδιπόδειας σύγκρουσης που δεν είχαν αναλυθεί επαρκώς. Μέσω της δικής του μεταβίβασης, αποδίδει στον Paul τον ρόλο που είχε ο ίδιος τότε και αισθάνεται αναγκασμένος να τον κάνει να αλλάξει γνώμη. Σκοπός του αναλυτή είναι να επανορθώσει φαντασιωτικά την πληγή που είχε προκαλέσει στον δικό του πατέρα για να αμβλύνει το δικό του αίσθημα ενοχής. Ο Scariati πιστεύει ότι αυτή η ψυχική διαδρομή απελευθέρωσε τη σκέψη του, πράγμα που του επέτρεψε ενδοψυχικά να θέσει με σαφήνεια τις διαφορές ανάμεσα στον εαυτό του και τον Paul. Στη συζήτηση για την ύπαρξη της έννοιας «μεταβίβαση του αναλυτή» ο Scariati ανατρέχει στον Greenson (1967), ο οποίος γράφει: «Ο ασθενής γίνεται συχνά το φυσικό στήριγμα των φαντασιώσεων του αναλυτή. Μπορεί να αναπαριστά τον ίδιο τον αναλυτή στο παρελθόν, έναν αδελφό, μιαν αδελφή, τον πατέρα ή τη μητέρα του αναλυτή. Ο αναλυτής μπορεί να χρησιμοποιήσει τον ασθενή, εν αγνοία του, ως συνένοχο για να ξαναζήσει τις απωθημένες επιθυμίες του». Οι Gabbard και Lester (1995) θεωρούν ότι ορισμένοι αναλυτές ζητούν από τους ασθενείς τους την αγάπη που δεν πήραν από τους γονείς τους. Επίσης, ότι ορισμένα περάσματα στην πράξη του αναλυτή εκφράζουν μια διαστροφική λύση μπροστά στο άγχος που συνοδεύεται από προοδευτική εξάλειψη των ορίων του ψυχαναλυτικού πλαισίου στο ενδοψυχικό επίπεδο του αναλυτή, καθώς και των ορίων ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο. Ένας άλλος αναλυτής, που έχει ασχοληθεί με τη μεταβίβαση του αναλυτή, ο L. Russo (1998, 2003) εκτιμά ότι: «η ψυχαναλυτική διαδικασία, αν και θεμελιωδώς ασύμμετρη, περιλαμβάνει μια συνιστώσα συμμετρική, η οποία καθορίζεται από την ίδια την υποκειμενικότητα του αναλυτή Στο συμμετρικό επίπεδο της σχέσης τα ιδιαίτερα στοιχεία της ταυτότητας απαλείφονται. Ο ψυχισμός, έχοντας την τάση να επιστρέφει σε συγχυτικές μορφές, δημιουργεί μιαν ύπαρξη που διαμοιράζεται ανάμεσα στη μεταβίβαση του αναλυτή και τη μεταβίβαση του ασθενή. Το έντονο, ακατάληπτο άγχος που αναδύεται είναι ένα άγχος της υποκειμενικής ταυτότητας οφειλόμενο στην απώλεια των ορίων του Εγώ». Διά μέσου της αυτό-ανάλυσης, ο αναλυτής αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως ασθενή, αναδεικνύει τις διαφορές και εισάγει εκ νέου την ετερότητα. Η μεταβίβαση του αναλυτή εμπεριέχει, συνήθως, ζητήματα που άπτονται της ναρκισσιστικής προβληματικής. Βεβαίως, όταν η αυτό-ανάλυση καθίσταται πολύ δύσκολη, ο αναλυτής μπορεί να αναζητήσει βοήθεια από έναν συνάδελφο, μέσω μιας εποπτείας. Τέλος, ο Scariati μελετά την περίπτωση του άγχους που προκαλείται από την ανικανότητα του αναλυτή να τοποθετηθεί με σαφήνεια στο πεδίο της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης. Βασιζόμενος στις εργασίες του Bion (1962), θεωρεί ότι η λειτουργία α του αναλυτή μπορεί να κορεσθεί πλήρως εξαιτίας, αφενός του μεγάλου αριθμού στοιχείων β που προκαλούνται από τις δικές του υπαρξιακές δυσκολίες: συναισθηματικές ρήξεις, ασθένειες, πένθη, και αφετέρου από την πληθώρα των στοιχείων β που προέρχονται από τις προβολικές ταυτίσεις των ασθενών του. Αναρωτιέται ο ομιλητής: «Ποιος αναλυτής δεν έχει νιώσει, τουλάχιστον για μια μέρα, την ανικανότητα να ακούσει τους ασθενείς του, την ανικανότητα να δώσει μορφή στις προβολές τους και, ταυτοχρόνως, να μην έχει νιώσει ένα κατακλυσμιαίο και αυτόματο άγχος; Όταν αυτές οι καταστάσεις από παροδικές γίνουν πιο μόνιμες, ο Scariati προτείνει ότι ο αναλυτής πρέπει να πάρει άδεια για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, να αναζητήσει βοήθεια διά μέσου της εποπτείας ή και διά μέσου ενός καινούργιου τμήματος ανάλυσης. Επανερχόμενος στην ειδική βαρύτητα της αυτόανάλυσης ο Scariati θεωρεί ότι περιλαμβάνει την εκ νέου επεξεργασία των νευρωτικών και λιγότερο νευρωτικών πλευρών του αναλυτή που επανήλθαν στο προσκήνιο, μέσω της μεταβίβασής του, κατά τη διάρκεια της ανάλυσής του. Για να είναι εφικτή η αυτό-ανάλυση, ιδιαίτερο ρόλο διαδραματίζει η επεξεργασία του πένθους του αναλυτή, η οποία θα πρέπει να έχει ξεκινήσει πριν από το τέλος της ανάλυσής του. Ο ομιλητής θεωρεί ως βασική προϋπόθεση για την επεξεργασία του πένθους, την ανάλυση της αρνητικής και της εξιδανικευτικής μεταβίβασης. Σύμφωνα με τον Russo η εργασία της αυτό-ανάλυσης δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Πάντα θα παραμένουν μη αναλυθέντα υπόλοιπα, τα οποία όμως φέρουν μέσα τους μια μεταλλακτική προοπτική. Αυτή η ίδια μεταλλακτική δυναμική είναι που διατηρεί σταθερή την επιθυμία του αναλυτή να διευρύνει την κατανόηση του εσωτερικού του κόσμου και συμβάλλει καθοριστικά στην επιθυμία του να αναλύει τον άλλο και να αυτό-αναλύεται. 1. Το πλήρες κείμενο της ομιλίας του Giuseppe Scariati βρίσκεται στον διαδικτυακό τόπο της Ευρωπαϊκής Ψυχαναλυτικής Ομοσπονδίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Gabbard G, Lester E. (1995), Boundaries and boundary violations in psychoanalysis. New York: Basic Books. Russo, L. (1998). Sul controtransfert, Rivista Psicoanal. 44. Russo, L. (2003). Autoanalisi e controtransfert, Rivista Psicoanal. 49. Φώτης ΜπόμποΣ 18 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 18 10/13/11 1:38:32 PM

19 Αφιέρωμα στην Hanna Segal Στις 6 Ιουλίου έφυγε από τη ζωή η Hanna Segal σε ηλικία 93 ετών. Η Segal μαζί με την Betty Joseph ήταν οι δυο βασικοί πυλώνες της Βρετανικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας μετά τον θάνατο της Κλάιν. Η Segal μάλιστα θεωρήθηκε ως ο κύριος εκφραστής της, αν και παρήγαγε ένα δικό της σημαντικό και πρωτοποριακό έργο. Ας σημειωθεί ότι ήταν από τους λίγους αναλυτές, οι ιδέες των οποίων ήσαν γνωστές και σε έξωαναλυτικούς κύκλους. Η Segal γεννήθηκε στην Πολωνία το 1918 και από ηλικίας 16 ετών άρχισε να ενδιαφέρεται για την ψυχανάλυση η οποία συνδύαζε τα δυο μεγάλα της πάθη, την αγάπη της για την τέχνη και αυτό που η ίδια ονόμαζε «κοινωνική δικαιοσύνη». Στη διάρκεια του Β παγκοσμίου πολέμου και ως τριτοετής φοιτήτρια ιατρικής δραπέτευσε στην Αγγλία με τους γονείς της όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές της στο Εδιμβούργο. Εκεί συνάντησε και τον Ronald Fairbairn. Εκείνος επιθυμώντας να διατηρήσει ουδέτερη στάση απέναντι στις διαμάχες που είχαν ξεσπάσει στους κόλπους της Βρετανικής Εταιρείας της έδωσε να διαβάσει δύο βιβλία, Το Εγώ και οι Μηχανισμοί Άμυνας της Άννας Φρόυντ και Η ψυχανάλυση των παιδιών της Κλάιν. Για την Segal ο κύβος είχε ριφθεί. Την συνεπήρε αμέσως το βάθος και ο πλούτος της σκέψης της Κλάιν, όπως και η δυνατότητά της να συλλαμβάνει τις κινήσεις μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου. Έτσι, μετά την αποφοίτησή της μετακόμισε στο Λονδίνο όπου κατόπιν επίμονου αιτήματος άρχισε ανάλυση με την Κλάιν η οποία διήρκεσε εννέα χρόνια. Τελείωσε την αναλυτική της εκπαίδευση το 1945, σε ηλικία 27 ετών, και τέσσερα χρόνια αργότερα εκλέχθηκε διδάσκουσα αναλύτρια. Το 1946 η Κλάιν δημοσίευσε το Σημειώσεις επί ορισμένων σχιζοειδών μηχανισμών το οποίο άνοιγε νέους δρόμους στη θεραπεία των ψυχωτικών και οριακών ασθενών. Την εποχή που ο Herbert Rosenfeld δημοσίευε τις εργασίες του για την ανάλυση σχιζοφρενικών καταστάσεων η Segal δημοσίευσε το Μερικές πτυχές από την ανάλυση ενός σχιζοφρενούς από όπου πήγασε και η εργασία της για τη συμβολοποίηση και τις συμβολικές εξισώσεις που την έκανε διεθνώς γνωστή. Από εκεί και πέρα αφιέρωσε τη ζωή της, θα έλεγε κανείς, στη διερεύνηση αυτής της πολύπλοκης σχέσης μεταξύ ανθρώπινης δημιουργικότητας και καταστροφικότητας. Η διαύγεια της σκέψης της Segal αλλά και η διαισθητική σύλληψη της σκέψης της Κλάιν, την κατέστησαν, όπως ελέχθη, κύριο εκφραστή της δεύτερης. Όμως, οι εργασίες της για την τέχνη και τη δημιουργικότητα, τη συμβολοποιητική λειτουργία και θέματα κοινωνικο-πολιτικής φύσεως ήταν πρωτοποριακές και με απήχηση και σε χώρους πέραν της ψυχανάλυσης. Τα πρώτα της δύο βιβλία ήταν το Εισαγωγή στο έργο της Κλάιν (1964) και Κλάιν (1979). Ακολούθησαν το Έργο της Hanna Segal (1981), Όνειρο, φαντασίωση και τέχνη (1990), Ψυχανάλυση, λογοτεχνία και πόλεμος (1997) και Χθες, σήμερα και αύριο (2007). Το αξιοσημείωτο με την Segal είναι ότι όταν διαπερνά τα στενά σύνορα της ψυχανάλυσης, διεισδύοντας σε χώρους όπως της τέχνης ή της κοινωνικοπολιτικής, δεν χάνει τίποτε από το βάθος και τον πλούτο της αναλυτικής της σκέψης. Τα γραπτά της δεν αποτελούν τόσο τυπικά δείγματα «εφαρμοσμένης ψυχανάλυσης», με τη στενή έννοια, αλλά είναι αμιγώς ψυχαναλυτικά κείμενα τα οποία εμπλουτίζουν τους χώρους αυτούς. Αποτελούν μια ολοκληρωμένη και συγκροτημένη ανάπτυξη της κλινικό-θεωρητικής της προσέγγισης. Το 1983 μαζί με τον Moses Laufer ίδρυσαν την ομάδα «Ψυχαναλυτές για την αποτροπή πυρηνικού πολέμου» υπό την αιγίδα της Βρετανικής Εταιρείας. Λίγο αργότερα, το 1985, στα πλαίσια της συνάντησης αυτής της ομάδας στο συνέδριο της IPA στο Αμβούργο θα κάνει εισήγηση με τίτλο «Η Σιωπή είναι το πραγματικό έγκλημα» (Silence is the real crime). Η Segal, ήδη από νεαρή ηλικία, ήταν ενταγμένη στην «Αριστερά» χωρίς όμως πολιτική δραστηριοποίηση. Πολλοί θεωρούσαν ότι άμεση πολιτική ανάμειξη του αναλυτή παραβίαζε την ανάγκη του για αναλυτική ουδετερότητα. Για την Segal όμως η αναλυτική ουδετερότητα αφορούσε τη συνεδρία και όχι τον έξω κόσμο. Το να μη μιλά κανείς αποτελούσε ήδη ένα είδος εμπλοκής με τις δυνάμεις οι οποίες επιχειρούν να επιβάλουν τη σιωπή μπροστά στην επικείμενη καταστροφή. Η Segal θα ισχυρισθεί ότι ως αναλυτές έχουμε χρέος να επισημαίνουμε τους κινδύνους μιας κλιμακούμενης παρανοειδούς ψύχωσης σε παγκόσμιο συλλογικό επίπεδο. Η σιωπή εδώ δεν αποτελεί δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] 19 deltio_43.indd 19 10/13/11 1:38:33 PM

20 ψυχαναλυτική ουδετερότητα αλλά έμμεση συγκατάθεση. Εφόσον ο άνθρωπος έχει τώρα την πολλαπλή δυνατότητα να εξολοθρεύσει τη ζωή επί της γης, και εδώ είναι το ανησυχητικό, η φαντασίωση της παντοδυναμίας δεν αποτελεί πλέον μόνο φαντασίωση, εφόσον έχει και τη δυνατότητα να καταστρέψει ακόμα και τη συμβολική του επιβίωση. Η Segal θεωρεί ότι σκεπτόμενος κανείς τον θάνατό του, καθησυχάζεται ως ένα βαθμό με την ιδέα της συμβολικής του επιβίωσης μέσα από τις επόμενες γενεές, την οικογένεια, το συνεχιζόμενο έργο και την επιβίωση του πολιτισμού, μέρος του οποίου είναι και ο ίδιος. Η Segal ελάμβανε, θα έλεγε κανείς, την ενόρμηση θανάτου του Φρόυντ ιδιαίτερα στα σοβαρά. Βλέπουμε εδώ την ιδεαλίστρια η οποία δεν φοβάται να αγωνιστεί για αυτό που πιστεύει, εφόσον γνωρίζει καλά τη διαφορά μεταξύ ιδεωδών και εξιδανικεύσεων, όπως έχει πει ο John Steiner. Όμως, η αναγνώριση από την Segal του βάθους της ανθρώπινης καταστροφικότητας δεν της προσέδιδε πεσιμιστική αντίληψη για τη ζωή. Αντιθέτως, πίστευε βαθιά στη δυνατότητα της ψυχανάλυσης αλλά και του ανθρώπου να αντιμετωπίζει τραυματικές δυσκολίες και να επανορθώνει, ποτέ όμως ανώδυνα και χωρίς τίμημα. Για την Segal η ελευθερία της σκέψης (τίτλος μιας εργασίας του 1981) ήταν κεντρικό ζήτημα της ψυχανάλυσης. Αυτό είχε προεκτάσεις και στην αγάπη της για την τέχνη αλλά και στην αντίληψή της για τον κόσμο και για τις πολιτικές της πεποιθήσεις. Γιατί είτε αφορά την ψυχανάλυση είτε τον πολιτισμό, η γνώση είναι εκείνη η οποία φέρνει ελευθερία, ενώ η αυταπάτη δεσμεύει και φυλακίζει. Εντυπωσιάστηκα και συγκινήθηκα όταν έμαθα ότι κάτι που είχε γράψει η Segal σε ένα από τα πρώτα της κείμενα Μια ψυχαναλυτική προσέγγιση της αισθητικής βρέθηκε χωρίς να το γνωρίζει η ίδια ως μέρος της τοιχογραφίας που στήθηκε στη Νέα Υόρκη στο σημείο του τρομοκρατικού χτυπήματος της 11ης Σεπτεμβρίου. Η Segal περιγράφει τον εσωτερικό κόσμο του καταθλιπτικού αλλά ο απόηχος αυτού του λόγου είναι πολύ μεγαλύτερης εμβέλειας. «Τη στιγμή που ο εσωτερικός μας κόσμος καταστρέφεται και είναι νεκρός και χωρίς αγάπη, όταν αγαπημένα μας πρόσωπα κατακερματίζονται και εμείς οι ίδιοι είμαστε σε απόγνωση και αισθανόμαστε αβοήθητοι τότε είναι που θα πρέπει να ξαναδημιουργήσουμε τον κόσμο μας από την αρχή, να ανασυντάξουμε τα κομμάτια, να εμφυσήσουμε και πάλι ζωή σε αυτά τα νεκρά κομμάτια, να ξαναδημιουργήσουμε ζωή». Μερικές Προσωπικές Απόψεις Μετά από αρκετά χρόνια στενής συνεργασίας και όταν η «χημεία» είναι ιδιαίτερα καλή, η σχέση επόπτη εποπτευόμενου καμιά φορά περνά και σε ένα επίπεδο πιο προσωπικό ή και φιλικό. Οι εντυπώσεις μου από την Hanna Segal ήταν ότι επρόκειτο για ένα σπάνιο άνθρωπο, από τους λίγους που θα έχει την τύχη να γνωρίσει κανείς στη ζωή του. Ένα άτομο ιδιαίτερα προικισμένο, με πάθος για τη ζωή και τον άνθρωπο, καθώς και για την ψυχανάλυση, την οποία έβλεπε ως προέκταση της ίδιας της γνώσης για τον άνθρωπο και τη ζωή. Για την Segal η ανάλυση δεν ήταν μόνο «λόγια ή λέξεις» αλλά ένας δρόμος για να προσπαθήσει κανείς να δεσμεύσει κάτι από την αιώνια πάλη μεταξύ «Έρωτος» και «Θανάτου» σε όποια επίπεδα της ανθρώπινης ύπαρξης κι αν εκφράζεται. Μια «ανάλυση» η οποία δεν αγγίζει αυτό το επίπεδο ανθρωπίνων συγκρούσεων για την Segal δεν θα έπρεπε να ονομάζεται ψυχανάλυση. Η Segal είχε τη δυνατότητα στην κλινική, όταν τα πράγματα έμοιαζαν θολά και συγκεχυμένα, να πηγαίνει στην ουσία του ζητήματος. Δεν της άρεσαν οι «μεσοβέζικες» λύσεις που επισκίαζαν την πραγματικότητα και οι οποίες δεν ήταν αληθινές ή γνήσιες. Η ανάλυση, ισχυριζόταν, είναι η αγάπη για το αληθινό (love of truth) και συχνά έφερνε τον Keats στη συζήτηση «Beauty is truth, truth is beauty», μια διαπίστωση που αφορά φυσικά και την ανάλυση. Συγχρόνως είχε και ένα πολύ ζωηρό χιούμορ το οποίο ορισμένες στιγμές ελάφρυνε δύσκολες καταστάσεις χωρίς όμως να αρνείται τη σοβαρότητά της. Θα έλεγα ότι αυτό το οποίο χαρακτήριζε την Segal ήταν η ισορροπία. Αυτή η ισορροπημένη στάση αντικατοπτρίζεται και στην επιλογή από τον David Bell του τίτλου του βιβλίου το οποίο εκδόθηκε προς τιμήν της Reason and Passion. Μια ισορροπημένη στάση μεταξύ θεωρίας και τεχνικής, μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού, μεταξύ φαντασίωσης και πραγματικού, μεταξύ περιβαλλοντικού και ενδογενούς. Όσο αφορά τη γενικότερη προσέγγιση από την πλευρά της του κλινικού υλικού, ιδιαίτερα σε περιόδους κάποιας στασιμότητας ή δυσκολιών, η Segal ποτέ δεν καταλόγιζε έστω και έμμεση ευθύνη στον αναλυόμενο, όπως π.χ. ότι επρόκειτο για «ψυχωτικές περιοχές» ή για «πιο σοβαρή ναρκισσιστική παθολογία». Ήταν πάντα στο πλευρό του αναλυόμενου. Αν 20 δελτίο της ελληνικής ψυχαναλυτικής εταιρείας [τεύχος 43] deltio_43.indd 20 10/13/11 1:38:33 PM