ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΠΡ- ΟΣΤΑΤΟΥ Π.Α

Transcript

1

2 Τεύχος 66 Μάίος 2001 ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ Ετος 29ο - Τόμος 15ος Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α ΔΝΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Δκτής Σχολής Πολέμου Αεροπορίας Τηλ. (010) ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ Τμήμα Εκδοσης Περιοδικών Επγός (ΕΑ) Πέτρος Καρανδρέας Τηλ. (010) (010) ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ασμιας (ΤΗΓ) Σωτήριος Σταμάτης ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ Ασμιας (ΤΗΓ) Σωτήριος Σταμάτης 2 3 ΜΗΝΥΜΑ κ. Α/ΓΕΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΟΡΤΕΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΠΡ- ΟΣΤΑΤΟΥ Π.Α ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ - ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ Μ.Υ Μαίρη Αγάλλου ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ Ε.Ο.Υ. / Σ.Ι. Επγός (Ο) Νικόλαος Κόκλας Τηλ. (010) ΑΤΕΛΙΕ - ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΙ - ΕΚΤΥΠΩΣΗ Λ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ Μ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ Τηλ. (010) FAX: (010) ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ - ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΜΥΝΑ Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Συνδρομή ανά τεύχος 1,17. Οι επιθυμούντες να γίνουν συνδρομητές του περιοδικού πρέπει να το γνωστο-ποιήσουν στη ΣΠΑ / ΤΜΗΜΑ ΕΚΔΟΣΗΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ, Α/Δ ΔΕΚΕΛΕΙΑΣ - ΤΓΑ Το αντίτιμο της συνδρομής κατατίθεται στην Τράπεζα της Ελλάδος στο λογαριασμό ή με Ταχυδρομική Επιταγή και η απόδειξη κατάθεσης των χρημάτων α- ποστέλλεται στη Δνση του περιοδικού.

3 ÌÇÍÕÌÁ ê. Á/ÃÅÁ 2 ÃÉÁ ÔÉÓ ÅÏÑÔÅÓ ÔÙÍ ÑÉÓÔÏÕÃÅÍÍÙÍ ÁíôéðôÝñáñ ïò (É) Ä. ËõôæåñÜêïò ÅÏÑÔÁÓÌÏÓ ÐÑÏÓÔÁÔÏÕ Ð.Á 3 ÁÐÏÍÏÌÇ ÐÔÕ ÉÙÍ 76çò ÓÅÉÑÁÓ ÓÐÁ/Á 5 10 ÓÔÉÃÌÉÏÔÕÐÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÏÑÊÙÌÏÓÉÁ ÔÇÓ Ó ÏËÇÓ ÔÅ ÍÉÊÙÍ ÕÐÁÎÉÙÌÁÔÉÊÙÍ ÁÅÑÏÐÏÑÉÁÓ ÂÉÏËÏÃÉÊÏÓ ÐÏËÅÌÏÓ - 11 ÂÉÏËÏÃÉÊÇ ÁÌÕÍÁ Áóì ïõ (ÕÉ) Áè. Êùíóôáíôßíïõ Ç ÃËÙÓÓÁ ÔÏÕ ÌÅËËÏÍÔÏÓ ÊÁÉ 26 ÔÏ ÌÅËËÏÍ ÔÇÓ ÃËÙÓÓÁÓ Ôïõ ÊáèçãçôÞ Öéëïëïãßáò ÓáñÜíôïõ É. ÊáñãÜêïõ 36 Ç USAF 25 ÑÏÍÉÁ ÌÅÔÁ Áóì ïò (É) Ä. ÊáíÝëëïò 53 ÔÏ ÄÇÌÏÃÑÁÖÉÊÏ ÐÑÏÂËÇÌÁ Óãüò (ÔÁÌ) ÄçìÞôñéïò ÖáíÜñáò ÄÉÏÉÊÇÓÇ ÏËÉÊÇÓ ÐÏÉÏÔÇÔÁÓ ÌÉÁ ÓÕà ÑÏÍÇ ÊÁÉ 63 ÏËÏÊËÇÑÙÌÅÍÇ ÌÏÑÖÇ ÄÉÏÉÊÇÓÇÓ Óãïò (ÔÁÌ) Ã. ÓðõñÝëçò 73 Ç ÓÕÍÁÉÓÈÇÌÁÔÉÊÇ ÍÏÇÌÏÓÕÍÇ ÓÔÏ ÙÑÏ ÔÇÓ ÅÑÃÁÓÉÁÓ Åðãüò (Í) Êáë.Ðáðáóôïãéáííßäïõ H ÄÑÁÓÇ ÔÙÍ ÁÕÈÏÑÌÇÔÙÍ 81 ÔÁÎÅÙÍ ÓÔÏÍ ÔÅÑÌÁÔÉÓÌÏ ÔÏÕ ÐÏËÅÌÏÕ Åðãüò (É) È. ËÜãéïò Åêðôçò ÓÐÁ Ç ÅÕÑÙÐÁÚÊÇ 88 ÐÅÑÉÂÁËËÏÍÔÉÊÇ ÐÏËÉÔÉÊÇ ÔçëÝìá ïõ Ê. Êïëéüðïõëïõ ÖÉËÏËÏÃÉÊÏ ÁÖÉÅÑÙÌÁ 96 ÓìÞíáñ ïò å á ÄçìÞôñçò Á. Ôóïõêíßäáò ÏÑÏÉ ÓÕÍÅÑÃÁÓÉÁÓ Ç ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ äý åôáé ãéá äçìïóßåõóç åñãáóßåò (ìåëýôåò, Üñèñá, ðëçñïöïñßåò êáé öùôïãñáöéêü õëéêü) åßôå ðñùôüôõðåò åßôå ìåôáöñüóåéò Þ äéáóêåõýò ðüíù óå èýìáôá : * ÃåíéêÞò ìüñöùóçò - - Åèíéêïß Óêïðïß - - Äéåèíåßò Ïñãáíéóìïß êáé Óõììá ßåò - - ÓôñáôçãéêÞ áîßá ôïõ åëëçíéêïý þñïõ - - ÄéåèíÝò Áåñïðïñéêü Äßêáéï - - ÓôñáôçãéêÝò Åîåëßîåéò óôï åõñýôåñï ðåñéâüëëïí - - ÈÝìáôá Ïéêïíïìßáò - - ÈÝìáôá Ðïëéôéóìïý êáé ÔÝ íçò - - ÄéÜöïñá ÅðéóôçìïíéêÜ ÈÝìáôá * ÉóôïñéêÜ * Ôå íéêü - - Ôå íïëïãéêýò Åîåëßîåéò Áöùí êáé ¼ðëùí * Áåñïðïñéêïý ÅíäéáöÝñïíôïò. - - Äüãìá Åíáåñßùí ÄõíÜìåùí - - ÁåñïäéÜóôçìá - - Åðé åéñþóåéò Ï óõããñáöýáò åßíáé õðåýèõíïò ãéá ôï ðåñéå üìåíï ôçò åñãáóßáò ôïõ ôüóï ãéá ôçí áêñßâåéá ôùí êáôá ùñçìýíùí ó' áõôþ ãåãïíüôùí Þ áðüøåùí üóï êáé ãéá ôçí åãêõñüôçôá êáé ôá äéêáéþìáôá ôùí ñç óéìïðïéïõìýíùí ðçãþí. Ïé äéáôõðïýìåíåò óôéò åñãáóßåò èýóåéò Þ áðüøåéò áðç ïýí ôéò ðñïóùðéêýò èýóåéò Þ áðüøåéò ôïõ óõããñáöýá êáé ìüíï. Ïé ðñïò äçìïóßåõóç åñãáóßåò ðïõ áðïóôýëëïíôáé ðñýðåé íá åßíáé åßôå äáêôõëïãñáöçìýíåò åßôå åõáíüãíùóôá åéñüãñáöåò åßôå óå äéóêýôôá Ç/Õ (Áñ åßï óå ASCII ìïñöþ) êáé íá óõíïäåýïíôáé,áí á- ðáéôåßôáé,áðü ðñùôüôõðåò öùôïãñáößåò, ó Ýäéá, slides, óêßôóá êëð. 'Ïëá ôá äçìïóéåõüìåíá èýìáôá åðéëýãïíôáé áðü åéäéêþ åðéôñïðþ. Ï õðåýèõíïò ôçò Ýêäïóçò äéáôçñåß ôï äéêáßùìá íá åðéöýñåé êüèå áëëáãþ ðïõ êñßíåé áíáãêáßá ãéá ôçí êáëýôåñç ðáñïõóßáóç ôçò ýëçò, ùñßò âýâáéá íá áëëïéþíåôáé ç Ýííïéá ôïõ èýìáôïò. Ïé åñãáóßåò ðïõ äåí äçìïóéåýïíôáé äåí åðéóôñýöïíôáé óôï óõããñáöýá.

4 ΜΗΝΥΜΑ κου Α/ΓΕΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΟΡΤΕΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ Άνδρες και κ Γυναίκες της Πολεμικής Αεροπορίας, Ένα χρόνο μετά την έναρξη του 21ου αιώνα, αποδεικνύεται παγκόσμια όσο ποτέ άλλοτε η ανάγκη αντιμετώπισης του ασταθούς περιβάλλοντος όπου ζούμε και κινούμεθα. Η πρόκληση αντιμετώπισης άγνωστων και πρωτόγνωρων περιστατικών μας οδηγεί στην ανάπτυξη των Ηγετικών Ικανοτήτων μας σε όλα τα επίπεδα Διοίκησης προκειμένου η Πολεμική Αεροπορία να επιτελεί αποτελεσματικά την αποστολή της. Τα σύγχρονα νέα οπλικά συστήματα, που μας έχει εμπιστευτεί η πολιτεία, χαρακτηρίζονται από την υψηλού επιπέδου τεχνολογία η οποία απαιτεί τη συνεχή καθημερινή εκπαίδευση μας προκειμένου να αποκτήσουμε τις κατάλληλες γνώσεις και δεξιότητες. Η βελτίωση του επαγγελματισμού μας αποτελεί το βασικό παράγοντα ετοιμότητας μας για να μπορέσουμε να είμαστε ευέλικτοι σε οποιαδήποτε πρόκληση οποτεδήποτε απαιτηθεί. Η επίτευξη των στόχων αυτών εστιάζεται στην ανάπτυξη του ανθρώπινου παράγοντα και ενισχύεται, τούτες τις άγιες μέρες, από το μήνυμα της γέννησης του θεανθρώπου, που μας στηρίζει καθημερινά στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε στο χώρο εργασίας μας. Εύχομαι Υγεία και Χαρά Προσωπική και Οικογενειακή Ευτυχία ÁíôéðôÝñáñ ïò (É) ÄçìÞôñéïò ËõôæåñÜêïò Áñ çãüò ÃÅÁ 2 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

5 ÅÏÑÔÇ Ð.Á Με εκδηλώσεις επετειακού χαρακτήρα γιόρτασε η Π.Α. τον προστάτη της Α- ρχάγγελο Μιχαήλ κατά τον τετραήμερο εορτασμό 8, 9, 10 και 11 Νοεμβρίου. Τα Α/Δ όλης της χώρας άνοιξαν για το κοινό δίνοντάς του τη δυνατότητα να γνωρίσει και να ενημερωθεί για την Π.Α. μέσα από στατικές εκθέσεις αφων, εξοπλισμού και φωτογραφικού υλικού. Ο επίσημος εορτασμός πραγματοποιήθηκε με τελετή στο Α/Δ Δεκελείας την 8 Νοε. 01 παρουσία της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας καθώς και πλήθους κόσμου, ενώ στις 11 Νοε. 01 τελέστηκε το Μνημόσυνο των Πεσόντων Αεροπόρων. Σ τ α πλαίσια ειδικών εκδηλώσεων πραγματοποιήθηκαν: Πτήσεις δημοσιογράφων στην 114 ΠΜ με αφος F-16 και στην 116 ΠΜ με αφος TA-7H. Πτήση του Ολυμπιονίκη Κώστα Κεν- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 3

6 τέρη με αφος F-16. Πτήσεις μαθητών Γ' Λυκείου στην 120 ΠΕΑ με αφος T-37C, στην 113 ΠΜ με αφος T-37C και στην 114 ΠΜ με α- φος T-6 και T-37C. Έκθεση καλλιτεχνικών έργων προσωπικού Π.Α στο Ζάππειο από 1 έως 10 Νοεμβρίου. Προκήρύξη διαγωνισμού Έκθεσης στα Λύκεια όλης της χώρας με θέμα την Π.Α θεσπίζοντας χρηματικό έπαθλο για τους τρεις πρώτους και επιπλέον από μία πτήση με εκπαιδευτικό αφος της Π.Α. 4 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

7 ÇÌÅÑÇÓÉÁ ÄÉÁÔÁÃÇ ÁÐÏÍÏÌÇÓ ÐÔÕ ÉÙÍ 76çò ÓÅÉÑÁÓ ÓÐÁ/Á Κύριε Αρχηγέ, Αποτελεί ιδιαίτερη τιμή για τους Σπουδαστές και το προσωπικό της Σχολής Πολέμου Αεροπορίας, η παρουσία σας σήμερα στη Σχολή, για την τελετή απονομής των πτυχίων στους Σπουδαστές της 76ης Σειράς Ανωτέρων Επιτελών. Η προσέλευση σας εδώ, επιβεβαιώνει τη μεγάλη σημασία την οποία προσδίδετε στην επιμόρφωση των Στελεχών, ενώ παράλληλα η επίδοση των πτυχίων από εσάς επιβραβεύει τις προσπάθειες τις ο- ποίες κατέβαλαν οι Σπουδαστές, για να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της Σχολής, οι οποίες απορρέουν από την αποστολή της. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 5

8 Με τη σημερινή τελετή απονομής πτυχίων ολοκληρώνεται και τυπικά η εκπαίδευση των Σπουδαστών της 76 ης Σειράς, η οποία διήρκεσε 5 1 / 2 μήνες. Στη σειρά αυτή φοίτησαν δέκα εννέα (19) Ανώτεροι Αξιωματικοί της Πολεμικής Αεροπορίας διαφόρων ειδικοτήτων, έ- νας (1) Ταγματάρχης Στρατολογικού, έ- νας (1) Επιπυραγός του Πυροσβεστικού Σώματος και τρεις (3) Αξιωματικοί από ξένες Φίλιες Χώρες. Η φοίτηση των Στελεχών της Πολεμικής Αεροπορίας στη Σχολή Πολέμου, στην απαρχή του 21 ου αιώνα, κρίνεται ως επιτακτική ανάγκη, αφού εφοδιάζει τα στελέχη με τα προσόντα εκείνα που θα τους δώσουν τη δυνατότητα να ανταπεξέλθουν στο νέο, σύνθετο περιβάλλον που οι εξελίξεις και ο ρυθμός ανάπτυξης της αεροδιαστημικής τεχνολογίας έχουν πάρει καλπάζουσα μορφή. Η γνώση, ο ο- ρθολογικός επαγγελματισμός και η όρεξη για δουλειά είναι το κλειδί της νέας πρόκλησης. Η σκέψη ότι, το τεράστιο κόστος του νέου εξοπλιστικού προγράμματος το ε- πωμίζονται όλοι οι Έλληνες πολίτες, θ- ωρακίζει το εκπαιδευτικό προσωπικό και τους Σπουδαστές με πείσμα και εμμονή στην επίτευξη του αντικειμενικού σκοπού της σχολής. Οι Σπουδαστές, στα πλαίσια της αποστολής της Σχολής, παρακολούθησαν έ- να πρόγραμμα εκπαίδευσης δυναμικό και εναρμονισμένο στις σημερινές Διοικητικές, Επιχειρησιακές, Γεωπολιτικές, Γεωστρατηγικές και Τεχνολογικές εξελίξεις που αντιμετωπίζει η Πολεμική Αεροπορία, και το οποίο ολοκληρώθηκε σε τέσσερις (4) Κύκλους Σπουδών. Ειδικότερα, ο κάθε Κύκλος Σπουδών αποσκοπούσε:. Ο Πρώτος Κύκλος στη βελτίωση της ικανότητας των Σπουδαστών στην επίτευξη αποτελεσματικής επικοινωνίας και καλλιέργειας πνεύματος ομάδος καθώς και στην ορθή επίλυση διοικητικής φύσεως προβλημάτων.. Ο Δεύτερος Κύκλος Σπουδών σε θ- έματα τα οποία σχετίζονται με το κεφαλαιώδες αντικείμενο της Ηγεσίας και της ανθρώπινης συμπεριφοράς, καθώς επίσης αναπτύχθηκαν οι αρχές και οι μέθοδοι για την κάλλιστη αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού και των διατιθέμενων μέσων.. Ο Τρίτος Κύκλος στην κατανόηση του Δόγματος και των Αρχών σχεδίασης, ανάπτυξης και χρησιμοποίησης των Αεροπορικών Δυνάμεων, ως και των Α- ρχών διεξαγωγής Συνδυασμένων Επιχειρήσεων. Τέλος,. ο Τέταρτος Κύκλος αποσκοπούσε στην ανάλυση και γνώση των παραγόντων Εθνικής Ισχύος και τη μελέτη της ε- υρύτερης περιοχής, τόσο από Πολιτικής όσο και από Στρατιωτικής-Στρατηγικής απόψεως. Η όλη εκπαίδευση περιλάμβανε θεωρητικές γνώσεις και πρακτική εξάσκηση με γραπτές εργασίες, προφορικές παρουσιάσεις και συζητήσεις σε ομάδες. Έλαβε, δε, χώρα σε ακαδημαϊκή ατμόσφαι- 6 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

9 ρα και σε πλαίσια πνευματικής ελευθερίας, χωρίς βέβαια να παραβιάζεται η στρατιωτική δεοντολογία. Η υλοποίηση του προγράμματος που προαναφέρθηκε, βασίστηκε κατά ένα μεγάλο βαθμό σε διακεκριμένους διαλεκτές του Στρατιωτικού, Πολιτικού, καθώς και του ευρύτερου Ακαδημαϊκού και Πανεπιστημιακού χώρου, οι οποίοι πρόθυμα ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα μας, ένδειξη αποδοχής και καταξίωσης της Σχολής και της Πολεμικής Αεροπορίας γενικότερα. Τους ευχαριστούμε ό- λους θερμά για τη σημαντική συμβολή τους στην παρεχόμενη εδώ εκπαίδευση. Το μόνιμο εκπαιδευτικό προσωπικό της Σχολής, έχοντας επίγνωση του κόστους της εκπαίδευσης και του γεγονότος ότι, η ποιοτική υπεροχή και η ι- κανότητα του προσωπικού να χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τα υψηλής τεχνολογίας διατιθέμενα μέσα, είναι οι ουσιαστικοί παράγοντες οι οποίοι διαμορφώνουν την ισχυρή αποτρεπτική δύναμη έναντι της αριθμητικής υπεροχής των αντιπάλων μας, κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για παροχή εκπαίδευσης υψηλού επιπέδου, σύμφωνα με τις απαιτήσεις μιας σύγχρονης και συνεχώς εξελισσόμενης Πολεμικής Αεροπορίας. Οι Σπουδαστές της σειράς αυτής παρακολούθησαν επιπλέον σειρά διαλέξεων περί Εθνικών θεμάτων, στο Υπουργείο Εξωτερικών, καθώς και στο ΓΕ- ΕΘΑ, ΓΕΑ, ΑΤΑ και την 1 η Στρατιά, περί Στρατιωτικών θεμάτων. Επιπλέον, παρακολούθησαν ειδική προς τούτο συνεδρίαση της Επιτροπής Εξωτερικών και Άμυνας της Βουλής. Ακόμα, η πραγματοποίηση μιας ημερίδας, σε "θέματα Ηγεσίας" και μιας σε "Εθνικά θέματα", διεύρυναν τις γνώσεις, την κριτική σκέψη και την αντίληψη των σπουδαστών περί των θεμάτων αυτών, ενώ έδωσαν απαντήσεις σε προβληματισμούς και ερωτήματα τους. Κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσης, διεξήχθη επιχειρησιακή άσκηση στη Σχολή, ενώ παράλληλα δόθηκε η ευκαιρία στους σπουδαστές να μεταβούν στην έδρα της Ανωτάτης Σχολής Πολέμου στη Θεσσαλονίκη, όπου για διάστημα δύο (2) εβδομάδων περίπου, μέσα σε έ- να αμιγώς "Διακλαδικό Περιβάλλον", συνεργάστηκαν με τους συναδέλφους τους, του Στρατού Ξηράς και του Πολεμικού Ναυτικού, για την εκτέλεση της άσκησης "Διγενής-Νικηφόρος 2001". Μέσα από την άσκηση αυτή, διαφάνηκε για μία ακόμη φορά, πως στο σύγχρονο επιχειρησιακό περιβάλλον, τόσο του παρόντος όσο και του ορατού μέλλοντος, απαιτείται στενή και συντονισμένη εργασία για την επίτευξη των Εθνικών και Στρατηγικών ΑΝΣΚ. Τέλος, μαζί με το εκπαιδευτικό προσωπικό, είχαν την ευκαιρία να πραγματοποιήσουν τετραήμερο εκπαιδευτικό ταξίδι στις Βρυξέλλες, όπου, από πρώτο χέρι, ενημερώθηκαν σε θέματα του Ευρωπαϊκού γίγνεσθαι και του ΝΑΤΟ, με έ- μφαση στα τεκταινόμενα στην εγγύς περιοχή των Βαλκανίων. Οι Σπουδαστές, με την επίβλεψη και ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 7

10 τη φροντίδα των εκπαιδευτών της Σχολής, κυρίως όμως με το ενδιαφέρον το ο- ποίο επέδειξαν και την προσπάθεια την οποία κατέβαλαν οι ίδιοι, ανταποκρίθηκαν πλήρως στις απαιτήσεις του προγράμματος εκπαίδευσης. Οι επιδόσεις και η ποιότητα σκέψης τους ικανοποίησαν πλήρως τη Σχολή και πιστεύω ότι, ανταποκρίνονται στις προσδοκίες και απαιτήσεις της Αεροπορίας μας. Επιτρέψτε μου κύριε Αρχηγέ, να σας διαβεβαιώσω ότι οι Σπουδαστές αφομοίωσαν τα όσα διδάχθηκαν και είναι ι- κανοί να τα εφαρμόσουν στην πράξη. Νέοι Επιτελείς, Η απονομή των πτυχίων σας από τον κ. Αρχηγό αποτελεί πράγματι τιμητική διάκριση και δίκαιη επιβράβευση των προσπαθειών σας. Στη διάρκεια της φοίτησης σας στη Σχολή, αποκτήσατε γνώσεις και εμπειρίες οι οποίες βελτίωσαν τις ικανότητες και τις δεξιότητες σας, χωρίς όμως να ε- ξαντληθούν τα όρια των δυνατοτήτων σας. Παράλληλα, είχατε την ευκαιρία να διαπιστώσετε τυχόν ελλείψεις και αδυναμίες σας. Επιστρέφοντας στις Μονάδες σας, προσπαθήστε με υπομονή και ε- πιμονή να εφαρμόσετε όσα διδαχτήκατε και να είστε σίγουροι ότι θα τις εξαλείψετε. Επιδοθείτε με επιμέλεια σε μια συνεχή προσπάθεια αυτόβελτίωσης σε όλους τους τομείς. Δεν πρέπει να ξεχνάτε ότι, εστίες α- ναταραχής και κίνδυνοι μας περικλείουν γεωγραφικά. Η μόνη εγγύηση και προστασία σε όλα αυτά είναι η ισχύς μας ως Έθνος και ως Ένοπλες Δυνάμεις, όπου 8 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

11 κυρίαρχο ρόλο παίζει η Αεροπορία μας. Μια Αεροπορία η οποία βελτιώνεται θεαματικά τόσο ως προς τα μέσα με τα νέα εξοπλιστικά προγράμματα, όσο και με τη συνεχή εκπαίδευση, την επαγγελματική κατάρτιση και το υψηλό μαχητικό επίπεδο, ενός ποιοτικά αξιόλογου ανθρώπινου δυναμικού. Όταν κληθείτε να αναλάβετε διοικητικά καθήκοντα, έχετε υπόψη σας ότι, η ομάδα, μικρή ή μεγάλη, θα σας δεχθεί καταρχήν ως Διοικητές, ενώ στη συνέχεια επιβάλλεται να σας παραδεχτεί ως Managers και εύχομαι, στο τέλος, να σας αναγνωρίσει ως Ηγέτες. Για το τελευταίο αυτό, συμπληρωματικά με τα ό- σα διδαχτήκατε και εμπεδώσατε στη Σχολή, θυμηθείτε τη ρήση του Αγάθωνα: Τον Άρχοντα τριών δει μέμνησθαι Πρώτον ότι, Ανθρώπων άρχει Δεύτερον ότι, κατά νόμους άρχει και Τρίτον ότι, ουκ αεί άρχει Κύριε Ταγματάρχα, κύριε Επιπυραγέ: Οφείλω να επισημάνω ότι η προσαρμογή σας στο Αεροπορικό περιβάλλον ήταν άμεση και η συνεργασία σας με τους άλλους Σπουδαστές και το προσωπικό της Σχολής υπήρξε άψογη. Πιστεύω ότι, αποκομίσατε γνώσεις που θα σας βοηθήσουν σημαντικά στην επαγγελματική σας καταξίωση και στη σταδιοδρομία σας γενικότερα, ενώ θα συμβάλλουν αντίστοιχα, τόσο στην ανάπτυξη του Διακλαδικού πνεύματος όσο και στην καλύτερη συνεργασία του Στρατού Ξηράς και του Πυροσβεστικού Σώματος με την Πολεμική Αεροπορία. Κύριοι Αξιωματικοί του Μαρόκου και της Βουλγαρίας: Η φοίτηση σας στην Ελληνική Σχολή Πολέμου Αεροπορίας αποτελεί συνέχεια της συνεργασίας στο στρατιωτικό τομέα και ενισχύει τις φιλικές σχέσεις τις οποίες οι χώρες μας έχουν αναπτύξει. Η προσπάθεια την οποία καταβάλλατε, η άψογη συνεργασία με τους εκπαιδευτές και τους συμμαθητές σας, καθώς και το ενδιαφέρον σας για μάθηση, εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα από όλους μας. Η επιτυχής, εκ μέρους σας, αντιμετώπιση των απαιτήσεων της Σχολής πρέπει να σας προσδίδει ιδιαίτερη ικανοποίηση και υπερηφάνεια. Τελειώνοντας, σας συγχαίρω για την αποφοίτηση σας και σας εύχομαι να προσφέρετε τις υπηρεσίες σας, όπου ο καθένας θα κληθεί, με την αρμόζουσα σύνεση, το ζήλο, την αυτοπεποίθηση και τον ενθουσιασμό, τόσο για την πρόοδο του όπλου, όσο και για τη δική σας καταξίωση. Κύριε Αρχηγέ, Σας ευχαριστώ που μας τιμήσατε σήμερα με την παρουσία σας και σας παρακαλώ να απονείμετε τα πτυχία στους αποφοιτήσαντες Αξιωματικούς. ΤΑΞΙΑΡΧΟΣ (Ι) ΕΛ. ΑΔΑΜ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ Σ.Π.Α ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 9

12 ΣΤΙΓΜΙΟΤΥΠΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΡΚΩΜΟΣΙΑ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΥΠΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑΣ ÁíáìíçóôéêÞ öùôïãñáößá ôçò 51çò óåéñüò Ó ïëþò Ôå íéêþí Õðáîéùìáôéêþí Áåñïðïñßáò ÁðïíïìÞ ðôõ ßùí 51çò óåéñüò Ó ïëþò Ôå íéêþí Õðáîéùìáôéêþí Áåñïðïñßáò 10 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

13 Áóì ïõ (ÕÉ) Áè. Êùíóôáíôßíïõ Το παρόν άρθρο σκοπεύει να απαντήσει στα παρακάτω θεμελιώδη ερωτήματα α. Τι είναι ο Βιολογικός Πόλεμος (ΒΠ) β. Ποια η ιστορία του και η σημασία του σήμερα Βιολογικός Πόλεμος Ως Βιολογικός Πόλεμος (ΒΠ) ορίζεται η σκόπιμη χρήση, για στρατιωτικούς σκοπούς, ζωντανών μικροοργανισμών (μικροβίων, ιών, μυκήτων και ρικετσιών) ή των παραγώγων τους (τοξινών) για την εξάσκηση βλαπτικής επίδρασης στον πληθυσμό (ένοπλο και άμαχο) του αντιπάλου, με σκοπό τη θανάτωση, την προσωρινή ή μόνιμη ανικανότητά του ή και την πρόκληση φθοράς στις ζωοκαλλιέργειες και φυτοκαλλιέργειές του, ώστε να πληγεί διατροφικά ή και οικονομικά. Το παρόν θα εστιάσει κυρίως στην επίδραση του ΒΠ στους ανθρώπινους πληθυσμούς. Η ιστορία του Βιολογικού ού Πολέμου Τα ίχνη διενέργειας στοιχειώδους ΒΠ βρίσκονται ήδη στην αρχαιότητα, καθώς πάμπολλους αιώνες πριν την ανακάλυψη των νοσογόνων μικροοργανισμών ο ά- νθρωπος αναγνώριζε μία σχέση αιτίας - αποτελέσματος σε συγκεκριμένα επιδημιολογικά φαινόμενα και προσπάθησε να χρησιμοποιήσει αυτές τις πρωτόλειες γνώσεις του για στρατιωτικούς σκοπούς με στόχο το θάνατο ή την αχρήστευση του αντιπάλου. Οι Σκύθες τόξευαν τον εχθρό βαπτίζοντας τις αιχμές των βελών τους σε κοπριά ή αίμα και σάπια πτώματα. Με ανάλογο σκοπό φθοράς του εχθρού, ο στρατηγός των Συρακούσιων Ερμοκράτης απώθησε το εκστρατευτικό Αθηναϊκό σώμα σε ελώδεις περιοχές με ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 11

14 σκοπό την νόσησή του. Η χρήση μολυσμένων από πτώματα και ρυπαρές ουσίες όπλων, η απώθηση του εχθρού σε νοσογόνες περιοχές, καθώς και η μόλυνση των τροφών, του νερού και των καταυλισμών του με πρόθεση, είναι τα πρωταρχικά δείγματα διενέργειας ΒΠ. Το 1346 οι Τάταροι πολιόρκησαν την Κάφφα (νυν Θεοδοσία), μία μικρή πόλη - εμπορικό σταθμό των Γενοβέζων στην ανατολική παραλία της Κριμαϊκής χερσονήσου, όπου διασταυρώνονταν οι εμπορικοί δρόμοι από την Κ. Ασία. Μετά από τρίμηνη πολιορκία κι ενώ οι υπερασπιστές άντεχαν, οι Τάταροι έλυσαν την πολιορκία καθώς ενέκυψε στο στρατόπεδό τους επιδημία πανώλης. Όμως, προηγουμένως, εκσφενδόνισαν με καταπέλτες μέσα στην πόλη τα πτώματα των θ- ανόντων εκ της νόσου, ώστε να εξαπλωθεί η ασθένεια μέσα στην πόλη. Οι Γενοβέζοι αναγνωρίζοντας την αιτία θανάτου έφυγαν στα καράβια τους και η πόλη έπεσε. Μετέφεραν, όμως, μαζί τους την νόσο στην Ιταλία. Η Σικελία, η Σαρδηνία, η Βενετία και η Μασσαλία επλήγησαν κατά σειρά, μετά την Γένοβα. Έτσι απλώθηκε ο φονικός λοιμός στην Ευρώπη, σκοτώνοντας περί τα άτομα από το 1347 μέχρι το 1351 (περίπου το 1/4 του Ευρωπαϊκού πληθυσμού). Ο τρόπος της μόλυνσης με εκσφενδόνιση πτωμάτων και ακαθαρσιών από καταπέλτες ξαναχρησιμοποιήθηκε πιο μεθοδικά το 1422 όταν ο Κορβούτος πολιορκώντας το Καρολστάϊν έριξε στην πόλη τα πτώματα των νεκρών στρατιωτών του και συνολικά το φορτίο κάρων με περιττώματα. Η πρώτη προσπάθεια σκόπιμης εξάπλωσης μιας ασθένειας (που ήταν γνωστή ως μεταδοτική), χρησιμοποιώντας την μόλυνση των τροφών, έγινε από τους Ι- σπανούς: Το 1495 κατά την εκστρατεία της Νεάπολης, άφησαν να πέσει στα χέρια των Γάλλων κρασί που είχε προσμιχθεί με αίμα λεπρών! Το Πολωνός Στρατηγός του Πυροβολικού Σιμενόβιτς συνέλαβε την ιδέα κατασκευής κοίλων βλημάτων πυροβολικού, που περιείχαν τοξικά βιολογικά προϊόντα (όπως σάλιο λυσσασμένων σκύλων). Η ι- δέα του όμως δεν υλοποιήθηκε και το 1710 οι Ρώσοι, πολιορκώντας τους Σουηδούς στο Ρεβάλ της Εσθονίας, χρησιμοποίησαν και πάλι καταπέλτες για την εκτόξευση πτωμάτων από επιδημία πανώλης. Κατά την κατάκτηση της Ν. Α- μερικής από τους Ισπανούς προκλήθηκε τρομερή επιδημία ευλογιάς στους Ινδιάνους κατοίκους (Ατζέκους και Ίνκας), καθώς οι επικεφαλείς των Ισπανών Κορτές και Πιζάρο διαμοίρασαν στους Ιθαγενείς ρούχα ατόμων που είχαν προσβληθεί από ευλογιά. Ανάλογη εκστρα- 12 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

15 τεία ΒΠ εξαπέλυσαν κατά των Ινδιάνων οι Ευρωπαίοι το 1763, μετά εντολή του κυβερνήτη της Νέας Σκωτίας Στρατηγού Αμχερτς (σώζεται η αλληλογραφία του προς τον Συνταγματάρχη Μπουκέ διοικητή του Φορτ-Πόντιακ με σαφείς οδηγίες για τη χρήση μολυσμένων με ευλογιά σκεπασμάτων). Επίσης οι Άγγλοι προξένησαν επιδημία ευλογιάς στους Ινδιάνους υπερασπιστές του Φορτ-Καριγιόν, που ήσαν σύμμαχοι των Γάλλων, και τελικά το κατέλαβαν "εξ ε- φόδου" όταν αχρηστεύθηκε η φρουρά με την επιδημία. Προσπάθειες μόλυνσης των δικτύων ύδρευσης με νεκρά ζώα έ- γιναν και από τους Ομοσπονδιακούς κατά των Ενωτικών στον Αμερικανικό Ε- μφύλιο ( ). Κατά τον Γάλλο- Πρωσικό πόλεμο το κι ενώ οι Πρώσοι πολιορκούσαν το Παρίσι, Γάλλοι στρατιωτικοί γιατροί πρότειναν την σκόπιμη εγκατάλειψη κοντά στις γερμανικές γραμμές κλινοσκεπασμάτων μολυσμένων μ' ευλογιά (από το Νοσοκομείο Λοιμωδών Νόσων του Παρισιού). Η πρόταση δεν εφαρμόσθηκε. Ό- μως τα 2/3 των γαλλικών απωλειών σ' ε- κείνο τον πόλεμο οφείλονταν σε επιδημία ευλογιάς, για την οποία εικάζεται πως προέκυψε από σκόπιμη γερμανική δράση. Με την πάροδο του χρόνου η εμπειρική χρήση επιδημιολογικών παρατηρήσεων αντικαταστάθηκε με την επιστημονική γνώση. Η ανακάλυψη των μικροβίων, των μυκήτων και των ιών, εκτός από ενεργητική ανθρωπιστική επίδραση για την επιβίωση του ανθρώπου, ευνόησε σαφέστατα και τον ΒΠ, καθώς συγκεντρώθηκε η απαιτούμενη γνώση για τους ποικίλους μολυσματικούς παράγοντες. Τα πορίσματα της επιστήμης του Ιπποκράτη χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία μέσων μαζικής καταστροφής. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο σπουδαίος ερευνητής - Ιατρός Λουδοβίκος Παστέρ, (του οποίου οι έρευνες οδήγησαν στη σωτηρία εκατομμυρίων ανθρώπων με την τυποποίηση διαφόρων μικροοργανισμών και την παρασκευή εμβολίων), υπήρξε ο άνθρωπος που διατύπωσε πρώτος την θεμέλια α- ρχή του ΒΠ. Την χρήση ενός ζωντανού ο- ργανισμού για την εξόντωση ενός άλλου ζωντανού οργανισμού. Το 1887 για την αντιμετώπιση μίας πληθυσμιακής έκρηξης κουνελιών στην Νότια Ουαλία της Αυστραλίας, ο πρωτοπόρος ερευνητής έθεσε (άθελά του) την βάση του ΒΠ, με την πρόταση που διατύπωσε για την επίλυση του προβλήματος : "... Τι μπορούν να κάνουν μεταλλικά δηλητήρια για την καταστροφή όντων που πολλαπλασιάζονται, με φρενήρη ρυθμό; Αυτά (τα δηλητήρια) σκοτώνουν μόνον επί τόπου, εκεί όπου τοποθετούνται. ΜΗΠΩΣ Ο- ΜΩΣ ΓΙΑ ΝΑ ΠΡΟΣΒΛΗΘΟΥΝ ΖΩΝ- ΤΕΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ, ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΚΑΛ- ΥΤΕΡΑ, ΤΟΛΜΩ ΝΑ ΠΩ, ΕΝΑ ΔΗΛΗΤΗΡΙΟ ΣΑΝ ΚΙ ΑΥΤΟΥΣ, ΠΡΟΙ- ΚΙΣΜΕΝΟ ΜΕ ΖΩΗ, ΠΟΥ ΘΑ ΜΠΟΡ- ΕΙ ΝΑ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΖΕΤΑΙ ΜΕ ΕΚ- ΠΛΗΚΤΙΚΗ ΤΑΧΥΤΗΤΑ;... θα ήθελα να τους μεταδώσουμε μια αρρώστια η ο- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 13

16 ποία θα μπορούσε να γίνει επιδημική". Αυτή η τοποθέτηση του Παστέρ σχηματοποίησε την αρχή του ΒΠ: "ο χρησιμοποιούμενος βλαπτικός παράγοντας δεν αρκείται στην εξόντωση του προσβαλλόμενου οργανισμού, αλλά πολλαπλασιάζεται σ' αυτόν, διασπείρεται και προξενεί επιδημία". Η νέα αντίληψη για τη χρησιμότητα των μικροβιολογικών γνώσεων κατά των βλαπτικών για τον ά- νθρωπο ειδών, η επαρκής γνώση των μικροοργανισμών, η δυνατότητα μαζικής καλλιέργειας και κατόπιν λυοφίλησής τους για να γίνονται πιο εύχρηστες, τα νέα μέσα διασποράς (βλήματα - αεροδιαλύματα για ψεκασμούς), δηλαδή η γενική ανάπτυξη της επιστήμης και τεχνικής θα προσφέρουν διαρκώς συνέχεια και φονική ανάπτυξη στο βιολογικό όπλο με την τεράστια καταστροφική δύναμη. Ενώ αναπτύσσονταν οι νέες μέθοδοι προσβολής, αλλά και θεραπείας από το βιολογικό όπλο, συνέχιζε παράλληλα και η χρησιμοποίηση παλαιών μεθόδων: Στην διάρκεια του Β' Βαλκανικού Πολέμου, καθώς υποχωρούσαν οι Βούλγαροι διωκόμενοι από τον Ελληνικό Στρατό κι ενώ είχαν προσβληθεί από χολέρα, προσπάθησαν να βλάψουν το στρατό και τους αμάχους μας, μολύνοντας με ακαθαρσίες και πτώματα τις πηγές και τα πηγάδια. Η Ελληνική αντίδραση ήταν άμεση: με την παρέμβαση του Γ. Αρχιάτρου Σάββα (μετέπειτα καθηγητή) εφαρμόσθηκαν εκτενή μέτρα υγιεινής, κατάλληλη θεραπεία των προσβεβλημένων, ταχεία παρασκευή αντιχολερικού ορού και ευρύς εμβολιασμός! Σχετικά με την περίοδο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου καταγράφονται (με περιορισμένα στοιχεία) ποικίλες απόπειρες διενέργειας ή προπαρασκευής ΒΠ, με στόχο τον άνθρωπο, τα άλογα και τα βοοειδή. Οι Γερμανοί παρασκεύασαν α- ποθέματα "βακίλου της μάλης", μιας νόσου που προσβάλλει τα άλογα αλλά και τον άνθρωπο, συσκευασμένα σε εύχρηστη μορφή (σε φ- ιαλίδια ικανά να πλήξουν 200 ζώα έ- καστο με άμεση χορήγηση ή με ανάδευση στην ιπποφορβή). Διαπιστώθηκαν αρκετές προσπάθειες ε- ξάπλωσης επιδημιών κι επιζωοτιών, χολέρας και μάλης, ιδιαίτερα μετά την γερμανική κατάρρευση τον Οκ- 14 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

17 τώβριο του Επίσης, παρατηρήθηκε στα χρόνια του πολέμου επιζωοτία άνθρακα σε εισαγόμενα βοοειδή από την Αργεντινή που αποδόθηκε σε γερμανική δολιοφθορά. Τέλος, καταγράφεται και μια ανεπιβεβαίωτη προσπάθεια των Ρώσων το 1916 να διασπείρουν επιδημία πανώλης στις γερμανικές γραμμές. Κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, η προσπάθεια α- νάπτυξης του βιολογικού όπλου παρέμεινε περιορισμένη, κυρίως επειδή οι επιστημονικές κοινότητες των αντιπάλων είχαν εστιάσει στην εφεύρεση και παραγωγή χημικών πολεμικών ουσιών. Παρά ταύτα, η νεοσύστατη μεταπολεμική Πολωνία έχοντας αντιληφθεί την εξέλιξη ανάλογων σοβιετικών πειραμάτων στην πολωνοσοβιετική μεθόριο επέμεινε και πέτυχε να περιληφθεί ανάλογο εδάφιο για τον "βακτηριακό πόλεμο" στο πρωτόκολλο απαγόρευσης των χημικών πολεμικών ουσιών, που υπογράφηκε το 1925 στη Γενεύη. Αυτή α- κριβώς η προσπάθεια απαγόρευσης του βιολογικού όπλου γέννησε μιαν αντίθετη διεργασία: Η Ιαπωνία και η Αγγλία διαπιστώνοντας πως η απαγόρευση του βιολογικού όπλου ήταν αποτέλεσμα της φρικτής φονικότητας που αυτό διαθέτει, ξεκίνησαν εκτεταμένα προγράμματα έρευνας - ανάπτυξής του, το 1932 και 1934 αντίστοιχα. Η ύπαρξη στεγανών στην σταλινική περίοδο του Σοβιετικού κράτους δεν παρέχει σαφείς αποδείξεις για την εκεί έρευνα. Η σύλληψη μιας πενταμελούς ομάδας σοβιετικών πρακτόρων στην νότια Κίνα (στα τέλη του 1931) που μετέφεραν φιαλίδια με περιεχόμενο βακτηρίδια χολέρας και άνθρακα, καθώς και η εμφάνιση επιδημίας χολέρας και επιζωοτίας άνθρακα στην περιοχή της Σαγκάης (με νεκρούς Ιάπωνες στρατιώτες και άλογα αντίστοιχα), οδήγησαν την ιαπωνική κυβέρνηση στην ίδρυση ενός "Κέντρου Έρευνας του Μικροβιολογικού Πολέμου" με την ευθύνη του Υγειονομικού των ιαπωνικών ΕΔ το 1932 με έδρα το Πινγκ Φαν. Η Ιαπωνική προσπάθεια ευαισθητοποίησε τους Άγγλους (στρατηγικούς αντιπάλους των Ιαπώνων στην Άπω Ανατολή), ώστε μετά από συσκέψεις του ΣΑΓΕ, της Εθνικής Επιτροπής Ασφαλείας και του υπουργικού συμβουλίου τους, ιδρύθηκε η "Επιτροπή Μικροβιολογικού Πολέμου", με την παραδοχή πως ο ΒΠ απαιτούσε έρευνα που ήταν "απόλυτης προτεραιότητας" για την Αγγλία, (1934), με κέντρο έρευνας στο Πόρτον Ντάουν. Υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία για χρήση Βιολογικών Πολεμικών ουσιών (ΒΠΟ) από τους Ιάπωνες εναντίον των ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 15

18 Κινέζων (στην Κίνα και στην Μαντζουρία): Από το 1940 έως το 1944, η Ιαπωνική αεροπορία διέσπειρε σε 11 πόλεις των περιφερειών Τσε-Κιάνγκ, Χο-Πέι, Χο-Ναν, Σανσί, Χου-Ναν, Τσαν-Τουγκ και Νινγκ Λο, επιδημία βουβωνικής πανώλης. Η διασπορά έγινε με μεταλλικές βόμβες και βόμβες πορσελάνης, που περιείχαν μολυσμένους ψύλλους (διάμεσους ξενιστές- φορείς της ασθένειας) και ρύζι - δόλωμα για τα τρωκτικά, τα οποία με το τσίμπημα του ψύλλου προσλαμβάνουν την νόσο και την διασπείρουν, οδήγησε δε σε επιζωοτία πανώλης στα τρωκτικά και κατόπιν σε επιδημία (που φαινόταν μάλιστα να οφείλεται σε φυσιολογικά αίτια). Οι Άγγλοι συγκέντρωσαν τις προσπάθειές τους στην έρευνα και προαγωγή των θανατηφόρων αποτελεσμάτων της μόλυνσης από άνθρακα. Το πλείστο των πειραμάτων τους διεξήχθηκε στο νησί Γκρύναρντ (μήκους 3 χμ και πλάτους 1 χμ) κοντά στην ΒΔ ακτή της Σκοτίας. Σ' ένα πείραμα ευρείας κλίμακας εξοντώθηκαν πολλές χιλιάδες προβάτων πάνω στο νησί με χρήση μεγάλης ποσότητας μικροοργανισμών του άνθρακα. Τα τρομακτικά αποτελέσματα της ασθένειας και η υπολειμματική μόλυνση από τον ανθεκτικό βάκιλο του άνθρακα φάνηκαν όταν μετά την παύση του πειράματος δεν έγινε δυνατή η απολύμανση του νησιού. Το 1986 διαπιστώθηκε ότι το νησί ήταν ακόμη μολυσμένο και οι επιστήμονες του Πόρτον Ντάουν προσπάθησαν να επαναλάβουν την απολύμανση μέχρι το 1995, οπότε θεωρήθηκε ότι η α- σφάλεια επιβίωσης επάνω του παραμένει αβέβαιη, καταδεικνύοντας και την μονιμότητα αποτελεσμάτων του ανθρακικού βακίλου ως ΒΠΟ. Το 1942 με εντολή του Πρωθυπουργού Ουίνστον Τσώρτσιλλ έγιναν πειράματα αέριας διασποράς του ανθρακικού βακίλου. Προετοιμάσθηκαν εκατομμύρια "κέικ" για την μόλυνση των βοοειδών στην Γερμανία, καθώς και με την κατασκευή κατάλληλων ψεκαστήρων (sprays). Το όπλο δεν χρησιμοποιήθηκε τελικά, εν όψει της εισβολής των συμμάχων στην Γερμανία, οπότε τα στρατεύματά τους θα ή- ταν επίσης εκτεθειμένα στην παρατεταμένη επίδραση της ΒΠΟ. Με την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλε- 16 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

19 μο ξεκίνησε μια εκτεταμένη συνεργασία των Αμερικανών με τους Άγγλους και τους Καναδούς, υπό την αιγίδα των Α- μερικανικών ΕΔ και την εποπτεία μιας ειδικής επιτροπής που όρισε ο πρόεδρος Ρούσβελτ συμπεριλαμβάνοντας κορυφαίους ερευνητές. Προετοιμάσθηκαν περί τα βομβών "άνθρακα" και βομβών "αλλαντικής εξωτοξίνης" (ουσίας με την μεγαλύτερη τοξικότητα για τον άνθρωπο, καθώς ελάχιστη ποσότητα - 0,001 mg - αρκεί να τον θανατώσει). Τα υλικά αυτά δεν χρησιμοποιήθηκαν σε επιχειρήσεις, ενώ υπάρχουν τεκμήρια για παροχή βιολογικών πολεμικών ουσιών στην Πολωνική αντίσταση, που χρησιμοποιήθηκαν στην κατεχόμενη Ευρώπη, όπως και στην δολοφονία του Κυβερνήτη της Βοημίας - Μοραβίας, Ριχάρδου Χάϋντριχ, με χειροβομβίδα που περιείχε αλλαντική εξωτοξίνη. Ήδη με την έναρξη του πολέμου της Κορέας η αμερικανική πολεμική αεροπορία διέθετε βόμβα ΒΠΟ κατάλληλη για ασθένεια του ρυζιού, ώστε με καταστροφή των ορυζώνων και σιτοδεία να πλήξει τον Βορειοκορεατικό πληθυσμό. Οι Αμερικανοί κατηγορήθηκαν το 1952 ότι διέδωσαν πανώλη στην Βόρεια Κορέα και την Κίνα. Συγκλήθηκε διεθνής επιστημονική επιτροπή που μελέτησε 50 τουλάχιστον περιστατικά πιθανής προσβολής με ΒΠΟ κι εξέδωσε ένα ογκώδες πόρισμα όπου αναφερόταν ότι στα περιστατικά αυτά βρέθηκαν από τους κατοίκους των περιοχών - στόχων έντομα ή τρωκτικά φορείς των ασθενών και απομονώθηκαν παράγοντες χολέρας, πανώλης, άνθρακα και τυφοειδούς πυρετού. Οι ΗΠΑ αρνήθηκαν την κατηγορία ισχυριζόμενες ότι η επιτροπή ήταν "προκατασκευασμένη" και τα "πειστήρια" ανυπόστατα. Το 1956 ο Σοβιετικός Α/ΓΕΕΘΑ Στρατάρχης Ζούκωφ, μιλώντας στην Ακαδημία Φρούντζε δήλωσε: "... τα χημικά και βιολογικά όπλα θα χρησιμοποιηθούν στους μελλοντικούς πολέμους σαν όπλα μαζικής καταστροφής", ενώ ο Κόκκινος Στρατός οργανώθηκε κι εκπαιδευόταν μεθοδικά για το ενδεχόμενο αυτό. Αυτή η φανερή δήλωση γέννησε μεγάλη αναταραχή στις ΗΠΑ. Ήδη από το 1950 με ένα ψεκασμό - πείραμα με αβλαβή μικροοργανισμό στην ακτή του Σαν - Φραντσίσκο, είχε καταδειχθεί ότι περίπου 100% του πληθυσμού θα εισέπνεε έναν ενδεχόμενο παθογόνο μικροοργανισμό- ΒΠΟ και μάλιστα σε θανατηφόρο δόση. Η ομάδα έρευνας ΒΠ με έδρα το Φορτ- Ντέντρικ διεξήγαγε αμέσως ανάλογο πείραμα με διασπορά αβλαβών μικροοργανισμών στους υπόγειους σιδηροδρόμους της Νέας Υόρκης και δύο ακόμα μεγαλουπόλεων. Τα πορίσματα ήταν το ίδιο εφιαλτικά μ' εκείνα του Σχεδόν όλος ο πληθυσμός - στόχος του ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 17

20 πειράματος θα μπορούσε να ήταν νεκρός ή βαριά άρρωστος, ανάλογα με το είδος της χρησιμοποιούμενης ΒΠΟ. Με οδηγία του προέδρου οι ΗΠΑ δήλωσαν ότι "θα μπορούσαν να πλήξουν τον αντίπαλο με βιολογικά όπλα και όχι μόνο για ανταπόδοση". Η έρευνα και ο σχεδιασμός του ΒΠ κορυφώθηκε και στους δύο συνασπισμούς, με πρωτοπόρους τις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ. Το 1965 (Ιούλιος), με την επίβλεψη των ιατρών του Φορτ Ντέντρικ, διενεργήθηκε ένα πείραμα στο αεροδρόμιο εσωτερικών αερογραμμών της Ουάσιγκτον και στον κεντρικό σταθμό λεωφορείων, με σωμάτια που είχαν ανάλογες φυσικές ιδιότητες με ε- κείνα του ιού της ευλογιάς. Η μελέτη της διασποράς αυτής της "ψευδοευλογιάς" δημιούργησε τρόμο στους ειδικούς των ΕΔ. Σε περίπτωση πραγματικής προσβολής με ιό της ευλογιάς, θα μπορούσαν να προσβληθούν τουλάχιστον τα 2/3 των κατοίκων των ΗΠΑ. Το 1969, επί προεδρίας Νίξον, οι ΗΠΑ δήλωσαν την παύση της έρευνας για τον ΒΠ και κήρυξαν μονομερή αφοπλισμό για "κάθε δυνατότητα εφαρμογής επιθετικού ΒΠ". Μέχρι το 1972 οι ΗΠΑ, σύμφωνα με δήλωσή τους, κατέστρεψαν οριστικά το α- ÓÂÅÑÍÔËÏÖÓÊ ποθηκευμένο οπλοστάσιο ΒΠΟ. Σαν α- ποτέλεσμα αυτής της στάσης τους, 118 χώρες συνυπέγραψαν τελικά την συνθήκη απαγόρευσης βιολογικών και τοξικών όπλων, περιλαμβανόμενης της τότε ΕΣΣΔ και του Ιράκ. Δηλαδή, τυπικά, οι χώρες αυτές δεχόντουσαν την παντελή παύση παραγωγής, ανάπτυξης, αποθήκευσης και διάθεσης βιολογικών όπλων. Παρά ταύτα, στα τέλη της δεκαετίας του 70 και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 80 υπήρξαν ανεπιβεβαίωτες α- ναφορές για χρήση ΒΠΟ από τους Σοβιετικούς ή τους συμμάχους τους στο Λάος, την Καμπότζη και το Αφγανιστάν. Τα περιστατικά αυτά, που αποδόθηκαν στην χρήση μυκοτοξινών (και ιδιαίτερα στην μυκοτοξίνη "τριχοθηκίνη"), ονομάσθηκαν από τους δυτικούς με το γενικό όρο "κίτρινη βροχή", όμως παρά τις γενόμενες έρευνες δεν επιβεβαιώθηκαν, καθώς τέτοιου είδους τοξίνες είναι α- υθύπαρκτες και στο εξωτερικό φυσικό περιβάλλον. Επίσης το 1978, ο σημαίνων Βούλγαρος φυγάδας Γκεόργκι Μαρκώφ, εκφωνητής του "Ράδιο-Ελεύθερη Ευρώπη" δολοφονήθηκε από πλήγμα με την τοξίνη "ρισίνη", από πράκτορες συμπατριώτες του. Τέλος, τον Απρίλιο του 1979 αναφέρθηκε μια έκρηξη στις ερευνητικές εγκαταστάσεις του Κόκκινου Στρατού, στην πόλη Σβερντλόφσκ. Σε λίγες ημέρες ξέσπασε ε- πιδημία άνθρακα στην περιοχή, γεγονός που συνδυάστηκε με ατύχημα στις διαδικασίες ανάπτυξης κάποιου σχεδίου ε- φαρμογής - προετοιμασίας ΒΠ. Η ΕΣΣΔ αρνήθηκε έντονα τις κατηγορίες α- ποδίδοντας την επιζωοτία και την επιδημία σε εισαγωγή λαθραίου σφαγίου 18 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

21 κρέατος και σε πενιχρή υγιεινή του πληθυσμού. Ωστόσο, το 1992 ο Ρώσος πρόεδρος Γέλτσιν παραδέχθηκε εκ των υστέρων ότι το συμβάν του Σβερντλόφσκ ήταν ένα ατύχημα σε διαδικασία παραγωγής ΒΠΟ άνθρακα και ξαναϋπέγραψε δεσμευτική νέα συμφωνία τήρησης της συνθήκης απαγόρευσης βιολογικών και τοξικών όπλων. Το 1994 όμως, φυγάδες από την Ρωσία δήλωσαν ότι οι έρευνες για ΒΠΟ συνεχίζονται με στόχο την παραγωγή ενός γενετικά τροποποιημένου μικροβίου "υπερπανώλους", όπως και άλλων προγραμμάτων ΒΠ "εν αγνοία μάλιστα του προέδρου". Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί ότι μετά τον "Πόλεμο του Κόλπου", διαπιστώθηκε από τους ελεγκτές του ΟΗΕ πως το Ιράκ διέθετε ένα εξαιρετικά προχωρημένο πρόγραμμα ανάπτυξης ΒΠΟ (κυρίως βακίλου άνθρακα και "βουτυλικής" - αλλαντικής- τοξίνης). Ούτε ο πόλεμος, ούτε οι επακόλουθες επιθεωρήσεις στάθηκαν ικανές να μειώσουν την ικανότητα του Ιράκ στο συγκεκριμένο πεδίο, μιας και οι εξοπλισμοί και οι τεχνικές παραγωγής ΒΠΟ είναι ταυτόσημες με εκείνες κάθε άλλης ιατροβιολογικής έρευνας και προφανώς αποκρύπτονται έτσι πολύ εύκολα. Η σημασία του Βιολογικού ού Πολέμου σήμερα Οι μαζικές απώλειες που μπορούν να προξενήσουν τα βιολογικά όπλα είναι γνωστές μέσα από την μελέτη της φύσης και της ιστορίας. Όπως προαναφέρθηκε, η επιδημία της βουβωνικής πανώλης σκότωσε περίπου το 1/4 του ευρωπαϊκού πληθυσμού του 14ου αιώνα. Η "εισαγωγή" του ιού της ευλογιάς στο Νέο Κόσμο αποδεκάτισε (κυριολεκτικά) τον πληθυσμό των ιθαγενών Ινδιάνων. Mεταξύ του 1916 και του 1918 η πανδημία (διασπορά σε όλη την υφήλιο) της "Ισπανικής γρίπης", εξόντωσε ανθρώπους, ενώ εκτιμάται ότι μέχρι το 2000 περίπου άνθρωποι είχαν μολυνθεί από τον ιό του ΑIDS. Τα παραπάνω επιδημιολογικά δεδομένα "μεγακλίμακας" μπορούν αναντίρρητα να προξενήσουν αλλαγή σε βιολογικά, οικονομικά, άρα και πολιτικά συστήματα, καταδεικνύουν δε τα ολέθρια "πλεονεκτήματα" των βιολογικών όπλων, προσβάλλοντας αποκλειστικά και μόνο ζωντανούς οργανισμούς (όπως τα χημικά όπλα και η "βόμβα νετρονίων") αφήνουν ανέπαφα κτίρια, εργοστάσια, μεγάλες ομάδες αγαθών και μεταφορικά μέσα. Ακόμη, έχουν εξαιρετικά χαμηλό κόστος παραγωγής σε σύγκριση με οποιοδήποτε άλλο μέσο καταστροφής (Ενδεικτικά, για την εξόντωση κατοίκων μιας οικιστικής περιοχής έκτασης 1 τετρ. χμ, το κόστος είναι 1 US$ με ΒΠΟ, 600 US$ με ΧΠΟ, 800 US$ με πυρηνικά όπλα και 2000 US$ με συμβατικά, ε- κρηκτικά και βολιδοφόρα όπλα). Η διαδικασία παραγωγής τους είναι πολύ εύκολη, δεν απαιτεί μεγάλες ή ιδιαίτερα αξιοσημείωτες και ειδικές εγκαταστάσεις, άρα και υπάρχουν τεράστιες δυνατότητες απόκρυψης των εργοστασίων παραγωγής και των αποθηκών διαμετακόμισης των αποθεμάτων (π.χ. Ιράκ). Επιπλέον, τα βιολογικά όπλα μπορούν να έχουν μια πληθώρα αποτελεσμάτων, ανάλογα με τον χρησιμοποιούμενο βιολογικό παράγοντα, από πρόσκαιρη ανικανότητα του στόχου μέχρι ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 19

22 εξόντωσή του. Όπως δε προαναφέρθηκε, μπορούν να προσβάλλουν ανθρώπους (επιδημία), ζώα (επιζωοτία), αμφότερους ή ακόμη και φυτικούς οργανισμούς. Επίσης, τα βιολογικά όπλα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και πέρα από τα πλαίσια μιας ανοιχτής ρήξης. Είναι δυνατόν ο επιτιθέμενος να συγκαλύπτει την δράση του και να την αρνείται επικαλούμενος φυσικές αιτίες της όποιας νόσησης προξενεί. Αυτή η ιδιότητά τους προσφέρει στις ΒΠΟ μεγαλύτερη ευχέρεια χρήσης σε σύγκριση με τα πυρηνικά όπλα. Τα βιολογικά όπλα για μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρήθηκαν πολύ δύσκολα στον χειρισμό, επικίνδυνα για τον ίδιο τον χρήστη τους και στην αντίληψη της "κοινής γνώμης" ή του "μέσου ανθρώπου" συγχέονται τρομακτικά με τα χημικά όπλα, παρά το ότι οι ουσίες, τα φυσιολογικά αποτελέσματά τους, οι μέθοδοι προστασίας και ανίχνευσης, ό- σο και οι μέθοδοι χρησιμοποίησής τους είναι ξεκάθαρα διαφορετικές από ε- κείνες των χημικών όπλων. Ακόμη, τα μέσα και το πεδίο εφαρμογής τους διευρύνονται χρόνο με τον χρόνο καθώς ε- ξελίσσεται ραγδαία η "επανάσταση της βιοτεχνολογίας", δηλαδή προσφέρεται για την ανάπτυξη των ΒΠΟ η ίδια τεχνογνωσία και εξειδίκευση που χρησιμοποιήθηκε την τελευταία 15ετία για την επαναστατική πρόοδο των ιατρικών θεραπειών και την αύξηση της αγροτικής παραγωγής. Πάμπολλοι φραγμοί, οι οποίοι κατά το παρελθόν περιόριζαν την αποτελεσματική χρήση των ΒΠΟ, εξαλείφθηκαν. Ένα σύγχρονο κράτος με πενιχρή έως μέτρια φαρμακοβιομηχανική ικανότητα και έναν περιορισμένο αριθμό ειδικών επιστημόνων και τεχνικών μπορεί πολύ εύκολα να παράγει Βιολογικές Ουσίες για ιατρικούς, άρα και γιά στρατιωτικούς σκοπούς. Ακόμη, και μια μικρή οργανωμένη ομάδα με κατάλληλες γνώσεις είναι σε θέση να παράγει και να χρησιμοποιήσει ΒΠΟ, όπως φαίνεται ξεκάθαρα από τα παρακάτω παραδείγματα α. Το 1984 η Γαλλική Αστυνομία έ- κανε επιδρομή σ' ένα κρησφύγετο των μελών της "Φράξιας Κόκκινος Στρατός" (RAF) στο Παρίσι, όπου βρέθηκαν πολυάριθμες φιάλες με καλλιέργειες του "Βουτυλικού Κλωστρίδιου", του μικροοργανισμού που παράγει την φονικότατη αλλαντική εξωτοξίνη β. Στις 28 Μαρτίου του 1995 η Α- στυνομία του Τόκιο σε μια από τις επιδρομές - έρευνές της εισβάλλοντας στις εγκαταστάσεις της αίρεσης Αουμ Σίνρι Κυό ("Υπέρτατη Αλήθεια") ανακάλυψε μεγάλες ποσότητες "Βουτυλικού Κλωστρίδιου". Μέλη της ίδιας αίρεσης 8 μόλις ημέρες πριν (20/3/1995) έπληξαν 5 διαφορετικά οχήματα του υπογείου σιδηροδρόμου με "αέριο νεύρων" "Σαρίν", προξενώντας 11 θανάτους και τραυματισμούς. Είναι ολοφάνερη η εξέλιξη σε μαζικές εκατόμβες νεκρών που θα είχε η προσβολή του υπογείου σιδηροδρόμου στο Τόκιο με χρήση ΒΠΟ αντί του "Σαρίν". Η σημασία του ΒΠ σήμερα γίνεται μεγαλύτερη όταν αντιληφθούμε στην πρέπουσα έκταση ότι τα μέσα διασποράς των ΒΠΟ είναι πολλά, μιας και για τα συνήθως χρησιμοποιούμενα μέσα-φορείς, δηλ. υγρά εναιωρήματα ή αεροδιαλύματα, κάθε σύγχρονος στρατός δι- 20 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

23 αθέτει εκρηκτικούς μηχανισμούς, ποικίλου είδους βλήματα, όλμους, ρουκέτες, καθώς και ψεκαστικά αεροπλάνα ή και δυνατότητες τηλεκατεύθυνσης μικρών οχημάτων και Α/Φ. Επιπλέον, το πρόβλημα διασποράς ΒΠΟ με αεροδιάλυμα έχει λυθεί, μπορεί να γίνει με Α/Φ, Ε/Π, Υ/Β, πλοίο επιφανείας ή όχημα. Τα αεροϋδροδιαλύματα μπορούν να είναι ομοιογενή, σταθερά και να έχουν χρονικά αρκετή βιωσιμότητα. Οπότε η ευχέρεια διασποράς ΒΠΟ που παρέχουν επιτρέπει την άμεση διείσδυση των ΒΠΟ σε κάθε μη αεροστεγή χώρο με απόλυτη ασφάλεια για τον αφέτη / πομπό - επιτιθέμενο (οχήματα, οχυρά, άρματα, πολυβολεία, εγκαταστάσεις στρατωνισμού γίνονται άμεσα ευπρόσιτες). Μία συγκριτική προσέγγιση των α- ποτελεσμάτων των ΧΠΟ και των ΒΠΟ είναι ικανή να καταδείξει την σημασία του ΒΠ στις ημέρες μας. 10 gr σπορίων (ανθεκτικής μορφής) βακίλου του άνθρακα μπορούν να εξοντώσουν τόσους α- νθρώπους όσους ένας τόνος του νευροτοξικού αερίου "Σαρίν". Είναι γνωστές οι (κατά μία κατάταξη) τέσσαρες κύριες διακριτές ομάδες ΧΠΟ. Νευροτοξικές, φλυκταινογόνες - εγκαυματικές, αιματοτοξικές και ανικανοποιητικές. Τα αποτελέσματα των ΧΠΟ μπορούν να εκδηλωθούν μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα (όπως με τις νευροτοξικές και αιματοτοξικές) έως αρκετές ώρες μετά (όπως με το φλυκταινογόνο-εγκαυματικό "μουσταρδαέριο"), είναι δε θανατηφόρα ή νοσογόνα που διαρκούν για ημέρες. Ακόμη τα ιατροφυσιολογικά στοιχεία των αποτελεσμάτων τους είναι δεδομένα, ενώ εξαρτώνται σαφώς από το μέγεθος της δόσης που δέχτηκε ο οργανισμός - στόχος. Έτσι η χρήση των ΧΠΟ στον πόλεμο έχει τακτική σημασία. Δίδουν τη δυνατότητα στους Διοικητές Μονάδων που τα χρησιμοποιούν στις τακτικές επιχειρήσεις για άμεσα αποτελέσματα κατά του προσωπικού (θάνατο, προσωρινή ή παρατεταμένη ανικανότητα) ή έχουν ρόλο "επιμολυντή περιβάλλοντος" σε δημιουργία κωλυμάτων ή ε- πιχειρήσεων απαγόρευσης. Αντίθετα, τα βιολογικά όπλα έχουν κυρίαρχα στρατηγική σημασία. Με πλήξη στρατηγικών στόχων επιφέρουν αποτελέσματα "επιβραδυνόμενων απωλειών". Τα αποτελέσματα των ΒΠΟ είναι ποικίλα, μπορεί να βλάπτουν πολλά συστήματα του οργανισμού και δεν συσχετίζονται απόλυτα με ένα συγκεκριμένο είδος ΒΠΟ. Π.χ. κάποιες ΒΠ ουσίες προξενούν πνευμονία, ενώ άλλες μπορεί να προξενούν εγκεφαλίτιδα. Κάθε κατηγορία προξενεί διαφορετικό σύμπλεγμα (σύνολο) συμπτωμάτων που όμως μπορεί είτε να αχρηστεύσει είτε να εξοντώσει τον οργανισμό - στόχο. Αν εξαιρέσουμε τις τοξίνες, οι υπόλοιπες ΒΠΟ (μικρόβια, ρ- ικέτσιες, ιοί ) μπορεί να χρειαστούν ημέρες ή εβδομάδες "επώασης" μέχρις ότου εκδηλωθούν ολότελα τα συμπτώματα. Αυτός ο χρόνος "επώασης" του μικροοργανισμού ( χρόνος α- παραίτητος για τον πολλαπλασιασμό του στον οργανισμό ) οδηγεί το θύμα σε συχνά ανυποψίαστη κι ελεύθερη μετακίνηση στον πληθυσμό, άρα και σε πιθανή διασπορά της νόσου. Επιπλέον, η δραστική δόση μιας ΒΠΟ είναι ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 21

24 ποικίλη (από δεκάδες χιλιάδες μικροοργανισμούς για τον άνθρακα έως ελάχιστες δεκάδες για την τουλαραιμία) και συνεξαρτάται από την φυσική κατάσταση του οργανισμού - στόχου /δέκτη. Από τις ΒΠΟ οι τοξίνες (παράγωγα δηλαδή ζωντανών οργανισμών) λειτουργούν α- νάλογα με τις ΧΠΟ. Όμως, κάποιες απ' αυτές, όπως η αλλαντική τοξίνη, είναι ε- ξαιρετικά θανατηφόρες. Δίχως άμεση θ- εραπεία, η εισπνοή απειροελάχιστης ποσότητας (ελάχιστα nanograms ) μπορεί να προξενήσει θάνατο από μυϊκή παράλυση και συνακόλουθη ασφυξία. Η σύγκριση των ΒΠΟ με τις ΧΠΟ μπορεί να γίνει με το προαναφερθέν συμβάν στον υπόγειο σιδηρόδρομο του Τόκιο, ό- που αν αντί του "Σαρίν" χρησιμοποιούσαν οι τρομοκράτες αλλαντική τοξίνη, αντί 0,2% θνητότητα των πληγέντων θα είχαμε 90% (περίπου νεκροί αθώοι πολίτες). Ακόμη τρομερότερη γίνεται η σύγκριση όταν σκεφθούμε ότι για ένα χώρο δεδομένων διαστάσεων η απαιτούμενη δόση δραστικής πυκνότητας του "Σαρίν" είναι φ- ορές περισσότερη εκείνης της αλλαντικής τοξίνης. Εκτιμάται συγκριτικά ότι, kg "Σαρίν" θα κάλυπταν 7,8 τετ. χμ., προξενώντας δηλαδή σε μια πόλη κατοίκων, σαν την Washington, νεκρούς. Αντίστοιχα, μια προσβολή με 100 kg συσκευασίας βακίλων άνθρακα, με ίδιες περιβαλλοντικές συνθήκες, θα κάλυπτε 300 τετ.χμ. προξενώντας νεκρούς! Έτσι, φαίνεται πως η προσβολή με άνθρακα κάτω από κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες μπορεί να εξοντώσει ανάλογο αριθμό ανθρώπων όσο και μία αναλόγου μεγέθους πυρηνική οπλομηχανή!.η έκταση των μαζικών απωλειών που μπορούν να προξενήσουν τα βιολογικά όπλα δικαιώνει κατά συνέπεια τον χαρακτηρισμό τους "πυρηνική βόμβα των φτωχών" στον ύπατο βαθμό και υπογραμμίζει την τεράστια σημασία του ΒΠ σήμερα. Οπότε, η ανάγκη μελέτης και ανάλογης προετοιμασίας για την κατ' ελάχιστο αντιμετώπιση του πιθανού προβλήματος προκύπτει αυταπόδεικτα κι ολοφάνερα. Παραπάνω αναφέρθηκε η προετοιμασία των εμπολέμων για χρήση τους κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς και η τελική επιφύλαξη για την υλοποίηση μιας βιολογικής επίθεσης. Εκ των υστέρων εκτιμάται ότι, αν οι "Σύμμαχοι" χρησιμοποιούσαν την προσχεδιασμένη επίθεσή τους με βάκιλλο του άνθρακα και αλλαντική τοξίνη, το Βερολίνο, η Φραγκφούρτη, το Αμβούργο και η Στουτγκάρδη θα έχαναν όλο τον πληθυσμό τους! Επιπλέον, υπενθυμίζεται πως οποιαδήποτε χώρα δεν είναι απίθανο να έχει στην διάθεσή της τον ε- ξοπλισμό για την παραγωγή ΒΠΟ, καμιά συνθήκη και κανένας νόμος δεν απαγορεύει σε ινστιτούτα προηγμένων χωρών να μετεκπαιδεύουν βιολογικούς επιστήμονες στις νέες εξελιγμένες γνώσεις και τεχνικές, όπως επίσης ουδείς απαγορεύει σ' αυτούς τους μετεκπαιδευμένους επιστήμονες να γυρίσουν στην πατρίδα τους. Κανένας ιατρός, φαρμακοποιός, βιολόγος ή χημικός δεν υποχρεώνεται να μην εργαστεί στην παραγωγή ενός επιστημονικού οργανισμού αμειβόμενος για παραγωγή βιολογικών όπλων. Πολύ περισσότερο όταν τα εργαστήρια παρα- 22 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

25 γωγής ΒΠΟ μπορούν να "παραλλαχθούν" σαν Βιοχημικά - Μικροβιολογικά Ινστιτούτα ή εργαστήρια Γεωργικών Ε- φαρμογών ή φαρμακοποιίας με βιοτεχνολογία. Υπάρχουν τέτοια ιδρύματα, υπάρχουν επιστήμονες και υπάρχει και η τεχνογνωσία. Κανείς λοιπόν δεν μπορεί να απαγορεύσει σήμερα ουσιαστικά την παρασκευή ΒΠΟ. Αξίζει να σημειωθεί ότι από την εποχή του πρωτοκόλλου της Γενεύης (1925) για την απαγόρευση της χρήσης σε πόλεμο των ασφυξιογόνων, δηλητηριωδών και άλλων α- ερίων, καθώς και των βακτηριολογικών μεθόδων πολέμου (που η πατρίδα μας υπέγραψε στα 1931), έγιναν πολλά βήματα στην κατεύθυνση του "αφοπλισμού των βιολογικών όπλων". Ιδιαίτερα οι νεώτερες συμβάσεις ε- πιδίωξαν να απαλείψουν το κενό του πρωτοκόλλου της Γενεύης. Αυτό δεν α- παγόρευε την ανάπτυξη, παραγωγή και αποθήκευση τέτοιων όπλων, αλλά τη χρήση τους. Έτσι και η "Σύμβαση για την Απαγόρευση Ανάπτυξης, Παραγωγής και Αποθήκευσης Βακτηριολογικών (Βιολογικών) και Τοξικών Όπλων και για την καταστροφή τους" του 1972 (γνωστή διεθνώς στην BWC) που τέθηκε σε ισχύ στις 26/3/75 επέκτεινε την α- παγόρευση και στις μη προβλεπόμενες παλαιότερα διαδικασίες. Η πατρίδα μας την επικύρωσε το Παρά τις συμφωνίες, τις μετεξελίξεις τους και τις "απαγορευτικότερες" τροποποιήσεις τους, είναι αναντίρρητο γεγονός ότι παραμένει εξαιρετικά δύσκολο να ελεγχθεί ο ΒΠ σχετικά με τα χρησιμοποιούμενα γι αυτόν στοιχεία. Βρισκόμαστε σε μια περίοδο διεθνοπολιτικής κατάστασης που σημασιοδοτείται από την πολυεπίπεδη και συχνή σύναψη και εφαρμογή των καθοριστικών στην διπλωματία "Μέτρων Εμπιστοσύνης" (CBM - "Confidence Building Measures"). Αυτά προκύπτουν σαν "προπομποί" ευρύτερων συνθηκών ή σαν αποκυήματα τους. Όμως, παρά την παραμορφωτική μεγέθυνση που α- ποκτά από τους διπλωματικούς κύκλους η σημασία τους, συχνά λανθάνει από τον εμπλεκόμενο με την έρευνα του ΒΠ το ακόλουθο στοιχείο. Ο τομέας, όπου η πραγματική ισχύς και σημασία των CBM πάσχει, είναι το ζήτημα της δυνατότητας ή μη "επαλήθευσης" ("verification") του κοινά αποδεκτού παρανομαστή. Αυτή η δυνατότητα στην BWC γίνεται εξαιρετικά δύσκολη, καθώς το αντικείμενο του ΒΠ εμπεριέχει την "έρευνα" που γίνεται και για κανονικούς ιατροϋγειονομικούς λόγους, καθώς και την εφαρμογή της Βιοτεχνολογίας που επίσης είναι μια εφαρμοσμένη επιστήμη και μάλιστα σε άνθιση. Επιπλέον, είναι υπεραρκετές οι νέες δυνατότητες που προσδόθηκαν στην σύγχρονη βιολογική έρευνα από την ε- ξέλιξη της τεχνολογίας, ώστε ο έλεγχος και η επαλήθευση να γίνονται εξαιρετικά δύσκολα, υποβαθμίζοντας κατά συνέπεια την βαρύτητα των συνθηκών και των CBM. Τονίζεται, επίσης, η διαρκώς υπάρχουσα ευρεία "γκρίζα" περιοχή μεταξύ της ιατρικής ή πολεμικής χρήσης της επιστημονικής γνώσης, οπότε γίνεται αμέσως αντιληπτή η ανικανότητα προσδιορισμού της αξίας μιας ιατροϋγειονομικής έρευνας "εκ των προτέρων", εφόσον δεν έχει αποδεδειγμένα χρησιμοποιηθεί για βλαπτικούς σκοπούς το αντικείμενό της. Στα ίδια ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 23

26 πλαίσια των παραπάνω παραδειγμάτων που επισημαίνουν την αναντιστοιχία υπογραφής συνθηκών και "αμυντικών" (ή δυνητικά επιθετικών) προπαρασκευών ΒΠ, εντάσσεται και η υπόθεση Πορτίλο - Λίβινγκστον που ήρθε στο φως στην Μ. Βρεττανία (Φεβ. '97). Παρά το ότι η Μ. Βρετανία είχε υπογράψει την Συνθήκη της Γενεύης (9 Απρ. 1930) και την BWC (26 Mαρ. 1975) διεξήχθησαν από το Υπουργείο Άμυνας εκτενείς έρευνες για την συμπεριφορά τριών (3) μικροοργανισμών και "για χρήση τους σε ενδεχόμενο βακτηριολογικό πόλεμο". Οι μικροοργανισμοί χρησιμοποιήθηκαν σε επανειλημμένα πειράματα μεταξύ στο Λονδίνο, στο Ντόρσετ και στο Σαουθάμπτον, καθώς και στον Τάμεση, θεωρούμενοι σχετικά "ακίνδυνοι" για τον βρετανικό πληθυσμό, όπως όμως αποδείχθηκε τώρα αυτοί ήταν ικανοί να προξενήσουν πνευμονία, σηψαιμία ή και οφθαλμικές λοιμώξεις. Το παραπάνω γεγονός καταδεικνύει την υποκριτική ασυνέπεια μεταξύ διπλωματικής γλώσσας και συμφωνημένων κανόνων από την μια και πρακτικών προετοιμασίας για πολεμικούς σκοπούς από την άλλη. Βέβαια, μετά την BWC του 1975, επακολούθησε η "Διάσκεψη των Παρισίων" (Σεπ 1989), που δίνει αυξημένες αρμοδιότητες στον Γ.Γ. του ΟΗΕ, γύρω από τον έλεγχο των χημικών και βιολογικών όπλων. Όμως, το γεγονός της αδυναμίας επαλήθευσης των συμφωνημένων παραμένει, ενώ παράλληλα κανείς δεν μπορεί να εξασφαλίσει την ακριβοδίκαιη στάση που θα τηρήσει ο Γ.Γ. του ΟΗΕ σε περίπτωση διενέργειας ΒΠ σε τοπικό επίπεδο. Τέλος, έστω κι αν επερχόταν μία μορφή λεκτικής κύρωσης ή ψηφίσματα καταδίκης του επιτιθέμενου με ΒΠΟ, τι νόημα θα είχαν αυτά εφόσον αυτός είχε πετύχει στο εξοντωτικό στρατηγικό πλήγμα του; Πολύ περισσότερο, μάλιστα, αφού είναι πασιφανής η δυνατότητα σκόπιμης και δόλιας απόκρυψης μιας προσπάθειας παρασκευής ΒΠΟ κάτω από ψευδεπίγραφα για "φροντίδα της κοινωνικής ευημερίας" ή "αναβάθμισης της υγείας" με την βιοτεχνολογία. Με την βοήθεια της Γενετικής Μηχανικής η επιστήμη εισχωρεί στο γενετικό-κληρονομικό υλικό των κυττάρων, στο πασίγνωστο DNA, όπου είναι κωδικοποιημένες οι ιδιότητες του κάθε ζωντανού οργανισμού και τις παραλλάσσει. Τελευταίο επίτευγμα αυτής της μεθοδολογίας δεν είναι η εντυπωσιακή και πολυσυζητημένη "κλώνωση" των θηλαστικών, αλλά η εκτενέστατα και εξαιρετικά επιτυχημένη τεχνική του "γενετικού ανασυνδυασμού του DNA". Αυτή επιτρέπει την μεταφορά της γενετικής πληροφορίας από ένα είδος ζώων ή φυτών σε άλλο. Έτσι φθάσαμε να παράγουμε από "ανασυνδυασμένα" βακτήρια, γρήγορα και αποτελεσματικά ινσουλίνη, που είναι σωτηρία για τους διαβητικούς. Με την ίδια τεχνική, επιλεγμένα βιολογικά μικρο-όντα, όπως οι επιβλαβείς και παθογόνοι ιοί, μπορούν να "βελτιώσουν" την αντοχή τους και την φονικότητά τους, όπως επίσης να τροποποιηθούν κάποιες φονικές αλλά ασταθείς στο περιβάλλον τοξίνες, που προσβάλλουν το ανθρώπινο νευρικό σύστημα (νευροτοξίνες), για να γίνουν ανθεκτικές κι εξοντοτικώτερες. Αξίζει να σκεφθούμε την πιθανή και απροσμέτρητη φρίκη που περιέχει ο "χειρι- 24 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

27 σμός" κάποιων ήδη τρομακτικών ιών ώστε να γίνουν ανθεκτικότεροι, πιο ε- υμετάδοτοι και να χρησιμοποιηθούν σαν ΒΠΟ. Ο ιός Εμπολα που ενδημεί στην Κεντρική Αφρική αποτελεί φρικτό ενδεχόμενο παράδειγμα. Το ενδεχόμενο αυτό πολλαπλασιάζεται εκθετικά, από το ότι δεν υπάρχει σίγουρο μέσο προφύλαξης κατά τον ιών, εκτός από τους ανοσοορούς και κάποια πανάκριβα φάρμακα (με έντονες παρενέργειες). Όμως, αυτού του τύπου η προφύλαξη είναι εφικτή σε εκατοντάδες ανθρώπων. Πού θα βρισκόταν όμως επαρκές απόθεμα των μέσων προφύλαξης σε μία προκλητή ε- πιδημία με μολυσμένους ανθρώπους, έστω κι αν (υποθετικά) υπήρχε το πανέτοιμο ιατροβιολογικό εργαστήριο "Άμυνας Βιολογικού Πολέμου" για να ερευνήσει την φύση της ΒΠΟ; Με την παράθεση των παραπάνω πρόδηλων δεδομένων γεννάται το εύλογο ερώτημα "Τι μπορούμε να κάνουμε απέναντι στην εν πολλοίς άγνωστη και οιονεί κλιμακούμενη απειλή;", στο οποίο υπάρχουν τρεις έμμεσες απαντήσεις. Η προφανέστερη λύση είναι ο άμεσος εκσυγχρονισμός και η απαρτίωση του συστήματος Υγειονομικής Υποστήριξης των ΕΔ και της χώρας, γενικότερα, επειδή κάθε επιδημία εξαπλώνεται πολύ γρηγορότερα αν αφεθεί ανεξέλεγκτη. Δεύτερον, θα πρέπει σίγουρα να αντιμετωπίζεται ως παγκόσμιο ζήτημα ο αφοπλισμός από τα όπλα μαζικής καταστροφής. Τρίτον, θα πρέπει να δαπανηθούν μεγάλα ποσά για την παρασκευή φθηνών "γενετικών" εμβολίων που θα ισχυροποιούν τη φυσιολογική άμυνα α- πέναντι σε κάθε μορφής λοίμωξη και τα οποία θα διατεθούν για χρήση και στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Στην πραγματικότητα, οι κατευθύνσεις αυτές είναι γενικότερα πεδία αντιμετώπισης του κινδύνου των βιολογικών όπλων, σε κάθε περίπτωση όμως είναι τα προσήκοντα αρχικά στοιχειώδη μέτρα. Σε αντίθετη περίπτωση, το μόνο που απομένει ως ευχολογιακή προσέγγιση είναι να ε- ξακολουθήσουμε να παραμένουμε τυχεροί. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑ ΦΙΑ 1. Biological Warfare: Modern Offense and Defense.Raymond A.Zilinskas 2. Britain and Biological Warfare : Expert Advice and Science Policy, Brian Balmer 3. Factories of Death: Japanese Biological Warfare and the American Cover-Up Sheldon H.Harris 4. Anthrax: The Investigation of a Deadly Outbreak Jeanne Guillemin 5. Plague Wars: The Terrifying Reality of Biological Warfare. Tom Mangold, Jeff Goldberg 6. The Eleventh Plague: The politics of Biological and Chemical Warfare Leonard A. Cole 7. The Perversion of knowledge: The True Story of Soviet Science. Vadim Dr Birstein 8. Biohazard: The Chilling True Story of the Largest Covert Biological Weapons Program in the World-Told from Inside by the Man Who Ran it. Ken Alibek, Stephen Handelman. 9. Germs: Biological Weapons and America's Secret War. Judith Miller. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 25

28 Ôïõ ÊáèçãçôÞ Öéëïëïãßáò ÓáñÜíôïõ É. ÊáñãÜêïõ, áðü ôçí åéóþãçóþ ôïõ óå äéüëåîç ðïõ Ýãéíå óôç Ó ïëþ ÐïëÝìïõ Áåñïðïñßáò. Είχα την τιμή της συμμετοχής σε ένα διήμερο εκπαιδευτικό συνέδριο στη Θεσσαλονίκη, που οργάνωσαν τα φιλοπρόοδα Εκπαιδευτήρια Μαντουλίδη, σε συνεργασία με τα επίσης φιλοπρόοδα βιβλιοπωλεία "Ιανός" κι είχα τη χαρά να πω πολλά και να ακούσω πιο πολλά. Έ- νας από τους ομιλητές αναφέρθηκε στη σχέση του λόγου και της σκέψης. Μνημόνευσε μάλιστα και τα ονόματα του Πλάτωνος και του Γ. Χατζιδάκη, πατέρα της Ελληνικής γλωσσολογίας, τον οποίο η προοδευτική διανόηση έχει θάψει. Σέβομαι και τιμώ αφάνταστα και τους λόγους του Πλάτωνος και τους λόγους του Χατζιδάκη. Όμως αυτό δεν με εμποδίζει να εκφράζω μια κάπως διαφοροποιημένη άποψη από τις δικές τους απόψεις. Λέει ο Ξένος στον Θεαίτητο στον περίφημο πλατωνικό διάλογο "Σοφιστής" την ακόλουθη βαθυστόχαστη φ- ράση: "Ουκούν διάνοια μεν και λόγος ταυτόν"(263ε). Και αμέσως παρακάτω ερωτηματικά, αλλά πάντως καταφατικά, προσθέτει ότι η διάνοια είναι εσωτερικός διάλογος που χωρίς φωνή κάνει η ψυχή με τον εαυτό της. Και συμφωνεί απόλυτα ο Θεαίτητος, ενώ ο Ξένος ο- λοκληρώνει τη σκέψη του λέγοντας πως αυτό που έχει ονομασθεί λόγος είναι ένα ρεύμα που εκπηγάζει από τη διάνοια και εξέρχεται δια του στόματος μετασχηματισμένο σε φθόγγο ("Το δε γ' απ' εκείνης ρεύμα δια του στόματος ιόν μετά φθόγγου κέκληται λόγος;"). Η δική μου ένσταση ίσως δεν αφορά στο πλατωνικό κείμενο αλλά στην ερμηνεία του κειμένου που κάνουν πολλοί. Το "ταυτόν" κατ' εμέ δεν σημαίνει ι- σοδύναμο. Συμφωνώ ότι ο λόγος είναι εκχύλισμα του διαλόγου που κάνει η διάνοια με τον εαυτό της, αποδέχομαι ακόμη ότι υπάρχει μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο λόγο και στη σκέψη αλλά δεν δέχομαι πως είναι ισοδύναμα μεγέθη. Τα όρια της γλώσσας μου δεν είναι και όρια της σκέψης μου. Ασφαλώς και τα δύο εξελίσσονται και αλληλοεπηρεάζονται σ'αυτή την αέναη εξέλιξη, αμοιβαίως τροφοδοτημένα, αλλά η εξέλιξη της γλώσσας ακολουθεί μια μαθηματική πρόοδο, ενώ η σκέψη πορεύεται κατά γεωμετρική πρόοδο. Κι ίσως τούτο να ο- φείλεται στην ταχύτητα της σκέψης που 26 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

29 τρέχει - μάλλον πετάει - πιο γρήγορα από το λόγο και γι' αυτό συχνά αυτό που σκεφτόμαστε, αδυνατούμε να το εκφράσουμε κι αν δεν το εκφράσουμε υπάρχει κίνδυνος να το ξεχάσουμε, γιατί μια άλλη σκέψη εισβάλλει ορμητικά και το α- ποδιώχνει. Κι ίσως τούτο να γίνεται και για μια άλλη αιτία. Όλοι οι άνθρωποι της γης σκεφτόμαστε με τον ίδιο τρόπο περίπου τα ίδια πράγματα περίπου. Και ο Αφρικανός και ο Ευρωπαίος, παρόλο που έχουν διαμορφώσει άλλο τρόπο σκέψης, τουλάχιστον στα πιο βασικά πράγματα σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Το "θέλω να φάω", και ο Αφρικανός και ο Ευρωπαίος το σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Η διαφοροποίηση έγκειται στο ό- τι κάποτε ο Αφρικανός μπορούσε, για να ικανοποιήσει το ένστικτο της πείνας, να φάει έναν Ευρωπαίο (που δεν τρώγεται με τίποτα), ενώ σήμερα σίγουρα ο Ευρωπαίος τρώει τον Αφρικανό και όχι μόνο έναν και όχι μόνο με τα δόντια. Το πρόβλημα βρίσκεται στο εξής, αυτό που, grosso modo, όλοι σκεφτόμαστε με τον ίδιο τρόπο, δεν μπορούμε να το εκφράσουμε λεκτικά με τον ίδιο τρόπο, αλλά το ε- κφράζουμε με χιλιάδες γλώσσες. Γιατί, ενώ στη σκέψη έχουμε - αν όχι μοναρχία - πάντως ολιγαρχία, στη γλώσσα έχουμε πολυγλωσσία. Σε ένα χαμηλό επίπεδο σκέψης οι άνθρωποι σε όλα τα μέρη της γης μπορούσαν να μιλάνε περίπου ό- μοια, μιά και ο λόγος τους ήταν παραλλαγή του γρυλλισμού, της κραυγής, του επιφωνήματος. Υποθέτω ότι πριν από χρόνια (για να αναφερθούμε σε μία "εξελιγμένη" ε- ποχή) οι ά- νθρωποι της τότε Αφρικής, αν είχαν τα ίδια ακούσματα, άνετα μπορούσαν να συνεννοηθούν με τους τότε κατοίκους της Αμερικής. Η γλωσσική διαφοροποίηση είναι απότοκος της τεχνικής προόδου σε ό- ποιο επίπεδο κι αν συντελείται αυτή. Αυτό άλλωστε φαίνεται και από τη θρησκευτική παράδοση του Πύργου της Βαβέλ. Όλοι οι άνθρωποι σκέφτηκαν να ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 27

30 Ï Óêåðôüìåíïò íèñùðïò ôïõ Ñïíôßí κάνουν κάτι που για όλους ήταν το ίδιο. Και που όλοι αρχικά, πριν το φτιάξουν, το έλεγαν με τον ίδιο τρόπο. Κι όταν άρχισαν να το φτιάχνουν, τότε άρχισαν να το εκφράζουν κατά διαφορετικό τρόπο. Και μπερδεύτηκαν. Κι έτσι, ενώ η σκέψη είχε πάει πιο μπροστά και πιο ψηλά, το έργο έμεινε στα χαμηλά, γιατί δεν αρκούσε η αρχική μία γλώσσα να ε- κφράσει αυτό που έπρεπε οι άνθρωποι να κάνουν για να λάβει υπόσταση αυτό που η σκέψη όλων είχε συλλάβει. Έτσι η σκέψη προχώρησε και εκφράστηκε με γλώσσες πολλές που άλλες ε- ξελίχθηκαν περισσότερο κι άλλες λιγότερο, ανάλογα με τις συνθήκες που οι ά- νθρωποι αντιμετώπιζαν κατά χρόνο και χώρο. Πάντα όμως, η σκέψη είχε μία προπόρευση έναντι του λόγου έστω κι αν κατά καιρούς εμφανίζονται περιπτώσεις ανθρώπων με πλουσιότατο, χάρη στη παιδεία τους, λόγο, αλλά με πενιχρότατη σκέψη. Η παιδεία αναπτύσσει ασφαλώς και το λόγο και τη σκέψη. Κι αν δεν υπηρετεί και τα δύο και υπηρετεί μόνο το λόγο, είναι δηλαδή παιδεία λόγων, τότε η σκέψη μένει ατροφική. Είναι ενδεικτικό ότι οι πιο υψηλές διανοητικές συλλήψεις γίνονται εν σιωπή. Ας θυμηθούμε τον "Σκεπτόμενο" του Ροντέν. Έ- ναν σκεπτόμενο που ομιλεί χωρίς να ο- μιλεί, και που για να ομιλεί έτσι όπως ο- μιλεί, πρέπει να έχει σφικτά, συμπιεσμένο με τη γροθιά, κλεισμένο το στόμα του. Κι αφού το νόημα συλληφθεί, τότε αρχίζει ο βασανισμός της σκέψης να το εκφράσει. Φυσικά, μια ανεβασμένη γλωσσικά παιδεία διευκολύνει αφάνταστα τη σκέψη, διότι δίνει έτοιμα σχήματα. Οι φράσεις είναι καλούπια, για να μπουν μέσα σ' αυτές τα νοήματα. Όσο κι αν λέμε ότι σκεπτόμαστε με λέξεις, στην πραγματικότητα σκεπτόμαστε με κάτι περισσότερο από τις λέξεις. Σκεπτόμαστε και με φράσεις που είναι ένα σύνθετο νόημα. Η διάνοια είναι πιο πλούσια και πιο παραγωγική από τη γλώσσα μας. Γι' αυτό πάντα πρέπει να φροντίζουμε να δίνουμε όσο γίνεται πιο πλούσιο λεξιλόγιο, πιο πλούσια εκφραστικά μέσα στη νέα γενιά, για να μπορεί να ντύνει λεκτικά τα νοήματά της. Κι από την άποψη αυτή, εμείς οι Έλληνες είμαστε τυχεροί, γιατί διαθέτουμε την πιο πλούσια και την πιο εκφραστική γλώσσα του κόσμου. Το "φτώχεμά" της θα φέρει και το "φτώχεμα" της σκέψης. Και το έφερε. Πάντα υπήρχε το πρόβλημα της συμπόρευσης λόγου και σκέψης. Γι' αυτό διαμορφώθηκαν από την αρχαία ε- ποχή δύο τύποι λόγου ο λόγος με λόγια και ο λόγος με αριθμούς. Ο λόγος με λό- 28 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

31 για μπορεί να εκφέρεται και χωρίς σκέψη. Πόσο σκεπτόμαστε την ώρα που τραγουδάμε; Και μήπως συχνά, δεν τραγουδάμε για να μη σκεπτόμαστε; Ο λόγος όμως με αριθμούς απαιτεί σκέψη. Και γι' αυτό χρειάστηκε να αποτυπώνονται όχι μόνο στο μυαλό, αλλά και σε μια γραφική ύλη με ποικίλα σύμβολα α- ριθμητικά. Γι' αυτό - και νομίζω πως δε σφάλλω σ' αυτό - τα πρώτα συστήματα γραφής επινοήθηκαν για να αποτυπωθεί ο λόγος των αριθμών που είναι γλώσσα του μυαλού και όχι ο λόγος με λόγια, που μπορεί να είναι λόγος του ένστικτου και του συναισθήματος. Τα μαθηματικά, λοιπόν, με την ευρεία χρήση τους σε ό- λες τις επιστήμες, είναι μια γλώσσα που ασφαλώς μιλιέται, που ασφαλώς γράφεται αλλά και που γράφεται χωρίς να μιλιέται και που για να βγει προς τα έξω α- παιτεί σύμβολα και αριθμούς που λένε πολύ περισσότερα από αυτά που "λένε". Π.χ. το να εκφράσω σε "λόγο με λόγια" μια απλή μαθηματική εξίσωση που ενδεχομένως περιέχει τρία σύμβολα ( π.χ. E = m?c2) θα χρειαστώ μια πολύωρη ο- μιλία και μια πολυσέλιδη γραπτή εργασία. Οι αριθμοί είναι συμπυκνωμένοι σε σύμβολα σκέψης. Γι' αυτό με τους δέκα αριθμούς μπορώ σε επίπεδο επιστημονικής σκέψης να εκφράσω περισσότερα από τα 24 (ή και περισσότερα) γράμματα του αλφαβήτου, αν αυτά α- ποτυπώνουν μόνο λόγο με λόγια και όχι λόγο με αριθμούς. Παρ'όλη την προπόρευση της σκέψης μέχρι τουλάχιστον τη δική μας εποχή, το άρμα της γενικής πνευματικής προόδου - παρά τα κατά καιρούς ολισθήματα - προχώρησε, αν όχι πάντα καλά, πάντως υποφερτά. Σε γενικές γραμμές, μπορέσαμε και εκφράσαμε με λέξεις αυτά που σκεπτόμαστε και αισθανόμαστε ή και αυτά που φανταζόμαστε. Κι αυτές οι λέξεις δυνάμωναν ακόμη περισσότερο τη σκέψη. Όταν λέω "νερό" σκέπτομαι τη δίψα, σκέπτομαι τη δροσιά, σκέπτομαι τις νεράιδες, την κόλαση ("Νερό,την κόλαση να σβήσω"). Όταν λέω "ύδωρ" σκέπτομαι έναν χημικό τύπο, μια φιλοσοφική θεωρία (του Θαλή), σκέπτομαι ένα μεταφορικό μέσο (υδροπλάνο), σκέπτομαι τον πλούτο (υδάτινος πλούτος), ένα δοχείο (κλεψύδρα, υδρία), σκέπτομαι ένα όργανο (υδρόμετρο) και περίπου 200 άλλα "πράγματα", από τον υδραυλικό μέχρι το καρπούζι (υδροπέπων). Και σκέπτομαι πόσο ξερή θα ήταν η σκέψη μας, αν έλειπε αυτός ο "αρδευόμενος" από το ύδωρ γλωσσικός πλούτος και περιοριζόμαστε μόνο στο...νερό! Τώρα, όμως, πιστεύω ότι έχουμε φ- τάσει στο όριο των καιρών. Το σήμερα δεν είναι χτες. Και πολύ περισσότερο δε θα είναι το αύριο. Σε παλαιότερες ε- ποχές ο άνθρωπος εξελισσόταν πιο αργά και ο χωροχρόνος εν πολλοίς του ήταν γνωστός. Το σήμερα έμοιαζε με το χθες, όσο κι αν δεν ίσχυσε ποτέ σε απόλυτο βαθμό η Καβαφική "Μονοτονία". Την μια μονότονη μέρα άλλη μονότονη απαράλλακτη ακολουθεί, θα γίνουν τα ίδια πράγματα, θα ξαναγίνουν πάλι ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 29

32 Και καταντά το αύριο πια σαν αύριο να μη μοιάζει. Το δικό μας αυριανό "αύριο" δεν θα μοιάζει καθόλου με το "χθεσινό χθες". Τα πράγματα δεν θα είναι ίδια, όπως ποτέ άλλωστε δεν ήσαν ίδια. Αύριο όμως, θα είναι πολύ λιγότερο ίδια απ' ότι στο παρελθόν. Κι αυτό οπωσδήποτε γεννά μια αγωνία, ένα φόβο. Πορευόμαστε προς ένα σχεδόν άγνωστο χώρο. Τα προβλήματα θα είναι αύριο πιο πολλά. Και - κατ' εμέ - το πιο μεγάλο πρόβλημα θα είναι η α-λεξία. Όχι πως δε θα έχουμε λέξεις. Θα έχουμε, αλλά οι λέξεις αυτές δε θα είναι επαρκείς ή θα είναι ανεπαρκείς για να εκφράσουν αυτό που η διάνοια θα φέρει. Τα όρια της γλώσσας φ- αίνεται πως έχουν εξαντληθεί. Της σκέψης όχι. Η σκέψη απέριορη και απεριόριστη. Όμοια και η γλώσσα βέβαια, αλλά όχι με τον καλπαστικό ρυθμό της σκέψης. Σκέπτομαι περισσότερα απ' ό- σα μπορώ να λέγω. Κι αύριο αυτό θα γίνει με ταχύτερο ρυθμό. Και τότε, πώς θα εκφραστούν αυτά τα ιόντα και προϊόντα της σκέψης; Αυτό τουλάχιστον σε μένα προκαλεί αμηχανία, που σημαίνει αδυναμία να σκεφτώ. Απλώς διερωτώμαι. Διερωτώμαι, αίφνης, για το εξής, πώς θα ονομασθεί όλο το πλήθος των επινοήσεων που θα γεννήσει η παγκόσμια σκέψη; Η σκέψη είναι σαν τη μήτρα της γυναίκας που γεννά παιδιά. Δεν αρκεί να υπάρχουν "νονοί" για να δώσουν κάποιο όνομα. Πρέπει το όνομα να είναι καινούργιο. Οι επινοήσεις και τα επιστημονικά επιτεύγματα δεν είναι πρόβατα που δεν έχουν όνομα (αν και μερικά έχουν), ούτε παιδιά, που μπορεί να είναι συνονόματα. Κάθε καινούργια ανακάλυψη θέλει καινούργιο όνομα. Αν υπολογίζω καλά, κατά διάρκεια του 21ου αιώνα θα έχουμε πάνω από ανακαλύψεις, επιτεύξεις, θεωρίες κ.λ.π. Πώς να ονομασθούν αυτά; Που θα βρεθούν λέξεις; Η παλαιά λατινική, ως γλώσσα της ε- πιστήμης, έχει προ πολλού εξαντλήσει τα όριά της. Ούτε στη βοτανολογία δεν χρησιμοποιείται πια. Η γαλλική ομοίως. Μένει η αγγλική, αλλά και αυτή έχει "κουραστεί". Βρίσκεται στο όριο της ε- ξάντλησης. Και γι' αυτό υδροδοτείται συνεχώς από την ελληνική, που δυστυχώς χρησιμοποιείται σαν "βαστάζος", επειδή ο λαός που τη χρησιμοποιεί ως μητρική έπαψε να δημιουργεί κάτι σημαντικό στη γλώσσα αυτή. Όμως, ό- σο κι αν η ελληνική με την αστείρευτη αναπαραγωγική και αναπλαστική ι- κανότητα που διαθέτει, τροφοδοτεί τον παγκόσμιο επιστημονικό λόγο με το δικό της λεξιλόγιο, ούτε και αυτή τελικά θα μπορέσει να ανταποκριθεί στη διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση λέξεων. Και τότε φ- οβάμαι ότι θα γίνει κάτι που άρχισε ήδη να γίνεται από πολύ καιρό, πρώτα στην Αμερική όπου εκεί λόγω έλλειψης μεγάλων γλωσσικών κοιτασμάτων διαμορφώθηκε μια γλώσσα φτιαχτή, κωδική. Εννοώ ότι θα φτιαχτούν λέξεις που δεν θα είναι λέξεις, αλλά ακρωνύμια ή αρκτικόλεξα, λέξεις δηλαδή που σχηματίζονται από τα αρχικά γράμματα ή τις αρχικές συλλαβές άλλων λέξεων, που σε παλαιότερη εποχή λέγονταν βρ- 30 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

33 αχυγραφίες ή συντομογραφίες. Έτσι σήμερα χρησιμοποιούμε λέξεις που από μόνες τους δεν είναι, όπως είναι φυσικό να είναι, εννοηματημένες λέξεις αλλά α- νόητες λέξεις. Νόημα λαμβάνουν όταν συμπεριληφθούν τα νοήματα και των άλλων λέξεων από τα αρχικά των ο- ποίων σχηματίσθηκαν. Παίρνω για παράδειγμα τις ευρύτατα χρησιμοποιούμενες λέξεις "λέιζερ" από το αγγλικό laser που είναι ακρωνύμιο της έκφρασης Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation (=ενίσχυση φ- ωτός με εξαναγκασμένη ακτινοβολία), τη λέξη "νάυλον" που πιθανόν προέκυψε από το συμφυρμό των δεύτερων συλλαβών που περιέχονται στις λέξεις vinyl (βινύλιο) και rayon (ραϊγιόν), τη λέξη ναζί-ναζής που είναι επίσης συμφυρμός της αρχικής συλλαβής της λέξης National (=εθνικός) και της δεύτερης συλλαβής της λέξεως sozialist, τη λέξη γιάπης-γιαπάκι, που είναι ακρωνύμιο (yuppy-yuppie) των αγγλικών λέξεων young (νέος) urban (αστικός) professional (επιχειρηματίας). Βέβαια, το φαινόμενο είναι πολύ παλαιό. Συντομογραφίες και βραχυγραφίες είχαμε από την αρχαία εποχή, όπως το λατινικό SPOR (Senatus Populi Romani = Σύγκλητος του Ρωμαϊκού λαού) ή το "σνομπ" (snob) από το sine nobilitate (= χωρίς ευγένεια). Στην Αμερική γίνεται κατάχρηση τέτοιων λέξεων, επειδή, ό- πως είπαμε, οι άνθρωποι εκεί δεν έχουν πλούσιο γλωσσικό υπέδαφος. Ακόμη και η λέξη Γιάνκης (yankee) είναι συμπροφορά του Jan Kees (αγγλικά John Cheese) που δόθηκε στους Άγγλους α- ποίκους της Αμερικής από τους παλαιότερους Ολλανδούς αποίκους. Σήμερα όμως, που η Αμερική προηγείται σε όλους τους τομείς (οικονομία, επιστήμη, πολιτική, ένοπλες δυνάμεις, ΜΜΕ, διαφήμιση, αθλητισμός, έγκλημα, ναρκωτικά κ.λ.π.) χρειάζεται να χρησιμοποιεί σχεδόν καθημερινά νέες λέξεις, όπως π.χ. το έιτζ (AIDS) που είναι ακρώνυμο του Aquired Immune Deficiency Syndrome (= Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσιολογικής Ανεπάρκειας), οι οποίες τέτοιες λέξεις,σαν το έιτζ, μεταδίδονται σε όλες τις γλώσσες της γης, και σιγά-σιγά απαρτίζουν μια βαβελική κατασκευή. Ποιος, παραδείγματος χάριν, Έλληνας μπορεί να καταλάβει ότι το "νεοελληνικότατο" Ε.Ι.Τ.Χ.Δ. (εϊτουχουδού) είναι το Ερευνητικό Ινστιτούτο Τεχνικών Χημικών Διεργασιών; Και τί, τέλος πάντων, σημαίνει Π.Ι.Κ.Π.Α. που ακούμε τόσο συχνά; Φοβάμαι ότι στο μέλλον η κατασκευή τέτοιων "λέξεων" θα είναι πιο πυκνή, οπωσδήποτε εξυπηρετική στις άμεσες και πιεστικές ανάγκες της ζωής, αλλά μακροπρόθεσμα επιβλαβής για την υπόσταση όλων των γλωσσών της γης, επιβλαβής ακόμα και για τη πνευματική ζωή που δεν είναι δυνατόν να εκφραστεί με λέξεις τεχνητής κατασκευής. Κι όμως, είναι ανάγκη να δημιουργούνται συνεχώς νέες λέξεις, που η εκμάθησή τους θα είναι αδύνατη και που για να συνεννοηθούμε θα πρέπει να έχουμε α- παραιτήτως μαζί μας έντυπο ή ηλεκτρονικό λεξικό. Κάθε επιστημονικός τομέας θα δημιουργεί νέους όρους που θα είναι ακατάληπτοι στους μη ειδικούς, στους ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 31

34 μη ανήκοντες στον τομέα. Σήμερα, ένας κλασικός φιλόλογος της δικής μου ε- ποχής, αδυνατεί, παρόλο που έχει διδαχθεί γλωσσολογία, να κατανοήσει τη νέα ορολογία της γλωσσολογίας. Οι νέοι αυτοί όροι δίνουν τη δυνατότητα στην ε- πιστημονική σκέψη να πάει ακόμη πιο βαθιά, αλλ' έτσι, προχωρώντας όλοι στο βάθος, δεν "βλεπόμαστε", δεν "συναγροικιόμαστε", κι αύριο θα έχουμε αδυναμία να συνεννοηθούμε. Δεν θα μπορούμε να κατανοούμε το τι λέει και το τι γράφει ο άλλος. Κι ενώ θα πλουτίζεται το επιστημονικό λεξιλόγιό μας, θα φυραίνει το λεξιλόγιο της καθημερινής επικοινωνίας, θα πέφτει χαμηλά το γλωσσικό επίπεδο του τύπου, έντυπου και ηλεκτρονικού, που ήδη έχει πέσει αισθητά, θα κοπεί η επαφή των ανθρώπων με τα μεγάλα γλωσσικά τους μνημεία και θα εμποδιστεί η ανάδυση και ανάδειξη νέων μεγάλων μορφών λογοτεχνίας. Εκτός πια κι αν παραχθεί άλλου τύπου λογοτεχνία με κωδικές λέξεις. Δεν νομίζω ότι στο πρόβλημα που θα προκύψει μπορεί να δοθεί μια λύση. Λύσεις οπωσδήποτε θα βρεθούν. Κάποτε από τον Βιλφρέντο Παρέτο είχε προταθεί η αριθμογλώσσα, αλλά δεν πήρε κανένα σχηματισμό. Ο Τζώρτζ Όργουελ με το υποθετικό "Νιούσπικ" (= Καινογλώσσα) βρέθηκε πιο κοντά στη μεταπολεμική γλωσσική πραγματικότητα. Δεν χρειάζονται λέξεις που θα εκφράζουν συναισθήματα, στοχασμό, ηθικές ποιότητες, συγκινήσεις, ευαισθησίες. Μια μαθηματική γλώσσα θα έδινε απλές λύσεις. Γιατί π.χ. να λέμε καλός και κακός; Αρκεί το καλός και το "πλην καλός" που γράφεται και πιο σύντομα - καλός! Γιατί καλός και καλύτερος; Αρκεί το "καλός στη δευτέρα" (καλός2). Και αυτή η αριθμοποίηση των λέξεων βολεύει, γιατί αποφεύγεται η σύγκριση που είναι η δημοκρατία της σκέψης. Οι λαοί μελλοντικά θα ζήσουν με λιγότερη δημοκρατία. H συμμετοχή τους στα κοινωνικά δρώμενα και η παρέμβασή τους στα κέντρα εξουσίας θα είναι ανεπαίσθητη. Η ζωή θα περιορισθεί σε ένα διώροφο σύστημα, παραγωγή - κατανάλωση. Χωρίς πάντα η κατανάλωση να σημαίνει απόλαυση και χωρίς πάντα η απόλαυση να σημαίνει χαρά, πρωτίστως αισθητική. Όσο θα προχωρούμε στο χρόνο, τόσο θα διαπιστώνεται πως η δημοκρατία είναι ένα ανέφικτο, αλλά και όχι ευκταίο πολίτευμα. Οι αριθμάνθρωποι του μέλλοντος θα ζήσουν χωρίς δημοκρατία. Αυτό που ίσως εκ των πραγμάτων θα προκύψει σαν (όχι ως) λύση στο γλωσσικό ζήτημα είναι μια πολυγλώσσα. Μια γλώσσα πολυγλωσσική, σχηματισμένη από λέξεις όλων των λαών της γης που συμμετέχουν στην παραγωγή του σύγχρονου πολιτισμού, στο βαθμό που ο παραγόμενος σήμερα πολιτισμός μπορεί να θεωρηθεί πολιτισμός. Σε ένα σύγχρονο λεξικό που καταγράφει, στο βαθμό που αυτό είναι δυνατό, τις σήμερα χρησιμοποιούμενες λέξεις παρατηρώ ότι κατά έ- να ποσοστό, που υπερβαίνει το ένα τρίτο, οι λέξεις αυτές είναι αγγλικές ή ελληνοποιημένες τουρκικές, γαλλικές, αλβανικές κ.λ.π. Πρόσφατα, χάρη στον κινηματογράφο (ταινίες "Νίντζα"), χάρη στις μοτοσικλέτες, τα αυτοκίνητα και 32 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

35 άλλα ηλεκτρονικά μηχανήματα κι ακόμη χάρη στη διάδοση των λεγόμενων "πολεμικών τεχνών" έχουμε στη χώρα μας εισαγωγή λέξεων και από τη χώρα του "Ανατέλλοντος Ηλίου", όπως το "καράτε", "ζίου-ζίτσου" "γιαμάχα", "μαζντάκι". Ωστόσο, παρά την αναμφίσβητη πρόοδο των Ιαπώνων σε κλειστούς τομείς, ελάχιστα η γλώσσα τους έχει "μπολιάσει" την παγκόσμια γλώσσα με λέξεις ιαπωνικής κατασκευής. Δεν είναι τόσο η δυσκολία της προφοράς. Είναι γιατί οι Ιάπωνες από την αρχή της βιομηχανικής τους ανάπτυξης επί αυτοκράτορα Μούτσου-Χίτο, είχαν ένα δυτικόστροφο προσανατολισμό. Για να διεισδύσουν στη Δύση χρησιμοποιούν γλωσσική αμφίεση δυτική. Δεν παρατηρείται ιαπωνικός γλωσσικός ιμπεριαλισμός. Το πρόβλημα όμως θα πάρει άλλη μορφή, όταν μετά από 20 χρόνια θα α- ρχίσει η εκτίναξη της κινεζικής βιομηχανίας σε ύψη που θα ξεπερνούν σε μεγέθη παραγωγής την ιαπωνική και την αμερικάνικη, φυσικά και την ευρωπαϊκή βιομηχανία. Και το πιο σημαντικό: το κόστος παραγωγής θα είναι απίστευτα χαμηλό. Οι Κινέζοι, φυσικά, καθώς είναι υπερήφανοι για τη γλωσσική τους παράδοση (η κινεζική και η ελληνική είναι οι πιο "συντηρητικές", δηλαδή συνδεδεμένες με τις ρίζες τους γλώσσες), θα ονοματίζουν τα προϊόντα τους, τεχνικά, καλλιτεχνικά, πνευματικά κ.λ.π. με δικές τους λέξεις. Καθώς τα "προϊόντα" αυτά θα εκτοπίζουν τα αμερικάνικα, ε- υρωπαϊκά και ιαπωνικά, θα εκτοπίζουν και τις λέξεις που τα εκφράζουν. Αυτό που ο Σάμιουελ Χάντιγκτον ονομάζει "σύγκρουση πολιτισμών", εγώ το ονομάζω "σύγκρουση γλωσσών", παρόλο που στο βάθος κρύβεται η σύγκρουση των οικονομιών. Περί τα τέλη του 21ου αιώνα η κινεζική θα τείνει να εξελιχθεί σε παγκόσμια γλώσσα, αφού ήδη την ο- μιλεί το? των κατοίκων της γης. Η κινεζική όμως δεν είναι απλώς μια άλλη γλώσσα, είναι και ένας άλλος τρόπος σκέψης. Λίγο ως πολύ όλες οι ευρωπαϊκές (εννοώ τις δυτικοευρωπαϊκές) γλώσσες έχουν ένα κοινό παρανομαστή, ένα κοινό γλωσσικό υπέδαφος, κυρίως ελληνικό και λατινικό. Και για να γίνω πιο κατανοητός, ένας απόφοιτος του παλαιού ελληνικού γυμνασίου, που διδάχθηκε λατινικά, έστω κι αν δεν διδάχθηκε καθόλου αγγλικά ή γαλλικά, μπορεί να αναγνωρίσει σε μια ευρωπαϊκή εφημερίδα (κυρίως αγγλική, γαλλική, ιταλική, ισπανική) πάνω από 2000 λέξεις, πράγμα που τον κάνει μερικώς "μέτοχο" της ξένης γλώσσας, έστω κι αν συνολικά την αγνοεί. Με την κινεζική ό- μως και στην προφορική και στην έντυπη μορφή της δεν ισχύει το ίδιο. Ένας δυτικοευρωπαίος έχει δυσκολίες να διαβάσει μια ρωσική ή βουλγαρική ή σερβική εφημερίδα, όχι μόνο γιατί η σλαβική ανήκει σε άλλη γλωσσική κατηγορία, αλλά και λόγω της γραφής. Για τον Έλληνα όμως η δυσκολία είναι πιο μικρή γιατί η σλαβική, ή λεγόμενη "κυριλλική", είναι παραλλαγή της παλαιάς μεγαλογράμματης ελληνικής γραφής. Οι Ρώσοι δεν φ- αίνονται πρόθυμοι, στο όνομα κάποιου ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 33

36 επιδερμικού εξευρωπαϊσμού, να θυσιάσουν τη γλώσσα τους και τη γραφή τους, όπως έκαναν στα χρόνια των τσάρων, ό- που η γαλλική, ως επίσημη γλώσσα, είχε υποκαταστήσει τη ρωσική ακόμα και στα αστικά σαλόνια, ακόμη και στη γλώσσα των αξιωματικών. Μετά από 10 χρόνια η Ρωσία θα ξαναμπεί στο παιχνίδι της παγκόσμιας κυριαρχίας. Καμία χώρα της γης δεν έχει τις εκτάσεις της, τα ορυκτά της, τον δασικό και α- λιευτικό της πλούτο, κυρίως τα νερά της, που μελλοντικά θα είναι κάτι πιο πολύτιμο κι από το πετρέλαιο. Μελλοντικά κι εμείς, μέσω αγωγού θα φέρνουμε νερό από τη Ρωσία. Και ξανά η ρωσική θα ξαναβρεί την αίγλη που είχε κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά την μπολσεβική επανάσταση, τότε που πλούτισε το παγκόσμιο λεξιλόγιο με πλήθος πολιτικού χαρακτήρα λέξεις. Ειδικά τη δική μας, τη "φόρτωσε" και με μια ιδιάζουσα συντακτική δομή: η ενέργεια του ρήματος να μεταφέρεται στο ουσιαστικό και να μετατρέπεται το ουσιαστικό. Π.χ. "ο επαίσχυντος τρόπος λήψης απόφασης", αντί του πραγματικά ελληνικού "που ε- λήφθη ή πάρθηκε η απόφαση". Φυσικά, η Ρωσία τούτη τη φορά δε θα απλωθεί στον κόσμο μόνο δια της οικονομίας, ούτε φυσικά δια της κομμουνιστικής ι- δεολογίας, που παραλίγο να της χαρίσει την παγκόσμια κυριαρχία, αλλά δια του πανσλαβισμού και της ορθοδοξίας. Το α- υριανό κέντρο της Ορθοδοξίας, εφόσον θα φθίνει μέσα στην τουρκοποίησή του (πάντες οι κληρικοί του Φαναριού είναι τούρκοι υπήκοοι) το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης, θα είναι η Μόσχα. Εκτός πια κι αν το Πατριαρχείο μετακινηθεί σε μια νέα Κωνσταντινούπολη, μια και η παλιά επισήμως λέγεται Ισταμπούλ. Ο νέος ρόλος της Ρωσίας μελλοντικά θα δώσει νέο ρόλο και νέα αποστολή στη ρωσική γλώσσα. Ανάλογες σκέψεις μπορούμε να κάνουμε και για το μέλλον της αραβικής, μια και οι Άραβες κρατούν τα κλειδιά του πετρελαίου, για το ρόλο της ινδικής που ήδη ομιλείται από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους και για το μέλλον της ισπανικής και πορτογαλικής, που ομιλούνται ως μητρικές γλώσσες από λαούς που ξεπερνούν σε πληθυσμό τους λαούς που χρησιμοποιούν ως μητρικές την αγγλική και γαλλική. Στην περίπτωση αυτή, ο κίνδυνος για τη ζώσα διατήρηση των γλωσσών, οι οποίες ομιλούνται από πληθυσμό μικρού όγκου είναι προφανής. Και γίνεται ακόμη πιο προφανής για τους λαούς εκείνους που έχουν ασθενή οικονομική και πνευματική παρουσία και μειωμένη εθνική ευαισθησία. Προφανής, λοιπόν, είναι ο κίνδυνος και για την ελληνική. Αρκεί να μελετήσουμε και να μετρήσουμε τις ξενόγλωσσες επιγραφές για να αντιληφθούμε ότι ο γλωσσικός Αννίβας ή μάλλον Αττίλας δεν είναι ante portas, βρίσκεται ήδη προ πολλού εντός των πυλών. Ωστόσο, δεν ανησυχώ για το μέλλον της ελληνικής, όσο ανησυχώ για το μέλλον των Ελλήνων. Λατίνοι σήμερα δεν υπάρχουν κι ό- μως η λατινική υπάρχει, σπουδάζεται, μορφώνει ανθρώπους. Μπορεί να μην ο- μιλείται αλλά πάντως διαρκώς, occasione data, χρησιμοποιείται και γραπτά και προφορικά. Προβλέπω ότι στο μέλλον που έρχεται - και έρχεται αφάν- 34 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

37 ταστα γρήγορα - οι ελληνικές λέξεις θα χρησιμοποιούνται όλο και πιο πολύ, λόγω αδυναμίας άλλων γλωσσών να γεννήσουν αφθονία λέξεων (δεν ξέρω τις δυνατότητες της κινεζικής) στο βαθμό που μπορεί να το κάνει η ελληνική. Παρόλο που βρίσκονται σε κάμψη οι κλασσικές σπουδές, δεν βρίσκεται σε κάμψη η έκδοση ελληνικών λεξικών. Είναι δεξαμενές λέξεων. Αν μέχρι τώρα υπολογίζονται σε οι ελληνικές ή ελληνόμορφες λέξεις που έχουν εισαχθεί στην αγγλική, πρέπει ένα ανάλογο ποσό να υπολογίζουμε και για την προσεχή ε- κατονταετία. Τόσο νομίζω ότι θα είναι η προσφορά της ελληνικής γλώσσας στο παγκόσμιο γλωσσικό ταμείο. Σήμερα - και το πείραμα αυτό έχει κάνει ο Ξενοφών Ζολώτας - μπορώ να ομιλώ την αγγλική με ελληνικές λέξεις. Αύριο αυτό μπορεί να γίνει ευκολότερα. Ôï æþôçìá, ëïéðüí, ãéá ìýíá äåí åßíáé ôï ôé èá ãßíåé ç åëëçíéêþ, áëëü ôï ôé èá ãßíïõí ïé ëëçíåò. ùñßò ôïõò ëëçíåò ç åëëçíéêþ èá äéáôçñçèåß ùò ãëþóóá óðïõäþò, ùò ãëþóóá ôçò åðéóôþìçò, ùò ãëþóóá ìïõóåéáêþ, áëëü ü é ùò ãëþóóá æùíôáíþ. Ìå ôïõò ëëçíåò èá óõíå éóèåß, èá áõîçèåß, èá ðëïõôéóôåß êáé èá ðëïõôßæåé áêüìç ðåñéóóüôåñï ôçí ðáãêüóìéá ãëþóóá. Áí õðïëïãßóïõìå üôé óôï äéüóôçìá ôçò ôïõñêéêþò äïõëåßáò ðëüóôçêáí íýåò åëëçíéêýò ëýîåéò êáé üôé ìåôü ôçí áðåëåõèýñùóç ïé ëýîåéò áõôýò äåêáðëáóéüóôçêáí, óå óçìåßï ðïõ óôï Áñ åßï ôïõ Ëåîéêïý ôçò Áêáäçìßáò Áèçíþí Ý ïõí óõãêåíôñþóåé äåëôßá ìå ñßæåò ëýîåùí! Ð.. ç ëýîç ãêñåìüò (áñ. êñçìíüò) ìáò äßäåé 117 ôýðïõò ëýîåùí, åê ôùí ïðïßùí ïé 79 åßíáé ëýîåéò ðáñüãùãåò êáé óýíèåôåò áðü ôï ãêñåìüò (êáé ü é áðü ôï êñçìíüò), áëë' ïðùóäþðïôå ëýîåéò äéáöïñåôéêýò. ÁõôÞ, ëïéðüí, ç ðïëëáðëáóéáóôéêþ êáé áíáðëáóôéêþ äýíáìç ôçò åëëçíéêþò, ðïõ åßíáé ðëïýôïò êáé ãéá ôï ðáãêüóìéï ëåîéëüãéï, äåí ðñýðåé íá áèåß. Êáé öõóéêü äåí èá áèåß, áí ï åëëçíéêüò êüóìïò ìýíåé óôåíü äåìýíïò ìå ôç ãëþóóá ôïõ, ðïõ åßíáé óõíüìá öïñýáò åíüò ôåñüóôéïõ ðïëéôéóìïý, áí ôç óðïõäüæåé, ôçí êáëëéåñãåß êáé ôçí ðëïõôßæåé. ÐáñÜëëçëá, ïé íýåò êáôáêôþóåéò óôïí ôïìýá ôçò ìéêñïçëåêôñïíéêþò áðáéôïýí íýïõò ôñüðïõò óêýøçò, ðïõ óå ìåãáëýôåñï âáèìü áðü ôç ãáëëéêþ êáé ôç ãåñìáíéêþ äéáèýôåé ç äïìþ ôçò á- ñ áßáò åëëçíéêþò. Ðéóôåýù, ëïéðüí, üôé áí óôáìáôþóïõìå íá ìéóïýìå Þ íá ðåñéöñïíïýìå ôç ãëþóóá ìáò, áí óõìöéëéùèïýìå ìáæß ôçò, èá æþóïõìå áýñéï ó' Ý- íá ðíåõìáôéêü êáé åðéóôçìïíéêü ðåñéâüëëïí ðéï öéëéêü ðñïò åìüò. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 35

38 Ç U S A F 2 5 Ñ Ï Í É Á Ì Å Ô Á Μετά την τρομοκρατική επίθεση που δέχθηκαν οι ΗΠΑ στις 11 Σεπτ 2001 και τις πολεμικές ενέργειες που εκδήλωσαν λίγο αργότερα ως αντίποινα εναντίον της οργανωμένης τρομοκρατίας και του Αφγανιστάν ειδικότερα, καθίστανται λίαν επίκαιρα τα συμπεράσματα της μελέτης που έκανε το 1996 η Air War College της Αμερικανικής Αεροπορίας (USAF) με θέμα "The USAF in 2025" Το "The USAF in 2025", είναι μια μελέτη που διατάχθηκε από τον Αρχηγό της Αμερικάνικης Αεροπορίας με σκοπό να ερευνήσει τις ιδέες, τις δυνατότητες και τις τεχνολογίες που απαιτείται να έχει η Αμερική και ιδιαίτερα η USAF (Αμερικάνικη Αεροπορία), προκειμένου στο μέλλον να συνεχίσει να παραμένει κυρίαρχος του Αεροδιαστημικού χώρου. Áóì ïò (É) Ä. ÊáíÝëëïò ÄéïéêçôÞò ÓÎÃ- ÅêðáéäåõôÞò ÓÐÁ/Á Η έρευνα παρουσιάσθηκε στις 17 Ιουνίου του στη Maxwell Air Force Base της Αλαμπάμα, των Η.Π.Ααπό τον Διοικητή του Αεροπορικού Πανεπιστημίου Lt. Gen. Jay W. Kelley. Ή- ταν το αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης μελέτης της Διοίκησης της Αεροπορικής Εκπαίδευσης και Επιμόρφωσης και συγκεκριμένα του Κολεγίου του Αεροδιαστημικού Δόγματος, Έρευνας και Ε- πιμόρφωσης. Αναπτύχθηκε δε, σύμφωνα και με δηλώσεις των ίδιων των συγγραφέων, μέσα σε κλίμα "ακαδημαϊκής ελευθερίας και ενδιαφέροντος για προχωρημένες ιδέες που έχουν σχέση με θέματα Εθνικής Άμυνας". Το παρόν άρθρο εγράφη με σκοπό να ενημερώσει όχι μόνο τον κόσμο της Αεροπορίας, αλλά και όποιον άλλον έχει ενδιαφέρον για Διεθνή θέματα και θέματα Στρατηγικής, για τις σκέψεις και τον πιθανό προγραμματισμό (καθότι η μελέτη αυτή αποτελεί εργασία σπουδαστών της Σχολής Πολέμου των ΗΠΑ και όχι επίσημη θέση του Αμερικάνικου ΥΕ- 36 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

39 ΘΑ) ενός μεγάλου κράτους για το μέλλον. Παρακάτω, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω συνοπτικά το περιεχόμενο της έρευνας εστιάζοντας στα επί μέρους κεφάλαια και ειδικότερα στα θέματα που έχουν σχέση με τον τρόπο σκέψης των στρατιωτικών αναλυτών, τις καινοτομίες, τα επιτεύγματα της τεχνολογίας, τα μελλοντικά σενάρια γύρω από το πως θα είναι ο κόσμος το 2025, το χαρακτήρα του πολέμου, τη φύση των οπλικών συστημάτων, το σύστημα αντιμετώπισης των κρίσεων, κλπ. ΜΕΡΟΣ 1 o "Απαιτήσεις- Διαπιστώσεις" " έρχομαι από μια εποχή που μπορούσες και έβλεπες τον άλλον με το μάτι και δεν χρειαζόταν να οδηγήσεις πάνω από διακόσιες γυάρδες για να του δώσεις ένα νεροπίστολο". - Lt. Gen. Alvan Gillem, USAF, Retired, (Παράγραφος από προσωπικό γράμμα του υπογράφοντος προς τον Lt. Gen. Jay W. Kelley (Commander of US/Air University) για την μελέτη "on Air Force 2025"). Εδώ, οι συντάκτες της μελέτης κάνουν μια σύντομη περιγραφή της σημερινής παγκόσμιας κατάστασης. Επισημαίνουν τις αλλαγές που έχουν ήδη συμβεί ανά τομέα ενδιαφέροντος και προβαίνουν στις ανάλογες διαπιστώσεις. Συγκεκριμένα, αναφέρουν ότι οι προκλήσεις εμφανίζονται σήμερα περισσότερο σύνθετες και πολύπλοκες και ο χρόνος Διοίκησης και Ηγεσίας είναι μεγαλύτερος. Αντίθετα, ο χρόνος εμπλοκής σε συγκρούσεις έγινε μικρότερος απ' ότι ήταν στο παρελθόν. Ακόμη, ο αριθμός του προσωπικού στην Αεροπορία καθώς και ο αριθμός των αεροσκαφών γίνεται όλοένα και μικρότερος, τα οπλικά συστήματα πιό σύνθετα, τα βλήματα ε- πικράτησαν στην επιλογή όπλου για προσβολή, η δε αξιοπιστία των εναέριων μέσων αυξήθηκε κατακόρυφα. Τέλος, η ακρίβεια, η εμβέλεια, η δραστικότητα, η ταχύτητα, η "εξυπνάδα" των όπλων α- υξήθηκε κατά πολύ σε σχέση με το παρελθόν. Προκειμένου λοιπόν να ανταποκριθούν στις αυξανόμενες απαιτήσεις του μέλλοντος και ειδικά του έτους "2025", εστίασαν την προετοιμασία τους στις παρακάτω κατευθύνσεις. 1. Το προσωπικό της αεροπορίας θα πρέπει να ξεφύγει από τα σημερινά επίπεδα γνώσης και να επιμορφωθεί σε περισσότερους τομείς πέραν του άμεσου ενδιαφέροντός του, σε συμφωνία με την τεράστια αύξηση της τεχνολογίας. 2. Η φιλοσοφία και η κατεύθυνση των αεροπορικών επιχειρήσεων θα πρέπει κινηθεί από τον αέρα και το Διάστημα που είναι τώρα, στο Διάστημα και τον αέρα (εδώ μετράει η αναλογία). 3. Η ευθύνη της ανάπτυξης κρίσιμης τεχνολογίας θα πρέπει να μετακινηθεί από την Κυβέρνηση στη Βιομηχανία. 4. Η επιρροή, η επίδραση και η επιβολή, θα εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τις πληροφορίες και λιγότερο από τις βόμβες. 5. Η στρατιωτική εκπαίδευση θα αλλάξει, από άκαμπτη και αυστηρή που είναι τώρα θα γίνει περισσότερο ε- υαίσθητη. Το προσωπικό θα πρέπει να ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 37

40 προετοιμασθεί εκτός από τεχνολογικά και πνευματικά. Μετά τα παραπάνω, η τελική διαπίστωση είναι ότι προκειμένου οι ΗΠΑ να μπορέσουν να διατηρήσουν την παγκόσμια υπεροχή τους στον αέρα και στο Διάστημα μέχρι το 2025, θα πρέπει να πάρουν τις παραπάνω αποφάσεις τώρα. Αυτές είναι σε γενικές γραμμές οι κατευθύνσεις και οι περιοχές ενδιαφέροντος των Αμερικανών, που θα χαρακτηρίσουν για τα επόμενα 30 περίπου χρόνια την Αεροπορία τους. ΤΙ ΕΚΑΝΑΝ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ Η μελέτη "2025" ήταν αποτέλεσμα ενός έτους σκληρής εργασίας το διάστημα , με σκοπό να δοθεί α- πάντηση στο ερώτημα: Τι δυνατότητες θα πρέπει να έχει η USAF το έτος 2025, προκειμένου να μπορεί να υποστηρίξει με επιτυχία τα Εθνικά συμφέροντα των ΗΠΑ; Μερικά στατιστικά στοιχεία γιά την μελέτη και το εμπλεκόμενο προσωπικό, αναφέρονται παρακάτω. 1. Χρησιμοποιήθηκαν περισσότερα από 200 άτομα, διαφόρων ειδικοτήτων από το προσωπικό του Αεροπορικού Πανεπιστημίου, όπως: σπουδαστές του AWC (Air War College), του ACSC (Air Command and Staff College) και από προσωπικό υποστήριξης επιστήμονες και τεχνολόγοι από το Αεροπορικό Ινστιτούτο Τεχνολογίας που βρίσκεται στην αεροπορική βάση Πάττερσον στο Οχάιο. 3. Μαθητές από την Σχολή Ικάρων στο Κολοράντο Σπρίνγκς και από τα κέντρα εκπαίδευσης νεοσύλλεκτων από όλη την επικράτεια των ΗΠΑ. 4. Περισσότεροι από 70 προσκεκλημένοι διακεκριμένοι ομιλητές, μέσα στους οποίους περιλαμβάνονται τρανταχτά ονόματα, όπως: ο καθηγητής Alvin Toffler, οι Ναύαρχοι William Owens, Kevin Kelly, Andrew Marshall, Dennis Meadows, Martin Van Creveld και Fritz Ermath. Όλοι αυτοί ήταν ειδικοί σε διάφορους τομείς, όπως: εφευρετικότητα, δημιουργική σκέψη, επικοινωνίες, ενέργεια, προωθητικά συστήματα, Στρατιωτική Ιστορία, Διεθνείς σχέσεις κλπ. Επιπλέον, ήταν συγγραφείς, παραγωγοί κινηματογραφικών ταινιών και ταινιών video κλπ. 5. Ομάδες από εξωτερικούς συμβούλους και δικαστικούς, πολίτες και στρατιωτικούς, με αποστολή να α- ξιολογούν την ανάπτυξη της έρευνας, ό- σο χρόνο αυτή εξελισσόταν. 6. Επιπλέον, χρησιμοποιήθηκε σαν βάση η έρευνα μιας ομάδας αποστράτων πτεράρχων, όπου μέσα σ' αυτήν την έρευνα έγραφαν τις δικές τους σκέψεις και απόψεις για το συγκεκριμένο θέμα. 7. Τέλος, περισσότερα από 2000 άτομα απ' όλον τον κόσμο, συνέβαλαν μέσω του Internet, στην ολοκλήρωση της έρευνας. Όσον αφορά στη μεθοδολογία που ε- φαρμόσθηκε για την ανάπτυξη αυτής της έρευνας, χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος των πολλαπλών πηγών δεδομένων και ιδεών συνδεδεμένων με ένα μεγάλο αριθμό ηλεκτρονικών υπολογιστών. Προσπάθησαν να προβλέψουν τις αλλαγές 38 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

41 που θα επέλθουν την επομένη 30ετία, ε- πισημαίνοντας τις δυσκολίες που έχει μια τέτοια πρόβλεψη. Για μερικά άλλα πράγματα στην παρούσα έρευνα δεν ασχολήθηκαν καθόλου. Για παράδειγμα: δεν ασχολήθηκαν με την σύγκριση των ήδη υπαρχόντων συστημάτων με τα α- νάλογα υποθετικά. Ακολούθως και προκειμένου να καταδείξουν την αξία τέτοιων μελετών, την δυσκολία της πρόβλεψης και την αδυναμία της σύγκρισης, παραθέτουν παραδειγματικά κατάλογο με σημερινές ανακαλύψεις και συστήματα (Cellular Phones, Cable TV, CNN, Laser Guided Munitions, F-16s, F- 22s, F- 117s, B-1s, B- 2s, κλπ.), τα οποία δεν υπήρχαν πριν από 30 χρόνια σε αντίθεση με τα παλαιά: (Black and White TV, AM only in car radios, F-4s, F-100s, F- 104s, κλπ.), τονίζοντας την ύπαρξη των παρακάτω προβλημάτων κατά την πρόβλεψη. 1. Πρώτον, ο κίνδυνος της υπόθεσης, που συνίσταται στην διαφορά που υπάρχει από το τι μπορώ να κάνω και του τι θα ήθελα να κάνω. Σ' αυτή την περίπτωση, η τεχνολογία είναι αυτή που οδηγεί τη σχεδίαση και όχι το αντίθετο. 2. Δεύτερον, ο κατ ευθείαν συσχετισμός του μέλλοντος με τις σημερινές υποθέσεις. Αυτό είναι αναπόφευκτο και γίνεται διότι εστιάζουν σε ένα υποθετικό πίνακα προβλημάτων και δυνατοτήτων, ο οποίος είναι πολύ μικρός σε σχέση με αυτόν που θα συναντήσουν πραγματικά. 3. Το τρίτο πρόβλημα είναι το αντίθετο του προηγουμένου. Εδώ, φοβούνται ότι σε μερικά σημεία μπορεί η φαντασία τους να είναι πιο μπροστά απ' ότι αυτοί ή άλλοι (ανταγωνιστές ή αντίπαλοι) είναι ικανοί να κάνουν και βέβαια στο χρονικό διάστημα που αυτοί μπορούν να προβλέψουν. Τέλος, η έρευνα αποτελεί μια ολοκληρωμένη μελέτη και περιλαμβάνει 41 συμπεράσματα από μια ποικιλία θεμάτων. Καλύπτει δε ένα όγκο από σελίδες. ΤΙ ΕΜΑΘΑΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ " Εάν πρέπει να πολεμήσουμε, θα πρέπει να προετοιμαστούμε γι' αυτό και να είμαστε έτοιμοι να το κάνουμε από τον "λαιμό και πάνω" και όχι από τον "λαιμό και κάτω". - Jimmy Doolittle Εδώ, αναφέρουν ότι ανακάλυψαν έ- ναν αριθμό από εναλλακτικά μελλοντικά σενάρια. Δύο σημαντικές δυνάμεις ή "οδηγοί" βοήθησαν αυτούς για να δώσουν μορφή σ' αυτά τα σενάρια: 1. Ο πρώτος "οδηγός" ήταν ο βαθμός της αλλαγής περιβάλλοντος και το πιθανό "χάσιμο" μέσα στο χάος των τεχνολογικών εξελίξεων, ο οποίος βαθμός αλλαγής μπορεί να κυμαίνεται από τον ε- λάχιστο (αναγκαστικό), μέχρι και τον αντιπροσωπευτικό (ιδεατό). Όταν μιλούν για "ελάχιστο βαθμό", εννοούν ότι η ανάπτυξη των τεχνολογικών ανακαλύψεων μπορεί να συμβεί και ταυτόχρονα τα έθνη θα μπορούν να ε- λέγχουν τα τεχνολογικά μονοπώλια και να προφυλάσσουν τα πλεονεκτήματα που προκύπτουν από αυτά. Αντίθετα, ό- ταν μιλούν γιά "αντιπροσωπευτικό βαθμό", -στην προσπάθειά τους να προβλέψουν το μέλλον- εννοούν ότι η τεχνολογική επανάσταση είναι πιθανή και τότε τα έθνη δεν θα μπορούν να την ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 39

42 ελέγξουν ούτε αυτήν αλλά ούτε και τα μονοπώλια που θα παρουσιασθούν. Ακόμη, σ' αυτήν την περίπτωση δεν θα είναι ικανοί να προφυλάξουν και τα πιθανά πλεονεκτήματα που θα τους προκύψουν. 2. Ο δεύτερος "οδηγός", είναι η φύση της Παγκόσμιας Ισχύος- Κουλτούρας, Πολιτικής, Στρατιωτικής και Οικονομικής κατάστασης. Ειδικότερα, τους ενδιαφέρει το πως θα παρουσιασθεί η εικόνα των παραπάνω παραγόντων κατά την μετάβασή τους από μια συγκεντρωτική φύση σε μια αποκεντρωτική. Η αμερικανική άποψη γι' αυτό το θέμα εστιάζεται σ' ένα μοντέλο που θα αλλάζει τον χαρακτήρα του από τοπικό σε παγκόσμιο (Παγκοσμιοποίηση). Το μεγάλο μάθημα που βγαίνει απ' αυτή την μετάλλαξη των χωρών είναι ότι ο αριθμός αυτών θα α- υξάνει σε αντίθεση με τον ρόλο που αυτές θα μπορούν να παίξουν στα παγκόσμια ζητήματα, ο οποίος και θα μειωθεί σημαντικά. Από την άλλη μεριά, μπορεί να εμφανισθούν συμμαχίες και αυτοκρατορίες, αλλά τα έθνη θα βλέπουν ότι η επιρροή που είχαν τον 20ο αιώνα στις χώρες τους θα φαντάζει μακρινό όνειρο τον 21ο αιώνα και θα βλέπουν να μεταλλάσσονται σε non- state οντότητες. Συνεπεία αυτών, οι Αμερικανοί θέλουν να είναι ικανοί από τώρα να γνωρίζουν, να επικοινωνούν και να δρουν αποφασιστικά μέσα από τη δυνατότητα της γρήγορης εξάπλωσης των απαιτουμένων στρατιωτικών δυνάμεών τους σε παγκόσμια βάση. Πιστεύουν ότι το "2025" οι μάχες μεταξύ εξελιγμένων βιομηχανικά χωρών δεν θα γίνονται απαραίτητα για να καταλάβουν ή να ανακαταλάβουν εδάφη. Ακόμη, αυτές μπορεί να μην συμβούν 40 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

43 καθόλου και επί της επιφανείας της γης. Αλλά και αν συμβεί αυτό, οι δυνάμεις του Στρατού και του Ναυτικού θα αποφασίσουν να δράσουν αφού πρώτα εκμεταλλευτούν τα προνόμια που τους ε- ξασφαλίζουν η Αεροπορική και Διαστημική Ισχύς. Οι μάχες περισσότερο θα εστιασθούν στην περιοχή του Διαστήματος και του Κυβερνοχώρου. Ό- ποιος μπορέσει να κατέχει τον έλεγχο της ροής των πληροφοριών και της γνώσης, αυτός θα είναι και ο πραγματικός νικητής. Δεν είναι οι πληροφορίες μόνες τους αυτές καθ' αυτές που κάνουν την διαφορά, αλλά η αρχιτεκτονική και η υποδομή αυτών κατά την συλλογή, κατοχή και διανομή τους. Δεν αποκλείουν ακόμη την ύπαρξη μεμονωμένων καταστάσεων σαν της Ρουάντα, τονίζουν όμως την κάθετη αντίρρηση εμπλοκής των σε άλλη παρόμοια περίπτωση, έστω και αν πρέπει ή αν προκληθούν να εμπλακούν. Επισημαίνουν την αύξηση του αριθμού των χωρών που θα έχουν στο μέλλον τη δυνατότητα να εκτοξεύουν δορυφόρους για διαφόρους σκοπούς, παρ' ό- λα αυτά όμως θεωρούν ότι αυτές οι χώρες δεν θα μπορούν να διενεργήσουν συνεχόμενες μάχες υψηλής τεχνολογίας για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Από την άλλη πλευρά πιστεύουν για τον εαυτό τους ότι με τις κατάλληλες επενδύσεις που εισηγούνται να κάνουν σε τομείς, όπως συστήματα πληροφοριών, συστήματα λήψης αποφάσεων και αρχιτεκτονικής επικοινωνιών, θα συνεχίσουν να κατέχουν τον έλεγχο της αεροπορικής ισχύος, αναγνωρίζοντας ό- μως και στον εαυτόν τους κάποια δυσκολία να μπορούν να ανταποκριθούν ικανοποιητικά σε έναν αποτελεσματικό συναγωνισμό και σε πολλαπλές εχθροπραξίες. Μέσα στην έρευνα "2025", προβλέπεται ότι θα προκύψουν και κάποιες άλλες τεχνολογικές ανακαλύψεις. Τέτοιες είναι οι βελτιώσεις ποιότητας και ποσότητας στους δορυφόρους, βελτιωμένα μη επανδρωμένα τηλεκατευθυνόμενα αφη για αναγνώριση και επίθεση ε- ναντίον ειδικών στόχων, καθώς και αεροδιαστημικά οχήματα (Transatmospheric vehicles) υψηλής ε- νέργειας, Laser κλπ. Από την άλλη πλευρά δεν βλέπουν κάποια βελτίωση σε ε- πανδρωμένες ρουκέτες, "έξυπνους" δορυφόρους και μόνιμες επανδρωμένες στρατιωτικές αποστολές στο Διάστημα. Τέλος, τονίζουν ότι η επιχειρησιακή ανάλυση και η σημασία της εστίασης της σκέψης στη σχεδίαση υπαινίσσεται την ανάμιξη της τεχνολογίας γύρω από την συγχώνευση δεδομένων, πηγών ισχύος, μικρομηχανικών συσκευών και προηγμένων υλικών. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ "Το "Παρελθόν" πέρασε, τελείωσε. Το "Μέλλον" δεν υπάρχει. Αυτό αρχίζει να δημιουργείται μικροδευτερόλεπτο το μικροδευτερόλεπτο από το κάθε τι που ζει και σκέπτεται μέσα στο Σύμπαν". - Dr Edward Teller, (Lecture to Participants in SPACE CAST 2020). Οι συγγραφείς της μελέτης θέλοντας να δώσουν μια αίσθηση πραγματικότητας, αναφέρουν ότι το υλικό αυτής της μελέτης δεν είναι μια επένδυση στην Τεχνολογία και στα συστήματα που πα- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 41

44 ρουσιάζουν, αλλά μια σειρά από σκέψεις οι οποίες εκτείνονται από την προσπάθεια να προβλέψουν ένα εναλλακτικό μέλλον και τη διαμόρφωση μιας ανεπτυγμένης Στρατηγικής μέχρι το πως αυτά τα συστήματα θα συνεργασθούν ομαλά με τον κόσμο του 2025, όπως αυτοί τον φαντάζονται. Σημειολογικά καταλήγουν στις κατωτέρω επιπτώσεις: 1. Όλα ακολουθούν το ρεύμα της Τεχνολογίας. Το να καταφέρεις να κρατήσεις την αεροπορική υπεροχή θα γίνει ένα πολύ δύσκολο πράγμα αλλά θα παραμείνει εφικτό. Γι' αυτό λοιπόν, θα πρέπει να γίνονται επενδύσεις στις τεχνολογίες, οι οποίες θα βελτιώσουν την ε- τοιμότητα αντίδρασης, την ικανότητα λήψης αποφάσεων και τις αρχιτεκτονικές των επικοινωνιών. 2. Ακόμη, αναγνωρίζουν ότι και άλλα κράτη στο μέλλον ίσως θα μπορέσουν να αναπτυχθούν στους τομείς της Τεχνολογίας και των Πληροφοριών, ι- κανότητες που έχουν σχέση με την Αεροπορική Ισχύ και την εκμετάλλευση του Διαστήματος. Ταυτόχρονα όμως προβλέπουν ότι κανένα από αυτά τα κράτη δεν θα μπορέσει να συναγωνισθεί τις ΗΠΑ στο ίδιο επίπεδο ανάπτυξης. Τα παραπάνω υποστηρίζουν ότι μπορεί να συμβούν υπό την προϋπόθεση ότι αυτοί θα συνεχίσουν στο μέλλον να εργάζονται "εξυπνότερα" και σκληρότερα από τους άλλους. 3. Μια άλλη διαπίστωση που έκαναν είναι ότι: έχουν μια ευκαιρία να ε- πιτύχουν ολοκληρωτική επικράτηση, α- πέναντι σε μια επίδειξη ισχύος εναντίον τους, με την αντίταξη μεγαλύτερης ισχύος στην επιδεικνυόμενη ισχύ ή αδυναμία (λίαν επίκαιρο). Για παράδειγμα, τέτοια δεξαμενή ισχύος θεωρούν την ύπαρξη εξελιγμένων πυρηνικών και βιολογικών όπλων. Το κλειδί για να ε- πιτύχουν να κρατήσουν την υπεροχή- η οποία εύκολα μπορεί να αλλάξει χέρια - βρίσκεται στην διασύνδεση ολοκληρωμένων πληροφοριών στον αέρα και στο Διάστημα. Αυτό ακριβώς προσφέρει αυτή η μελέτη, τρόπους δηλ. με τους ο- ποίους κάποιος μπορεί να αυξήσει την Ισχύ του χρησιμοποιώντας την υπεροχή του στον αέρα και στο Διάστημα. Ακόμη τονίζουν την αποκέντρωση του συστήματος C3. Η Διοίκηση, ο Έλεγχος και οι Επικοινωνίες (Command, Control, and Communication) πρέπει να είναι ξεχωριστές πράξεις. Οι πληροφορίες δεν είναι μια απλή δουλειά για κάποιον αξκό ενός επιτελείου, αντίθετα αποτελεί μια καθαρά επιχειρησιακή απασχόληση. Η σωστή ή η μη σωστή εκμετάλλευσή τους μπορεί να αποβεί το ίδιο χρήσιμη όσο και θανατηφόρα. Συνεχίζοντας την παράθεση των επιπτώσεων που προβλέπονται μέσα στην μελέτη, μπορούμε να αναφέρουμε και τα παρακάτω. 1. Η υπεροχή μπορεί να έρθει τόσο μέσα από την προχωρημένη σκέψη γύρω από την υιοθέτηση των σημερινών δυνατοτήτων και την γρήγορη διασύνδεσή τους με τις υφιστάμενες τεχνολογίες, ό- σο και μέσα από την ανάπτυξη διαφόρων καινοτομιών- εντυπωσιακών ανακαλύψεων και επαναστατικών μεθόδων. 2. Η ενθάρρυνση και η εμπιστοσύνη στην Τεχνολογία και η δυνατότητα να α- ναπτύξει κάποιος αυτήν πολύ γρήγορα, θα κάνει πολλές αποστολές που σήμερα 42 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

45 εκτελούνται με επανδρωμένα αφη, να μπορούν να εκτελεσθούν στο μέλλον με μη επανδρωμένα. 3. Η εμφάνιση των επαναστατικών τεχνολογιών στον τομέα των πληροφοριών στο μέλλον θα συμβεί τόσο πολύ γρήγορα, ώστε εάν κάποιος θέλει να συνεχίσει να συναγωνίζεται επιτυχημένα, θα απαιτηθεί να συμβούν δραματικές αλλαγές στον σχεδιασμό, στην οικονομική υποστήριξη και στην βελτίωση της ικανότητας επιτυχίας. 4. Προβλέπουν ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ στο μέλλον όλο και περισσότερο θα απεμπλακεί από το να είναι παραγωγός και ιδιοκτήτης στρατιωτικών τεχνολογιών και θα μετασχηματισθεί σε χρήστη, κάτοχο ή και ενοικιαστή ανεπτυγμένων εμπορικών προγραμμάτων με στρατιωτικές εφαρμογές. 5. Από την άλλη πλευρά, η Αμερικανική Αεροπορία θα πρέπει να κυνηγήσει την εκμετάλλευση των πληροφοριών και του Διαστήματος με την ίδια θέρμη που αγκάλιασε την πτήση στον αέρα. Ο πρωτοπόρος θεωρητικός της αεροπορικής Ισχύος Ιταλός στρατιωτικός Giulio Douhet έλεγε. " ότι η νίκη χαμογελάει σ' αυτούς που προβλέπουν τις αλλαγές στον χαρακτήρα του πολέμου και όχι σ' αυτούς που περιμένουν να προσαρμόσουν τους εαυτούς τους σ' αυτές τις αλλαγές, αφού όμως συμβούν πρώτα". 6. Τέλος, τονίζουν ότι, εάν κάποιος θ- έλει να παρακολουθήσει την Επανάσταση στα Στρατιωτικά ζητήματα, θα πρέπει οπωσδήποτε να επενδύσει και στην Επανάσταση στην Στρατιωτική Εκπαίδευση. "Έξυπνα" συστήματα σε συνδυασμό με ένα ασταθές και ευμετάβλητο μέλλον, χρειάζονται και "έξυπνους" μαχητές. Ακόμη, αν κάτι θα πρέπει να περιμένει κάποιος από μια μελέτη που έχει γίνει από σπουδαστές που φοίτησαν στην Σχολή Επιτελών Διοίκησης Αεροπορίας (ACSC) και στην Σχολή Πολέμου Αεροπορίας των ΗΠΑ (AWC), αυτό θα ήταν η προσυπογραφή της αξίας της Εκπαίδευσης. Απ' την άλλη πλευρά, επισημαίνουν ότι δεν θα αναμενόταν απ' αυτούς, τους μελλοντικούς Ηγέτες, να ε- κφράσουν την ανησυχία τους για τις α- νακολουθίες και τις αδυναμίες των σημερινών επαγγελματικών στρατιωτικών συστημάτων εκπαίδευσης, τα ο- ποία τους προετοιμάζουν για να αντιμετωπίσουν τις αυριανές προκλήσεις. Ε- πιπλέον, τονίζουν την ανάγκη για προβληματισμό και σκέψη γύρω από το μέλλον και εναλλακτικές μελλοντικές καταστάσεις με όραμα. Τέλος, αναφερόμενοι στους αρχαίους Έλληνες μαχητές, δηλώνουν ότι μελετώντας τους έμαθαν ότι. "Οι δυνατοί κάνουν αυτό που επιβάλλεται να κάνουν, οι αδύνατοι κάνουν αυτό που μπορούν να κάνουν". Η προσπάθεια, τονίζουν, μέσα από μια ελλειμματική εκπαίδευση μας κάνει αδύναμους, όταν κάνουμε μόνον ό,τι ε- μείς μπορούμε να κάνουμε, παραβλέποντας να κάνουμε ότι εμείς καλούμεθα να κάνουμε, προκειμένου να προετοιμασθούμε για το μέλλον που εμείς επιθυμούμε. Τι σημαίνει: VIGILANT EDGE; ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 43

46 αέρα και του Διαστήματος. Πιο συγκεκριμένα, προσδιορίζει μια κατάσταση πλεονεκτήματος και υπεροχής, είναι ένα σενάριο στο οποίο δηλώνονται και περιγράφονται τα μέσα που χρειάζονται προκειμένου να πετύχει κάποιος τον στόχο του και να φτάσει με επιτυχία στο τέλος της προσπάθειάς του. ΜΕΡΟΣ 2Ο Figure 1. Alternative Futures strategic Planning Space. "Μεθοδολογία και Συμπεράσματα" ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ " Τίποτα δεν είναι σίγουρο σήμερα, εκτός από του ότι υπάρχουν αναρίθμητες αβεβαιότητες. Αυτό το συμπέρασμα εξάγεται εύκολα, διότι απλά από μόνο του αποτελεί μια ζωτικής σημασίας καλή α- ρχή, για προετοιμασία αντιμετώπισης των επερχομένων αλλαγών και βέβαια είναι πολύ καλύτερα έτσι, από το να μείνει κάποιος τυφλός και να αγνοήσει ότι ο κόσμος μας αλλάζει και πως; " Οι συμμετέχοντες έχοντας δουλέψει επί 10 μήνες στο πρόγραμμα "2025" πιστεύουν ότι έμαθαν πολλά πράγματα γύρω από το πως θα πορευτούν επιτυχώς προς το Ακόμα, πιστεύουν ότι ε- κείνο που τους έκανε να ασχοληθούν και να βρεθούν μέλη αυτής της ομάδας ήταν το "Vigilant Edge". Η λέξη "Vigilance" έχει διάφορες ε- ρμηνείες. Σημαίνει ανησυχία, επαγρύπνηση, παρατηρητικότητα στο να α- νακαλύπτεις τον κίνδυνο, εφαρμόζοντας σταθερή και συνεχόμενη παρατήρηση. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να είσαι ανά πάσα στιγμή έτοιμος και καλά προετοιμασμένος. Είναι με λίγα λόγια η συνέχεια του όρου "Situational Awareness". "Edge", αυτή η λέξη αντιπροσωπεύει την τομή διαφόρων ιδεών. Εδώ φανερώνει περιοχή. Στην περίπτωση του "2025" αναφέρεται στην περιοχή του - Paul Kennedy (Preparing for the twenty-first Century) Η ομάδα του "2025", μελέτησε διάφορες μεθοδολογίες προκειμένου να ε- πιλύσει το πρόβλημά της. Κατέληξε λοιπόν στην ίδια μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε παλαιότερα και για την εκπόνηση της προηγουμένης έκδοσης του "SPACE CAST 2020". Η μεθοδο- 44 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

47 λογία αυτή στηρίχθηκε στον συνδυασμό της επιλογής εναλλακτικών μελλοντικών σεναρίων μέσα από την διαδικασία της Επιχειρησιακήςανάλυσης, ε- στιάζοντας στο μοντέλο της καλύτερης λύσης. Μετά από λεπτομερή ανάλυση, τα ε- ναλλακτικά μελλοντικά σενάρια της μελέτης, τα οποία στηρίχθηκαν επάνω στην μελέτη της αμερικανικής γνώμης για τα παγκόσμια δρώμενα, του πλέγματος της παγκόσμιας ισχύος και της σχέσης της διαφοράς του βαθμού ανάπτυξης της οικονομίας και της τεχνολογίας,απεικονίζονται παραστατικά στο παρακάτω διάγραμμα. Από τους οκτώ κόσμους του μέλλοντος που βρίσκονται στις γωνίες του ανωτέρω σχεδιαγράμματος, η ομάδα μελέτης του "2025" επέλεξε να εξετάσει τέσσερις, αυτούς που παρουσίαζαν τις περισσότερες προκλήσεις για τον στρατό των ΗΠΑ, το έτος Πέραν αυτών, οι υποδιοικητές των μεγαλυτέρων Διοικήσεων των Αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων, ζήτησαν να εκθέσουν και μια σύντομη τοποθέτηση για τον πέμπτο κόσμο (Halves and Half Naughts)- αυτός αντιπροσωπεύει ένα τετράγωνο κόσμο στο μέσον των δυνατοτήτων και μια περιγραφή των στρατιωτικών δυνάμεων σε έναν κόσμο ο οποίος έχει απόλυτα διαιρεθεί σε πλούσιους και φτωχούς- και τον έκτο (Crossroads 2015). Σ' αυτόν τον έκτο κόσμο οι ΗΠΑ θα πρέπει να μάχονται με τις προγραμματισμένες γι' αυτούς δυνάμεις από το 1996 έως το Αυτοί οι έξι κόσμοι αναλύονται παρακάτω και αποτελούν το περιβάλλον σχεδίασης μέσα στο οποίο η ομάδα έκανε τις μελέτες της στα συστήματα, στις επερχόμενες τεχνολογίες και στις ιδέες ενεργείας στις επιχειρήσεις, αντικείμενα που αποτέλεσαν και τον κύριο όγκο της μελέτης. Μια σύντομη περιγραφή των ανωτέρω μελλοντικών κόσμων παρατίθεται παρακάτω. Gulliver's Travails Αυτός είναι ένας κόσμος που διακρίνεται από ασυγκράτητο εθνικισμό, τρομοκρατία που πατρονάρεται από έθνη και από μη εθνικές Οργανώσεις και από ρευστές και ευμετάβλητες συμμαχίες. Εδαφικές διεκδικήσεις, Εθνικός συναισθηματισμός και πολλαπλασιασμός των προσφύγων αποτελούν "ανάπτυξη". Ακόμη οι ΗΠΑ θεωρούν ότι έχουν και θα έχουν στο μέλλον κατακλυσθεί από εκκλήσεις παγκοσμίως, όπου θα τους ζητείται να επέμβουν για ανθρωπιστικούς λόγους, συμμετοχή σε αποστολές για την διατήρηση της ειρήνης και για πρόληψη της τρομοκρατίας. Χαρακτηριστικά, οι ίδιοι λένε ότι προσπαθούν να γίνουν παγκόσμιοι αστυνόμοι, πυροσβέστες, ιατροί, κοινωνικοί εργάτες, χρηματοδότες και ταχυδρόμοι. Zaibatsu Το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του κόσμου είναι ότι η παγκόσμια ισχύς είναι συγκεντρωμένη σε λίγους σχηματισμούς- συμμαχίες με πολυεθνικές συνεργασίες. Digital Cacophony (Ψηφιακή Κακοφωνία) Αυτός είναι ο πιο τεχνολογικά προη- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 45

48 γμένος κόσμος, που είναι το αποτέλεσμα μιας αυξημένης ιδιωτικής πρωτοβουλίας, αλλά ταυτόχρονα μιας ελαττωμένης κατάστασης πειθαρχίας και εξουσίας. Ένας κόσμος που χαρακτηρίζεται από φόβο, άγχος και αβεβαιότητα. Τεχνολογικές εξελίξεις, παγκόσμιες βάσεις δεδομένων, βιοτεχνολογία, τεχνητά όργανα ανθρωπίνου σώματος και διασκέδαση μέσω της εικονικής πραγματικότητας, είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά αυτού του κόσμου. King Khan (Βασιλιάς Χαν) Εδώ, αυτός ο κόσμος περιλαμβάνει μια στρατηγική έκπληξη η οποία έχει σχέση με το σχέδιο ανάπτυξης ενός τεράστιου "Σινο- κολοσσού" κράτους, που περιλαμβάνει την Κίνα, την Ταϊβάν, την Μαλαισία, την Σιγκαπούρη και το Χονγκ- Κονγκ. Οι Αμερικανικές εκτιμήσεις για κυριαρχία σ' αυτή την περιοχή περνούν μέσα από την οικονομική κυριαρχία πάνω σ' αυτά τα κράτη. Αυτό το πράγμα όμως φοβούνται ότι θα μειώσει κατά πολύ το μέγεθος του Στρατιωτικού προϋπολογισμού τους. Halves and Half Naughts (Διχασμοί και Αστάθειες) Αυτός είναι ένας κόσμος όπου συντελούνται μαζί αλλαγές στην κοινωνική υποδομή και στις καταστάσεις ασφάλειας. Η κύρια πρόκληση για ένα στρατό είναι να βρεθεί προετοιμασμένος να αντιμετωπίσει πολλαπλές απειλές μέσα σε ένα κόσμο που κυριαρχείται από συγκρούσεις μεταξύ διχασμένων θεωριών. Ο κόσμος αυτός βρίσκεται χωρισμένος στα δύο. Το ένα μέρος που είναι και το μικρότερο (15%), είναι υγιές, τεχνολογικά προοδευμένο, αποτελεί μειοψηφία, και έχει πολιτική σταθερότητα ανάμεσα στα κράτη του και τους ανθρώπους του. Το άλλο κομμάτι που είναι και το μεγαλύτερο, είναι το φτωχό, οπισθοδρομικό, άρρωστο, θυμωμένο, αποτελεί πλειοψηφία, και έχει πολιτική αστάθεια ανάμεσα στα κράτη του και στους ανθρώπους του. Crossroads 2015 (Σταυροδρόμι του 2015) Εδώ προβλέπουν ότι θα χρησιμοποιήσουν- ειδικά στην περιοχή των Κούρδων, στην Ευρασία- προγραμματισμένα δυνάμεις, από το για να καταστείλουν μια μεγάλη σύγκρουση. Ακόμα, προβλέπουν διαφωνίες και πιθανή σύγκρουση μεταξύ της Ουκρανίας και της αναγεννημένης Ρωσίας. Επιχειρησιακή Ανάλυση και Μοντέλα Σκέψης Όταν η ομάδα σχεδίασης κατασκεύασε τα εναλλακτικά μελλοντικά σενάρια και εξερεύνησε τις διάφορες τεχνολογίες και τα συστήματα τα οποία ήταν ενδεχόμενο να εμφανιστούν τα επόμενα 30 χρόνια, αμέσως μετά σειρά είχε η ομάδα της επιχειρησιακής ανάλυσης, η οποία έπρεπε να δοκιμάσει σε εξομοίωση πραγματικών καταστάσεων αυτές τις τεχνολογίες και τα συστήματα που είχε αναπτύξει η πρώτη. Τόμοι από Λευκές Βίβλους επεσήμαιναν 25 επερχόμενες τεχνολογίες και ανέπτυσσαν 43 ξεχωριστά οπλικά συστήματα. Υπάρχουν διάφορα συμπεράσματα απ' αυτή την ανάλυση. Πρώτον, οι επενδύσεις που απαιτούνται για την απόκτηση της Ισχύος είναι τρεις φορές μεγαλύτερες απ' αυτές που απαιτούνται για άλλους τομείς. Δεύτερον, υπάρχει μια 46 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

49 μεγάλη ανάπτυξη των Διαστημικών συστημάτων σε σχέση με τα ατμοσφαιρικά. Συστήματα Υψηλής Σημασίας και Απόδοσης Από τα 43 συστήματα που κατέδειξε η μελέτη, τα 10 απ' αυτά ξεχωρίζουν για το μέγεθος της συμβολής τους στην επίτευξη της Αεροπορικής και της Διαστημικής κυριαρχίας το Η μελέτη διαθέτει ένα ξεχωριστό κεφάλαιο όπου αναλύει με λεπτομέρεια αυτά τα συστήματα. Μια σύντομη απαρίθμηση και περιγραφή από τα πιό ενδιαφέροντα ακολουθεί παρακάτω. 1. Global Information Management System (GIMS): Αυτό είναι ένα παγκόσμιο δίκτυο συλλογής, ανάλυσης και διακίνησης πληροφοριών από το έδαφος, τον αέρα και το Διάστημα. 2. Sanctuary Base (SB): Αυτό αποτελεί ένα σύστημα ασφαλείας, το οποίο προσφέρει καταφύγιο και ασφάλεια από επιθέσεις σε διαδρόμους Α/Γ και Π/Γ, α- φη, συστήματα παροχής ισχύος, αποθηκών, χώρων επισκευής αφων, σταθμών Διοικήσεως και Ελέγχου, επικοινωνιών, κομπιούτερ και συστημάτων συλλογής και επεξεργασίας πληροφοριών. 3. Global Surveillance, Reconnaissance and Targeting System (GSRTS): Αυτό είναι ένα σύστημα που βασίζεται σε Διαστημική βάση δεδομένων και έχει την δυνατότητα να δημιουργεί μια εικονική πραγματικότητα από την περιοχή ενδιαφέροντος. Αυτά τα στοιχεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν απ' όλη την αλυσίδα της Διοίκησης. 4. Global Area Strike System (GLASS): Αυτό αποτελείται από ένα υψηλής ενεργείας Laser σύστημα (HEL), ένα κινητό οπλικό σύστημα (KEW) και ένα διατμοσφαιρικό όχημα μεταφοράς (TAV). Το (HEL) αποτελείται από ένα Laser εδάφους και ένα σύστημα καθρεπτών στο Διάστημα, το οποίο αντανακλά την ακτινοβολία προς τον στόχο και επιτυγχάνεται έτσι η κατάδειξη σε μεγάλες αποστάσεις με ασφάλεια του καταδείκτη και ακρίβεια. 5. Uninhabited Combat Air Vehicle (UCAV): Αυτό το μη επανδρωμένο όχημα μπορεί να ενεργήσει και από μόνο του, αλλά και σε συνεργασία με άλλα συστήματα εδάφους- αέρος και διαστήματος. 6. Solar- Powered High Energy Laser System: Αυτό είναι ένα σύστημα που βρίσκεται τοποθετημένο σε Διαστημική Κατασκευή, υψηλής ισχύος, ηλιακής ενέργειας, που εκπέμπει ακτίνα Laser. Μπορεί να προσβάλλει από το διάστημα στόχους που ευρίσκονται στο διάστημα, στον αέρα και στο έδαφος. 7. Attack Micro bots: Αυτά αποτελούν μια κατηγορία πολύ μικρών (μινιατούρες) ηλεκτρομαγνητικών συστημάτων, τα οποία μπορούν να αναπτυχθούν σε μεγάλες ποσότητες και να προσβάλλουν μεμονωμένους στόχους ή ομάδες αυτών. 8. Piloted Single- Stage- to- Orbit Transatmospheric Vehicle: αυτό το σύστημα προσφέρει διαστημική εξυπηρέτηση, χρησιμοποιώντας ένα συνδυασμό από ρουκέτες και υπερηχητική εναέρια τεχνολογία. Το τρανσατμοσφαιρικό όχημα απογειώνεται κάθετα, ανεφοδιάζεται με καύσιμα εν πτή- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 47

50 σει στον αέρα ή στο Διάστημα και μπορεί ακόμα να προσγειώνεται σε συμβατικά αεροδρόμια. Παρατηρήσεις Πολλά από τα κομμάτια της έρευνας σ' αυτό το Α μέρος εστιάζουν στις επιθετικές ικανότητες των ΗΠΑ και στη δυνατότητα να βελτιώσουν το επίπεδο της ετοιμότητας, της εξάπλωσης, της επίδρασης και της ισχύος τους. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΛΕΥΚΗΣ ΒΙΒΛΟΥ Ετοιμότητα "Η Γνώση είναι Ισχύς" - Francis Bacon Εδώ περιλαμβάνονται σε επί μέρους καταγραφές (papers) όλα τα συμπεράσματα που κατέληξε η ομάδα της μελέτης. Αυτά είναι γενικά αλλά και ειδικά. Ξεκινώντας από τα γενικά: 1. Δεν υπάρχει υποκατάστατο για κάποιον προκειμένου να γνωρίσει το περιβάλλον, εκτός από τον ίδιο του τον εαυτό. 2. Είναι πολύ καλύτερο να εφαρμόζει κάποιος νεωτερίστικες μεθόδους και ι- δέες στις αποφάσεις του, παρά να εφαρμόζει φτωχές και παρωχημένες που βασίζονται στην ρουτίνα της γνώσης και της καθημερινότητας. 3. Εάν δεν γνωρίζεις τι πρόκειται να συμβεί, δεν έχεις κανένα σημείο αναφοράς. 4. Οι καλύτερες αποφάσεις παίρνονται όταν υπάρχει γνώση και μεγάλη συγκέντρωση πληροφοριών. 5. Οι επενδύσεις σε καινούργιες και επερχόμενες τεχνολογίες, συστήματα και σενάρια επιχειρήσεων, είναι αυτές που θα αυξήσουν την ετοιμότητα των ΗΠΑ και θα τις οδηγήσουν να κρατήσουν τα σκήπτρα του κόσμου. Ειδικότερα, οι επενδύσεις στους Διαστημικούς αισθητήρες (περιοχή όπου υπερέχουν πάρα πολύ έναντι του υπόλοιπου κόσμου, ιδιαίτερα μετά την διάλυση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης) είναι οι πλέον σημαντικές, διότι η αρχιτεκτονική των σύγχρονων Η/Υ προκειμένου να ανταποκριθεί στις ηυξημένες απαιτήσεις του μέλλοντος χρειάζεται μεγάλη ταχύτητα στην συλλογή, ανάλυση και διανομή των πληροφοριών. 6. Ακόμα, οι Διαστημικές δυνάμεις είναι αυτές που μπορούν να ενεργήσουν σε μεγάλη απόσταση από την ηπειρωτική θέση των ΗΠΑ και να προσφέρουν τον πιο γρήγορο τρόπο για να δει κάποιος τι συμβαίνει στον κόσμο. Τα ειδικά συμπεράσματα αυτού του μέρους αναφέρονται στα παρακάτω θέματα Awareness / Information Concepts and Systems (Ετοιμότητα / Σενάρια και Συστήματα Πληροφοριών). 1. Information Operation: Wisdom Warfare for 2025 (Επιχειρήσεις πληροφοριών: Πόλεμος Γνώσης για το 2015): Αυτό προσφέρει στους Ηγέτες ένα αυτοδύναμο σύστημα πληροφοριών, το ο- ποίο δίδει σ' αυτούς τη γνώση και τα μέσα για να βελτιώσουν την ικανότητές τους στην λήψη αποφάσεων, προκειμένου να επικρατήσουν στο πεδίο της 48 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

51 μάχης. 2. (Worldwide Information Control System) Παγκόσμιο Σύστημα ελέγχου Πληροφοριών: Το WICS είναι ένα σύστημα που προτείνεται σε αντικατάσταση του C4I. 3. (2025 In-Time Information Integration System) 2025, Ολοκληρωμένο Σύστημα Πληροφοριών σε πραγματικό χρόνο: To I 3 S είναι ένα σύστημα που προτείνεται για να συνενώσει όλα τα συστήματα πληροφοριών προκειμένου να επιτευχθεί το κάλλιστο αποτέλεσμα (top sight vision). Organizing for Awareness (Οργάνωση για την Ετοιμότητα). 1. The Command or Control Dilemma: When Technology and Organizational Orientation Collide (Το Δίλημμα του Ελέγχου ή της Διοίκησης: Όταν η Τεχνολογία και η τάση για Ο- ργάνωση συγκρούονται): Στην εποχή των στρατιωτικών πληροφοριών που ζούμε η κατάλληλη επίδειξη οργάνωσης στο μέλλον μπορεί να μην είναι "Έλεγχος και Διοίκηση" αλλά "Έλεγχος" ή "Διοίκηση". 2. Joint Readiness Assessment and Planning Integrated Decision System (Ολοκληρωμένο Σύστημα αποφάσεων για Σχεδίαση και Εφαρμογή Συνδυασμένης Ετοιμότητας): Το JRAPIDS προσφέρει στους Διοικητές του 2025 ένα πιο κατανοητό και ολοκληρωμένο σύστημα ετοιμότητας Δυνάμεων, προκειμένου να μπορεί να ικανοποιεί ταυτόχρονα πολλές αποφάσεις. 3. Virtual Integrated Planning and Execution Resource System: The High Ground of 2025 (Ολοκληρωμένο Σύστημα δημιουργίας Εικονικής Σχεδίασης και Εκτέλεσης): To VIPERS προσφέρει υποστήριξη στην μάχη και έχει καλύτερες δυνατότητες από κάθε άλλο παλαιότερο. Αποτελεί το μάτι του Διοικητού στο πεδίο της μάχης κατά την διάρκεια εκτέλεσής της. 4. The Man in the Chair: Cornerstone of Global Battle Space Dominance (Ο άνθρωπος στην καρέκλα: Ο Ακρογωνιαίος λίθος της επικράτησης στο παγκόσμιο πεδίο της μάχης στο διάστημα): Το MITCH παρέχει την δυνατότητα της σωστής πληροφόρησης, στον σωστό άνθρωπο, την σωστή στιγμή. Education and Training for Awareness (Μόρφωση και Εκπαίδευση για την Ετοιμότητα). 1. Brilliant Warrior (Ευφυής Μαχητής): Εδώ περιγράφουν τα στάνταρ και τις διαδικασίες που πρέπει να έχει και να ακολουθήσει ένα σύστημα Στρατιωτικής επαγγελματικής εκπαίδευσης (PΜΕ), που θα προετοιμάζει τους Ηγέτες προκειμένου να μπορούν να ανταποκριθούν με επιτυχία σε όλες τις μελλοντικές καταστάσεις. 2. Brilliant Force and the Expert Architecture that supports It (Ευφυείς Δυνάμεις και εξειδικευμένη δομή που να υποστηρίζει αυτές): Εδώ παρουσιάζουν μια νέα αρχιτεκτονική ενός συστήματος Στρατιωτικής Μόρφωσης και Εκπαίδευσης, το οποίο θα παράγει ευφυείς δυνάμεις, ικανές να συναντήσουν με επιτυχία τις προκλήσεις του Brilliant Warrior: Information ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 49

52 Technology Integration in Education and Training (Ευφυής Μαχητής: Ολοκληρωμένη Τεχνολογία Πληροφοριών στην Μόρφωση και στην Εκπαίδευση): Ο σκοπός αυτού του μέρους της μελέτης είναι να ερευνήσει και να προτείνει πως οι εναέριες και διαστημικές Δυνάμεις του 2025 θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν την τεχνολογία των πληροφοριών για να μορφώσουν και να εκπαιδεύσουν το προσωπικό τους. Διαδρομή και Παρουσία "Ικανότητα για πόλεμο, σημαίνει Ι- κανότητα στις κινήσεις". - Ναπολέων Σε πολλές περιπτώσεις το να είσαι ι- κανός να φθάσεις σε συγκεκριμένο μέρος, στον συγκεκριμένο χρόνο, με συγκεκριμένες δυνατότητες αποτελεί έ- να μέρος της λύσης του προβλήματος. Για τις ΗΠΑ, δυνατότητα παγκόσμιας διαδρομής και παρουσίας σημαίνει να μπορεί να αναπτύσσεται σε οποιοδήποτε μέρος της γης με ελάχιστη προειδοποίηση, σε διάστημα ωρών και όχι ημερών ή εβδομάδων. Όλη αυτή η μελέτη παρουσιάζεται στα παρακάτω επί μέρους papers. 1. Διοικητική Μέριμνα. 2. Αερομεταφορές. 3. Προμήθειες και Βάσεις. Ισχύς και Επιρροή "Ισχύς, η οποία καθοδηγείται από λάθος υψηλούς στόχους, διασπείρει τον ό- λεθρο. Το ίδιο συμβαίνει όταν υψηλοί στόχοι υποστηρίζονται από λάθος Ισχύ". - Θεόδωρος Ρούσβελτ Οι Αμερικανοί πιστεύουν ότι ο όρος Εθνική Άμυνα δεν περιορίζεται μόνο στα πλαίσια της εθνικής τους επικράτειας, αλλά όπου υπάρχουν ανά τον κόσμο εθνικά συμφέροντα. Προκειμένου να καταφέρουν μέχρι το 2025 να υποστηρίξουν με επιτυχία αυτά τα εθνικά τους συμφέροντα, σχεδιάζουν την χρησιμοποίηση φονικών και μη όπλων. Η ισχύς που προέρχεται από την χρησιμοποίηση αυτών των όπλων κρίνεται από αυτούς πολύ κρίσιμη για την εθνική τους δυνατότητα για επιβίωση. Αυτή έχει πολλές και διαφορετικές διαστάσεις: Τακτική, Στρατηγική, Συμβατική, Πυρηνική, Χημική και Βιολογική. Σ' αυτό το κομμάτι της μελέτης βρίσκεται συγκεντρωμένη μια έρευνα ενός αριθμού συστημάτων, τεχνολογιών και σεναρίων επιχειρήσεων, με τα οποία οι ΗΠΑ μπορούν να διατηρήσουν και να παραμείνουν στην τεχνολογική τους υπεροχή και ακόμη να διατηρήσουν το υπέρ αυτών πλεονέκτημα έναντι οποιουδήποτε αντιπάλου επιχειρήσει να αμφισβητήσει την κυριαρχία τους στον 21ο αιώνα. Προκειμένου να πετύχουν τα παραπάνω εισηγούνται τα παρακάτω σενάρια επιχειρήσεων: 1. Αποστολές συνόρων: Ειρηνική ε- πικράτηση του Διαστήματος (Frontier Missions: Peace- Space Dominance). 2. Επιχειρήσεις Πληροφοριών: Μια νέα ικανότητα μάχης (Information Operations: A New War Fighting Capability). 3. Επίθεση Πληροφοριών: Πόλεμος πληροφοριών το 2025 (Information Attack: Information Warfare in 2025). 50 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

53 4. Μια αντίθετη άποψη για τον Στρατηγικό πόλεμο στον αέρα και στο Διάστημα (A Contrarian View of Strategic Aerospace Warfare). Ως προς τους ρόλους και τις αποστολές, αυτοί προτείνουν τα παρακάτω είδη 1. Απαγόρευση- Απομόνωση. 2. Απευθείας προσβολή. "Ένα στρατηγικό κτύπημα το 2025". 3. Εγγύς Αεροπορική Υποστήριξη. 4. Αντεπίθεση. 5. Αεράμυνα. 6. Εφαρμογή επιθέσεων πολλαπλών κυμάτων. 7. Αποστολές Εδικών Δυνάμεων. Ως προς τα συστήματα επιθέσεως. 1. Υπερηχητικό αφος επίθεσης. 2. Το μη επανδρωμένο επιθετικό αεροπλάνο του 2025 Ως προς τα Διαστημικά επιθετικά συστήματα. 1. Διαστημικές επιχειρήσεις μέσα από το Παγκόσμιο εναέριο σύστημα επίθεσης. Ως προς τις επιθέσεις πληροφοριών 1. Πόλεμος ενημέρωσης: Μείωση των πληροφοριών- Ψυχολογικές επιχειρήσεις. 2. Επιχειρήσεις με την χρήση πολλαπλών κέντρων ελέγχου και Διοίκησης. 3. Επιχειρήσεις με την χρήση του Διαδίκτυου. Ως προς τις πρωτότυπες και ασυνήθιστες ικανότητες, προτάσσουν. 1. Τον καιρό σαν πολλαπλασιαστή Ισχύος. 2. Την πλανητική Άμυνα. Προκλήσεις και Επιλογές " εμείς πρέπει να αναρωτηθούμε, που είμαστε και προς τα πού τείνουμε να πάμε;" - Abraham Lincoln Εδώ οι Αμερικανοί τονίζουν ότι δεν υπόκεινται όλα τα μέρη της μελέτης κάτω από την σημασία της ανωτέρω ρήσης. Κάποια ειδικά κομμάτια που είναι μια μίξη από μελέτες ειδικών προβλημάτων εναλλακτικών μελλοντικών καταστάσεων είναι μερικά από τα κομμάτια που αγγίζει η ανωτέρω ρήση. Ακόμη εδώ, εξετάζεται η πιθανότητα το 2025 να μην υπάρχει η Αμερικανική Αεροπορία με την σημερινή της μορφή. Αυτό το δικαιολογούν ότι μπορεί να συμβεί για έξι (6) λόγους 1. Την αλματώδη ανάπτυξη των άλλων κλάδων των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ. 2. Λόγοι οικονομικοί και προϋπολογισμού. 3. Διαφορετικές επιλογές άμυνας. 4. Αλλαγή στην φύση του πολέμου. 5. Η τεχνολογία να κτυπήσει την καμπάνα θανάτου της Αεροπορίας αντί να συμπεριφερθεί σαν σωτήρας της. 6. Και τέλος η ανάπτυξη της διακλαδικότητας σε βάρος της Αεροπορίας. Το Νέο Όραμα Εδώ αναπτύσσουν ένα νέο μανιφέστο περί Αεροπορικής Ισχύος για τον ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 51

54 21ο αιώνα: Μέσω της μελέτης "2025" καλούν ό- λους τους εμπλεκόμενους-άμεσα ή έμμεσα- με τον χώρο της Αεροπορίας για έναν επανέλεγχο της έμφασης αυτής, αλλάζοντας τις παραδοσιακές δομές, τους ρόλους και τις αποστολές της. Αντί για τον τονισμό των ατμοσφαιρικών δυνατοτήτων της (Atmospheric capabilities), οι συγγραφείς ζητούν τον τονισμό των δυνατοτήτων στον τομέα των πληροφοριών (infospheric capabilities). Αυτή η μετάβαση κρίνουν ότι είναι αναγκαία και επιτακτική λόγω αλλαγής του χώρου σύγκρουσης, ο οποίος τώρα δεν θα είναι το αεροδιάστημα αλλά ο "Κυβερνοχώρος". Οι νέες αποστολές που θα κληθούν οι Η.Π.Α να καλύψουν στο ό- νομα της διατήρησης της ειρήνης και οι οποίες θα είναι γεμάτες από παγίδες, "Δούρειους ίππους" και ιούς κομπιούτερ, μπορεί να μην είναι το κύμα του μέλλοντος που έρχεται για να καταστρέψει τις Η.Π.Α. Από την άλλη πλευρά όμως, δεν υπηρετεί και κάποιος την χώρα του με το να μην αντισταθεί σε κάθε αντιξοότητα ή να παραμείνει χωρίς σοβαρή υποδομή στον τομέα των πληροφοριών, όταν χρειαστεί να επιτεθεί για να καταβάλλει εκείνον ο οποίος λυγίζει μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου κύματος του πολέμου. Οι νέες αποστολές στο μέλλον- όπως ισχυρίζονται οι συγγραφείς αυτής της μελέτης- θα εκτείνονται στην επικράτηση στον χώρο των πληροφοριών, στην παγκόσμια διαφάνεια- ειλικρίνεια και στην Στρατηγική άμυνα. Αυτά δεν έχουν να κάνουν καθόλου με την ανθρώπινη ι- κανότητα που μπορεί να έχει κάποιος γιά να μάχεται. Αυτό αποτελούσε ένα μεγάλο πρόβλημα για το χθες. Σήμερα τα γεγονότα είναι διαφορετικά. Εν συνεχεία, τονίζουν ότι η κυριαρχία-εξουσία των Αμερικανικών Αεροδιαστημικών δυνάμεων τον 21ο αιώνα πρέπει να τείνει να γίνει τέτοια, ώστε να μπορεί να επιχειρεί στρατιωτικά σ' έναν διάφανο και ειλικρινή κόσμο,σ'έναν κατανοητό χώρο στο Αερο- Διάστημα και σε ρόλο προστασίας της πατρίδας τους από αεροδιαστημικές απειλές. Εάν η Α- εροπορία λένε, καταφέρει και εκτελέσει τα ανωτέρω πολύ καλά, τότε θα κερδίσει και την δόξα. Εάν όμως δεν καταφέρει να τα κάνει τόσο καλά, τότε είναι σίγουρο ότι θα καταλήξει στις φλόγες. Τ ελειώνοντας τονίζουν ουν με έμφαση τα παρακάτω " πάντως είτε αυτή πετάξει σαν τον Δαίδαλο, είτε πεθάνει σαν τον Ίκαρο, θα χαρακτηρισθεί όχι μόνον από το πόσο καλά αγωνίζεται εναντίον των ατμοσφαιρικών απειλών, οι οποίες έτσι κι αλλιώς θα συνεχίζουν να ισχύουν για κάποιο διάστημα, αλλά και από το πόσο καλά και αρκετά έχει προετοιμάσει τον εαυτόν της, ώστε να καταλάβει και να διατηρήσει την υπεροχή στον "Κυβερνοχώρο" και επιπλέον να επιτύχει στο ρόλο και στις αποστολές του 21ου αιώνα στο χώρο των Πληροφοριών και του Διαστήματος". Βιβλιογραφία Αγγλικό κείμενο μελέτης του USA/ AWC, με τίτλο "2025". 52 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

55 Ô Ï Ä Ç Ì Ï Ã Ñ Á Ö É Ê Ï Ð Ñ Ï Â Ë Ç Ì Á "Μέσα σε όλες τις αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν την εποχή μας είναι και τούτη άλλοτε να προβάλλεται η πρακτική του έρωτα χωρίς παιδιά και άλλοτε να επιδιώκεται η απόκτηση παιδιών χωρίς έρωτα". Ανέστης Κεσελόπουλος Αναπλ. Καθηγητής Κ Θεολογίας Α.Π.Θ. Και αν το δεύτερο σκέλος αφορά στα θέματα της γενετικής μηχανικής και ι- διαίτερα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, το πρώτο σκέλος έχει σχέση με τα πρότυπα ζωής των δυτικών κοινωνιών που έχουν οδηγήσει στην έντονη τάση α- ποφυγής της τεκνογονίας και στον περιορισμό των γεννήσεων. Η μεγάλη υπογεννητικότητα που εκδηλώνεται και στην Ελλάδα έχει α- ποκτήσει κρίσιμες διαστάσεις κι έ- τσι σήμερα μιλάμε πλέον για το δημογραφικό πρόβλημα. Óãüò (ÔÁÌ) ÄçìÞôñéïò ÖáíÜñáò Στην προσπάθεια προσέγγισης του μείζονος αυτού προβλήματος θα αναλυθούν παρακάτω η σημερινή δημογραφική κατάσταση, οι παράγοντες επιβάρυνσης του προβλήματος και οι επιπτώσεις του και θα δοθούν ορισμένες προτάσεις για την αντιμετώπισή του. Έτσι, αφού κατανοηθεί η σοβαρότητα του προβλήματος, θα υπάρξει ενεργή συμμετοχή και συμβολή στην προώθηση και λήψη μέτρων αντιμετώπισής του από όλους μας. Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο δημογραφικός δυναμισμός α- ποτελεί παράγοντα ισχύος για ένα κράτος, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε επαρκώς όλες τις παραμέτρους που συνθέτουν το πρόβλημα και να στηρίζουμε ενεργά κάθε προσπάθεια που γίνεται προς την κατεύθυνση άμβλυνσής του. Αλλά, ίσως, το σημαντικότερο είναι ότι θα πρέπει να προβληματισθούμε σοβαρά για την ανάγκη αναθεώρησης κάποιων προτύπων και αξιών της ζωής μας. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 53

56 1. Δημογραφική Κατάσταση της Ελλάδας Τι εννοούμε, όμως, δημογραφικό πρόβλημα; Ποιες είναι οι παράμετροι που το συνθέτουν; Επιβεβαιώνεται η ύπαρξη προβλήματος στη χώρα μας από τη γλώσσα των αριθμών; Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, από τη μελέτη ορισμένων δημογραφικών μεγεθών. Μετά το 1922 σταθεροποιείται η έκταση της ελληνικής επικράτειας, με ε- ξαίρεση τα Δωδεκάνησα. Η εξέλιξη του πληθυσμού της Ελλάδας δίνει την εξής εικόνα: Μεταξύ 1928 και 1940 παρουσιάσθηκε μεγάλη αύξηση 18,4%. Την επόμενη δεκαετία, λόγω της κατοχής και του εμφυλίου, η αύξηση περιορίσθηκε στο 4% για να παρουσιάσει εκ νέου δυναμισμό την δεκαετία με αύξηση 9,9%. Ακολούθησε η δεκαετία του μεταναστευτικού ρεύματος προς τις δυτικές χώρες με αποτέλεσμα η αύξηση 54 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

57 του πληθυσμού να συγκρατηθεί στο 4,5%. Με την αντιστροφή του μεταναστευτικού ρεύματος την επόμενη δεκαετία σημειώθηκε σημαντική αύξηση 11%. Τις δύο πρόσφατες δεκαετίες η αύξηση του πληθυσμού ήταν 5,3% και 6,6% αντίστοιχα. ταν, όμως, λάβουμε υπόψη μας ότι η μισή αύξηση του πληθυσμού την δεκαετία και ολόκληρη ουσιαστικά (97%) η αύξηση της προηγούμενης δεκαετίας οφείλονται σε καθαρή εισροή πληθυσμού από το εξωτερικό (μετανάστες) αρχίζει να σχηματίζεται η εικόνα του προβλήματος. Με μία πρώτη ανάγνωση, τα στοιχεία αυτά δεν τεκμηριώνουν την ύπαρξη δημογραφικού προβλήματος. Ό- Αν μελετήσουμε τη φυσική κίνηση του πληθυσμού, τη διαφορά, δηλαδή, των γεννήσεων από τους θανάτους, πα- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 55

58 ρατηρούμε μεταπολεμικά μία σταθερή μείωση της φυσικής αύξησης του πληθυσμού που πρακτικά μηδενίζεται στις μέρες μας. Από την αύξηση κατά Η γονιμότητα στην Ε.Ε και τις ΗΠΑ ( ) και η μεταβολή της (%) την δεκαετία , περνάμε στις την επόμενη δεκαετία, στις την δεκαετία , για να καταλήξουμε στις την δεκαετία και την τελευταία δεκαετία. Σημειώνεται ότι το 1996 παρουσιάζεται για πρώτη φορά αρνητική φυσική μεταβολή με τους θανάτους να υπερέχουν των γεννήσεων. Ενώ, όμως, η φυσική μείωση το 1996 ήταν α- μελητέα, το 1998 και 1999 ήταν σημαντική. Αυτό οφείλεται από τη μία πλευρά στη στασιμότητα των γεννήσεων και από την άλλη στην αύξηση των θανάτων. Τονίζεται ότι οι γεννήσεις στη δεκαετία του 1990 παρέμειναν 56 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

59 σταθερές στις περίπου ανά έ- τος, ενώ οι θάνατοι, που οφείλονται βασικά στη γήρανση του πληθυσμού, παρουσίασαν αύξηση κατά 8%. Υπογραμμίζεται ότι στα μεγέθη των γεννήσεων περιλαμβάνονται και οι γεννήσεις των μεταναστών που ζουν στη χώρα μας. Ένας ποιοτικός δείκτης που έχει άμεση σχέση με τη φυσική αύξηση του πληθυσμού είναι ο δείκτης γονιμότητας. Αυτός ορίζεται ως ο λόγος των παιδιών ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας και πρέπει να είναι τουλάχιστον 2,1 για να υπάρχει ανανέωση των γενεών, να αποφεύγεται, δηλαδή, η φυσική μείωση του πληθυσμού. Έτσι, το 1980, η Ελλάδα ήταν ανάμεσα στους πρωτοπόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης με γονιμότητα 2,2. Αντίθετα, το 1999, η Ελλάδα βρίσκεται στους ουραγούς και κατέχει την 12η θέση. Τονίζεται ότι σε καμία χώρα μέλος η γονιμότητα δεν έφτασε το 2,1. Η γονιμότητα μειώθηκε κατά 20% στην Έ- νωση, ενώ η μείωση στην Ελλάδα ήταν διπλάσια και έφτασε το 40%, κατατάσσοντας τη χώρα μας στην 3η θέση σε ό,τι αφορά στο μέγεθος μείωσης της γονιμότητας. Είναι χαρακτηριστικό ότι με γονιμότητα στο 1,3 για να μπορέσει η Ελλάδα να πλησιάσει το όριο φυσικής ανανέωσης απαιτείται αύξηση της τάξης του 50%. Μία άλλη σημαντική παράμετρος του προβλήματος είναι η γήρανση του πληθυσμού. Γήρανση ορίζεται η αύξηση του ποσοστού των ατόμων με ηλικία ά- νω των 65 ετών, είτε λόγω απόλυτης αύξησης των ηλικιωμένων, είτε εξαιτίας της μείωσης του ποσοστού των άλλων ηλικιών. Το 1951 τα άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών αντιπροσώπευαν το 6,8% του πληθυσμού, ενώ το 1991 το ποσοστό υπερδιπλασιάστηκε σε 14,2%. Αντίστοιχα, το ποσοστό των νέων κάτω των 15 ετών μειώθηκε από 29% σε 18,5%. Η γήρανση αυξάνεται με τη μείωση της γονιμότητας αλλά και με τη μείωση της θνησιμότητας που οφείλεται στη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Τονίζεται ότι η Ελλάδα παρουσιάζει σε παγκόσμια κλίμακα πολύ υψηλή ταχύτητα γήρανσης. 2. Παράγοντες Επιβάρυνσης του Δημογραφικού Προβλήματος Από ποιους, όμως, παράγοντες επηρεάζεται το δημογραφικό; Μπορούμε να προσδιορίσουμε ποσοτικά αυτές τις εξαρτήσεις; Το δημογραφικό είναι ένα σύνθετο πρόβλημα και επηρεάζεται ά- μεσα ή έμμεσα από πολλούς κοινωνι- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 57

60 κούς και οικονομικούς παράγοντες. Η επίδρασή τους μπορεί να προσδιορισθεί μόνο ποιοτικά. Οι κυριότεροι παράγοντες επιβάρυνσης είναι: α. Η απομάκρυνση από τα παραδοσιακά πρότυπα ζωής και η υπονόμευση των αξιών του γάμου, της οικογένειας και των παιδιών. Από ένα σημαντικό τμήμα της κοινωνίας η πολυτεκνία θεωρείται πλέον "καθυστέρηση" και "υπανάπτυξη". β. Η καλλιέργεια κλίματος ευδαιμονισμού. Τα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης και οι διαφημιστικές εταιρίες προβάλλουν ένα κόσμο ουτοπίας που κυριαρχείται από εγωιστικές προτεραιότητες και νοοτροπίες. γ. Το υψηλό κόστος ανατροφής και εκπαίδευσης των παιδιών σε συνδυασμό με τα χαμηλά οικογενειακά εισοδήματα και την ανεπάρκεια του κοινωνικού κράτους δρα ανασταλτικά στην απόκτηση πολλών παιδιών. δ. Η κατοικία. Παρουσιάζεται οικοδόμηση πόλεων μη "φιλικών" προς τα παιδιά χωρίς τους απαραίτητους ελεύθερους χώρους και με διαμερίσματα που ουσιαστικά εγκλωβίζουν ή μάλλον "εγκιβωτίζουν" την ανθρώπινη διαβίωση. Οι πολυμελείς οικογένειες αντιμετωπίζουν πρόβλημα εξεύρεσης κατάλληλης κατοικίας, όταν το κόστος δεν είναι απαγορευτικό. Γενικότερα, η έλλειψη κατοικίας και το υψηλό κόστος απόκτησης και ενοικίασης αναγκάζουν τα νέα ζευγάρια να περιορίσουν την τεκνοποίησή τους. ε. Η προτεραιότητα σπουδών και ε- παγγελματικής αποκατάστασης οδηγεί στη δημιουργία οικογένειας σε με- 58 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

61 γαλύτερες ηλικίες. στ. Οι συνθήκες της αγοράς εργασίας που διακρίνονται από την υψηλή ανεργία των νέων και την αυξανόμενη απασχόληση των γυναικών. ζ. Τα προβλήματα γονιμότητας που εμφανίζονται όλο και πιο συχνά στα νέα ζευγάρια σαν αποτέλεσμα της έντονης μόλυνσης του περιβάλλοντος και του σύγχρονου τρόπου ζωής που κυριαρχείται από το άγχος. η. Η ευκολία, νομική και ηθική, των εκτρώσεων. Σήμερα η έκτρωση θεωρείται μία απλή ιατρική επέμβαση απαλλαγμένη από οποιοδήποτε ηθικό ή κοινωνικό δίλημμα. Όμως οι συνέπειες των εκτρώσεων είναι σημαντικές, τόσο λόγω των σωματικών και ψυχολογικών ε- πιπλοκών τους, όσο και γιατί αντανακλούν μία νοοτροπία απαξίωσης και α- διαφορίας για την ανθρώπινη ζωή. 3. Επιπτώσεις Δημογραφικού Προβλήματος Αλλά τί επηρεάζουν οι πληθυσμιακές μεταβολές; Γιατί μας ενδιαφέρει η δημογραφία; Οι πληθυσμιακές εξελίξεις επηρεάζουν ολόκληρο τον εθνικό οργανισμό και την κοινωνική συνοχή. Οι δημογραφικές διαφορές γειτονικών κρατών ή εθνοτήτων που συμβιούν στην ίδια χώρα δημιουργούν προβλήματα με βαθμιαία επικράτηση των ισχυρότερων δημογραφικών δυνάμεων. Το α- νθρώπινο δυναμικό είναι το πιο πολύτιμο κεφάλαιο ενός κράτους που προωθεί την παραγωγή, την οικονομική και κοινωνική πρόοδο και εγγυάται την ασφάλειά του. Οι επιπτώσεις του δημογραφικού προβλήματος διακρίνονται σε πολιτικές, οικονομικές- κοινωνικές και αμυντικές. α. Πολιτικές Η εξελισσόμενη γήρανση των πολιτών του κράτους μπορεί να ε- νισχύει τη φρόνηση αλλά μειώνει το σφρίγος, την τόλμη, τον δυναμισμό και το πνεύμα εκσυγχρονισμού που αποτελούν προϋποθέσεις κάθε πολιτικής εξέλιξης και προόδου. β. Οικονομικές - Κοινωνικές Η γήρανση του πληθυσμού αυξάνει τα οικονομικά και κοινωνικά βάρη που αναλογούν στον παραγωγικό πληθυσμό. Είναι γνωστή η έκταση του ασφαλιστικού προβλήματος στη χώρα μας που βασίζεται στο διανεμητικό σύστημα. Όταν η αναλογία εργαζομένων - συνταξιούχων πέφτει κάτω από κάποια όρια τότε απειλείται με κατάρρευση όλο το σύστημα. Λόγω του υψηλού κόστους περίθαλψης των ηλικιωμένων ομάδων, οι δαπάνες για υγεία διαρκώς θα αυξάνονται. Επίσης αρνητικά επηρεάζεται και η παραγωγικότητα αφού υποχωρούν το επιχειρηματικό πνεύμα και η εισαγωγή καινοτομιών. Ακόμη, έχει αποδειχθεί ότι η μείωση των νέων δεν συμβάλλει στη μείωση της ανεργίας. Αντίθετα, η ανεργία εξαρτάται από το βαθμό δυναμισμού και τη ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 59

62 διάρθρωση της οικονομίας. γ. Αμυντικές Η νεολαία αποτελεί πηγή άντλησης ανθρώπινου δυναμικού για την κάλυψη των αναγκών των Ενόπλων Δυνάμεων. Σήμερα η απόδοση των κλάσεων των στρατευσίμων δεν επαρκεί για τη διατήρηση της οροφής προσωπικού στην ειρήνη. Για την κάλυψη του ελλείμματος χρησιμοποιείται και επεκτείνεται ο θεσμός των οπλιτών πενταετούς υποχρέωσης. Σε πολεμική περίοδο οι ένοπλες δυνάμεις ενισχύονται με το επιστρατευόμενο προσωπικό. Όσο, όμως, μειώνεται η αναλογία των νέων, τόσο θα απαιτείται μεγαλύτερη κινητοποίηση πληθυσμού και θα καθίσταται προβληματική η συμπλήρωση της απαιτούμενης οροφής. Εξάλλου, η υπογεννητικότητα και η εσωτερική μετανάστευση έχουν οδηγήσει στην εξασθένηση των παραμεθόριων περιοχών. Ό- μως, είναι εύκολα αντιληπτό ότι ο τοπικός πληθυσμός αποτελεί μία φυσική προφυλακή. Η τοπική εφεδρεία έχει πολύ σημαντικό ρόλο τις πρώτες ώρες των επιχειρήσεων, αφού αναλαμβάνει μαζί με τις τακτικές μονάδες το κύριο βάρος του αγώνα. 4. Προτάσεις Αντιμετώπισης του Δημογραφικού Προβλήματος Μετά τα παραπάνω προκύπτουν τα ερωτήματα: Πώς αντιμετωπίζεται το δημογραφικό; Είναι εύκολη η α- ναστροφή των δεικτών; Επειδή το πρόβλημα εξαρτάται από πολλές παραμέτρους, είναι δύσκολη και η αντιμετώπισή του. Όμως, οι παρεμβάσεις τώρα κρίνονται απαραίτητες α- 60 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

63 φού στη χώρα μας το δημογραφικό λόγω των διαστάσεών του χαρακτηρίζεται πλέον ως εθνικό πρόβλημα. Στόχος της πληθυσμιακής πολιτικής πρέπει να είναι η αναστροφή της πτωτικής πορείας των δημογραφικών δεικτών με την κατάλληλη αντιμετώπιση των παραγόντων που επιδρούν δυσμενώς στο πρόβλημα. Ο δείκτης γονιμότητας πρέπει βαθμιαία να βελτιωθεί και να κινηθεί α- νοδικά προς το όριο του 2,1, ώστε ο ετήσιος ρυθμός αύξησης του πληθυσμού να είναι θετικός και να αποτραπεί η γήρανση της κοινωνίας. Η πολιτεία πρέπει να βοηθήσει το κάθε ζευγάρι να αποκτήσει τον αριθμό των παιδιών που επιθυμεί. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η ε- νθάρρυνση για απόκτηση τρίτου και τέταρτου παιδιού. Η υλοποίηση αυτών των στόχων μπορεί να υποστηριχθεί με την προβολή προτύπων και αξιών και με κοινωνικά και οικονομικά κίνητρα. α. Πρότυπα και κ Αξίες (1) Καλλιέργεια, μέσω της παιδείας, διαφορετικού συστήματος α- ξιών με στόχο την υπέρβαση του ε- γωκεντρισμού και την ενίσχυση του πνεύματος της θυσίας. (2) Προβολή και ενίσχυση της οικογένειας και της αξίας της τεκνοποίησης. Στα πλαίσια της εκπαίδευσης να τονίζεται η σημασία της πολυτεκνίας και η κοινωνική προσφορά της πολύτεκνης οικογένειας. (3) Ενίσχυση της ελληνικής παράδοσης και του ορθόδοξου χριστιανικού φ- ρονήματος με τη βοήθεια της Εκκλησίας. (4) Η κοινωνία να γίνει παιδοκεντρική. Να προστατεύει το παιδί και να παίρνει τα κατάλληλα μέτρα περιστολής των ναρκωτικών, της εγκληματικότητας και της εκμετάλλευσης των παιδιών. β. Οικονομικ ονομικά ά και κ Κοινωνικά Κίνητρα (1) Ευνοϊκή στεγαστική πολιτική με ευεργετήματα που θα κλι- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 61

64 μακώνονται ανάλογα με τον αριθμό των παιδιών και την οικονομική κατάσταση της οικογένειας. Πολύτεκνοι με χαμηλά εισοδήματα να αποκτούν δωρεάν κατοικία. (2) Γενναία πολιτική επιδομάτων με πολλαπλές στοχεύσεις. Τα επιδόματα να δίνονται από το δεύτερο παιδί για οικογένειες με πολύ χαμηλό εισόδημα. Το επίδομα του τρίτου παιδιού να καλύπτει και την πρώτη σχολική ηλικία, δηλαδή, τα 12 έτη. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η κατάργηση του ορίου εισοδήματος για την καταβολή πολυτεκνικού ε- πιδόματος. Το επίδομα δεν πρέπει να έχει την στενή αντίληψη της εισοδηματικής ενίσχυσης, αλλά την έννοια του κινήτρου και της επιβράβευσης για την αντιμετώπιση ενός ε- θνικού προβλήματος. (3) Μεταρρύθμιση της φορολογικής πολιτικής με θέσπιση αφορολόγητου ορίου ανά μέλος οικογένειας. (4) Επέκταση των μέτρων προστασίας της γυναίκας κατά την κύηση και τον τοκετό. Οι αντίστοιχες άδειες να κλιμακώνονται ανάλογα με τον αριθμό των παιδιών της οικογένειας. Να καταβάλλονται από ειδικό λογαριασμό πλήρεις αποδοχές κατά την άδεια κύησης και λοχείας στις εργαζόμενες στον ιδιωτικό τομέα. (5) Περαιτέρω ανάπτυξη βρεφονηπιακών σταθμών και ολοήμερων σχολείων, ώστε να εξυπηρετούνται οι εργαζόμενες μητέρες. (6) Απλοποίηση των διαδικασιών υιοθεσίας. Σήμερα είναι εξαιρετικά γραφειοκρατική η νόμιμη διαδικασία υιοθέτησης παιδιού από άτεκνα ζευγάρια. (7) Αλλαγή πολιτικής στο θέμα των εκτρώσεων. Είναι απολύτως α- παραίτητη η συμβουλευτική διαδικασία και η ηθική και υλική στήριξη της εγκύου πριν και μετά τον τοκετό. Να γίνεται ευρεία ενημέρωση στις νέες γυναίκες για τις σωματικές και ψυχολογικές συνέπειες καθώς και τις επιπλοκές των εκτρώσεων. Ολοκληρώνοντας, εκτιμώ ότι η κοινωνία θα πιέσει πραγματικά για τη λήψη ουσιαστικών μέτρων μόνο όταν αντιληφθεί και κατανοήσει πλήρως το μέγεθος του προβλήματος και ότι η αντιμετώπιση και αναστροφή του δεν είναι δυνατή βραχυπρόθεσμα. Ό- μως,το σημαντικότερο είναι ε- μείς να σταθούμε κριτικά απέναντι στα πρότυπα ζωής που έχουμε υιοθετήσει. Να εξετάσουμε την αναλογία εγωιστικής διάθεσης και πνεύματος θυσίας που έ- χουμε επιλέξει και, αν χρειασθεί, να προχωρήσουμε στις απαραίτητες αναθεωρήσεις. Τότε, μόνο, θα έχουμε κάνει το πρώτο βήμα. 62 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

65 ÄÉÏÉÊÇÓÇ ÏËÉÊÇÓ ÐÏÉÏÔÇÔÁÓ ÌÉÁ ÓÕà ÑÏÍÇ ÊÁÉ ÏËÏÊËÇÑÙÌÅÍÇ ÌÏÑÖÇ ÄÉÏÉÊÇÓÇÓ Óãïò (ÔÁÌ) Ã. ÓðõñÝëçò Στη θεαματικά μεταβαλλόμενη εποχή που ζούμε, η έξαρση της τεχνολογίας, της ενημέρωσης και της εκπαίδευσης των ανθρώπων, δημιούργησε την ανάγκη παροχής αγαθών και υπηρεσιών, που θα ικανοποιούν τις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις τους. Οι επιχειρήσεις με τον παραδοσιακό τρόπο οργάνωσης, προσπαθούν με κάθε τρόπο να ανταποκριθούν σ' αυτόν τον αυξανόμενο ανταγωνισμό, ω- στόσο συνειδητοποιούν ότι χάνουν μερίδιο από την αγορά και δεν μπορούν να ικανοποιήσουν πλήρως τους απαιτητικούς πελάτες τους. Παρατηρούμε συχνά διεργασίες, προϊόντα και υπηρεσίες να είναι βεβαρημένες με επανεπεξεργασία, καθυστερήσεις, αδικαιολόγητη γραφειοκρατία, παράγοντες οι οποίοι προσθέτουν κόστος, φόρτο εργασίας στο προσωπικό και απογοήτευση στους πελάτες. Γίνεται ολοένα και περισσότερο αντιληπτό στον επιχειρηματικό κόσμο ότι η ε- πιτυχία στηρίζεται αποκλειστικά στην ποιότητα, στην εστίαση αποκλειστικά στις ανάγκες του πελάτη, στη συνεχή βελτίωση των διεργασιών, στην αλλαγή της παραδοσιακής δομής και συνοχής των επιχειρήσεων, στην υιοθέτηση μιας διαφορετικής μορφής διοίκησης και διαχείρισης του ανθρώπινου δυναμικού, των πόρων και των διεργασιών. Καθίσταται πλέον επιτακτική η ανάγκη εφαρμογής Διοίκησης Ολικής Ποιότητας. Το παρόν άρθρο σκοπό έχει να γνωρίσει τη Διοίκηση Ολικής Ποιότητας και τις βασικές αρχές της στα στελέχη της Π.Α. και να θέσει τον προβληματισμό ότι αυτή η νέα, για τα ελληνικά δεδομένα, φιλοσοφία διοίκησης είναι δυνατόν να εφαρμοστεί και στην Πολεμική Αεροπορία. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑ; Ξεκινώντας την ανάλυση της νέας μορφής διοίκησης, ας ορίσουμε την έννοια της ποιότητας. Ορισμένοι από τους περισσότερο αποδεκτούς ορισμούς, οι ο- ποίοι και αντικατοπτρίζουν το τεράστιο φάσμα που καλύπτει η έννοια της ποιότητας, είναι οι εξής 1. Ποιότητα είναι τα χαρακτηριστικά του προϊόντος ή της υπηρεσίας που ικανοποιούν πλήρως ή και ξεπερνούν τις προσδοκίες του πελάτη. 2. Ποιότητα είναι το σύνολο των χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας, που αναφέρονται στη δυνατότητά τους να ικανοποι- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 63

66 ούν δεδομένες προδιαγραφές ή μια εκφρασμένη ή συναγόμενη ανάγκη του πελάτη. 3. Ποιότητα είναι ο βαθμός στον ο- ποίο ένα συγκεκριμένο προϊόν συμμορφώνεται με τις προδιαγραφές του σχεδίου του. 4. Ποιότητα είναι το να κάνει κανείς κάτι σωστά την πρώτη φορά και κάθε φ- ορά. 5. Ποιότητα είναι ένας τρόπος διοίκησης ενός οργανισμού ή μιας ε- πιχείρησης, που επηρεάζει κάθε δραστηριότητα και διαδικασία. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ; Διοίκηση Ολικής Ποιότητας (TOTAL QUALITΥ MANAGEMENT) είναι το σύνολο των δραστηριοτήτων και μεθόδων που εφαρμόζονται από τον οργανισμό ή την επιχείρηση με στόχο την ικανοποίηση του πελάτη και την ταυτόχρονη ενεργοποίηση όλου του δυναμικού του οργανισμού (έμψυχου και άψυχου) με το μικρότερο δυνατό κόστος. Βασικές Αρχές Η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας είναι μια φιλοσοφία διοίκησης, οι βασικές α- ρχές της οποίας είναι φαινομενικά απλές και λογικές. Αρχίζει με μέτρηση των απόψεων, των επιθυμιών και του βαθμού ικανοποίησης του πελάτη. Βάσει των συμπερασμάτων της μέτρησης, η ε- πιχείρηση προσαρμόζει τα προϊόντα και τις υπηρεσίες της, τη νοοτροπία της, τις λειτουργίες και τις διαδικασίες της έτσι ώστε να καλύπτει τις απαιτήσεις αυτές. Στη συνέχεια αναπτύσσει συστήματα μέτρησης, ώστε να ελέγχει συνεχώς και να αξιολογεί τα αποτελέσματα των προσπαθειών της. Τέλος, εξασφαλίζει τη συμμετοχή όλου του προσωπικού με την καθιέρωση ενός προγράμματος συνεχούς βελτίωσης. Η Ολική Ποιότητα εφαρμόζεται σε τομείς όπως το ανθρώπινο δυναμικό (υπάλληλοι, πελάτες, προμηθευτές), τα συστήματα και τις διαδικασίες τους και τέλος τον εξοπλισμό και τα υλικά. Οι αντικειμενικοί σκοποί της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας συνοψίζονται στην διαχρονική και πλήρη κάλυψη των αναγκών του πελάτη της επιχείρησης, της ικανοποίησης των εργαζόμενων σ' αυτήν και τέλος την α- νάπτυξη μόνιμης νοοτροπίας στους εργαζόμενους, ώστε η προσπάθεια επίτευξης των προαναφερόμενων στόχων να επιτελείται ως μία φυσιολογική έκφραση της "οργανωτικής κουλτούρας" της ε- πιχείρησης. Αυτή η συνεχής εξέλιξη ενισχύει την άποψη ότι η ιδέα της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας δεν είναι ένα πρόγραμμα, αλλά μια νέα καθημερινή συμπεριφορά, που αφορά και εξασκεί κάθε μέλος της επιχείρησης. Η διαδικασία συνεχούς βελτίωσης εντάσσεται σε μια γενικότερη θεωρία που διατυπώθηκε από τον Dr. DEMMING, σύμφωνα με την οποία η ποιότητα δεν έχει τέλος και είναι μια συνεχής διαδικασία, η οποία περιλαμβάνει τις ακόλουθες τέσσερις φάσεις: Σχεδιασμός, Συλλογή Στοιχείων, Ανάλυση, Υλοποίηση-Αξιολόγηση (σχήμα ο κύκλος DEMMING ). Έτσι, η συνεχής εφαρμογή αυτών των τεσσάρων διαδικασιών, δημιουργεί 64 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

67 τη δυναμική μιας συνεχώς μεταβαλλόμενης διαδικασίας βελτίωσης, όπως παριστάνεται στο σχήμα συνεχής εαρμογή κύκλου DEMING. Πάνω σ' αυτές τις βασικές αρχές διαμορφώνονται και αναπτύσσονται τα διάφορα μοντέλα Διοίκησης Ολικής Ποιότητας έτσι ώστε να καλύπτουν τις ανάγκες κάθε επιχείρησης. ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ Με τη λήξη του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, οι Ιάπωνες αντιλήφθηκαν ότι η προσαρμογή των διαδικασιών της ε- πιχείρησης στις απαιτήσεις του πελάτη είναι το κλειδί για την απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος. Μέσα σε σαράντα χρόνια ( ) προσάρμοσαν κατάλληλα τον τρόπο εργασίας τους, άλλαξαν τη νοοτροπία του προσωπικού τους, ανέπτυξαν και συγκεκριμενοποίησαν εργαλεία και μεθόδους για τη συνεχή βελτίωση της ποιότητας των προϊόντων και υπηρεσιών τους, αξιοποιώντας κατάλληλα τις γνώσεις δυτικών πρωτοπόρων όπως ο JURAN και ο DEMMING. Παράδειγμα αυτής της προσπάθειας αποτελεί το γεγονός ό- τι ένα ιαπωνικό αυτοκίνητο ήταν και είναι φθηνό, παράγεται όμως σε 24 ώρες έναντι 36 στην Ευρώπη, χρησιμοποιώντας πρώτες ύλες από 300 προμηθ- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 65

68 ευτές έναντι 1500 αντίστοιχα και όταν τελειώνει η συναρμολόγησή του έχει κατά μέσο όρο τρεις φορές λιγότερες παρατηρήσεις από ένα ευρωπαϊκό. Μετά την πρωτοφανή επιτυχία των προγραμμάτων Ολικής Ποιότητας στην Ιαπωνία, ακολούθησε και η ανάλογη εφαρμογή τους στην Αμερική. Τέτοια παραδείγματα αποτελεί η LOCKHEED Co., η οποία μέσα σε τέσσερα χρόνια, κέρδισε $ από ιδέες υπαλλήλων της, επενδύοντας αντίστοιχα μόνο $ Το Δημόσιο Ταμείο στο FRESNO Ca. μετά από τρία χρόνια εφαρμογής τέτοιου προγράμματος, εξοικονόμησε $ από ιδέες υπαλλήλων και μείωσε το χρόνο ανταπόκρισης σε αιτήματα των φορολογούμενων από 45 σε 2 ημέρες. Τέλος η ΙΒΜ Co. σε πέντε χρόνια αύξησε την αξιοπιστία των προϊόντων της κατά 300%, μείωσε τους χρόνους παραγωγής των προϊόντων της κατά 60% και της παραγωγής νέων προϊόντων κατά 50%. ΓΙΑΤΙ Η ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ Τα στοιχεία που κάνουν τη Διοίκηση Ολικής Ποιότητας να ξεχωρίζει από άλλες στρατηγικές και μεθόδους βελτίωσης είναι η προσήλωση στα ακόλουθα σημεία 1. Βελτίωση των τεχνικών δραστηριοτήτων, με ταυτόχρονη μείωση του συνολικού χρόνου εργασιών και του κόστους. 66 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

69 2. Αναγνώριση της ποιότητας σαν προστιθέμενη αξία, παρά σαν απλή α- πουσία - έλλειψη λαθών. 3.Επικέντρωση στην πρόληψη, περισσότερο από τον εντοπισμό και την α- ποκατάσταση. 4.Εργασιακό περιβάλλον όπου όλοι οι εργαζόμενοι επιδιώκουν συνεχή βελτίωση. 5.Πειθαρχία εκ μέρους του οργανισμού στη σταδιακή εφαρμογή της νέας νοοτροπίας. 6.Διατμηματική οργάνωση και ομαδική εργασία. 7. Επικέντρωση στο προϊόν - υπηρεσία και τη διαδικασία παραγωγής. 8. Συνεργασία προμηθευτή-πελάτη σε μεθόδους βελτίωσης. Αυτές οι μοναδικές δραστηριότητες του TQM εφαρμόζονται σε συνδυασμό με παραδοσιακές πρακτικές διοίκησης, όπως εκπαίδευση, ενασχόληση του προσωπικού και κίνητρα για ύπαρξη ανησυχίας που αφορούν στην ποιότητα. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Για να γίνουν αντιληπτά τα πλεονεκτήματα της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας συγκριτικά με την παραδοσιακή μέθοδο διοίκησης, αλλά και στην ανάγκη στροφής και αλλαγής της νοοτροπίας μιας επιχείρησης, παρουσιάζονται παρακάτω συνοπτικά οι βασικές αρχές παραδοσιακής διοίκησης: 1. Οργανωτική μορφή πυραμίδας α- ρμοδιοτήτων, η οποία χαρακτηρίζεται από τη σχεδόν καθολική εφαρμογή της κυριαρχικής μορφής οργάνωσης. 2. Μέγιστο δυνατό κέρδος (απόδοση), το οποίο επιτυγχάνεται με προσήλωση στους αντικειμενικούς στόχους. 3. Καλύτερη ποιότητα διοίκησης ε- πιτυγχάνεται με την κατατομή εργασίας, το αδιαίρετο των εντολών, την αλυσίδα μεταβίβασης των εντολών, τον καταμερισμό αρμοδιοτήτων και υπευθυνοτήτων και το εύρος του ελέγχου. 4. Ενισχύεται ο θεσμός του ανταγωνισμού και της σύγκρισης μεταξύ των ε- ργαζομένων. 5. Οι εργαζόμενοι κάθε επιπέδου οργανωτικής δομής κάνουν καλύτερη δουλειά όταν τους έχουν δοθεί κίνητρα. Σύμφωνα με τον Charles Weaver (συγγραφέα μέρους της βιβλιογραφίας που χρησιμοποιείται για το παρόν άρθρο), συγκρίνοντας τις αρχές όπως αυτές προκύπτουν από την εφαρμογή των δύο μοντέλων διοίκησης (παραδοσιακής μεθόδου και ολικής ποιότητας) σε μία ε- πιχείρηση, προκύπτουν τα συμπεράσματα του παρακάτω γραφήματος. Οι αρχές αυτές παρουσιάζονται στο βασικό τους "σχήμα" (Παραδοσιακή Διοίκηση / Διοίκηση Ολικής Ποιότητας). Οποιοσδήποτε οργανισμός - επιχείρηση αποφασίσει την υιοθέτηση του ενός από τα δύο μοντέλα θα πρέπει να το προσαρμόσει στις δικές του ανάγκες, οπότε αυτές οι αρχές τροποποιούνται ανάλογα. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΟ- ΡΦΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΣΤΗ ΔΙ- ΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Η μετάβαση μιας επιχείρησης από την παραδοσιακή μορφή διοίκησης στη νέα μορφή της Ολικής Ποιότητας γίνεται μέσα από την εξέλιξη τεσσάρων ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 67

70 σταδίων 1. Επιθεώρηση (INSPECTION) Αποτελεί την πρωταρχική μορφή ε- λέγχου της ποιότητας ενός προϊόντος, η οποία επιτελείται με την απλή σύγκριση του προϊόντος με συγκεκριμένες πρωτογενείς μορφές προδιαγραφών. 2. Έλεγχος Ποιότητας (QUALITY CONTROL) Αποτελεί το σύνολο των λειτουργικών τεχνικών διαδικασιών, που επιβεβαιώνουν την ποιότητα ενός προϊόντος ή υπηρεσίας βάσει συγκεκριμένων προδιαγραφών (ΕΛΟΤ 1990). Η τυπική προσέγγιση του ελέγχου ποιότητας βασίζεται στην επιθεώρηση του προϊόντος μετά την κατασκευή, όπου εντοπίζονται ε- λαττώματα σχεδιασμού και κατασκευής και γίνονται οι διορθωτικές ενέργειες. 3. Διασφάλιση Ποιότητας (QUALITΥ ASSURANCE) Αποτελεί το σύνολο των προγραμματισμένων ή συστηματικών ενεργειών και διαδικασιών που είναι απαραίτητες για να εξασφαλίσουν ότι ένα προϊόν ή υπηρεσία θα εκπληρώνει ορισμένες προδιαγραφές (ΕΛΟΤ 1990). 4. Διοίκηση Ολικής Ποιότητας (TOTAL QUALITY MANAGEMENT) Συνοπτικά και σύμφωνα με τους προαναφερόμενους ορισμούς, φαίνεται μια σταδιακή μετάβαση από τον απλό έ- λεγχο του προϊόντος, στην εργασία παραγωγής του, στη μέθοδο-διεργασία παραγωγής και τέλος σε μια πιο γενική μέθοδο η οποία καλύπτει και ελέγχει όλα τα προηγούμενα. Η εξέλιξη των τεσσάρων σταδίων μετάβασης προς την Ολική Ποιότητα φαίνονται σχηματικά παρακάτω. (Σχήμα Ολική Ποιότητα ). ΤΥΠΙΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Το τυπικό μοντέλο TQM αποτελείται από επτά βήματα. Η εφαρμογή μιας διαδικασίας συνεχούς βελτίωσης επιτυγχάνεται μετά από τη σταδιακή εφαρμογή- 68 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

71 Ολική Ποιότητα υλοποίηση των προαναφερομένων βημάτων. Κάθε βήμα προϋποθέτει και απαιτεί την εφαρμογή μιας σειράς συγκεκριμένων εργασιών. Εφόσον η διαδικασία βελτίωσης είναι συνεχής, θα επαναλαμβάνεται ανάλογα με τους στόχους της επιχείρησης. Τα επτά βήματα του τυπικού μοντέλου είναι τα εξής Βήμα 1 Προσδιορισμός της αποστολής και πολιτικής ποιότητας της διοίκησης. Η διοίκηση πρέπει να προσδιορίσει (περιγράψει) επακριβώς τα ιδανικά και τις απώτερες επιδιώξεις του οργανισμού (το όραμα, τις αρχές και τους στόχους ποιότητας), να δημιουργήσει ένα πιο ε- υέλικτο περιβάλλον και νοοτροπία που θα ενθαρρύνει και θα αποδέχεται αλλαγές. Η νέα νοοτροπία αναπτύσσεται και διατηρείται με συνεχή δέσμευση από τη διοίκηση, με τη δραστηριοποίηση όλου του εργατικού δυναμικού, την ομαδική εργασία, την εφαρμογή τυποποιημένων μεθόδων εργασίας, την εκπαίδευση. Βήμα 2 Προσδιορισμός του ρόλου κάθε εμπλεκόμενου στην επιχείρηση Καθένας μέσα στην επιχείρηση πρέπει να γνωρίζει το σκοπό της εργασίας που επιτελεί, τους πελάτες του (εσωτερικούς και εξωτερικούς) και τη σχέση του με τους υπόλοιπους εργαζόμενους, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η ικανοποίηση του πελάτη. Βήμα 3 Καθορισμός βελτίωσης απόδοσης, ευκαιριών, στόχων και προτεραιοτήτων. Ο καθορισμός αυτός γίνεται από το ανώτερο επίπεδο διοίκησης της ε- πιχείρησης και πρέπει να αντανακλά τις στρατηγικές επιλογές και τις σημαντικές διεργασίες καθώς και τις επιθυμίες των πελατών. Το ενδιάμεσο και βασικό επίπεδο διοίκησης θέτει λειτουργικούς στόχους και μεθόδους βελτίωσης των διεργασιών, έτσι ώστε να επιτευχθούν οι στρατηγικές επιλογές που έχουν τεθεί από τη διοίκηση. Βήμα 4 Καθορισμός σχεδιασμών πλάνων βελτίωσης. Οι στρατηγικές επιλογές για βελτίωση της απόδοσης, των στόχων και των ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 69

72 προτεραιοτήτων της επιχείρησης στο στάδιο αυτό γίνονται συγκεκριμένα πλάνα εργασίας που αφορούν τον τομέα παραγωγής. Βήμα 5 Εφαρμογή σχεδίων βελτίωσης και πλάνων δράσης Στο σημείο αυτό όλος ο προαναφερόμενος σχεδιασμός και οργάνωση μπαίνει σε εφαρμογή. Τα σχέδια εφαρμόζονται με γνώμονα την ικανοποίηση των απαιτήσεων των πελατών. Δημιουργούνται σημεία ελέγχου στην παραγωγική διαδικασία, που σκοπό έχουν να ε- λέγχουν και να επεμβαίνουν στις αιτίες που δημιουργούν αποκλίσεις από τους στόχους, ανάλυση των προβλημάτων που προκύπτουν, έτσι ώστε η ποιότητα των προϊόντων-υπηρεσιών που παράγονται να είναι σταθερή (με όσο το δυνατό μικρότερη απόκλιση από τις προδιαγραφές). Βήμα 6 Αξιολόγηση διεργασιών, πλάνων εργασίας, αλλαγής νοοτροπίας, απώλεια ποιότητας. Η μέτρηση, αξιολόγηση και η αναφορά είναι πολύ σημαντικά στοιχεία σε έ- να σύστημα συνεχούς βελτίωσης. Εστιάζονται στην αποτελεσματικότητα των προσπαθειών βελτίωσης και τον εντοπισμό περιοχών που επιδέχονται μελλοντική βελτίωση. Βήμα 7 Ανασκόπηση και επανάληψη Μετά την εφαρμογή ενός συστήματος συνεχούς βελτίωσης, είναι αναγκαίο να υπάρχει περιοδική ανασκόπηση της βελτίωσης που έχει επιτευχθεί με μετρήσιμα μεγέθη και να επαναπροσδιοριστεί η επόμενη απόπειρα βελτίωσης με την τοποθέτηση νέου στόχου. Σχηματικά η απεικόνιση ενός τυπικού μοντέλου Ολικής Ποιότητας, φαίνεται στο σχήμα Τυπικό μοντέλο Ολικής Ποιότητας. ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΙΚΗ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑ Μέσα από την παρουσίαση των βασικών αρχών της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας γεννάται το ερώτημα αν η φιλοσοφία αυτή μπορεί να έχει εφαρμογή και στην Π.Α. Στη συνέχεια θα συγκρίνουμε τις βασικές έννοιες της Διοίκησης Ολικής Ποιότητας με τα όσα ισχύουν σήμερα στην Π.Α. και θα κάνουμε ορισμένες χρήσιμες επισημάνσεις, που θα μας βοηθήσουν να αντιληφθούμε κάποιες α- ναγκαίες μελλοντικές ενέργειες. Υπάρχουσα Κατάσταση Η Π.Α. είναι ένας στρατιωτικός οργανισμός, δομημένος οργανωτικά με ιεραρχική μορφή αρμοδιοτήτων. Βασικό της μέλημα είναι η προσήλωση στην α- ποστολή της, η οποία απορρέει από την ανάλυση ενός συνόλου θεμελιωδών α- ρχών, που αποτελούν το βασικό της δόγμα και το οποίο καλύπτει την ανάπτυξη, την οργάνωση, τις λειτουργίες και τον τρόπο αποτελεσματικής χρησιμοποίησης του αεροπορικού δυναμικού για την υποστήριξη και υλοποίηση των στόχων της Πολιτικής Εθνικής Άμυνας. Στη λειτουργία της ως οργανισμός συναντάται η ιεραρχική μεταβίβαση των εντολών, ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων και των υπευθυνοτήτων, καθώς και το εύρος ελέγχου ενός εκάστου. Υπάρχει λεπτομερής, αναλυτική περιγραφή και τεκμηρίωση της οργάνωσης των διαφόρων λειτουργιών της, καθώς 70 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

73 Τυπικό μοντέλο Ολικής Ποιότητας επίσης και τα καθήκοντα των εργαζόμενων σε αυτήν στις Πάγιες και Βασικές Διαταγές, στους Κανονισμούς και στα Εγχειρίδια που έχουν εκδοθεί. Συναντάται επίσης μια λεπτομερέστατη τυποποίηση διαδικασιών και προδιαγραφών για το χρησιμοποιούμενο ε- ξοπλισμό, μέσα στη βιβλιογραφία των οπλικών της συστημάτων, στις στρατιωτικές προδιαγραφές, κλπ. Από τη συχνότητα χρήσης του αεροπορικού υλικού, έχει προκύψει ένα εκτενέστατο σύστημα επιθεωρήσεων (INSPECTION) και ελέγχου ποιότητας (QUALITY CONTROL), μέσα από το οποίο διενεργούνται διορθωτικές ενέργειες (TROUBLESHOOTING) και εντοπίζονται οι αιτίες που επηρεάζουν την επιθυμητή στάθμη ποιότητας. Απαιτούμενες ενέργειες Από τα παραπάνω φαίνεται ότι η Π.Α. λειτουργεί μέχρι το επίπεδο του Ελέγχου Ποιότητας, δηλαδή βρίσκεται στο μέσον μιας πορείας που μπορεί να την οδηγήσει προς τη Διοίκηση Ολικής Ποιότητας. Συνοπτικά υπολείπονται οι εξής ενέργειες: 1.Η εκπόνηση Εγχειριδίου Ποιότητας στα διάφορα επίπεδα διοίκησης (Αρχηγείο, Διοίκηση, Πτέρυγα Μάχης, Εργοστάσιο, Πολεμική Μοίρα, κλπ), το οποίο θα περιγράφει την οργάνωσή της και θα συγκεντρώνει το σύνολο των βασικών της λειτουργιών και διαδικασιών. 2. Η εκπόνηση Εγχειριδίου Διαδικα- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 71

74 σιών, το οποίο θα περιγράφει και α- ναλύει τις βασικές διαδικασίες σε κάθε επίπεδο διοίκησης. 3. Η συγκρότηση ενός σχεδίου συνεχούς βελτίωσης, το οποίο θα περιλαμβάνει ανάλυση κόστους διαδικασιών, ανάλυση βασικών αιτιών σε όσα προβλήματα επηρεάζουν τη λειτουργία του οργανισμού και καθιέρωση μετρήσιμων μεγεθών ποιότητας. 4. Η συγκρότηση ενός προγράμματος εκπαίδευσης και επιμόρφωσης του προσωπικού της Π.Α. πάνω σε θέματα ποιότητας, έτσι ώστε να πάψει η εμπειρική και κατά κρίση χρησιμοποίηση των α- ρχών ποιότητας στην καθημερινή εργασία του προσωπικού. 5. Η ενημέρωση του προσωπικού ότι η ενεργή και καθολική συμμετοχή του στο πρόγραμμα συνεχούς βελτίωσης α- ποτελεί κλειδί επιτυχίας. Δεν πρέπει να αγνοήσουμε μία βασική αρχή του MANAGEMENT που διατυπώθηκε από τον DEMMING ότι "καμία αλλαγή δεν θα έχει πιθανότητα ε- πιτυχίας αν πρώτα δεν αλλάξει η νοοτροπία του προσωπικού" 6. Τελευταίο λοιπόν και σημαντικότερο βήμα είναι η αλλαγή νοοτροπίας, η οποία λαμβάνει χαρακτήρα επιτακτικής ανάγκης, μέσα στο συνεχόμενα μεταβαλλόμενο περιβάλλον που κινούμαστε. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η Διοίκηση Ολικής Ποιότητας δεν α- φορά σε μια ομάδα συναδέλφων, αλλά στο σύνολο του προσωπικού της Π.Α., το οποίο με την ειδικότητά του συμβάλλει στην εκτέλεση της αποστολής της. Μια τέτοια επαναστατική αλλαγή είναι εφικτή, αν αποφασίσουμε να αλλάξουμε τη νοοτροπία μας. Τέλος, πρέπει να τονίσω το γεγονός ότι όσα ανέφερα για τη σύγχρονη αυτή φιλοσοφία διοίκησης και τα όσα υπολείπονται να γίνουν στην Π.Α. προς αυτήν την κατεύθυνση, θα μείνουν στη σφαίρα του ιδεατού και της θεωρητικής προσέγγισης, εκτός αν η ηγεσία του οργανισμού που λέγεται Π.Α. πειστεί, δεσμευτεί και υποστηρίξει διαχρονικά την πορεία προς την Ολική Ποιότητα. Το ότι είναι αναγκαία και εφαρμόσιμη αυτή η νέα μορφή διοίκησης θα α- ποδειχθεί πολύ σύντομα. Το πόσο γρήγορα θα γίνει αντιληπτή η ανάγκη υιοθέτησής της από την Π.Α. θα το καθορίσουν οι εξελίξεις. Ωστόσο, η ελπίδα επίτευξης ενός τέτοιου φιλόδοξου στόχου θα παραμένει ζωντανή, όσο το μυαλό του ανθρώπου είναι σαν ένα α- λεξίπτωτο, το οποίο πρέπει να είναι πάντοτε ανοικτό, για να είναι αποτελεσματικό. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑ ΦΙΑ 1. ΟΛΙΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ του Αντώνη Σπανού 2. ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ του Γεωργίου Τσιότρα 3. MANAGEMENT ΟΛΙΚΗΣ ΠΟΙ- ΟΤΗΤΑΣ του CHARLES WEAVER 4. ΒΑΣΙΚΟ ΔΟΓΜΑ ΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΑΕΡΟΠΟΡΙΑΣ Εγχ.ΣΠΑ/Κ 5. ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ECO-Q τεύχος ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

75 Åðãüò (Í) Êáë. Ðáðáóôïãéáííßäïõ Υπάρχει ένας μύθος που συντηρείται στο πέρασμα των αιώνων, ότι αυτοί που ε- πιτυγχάνουν στη ζωή είναι άτομα με ξεχωριστά προσόντα όπως ε- υφυΐας, υψηλού επιπέδου μόρφωσης, σπουδών και εξαιρετικών ικανοτήτων. Στις μέρες μας, ο μύθος αυτός τίθεται υπό αμφισβήτηση. Ο Goleman, καθηγητής Ψυχολογίας στο Harvard και εισηγητής της θεωρίας της συναισθηματικής νοημοσύνης, μετά από πολυετή επιστημονική έρευνα καταθέτει τεκμηριωμένη θέση και άποψη για τη σημασία της συναισθηματικής νοημοσύνης στο χώρο της εργασίας. Με τον όρο συναισθηματική νοημοσύνη εννοούμε την ικανότητα ενός ατόμου να αντιλαμβάνεται, να κατανοεί και να χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τα συναισθήματα του, σαν πηγή ενέργειας, πληροφορίας και επιρροής τόσο του ε- αυτού του όσο και των άλλων ανθρώπων γύρω του. Οι έννοιες-ικανότητες που συνθέτουν τη συναισθηματική νοημοσύνη διακρίνονται Αυτοεπίγνωση Αυτοέλεγχο Κίνητρα συμπεριφοράς - παρακίνηση Ενσυναίσθηση Κοινωνικές δεξιότητες ΑΥΤΟΕΠΙΓΝΩΣΗ Ως αυτεπίγνωση ορίζουμε την ι- κανότητα να γνωρίζουμε τα συναισθήματά μας, τις σκέψεις μας, τις ανάγκες μας καθώς και τα δυνατά αλλά και αδύνατα σημεία μας. Προϋπόθεση ανάπτυξης της συγκεκριμένης ικανότητας είναι η επίγνωση των συναισθημάτων μας, η ακριβής αυτό-αξιολόγηση καθώς και η αυτοπεποίθηση. Η γνώση του εαυτού μας μπορεί να μας βοηθήσει να επιλέξουμε σωστά την εργασία μας, σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 73

76 ικανότητές μας, τις προσωπικές αξίες και στόχους μας. Αλήθεια, πόσοι από εμάς που βρισκόμαστε εδώ σήμερα νοσηλευτές και μη, επιλέξαμε συνειδητά το επάγγελμά μας γιατί ήταν κοντά στις αξίες,στις φιλοδοξίες αλλά και στους στόχους μας; Πόση αγανάκτηση βιώνουμε καθημερινά για τις συνθήκες εργασίας, τους μισθούς, τις απαιτήσεις από τους γύρω μας, για τη μη αναγνώριση του έργου μας και της προσφοράς μας ; Τα αρνητικά αυτά συναισθήματα επηρεάζουν την απόδοση μας; Μας κατευθύνουν στο να δουλεύουμε μηχανικά, χωρίς οργάνωση, χωρίς στόχο δηλαδή να δουλεύουμε περισσότερο χωρίς αποτέλεσμα; Ένα άτομο με μεγάλη ικανότητα στην επίγνωση των συναισθημάτων του, αναγνωρίζει γρήγορα και εύκολα το θ- υμό, τη ζήλια, τη λύπη, την αγανάκτηση και μπορεί να χειριστεί ανάλογα την κατάσταση. Το άτομο με ανεπτυγμένη αυτόεπίγνωση διακρίνεται για το υψηλό επίπεδο αυτοπεποίθησης, η οποία του προσφέρει τη δύναμη που χρειάζεται για να πάρει μια δύσκολη απόφαση ή να α- κολουθήσει μια σειρά ενεργειών που θ- εωρεί απαραίτητες, παρά τις αντιθέσεις, τις διαφωνίες ή ακόμη και τη σαφή αποδοκιμασία εκείνων που υπηρεσιακά βρίσκονται σε θέση ισχύος. Ασθενής νοσηλεύεται σε ΜΕΘ/ Εγκεφαλικών επεισοδίων. Βρίσκεται σε κωματώδη κατάσταση υπό αγωγή. Ο α- σθενής έχει ιστορικό αρτηριακής υπέρτασης και σταθερά εμφανίζει ΑΠ πάνω από 200mmHg.Ο νοσηλευτής υπηρεσίας διαπιστώνει ότι στην φαρμακευτική αγωγή δεν περιλαμβάνεται φάρμακο ρύθμισης της ΑΠ. Ανήσυχος ρωτά τον θ- εράποντα γιατρό. Εκείνος εκνευρισμένος του απαντά "Σ1 αυτή τη Μονάδα ασχολούμαστε από το λαιμό και πάνω" και αποχωρεί χωρίς συζήτηση. Ο νοσηλευτής θεωρώντας σημαντική την παράληψη απευθύνεται κατευθείαν στον Δντή του εξηγώντας την κατάσταση και την αντιμετώπιση του από τον θεράποντα ιατρό. Η εντολή για την χορήγηση αντιυπερτασικής αγωγής δόθηκε αμέσως. Ο νοσηλευτής γνώριζε ότι παρέκαμπτε την ιεραρχία, στηριζόμενος όμως στις γνώσεις του και την κλινική του εμπειρία θεώρησε το θέμα εξαιρετικά επείγον για να τηρήσει το πρωτόκολλο. Σε μελέτη 209 νοσηλευτών σε πανεπιστημιακό νοσοκομείο της Νέας Υόρκης εκείνοι που είχαν ισχυρότερη την αίσθηση της αυτο-αποτελεσματικότητας, εξέφραζαν με θάρρος τη γνώμη τους και αντιμετώπιζαν άμεσα και θαρραλέα τους ιατρούς με τους οποίους συνεργάζονταν. Αντίθετα, όσοι δεν διέθεταν αυτοπεποίθηση δεν διαμαρτύρονταν, δέχονταν παθητικά τα γεγονότα, τα συζητούσαν μεταξύ τους, δήλωναν ότι θα παραιτηθούν γιατί δεν άντεχαν άλλο την κατάσταση, χωρίς όμως να κάνουν και τίποτα για να την αλλάξουν. ΑΥΤΟΡΥΘΜΙΣΗ Η ικανότητα διαχείρισης της εσωτερ- 74 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

77 ικής κατάστασης,των παρορμήσεων, των διαθέσεων και των προσωπικών α- ποθεμάτων, αφού πρώτα αναπτυχθεί η δυνατότητα αναγνώρισής των. Οι συναισθηματικές ικανότητες που απορρέουν είναι Αυτοέλεγχος Αξιοπιστία Ευσυνειδησία Προσαρμοστικότητα Καινοτομία Τα άτομα που διαθέτουν αυτήν την ι- κανότητα μπορούν να αποφύγουν συναισθηματικές εκρήξεις που θα έχουν αρνητικές συνέπειες, τόσο στους ίδιους όσο και στους άλλους. Μπορούν να χειρίζονται τα συναισθήματά τους έτσι ώστε να λειτουργούν υπέρ τους και όχι εναντίον τους, μπορούν εύκολα να προσαρμόζονται στις αλλαγές και να αποφεύγουν τον πανικό ή τη δράση "εν θερμώ". Σκεφτείτε πως θα αντιδρούσαμε χωρίς αυτοέλεγχο στην κάθε σύγκρουση που θα δημιουργούταν στο τμήμα είτε από κάποιον ασθενή με υπέρμετρες και "παράξενες" απαιτήσεις, είτε από τον ιατρό που δεν κατανοεί το φόρτο εργασίας και πιέζει για υλοποίηση κάποιας πράξης π.χ. αλλαγή τραύματος είτε ακόμη από τον προϊστάμενο που προσπαθεί συνεχώς να συντονίσει το έργο μέσα από παρατηρήσεις, υποδείξεις λαθών και επισημάνσεις παραλείψεων. Η καχυποψία του προϊσταμένου, η μη αναγνώριση προσφοράς και η προσπάθεια μείωσης του έργου.προκαλούν συναισθήματα θυμού και αγανάκτησης. Η άμεση αντίδραση σε αυτά τα συναισθήματα,αν δεν αναγνωρισθούν και δεν ελεγχθούν,θα επιφέρει τη ρήξη. Αντίθετα, ένα άτομο με ικανότητα στην επίγνωση αυτών των συναισθημάτων, θα προσπαθούσε να μετατρέψει το θυμό σε δημιουργικό έργο και προς όφελος του. Επιλέγοντας ένα διαφορετικό τρόπο προσέγγισης θα χρησιμοποιήσει το κατάλληλο ύφος και λέξεις έτσι ώστε να αποφευχθεί η διαφαινόμενη ρήξη. Η λύση δεν μπορεί να δοθεί γενικά γιατί εξαρτάται από το άτομο, τους στόχους του, τις αξίες του και τις προτεραιότητές του. θα μπορούσε να επιδιώξει απομάκρυνση από το χώρο, πολιτισμένα και μέσω διαδικασιών, θα μπορούσε ακόμη να παραμείνει και να επιμείνει ν' αποδείξει όχι τόσο στην Πνη, αλλά στη νοσηλευτική ομάδα το άδικο των χειρισμών γιατί ο ίδιος το γνωρίζει. Οι ικανότητες της αυτορύθμισης είναι απαραίτητο προσόν για τους ηγέτες και τους αρχηγούς ομάδων. Μέσα από τον έλεγχο των συναισθημάτων τους μπορούν εύκολα να δημιουργήσουν ένα κλίμα εμπιστοσύνης και δικαιοσύνης που θα οδηγήσει τους υφισταμένους τους να λειτουργούν αρμονικότερα και να αποδίδουν καλύτερα. Τέλος,οι ικανότητες της προσαρμοστικότητας και της καινοτομίας, δηλαδή η αντίληψη του περιβάλλοντος και η ε- υρύνοια σε νέες ιδέες και προσεγγίσεις ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 75

78 θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικές για τις αποφάσεις που πρόκειται να ληφθούν από τους ηγέτες μελλοντικά. Τρίτη διάσταση της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι τα κίνητρα συμπεριφοράς καθώς και η παρακίνηση. ΚΙΝΗΤΡΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ - ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Είναι η συναισθηματική τάση που ωθεί το άτομο να θέτει στόχους και να εμμένει στην επίτευξή τους. Οι συναισθηματικές ικανότητες που απορρέουν από αυτή τη διάσταση είναι: Τάση προς επίτευξη στόχων Δέσμευση (με στόχους της ομάδας) Πρωτοβουλία Αισιοδοξία Τα άτομα που διαθέτουν αυτές τις ι- κανότητες έχουν κίνητρα για την επίτευξη των στόχων τους που είναι εσωτερικά παρά εξωτερικά. Έτσι, μπορεί να ε- ργάζονται σκληρά προκειμένου να ε- πιτύχουν τον στόχο τους ακόμη κι αν δεν υπάρχει εξωτερική επιβράβευση. Τους διακρίνει πάθος γι' αυτό που κάνουν και καταναλώνουν υπερβολική ενέργεια για να επιτύχουν αυτό που επιδιώκουν παρά τα εμπόδια που πιθανώς θα αντιμετωπίσουν. Μπορούν να δεσμευτούν με στόχους που πιστεύουν, παίρνουν πρωτοβουλίες για δράση, δεν απογοητεύονται με τις δυσκολίες, διατηρώντας την αισιοδοξία τους για το τελικό αποτέλεσμα. Αναπόσπαστο κομμάτι στο puzzle της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι η ΕΝΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ. Η ικανότητα να αντιλαμβάνεται κανείς τα συναισθήματα και τις ανάγκες των άλλων ανθρώπων χωρίς αυτοί να τα εκφράζουν και να τα αντιμετωπίζουν α- νάλογα. Ο Φρόϋντ είπε: "οι θνητοί δεν μπορούν να κρατήσουν κανένα μυστικό. Ακόμη και όταν τα χείλη τους μένουν σιωπηλά φλυαρούν με τις άκρες των δακτύλων τους. Η προδοσία των συναισθημάτων τους ξεχειλίζει μέσα από κάθε πόρο τους". Οι επιμέρους ικανότητες που απορρέουν από την ενσυναίσθηση είναι Κατανόηση των άλλων - ενεργό ενδιαφέρον Προσανατολισμός στην παροχή υπηρεσιών Ενίσχυση της ανάπτυξης των άλλων Σωστός χειρισμός της διαφορετικότητας Αναγνωρίζετε κάποια ικανότητα που δεν θα πρέπει να διαθέτει ο νοσηλευτής κατά την εξάσκηση του έργου του, εάν επιθυμεί να εφαρμόζει σωστά τους κανόνες δεοντολογίας του επαγγέλματός μας; Ασφαλώς όχι. Οι ασθενείς σπάνια μας λένε με λόγια αυτό που αισθάνονται αντίθετα μας το λένε με τον τόνο της φωνής τους, την έκφραση του προσώπου τους, ή άλλους μη λεκτικούς τρόπους όπως η έκφραση 76 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

79 θυμού ή άρνησης. Η ενσυναίσθηση είναι το "ραντάρ" του νοσηλευτή. Είναι το όργανο που τον βοηθά να λειτουργεί, να λαμβάνει μηνύματα και να συνειδητοποιεί καταστάσεις. Η "κώφωση" του νοσηλευτή απέναντι στις μη εκφρασμένες συναισθηματικές αποχρώσεις ασθενών και συνεργατών θα τον οδηγήσει σε α- δεξιότητες και λάθος χειρισμούς. Ο χώρος της υγείας είναι χώρος που πολύ πρόσφατα άρχισε να καταλαβαίνει τα οφέλη της ενσυναίσθησης και το κίνητρο ήταν αρχικά οικονομικό. Ο γιατρός και ο νοσηλευτής πρέπει να αντιλαμβάνονται το μη εκφρασμένο άγχος και την αμηχανία των ασθενών τους για να μπορούν να τους φροντίζουν αποτελεσματικά. Ωστόσο μια πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι σπάνια τους ακούν. Οι ασθενείς είχαν συνήθως να εκφράσουν κατά μέσο όρο περίπου τέσσερις ερωτήσεις στο γιατρό ή το νοσηλευτή όταν ερχόταν σε επαφή μαζί τους, από τις οποίες κατάφερναν τελικά να θ- έσουν μία ή δύο. Μόλις ένας ασθενής άρχιζε να μιλά, ερχόταν η πρώτη διακοπή εκ μέρους του νοσηλευτή κατά μέσο όρο στα πρώτα δεκαοχτώ δευτερόλεπτα. Ο γιατρός και ο νοσηλευτής οφείλουν να μάθουν να α- φιερώνουν χρόνο για εξηγήσεις στους α- σθενείς τους. Τι πρέπει να περιμένουν από την προτεινόμενη θεραπεία, να γελάσουν και να αστειευτούν μαζί τους, να ζητήσουν τη γνώμη τους, να ελέγξουν τη στάση απέναντί τους, να τους ε- νθαρρύνουν να μιλήσουν και να συμμετάσχουν ενεργά στην όλη διαδικασία θ- εραπείας. Να μάθουν να ακούν. Πόσος χρόνος χρειάζεται για να ε- πιτύχει ένας λειτουργός υγείας ως προς την ενσυναίσθηση; Πολύ λίγο, μόλις τρία λεπτά. Πρέπει όμως να ληφθεί σοβαρά υπόψη και μία άλλη διάσταση της ενσυναίσθησης, η "θλίψη της ενσυναίσθησης". Νοσηλεύτρια παιδιατρικού τμήματος ζητά να μετατεθεί μετά από 7 χρόνια υπηρεσίας στον ίδιο χώρο. Γιατί; "Δεν μπορώ να φροντίσω ένα ακόμα παιδάκι που πρόκειται να πεθάνει από καρκίνο. Δεν αντέχω άλλο. Η νοσηλεύτρια βίωνε τον παιδικό πόνο και συνέπασχε με την οικογένεια των παιδιών. Είχε πλέον γίνει και δικό της πρόβλημα. Αντί να συμβάλλει στην ανακούφιση του πόνου και της αγωνίας είχε γίνει ένα με την κατάσταση. Αυτό το φαινόμενο εκδηλώνεται ό- ταν κάποιος με υψηλό επίπεδο ενσυναίσθησης εκτίθεται για μεγάλο χρονικό διάστημα σε αρνητικές διαθέσεις - καταστάσεις και δεν έχει τις απαραίτητες δεξιότητες αυτορύθμισης για να ελέγξει και να κατευνάσει τη δυσφορία και τη θλίψη που του προκαλεί η ταύτιση με τους άλλους. Εκδηλώνεται συνήθως στο νοσηλευτικό προσωπικό Μ.Ε.θ., των ογκολογικών τμημάτων. Γι' αυτό το προσωπικό αυτών των τμημάτων πρέπει να αξιολογείται και να εναλλάσσεται πριν οδηγηθεί σε θλίψη, αδιαφορία και μειωμένη απόδοση. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 77

80 Συχνά ακούμε εκφράσεις από νέους νοσηλευτές ή γιατρούς για ασθενείς που πεθαίνουν, όπως "ζόμπι", "φευγάτος", "απογειώνεται". Οι εκφράσεις αυτές λειτουργούν σαν συναισθηματική ασπίδα, είναι ένας τρόπος να ελέγξουν την ευαισθησία τους απέναντι στο θάνατο, να κρατηθούν μακριά, μέσα από το "κρύο χιούμορ", να "σκληρύνουν" για να αντιμετωπίσουν τη θλίψη της ενσυναίσθησης. Η τελευταία διάσταση της συναισθηματικής νοημοσύνης αλλά ίσης βαρύτητας με τις λοιπές είναι η ΚΟΙΝΩ- ΝΙΚΗ ΔΕΞΙΟΤΗΤΑ Η ικανότητα να επικοινωνεί κανείς με τους άλλους, να δημιουργεί σχέσεις και να προκαλεί από τους άλλους τις αντιδράσεις που θέλει. Οι επιμέρους ικανότητες που απορρέουν από την διάσταση αυτή είναι: Επιρροή - Άσκηση αποτελεσματικών μεθόδων πειθούς Επικοινωνία -Έκφραση σαφών και πειστικών μηνυμάτων Ηγεσία - Έμπνευση και καθοδήγηση ομάδων Καταλυτική δράση στο χειρισμό των αλλαγών Καλλιέργεια δεσμών για την επίτευξη κοινών στόχων Σύμπραξη και συνεργασία Ομαδικές ικανότητες Οι άνθρωποι που κατέχουν τις ι- κανότητες αυτές δεν είναι απλώς φιλικοί με τους άλλους, αλλά φιλικοί με στόχο. Ο στόχος μπορεί να είναι μια συμφωνία ή ο ενθουσιασμός για κάτι καινούργιο ή επιρροή για την αναγκαιότητα μιας αλλαγής. Δημιουργούν εύκολα ένα πλέγμα σχέσεων που μπορεί να το χρησιμοποιήσουν όποτε το χρειαστούν. Πιστεύουν στην αναγκαιότητα συνύπαρξης με τους άλλους, αλλά και στην ατομικότητα καθώς και στην αξία της ομαδικής δουλειάς. Αναγνωρίζουν την ανάγκη για αλλαγή έγκαιρα, δημιουργούν εύκολα δυνατούς συμμάχους για να επιτύχουν αυτές τις αλλαγές και πρώτα απ' όλα αποτελούν οι ίδιοι παράδειγμα για τους άλλους. Όλες αυτές οι ικανότητες πηγάζουν από ένα βασικό γεγονός: ότι ο ένας μπορεί να επηρεάζει τη διάθεση του άλλου. Τα συναισθήματα διαχέονται σαν "ιός".. Η εκδήλωση των συναισθημάτων είναι κάτι σαν θέατρο. Όλοι έχουμε ένα παρασκήνιο, την " κρυφή ζώνη", όπου νιώθουμε τα συναισθήματά μας, και ένα παρασκήνιο, τον κοινωνικό στίβο, όπου παρουσιάζουμε τα συναισθήματα τα ο- ποία επιλέγουμε ν' αποκαλύψουμε. Αυτός ο εσωτερικός διχασμός ανάμεσα στη δημόσια και την ιδιωτική συναισθηματική μας ζωή κάνει ακόμη πιο δύσκολη την αναγνώριση και τον χειρισμό των συναισθημάτων. Για να πείσεις πρέπει πρώτα να δημιουργήσεις σχέση, επαφή. Αν καταφ- 78 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

81 έρεις να βρεις τρόπο για τη συμμετοχή των ατόμων τουλάχιστον σε μερικά από τα βήματα της διαδικασίας, τα άτομα αυτά θα γίνουν οι δικοί σου "σταυροφόροι". Σκεφτείτε πόσες φορές εφαρμόσαμε αυτές τις τεχνικές προσέγγισης σε ασθενείς, όταν προσπαθήσαμε να τους εξηγήσουμε ή να τους διδάξουμε πράγματα σχετικά με το νόσημά τους. Πόσες φορές αντιληφθήκαμε το φόβο που έκρυβε η επιθετικότητα ή η άρνηση αποδοχής ή η απαίτηση; και η δική μας αντίδραση; τις περισσότερες φορές η αντεπίθεση, που δημιουργούσε μια αλυσίδα αντιδράσεων με αρνητικά ρ- εύματα και προς τις δύο πλευρές. Απλά δεν καταφέραμε να πείσουμε. Η ικανότητα της θετικής επιρροής λαμβάνει υπόψη το άτομο, εναρμονίζεται με το στόχο και δεν εστιάζεται στο προσωπικό όφελος. Δημιουργεί ανοιχτά κανάλια επικοινωνίας και άνετη ατμόσφαιρα στο χώρο της εργασίας. Η δημιουργία ανοιχτής επικοινωνίας απελευθερώνει την αξία του ατόμου και του δίνει τη δυνατότητα προσφοράς του καλύτερου δυναμικού του. Οι τρεις τελευταίες δεξιότητες (Καλλιέργεια δεσμών για την επίτευξη κοινών στόχων, σύμπραξη και συνεργασία) αποτελούν ίσως και τα κυριότερα συστατικά σωστής και ολοκληρωμένης εφαρμογής της νοσηλευτικής - έργο κατ' εξοχήν ομαδικό. Ο ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΑ ΝΟ- ΗΜΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ Μετά την ανάλυση των συναισθηματικών ικανοτήτων και πως αυτές μπορούν να βελτιώσουν την απόδοσή μας και τη λειτουργία μας στον εργασιακό μας χώρο, ας μεταφέρουμε όλες αυτές τις πληροφορίες στο επίπεδο της ομάδας και του οργανισμού που εργαζόμαστε και ας αναρωτηθούμε: 1. Διαθέτει ο οργανισμός στον οποίο εργαζόμαστε μια σαφή και εκφρασμένη αποστολή; 2. Αυτή η αποστολή αντανακλά την καθημερινή πραγματικότητά μας μέσα στον οργανισμό; Εάν υπάρχει ένα προφανές χάσμα α- νάμεσα στο υποτιθέμενο όραμα ενός ο- ργανισμού και στην πραγματικότητα, η συναισθηματική ατμόσφαιρα που κυριαρχεί μπορεί να κυμαίνεται από τον κυνισμό για λόγους αυτοπροστασίας μέχρι το θυμό, την απελπισία ή την παραίτηση. Ένας συναισθηματικά ά νοήμων οργανισμός πρέπει 1. να μπορεί να συμβιβάζει την ασυμφωνία ανάμεσα στις αξίες που διακηρύσσει και σ' εκείνες που κάνει πράξη. 2. να είναι σαφής όσον αφορά στις αξίες του, στο πνεύμα του και στην αποστολή του γιατί μόνο έτσι θα παγιωθεί η κοινή αίσθηση περί καλού και θα αισθανόμαστε ότι αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε αξίζει τον κόπο. ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 79

82 3. να αναγνωρίζει την επιτυχία, να δίνει νόημα στις πράξεις και να ενισχύει το ηθικό γιατί μόνο έτσι α- υξάνεται η ενεργητικότητα και η παραγωγικότητα του συνόλου. 4. να αναγνωρίζει τα δυνατά και αδύνατα σημεία ατόμων και ομάδων και να χειρίζεται παραγωγικά τη διαφορετικότητα των προσώπων για την επίτευξη των στόχων. Μελέτες που έγιναν με θέμα την ε- παγγελματική κόπωση και τη μείωση της επίδοσης του προσωπικού απέδειξαν ότι τα αίτια που αποθαρρύνουν και εξουθενώνουν το προσωπικό είναι: 1. Υπερβολικός φόρτος εργασίας Πολλή δουλειά - ελάχιστος χρόνος ξεκούρασης και υποστήριξης του προσωπικού. 2. Έλλειψη αυτονομίας Μείωση υπευθυνότητας, αίσθημα ματαίωσης, ανάπτυξη του αισθήματος ότι δεν σέβεται ο οργανισμός την άποψη και τις ικανότητες του προσωπικού 3. Πενιχρές αμοιβές 4. Έλλειψη ανθρώπινων σχέσεων Αύξηση της απομόνωσης στη δουλειά. Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι η "κόλλα" που κάνει τις ομάδες να υπάρχουν και να δημιουργούν. Το αίσθημα της απομόνωσης τροφοδοτεί τις συγκρούσεις 5. Έλλειψη δικαιοσύνης Άνιση μεταχείριση ατόμων με ο- ποιοδήποτε τρόπο. Υπονομεύει τις σχέσεις και την εμπιστοσύνη του προσωπικού προς εκείνους που διοικούν τον οργανισμό. Συγκρούσεις αξιών Το τελικό αποτέλεσμα όλων των λαθεμένων μεθόδων είναι η χρόνια εξάντληση και η μείωση της παραγωγικότητας και της αποτελεσματικότητας. Η ανάπτυξη και κ η καλλκ αλλιέρ- γ εια των συναισθηματικών ι-ι κ ανοτήτων είναι ΥΠΟΧΡΕΩ- ΤΙΚΗ από τους διοικούντες ούντες τον οργανισμό εάν θέλουν να επιτύχουν το στόχο ο και κ την α-α ποστολή ή τους με ένα καλάκ δομημένο σύνολο ανθρώπων που θα εργάζεται "υγιώς" γι 'αυτούς. Το κλειδί για την ε-ε πιτυχημένη επίδοση του προ- σωπικού είναι το να τους εμ- πνέει ο οργανισμός ενθουσια- σμό, αφοσίωση, αίσθημα δέ- σμευσης, ιδιότητες ωφέλιμες, απαραίτητες για την αύξηση του δείκτη αποτελεσματικότ ότ- ητας, που όμως δεν επιβάλ- λονται. Άλλωστε ό,τι πιο συναρπαστικό ό έχει να διδάξει η ιστορία είναι ο ενθουσια- σμός που διεγείρει είρει τις ψυχές των ανθρώπων". 80 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

83 H ÄÑÁÓÇ ÔÙÍ ÁÕÈÏÑÌÇÔÙÍ ÔÁÎÅÙÍ ÓÔÏÍ ÔÅÑÌÁÔÉÓÌÏ ÔÏÕ ÐÏËÅÌÏÕ Επγός (Ι) Θ. Λάγιος Εκπτης ΣΠΑ Οαείμνηστος Παναγιώτης Κονδύλης, ένας από τους σημαντικούς φιλοσόφους και διανοητές των σύγχρονων καιρών, έγραψε ότι η Ιστορία, αιώνες τώρα, καιροφυλακτεί μη αναγνωρίζοντας νομοτέλειες, με βάση τις οποίες θα μπορούσε κάποιος να μελλοντολογήσει. Οι εξελίξεις δε που διαφαίνονται εκ των υστέρων, σαν διαδραστικές των τεκταινομένων, δεν έχουν ούτε καν ευθύγραμμη σχέση με τη πραγματική πορεία των συμβαινόντων κατά την εμφάνιση τους. Το δυτικό μοντέλο ζωής - όπως συνηθίζεται να καταγράφεται - από πολιτισμικής πλευράς είναι προϊόν μιας παλιάς κληρονομιάς και από πολιτικής είναι μια σύνθεση εύθραυστης ισορροπίας της ατομικής ελευθερίας, της ισότητας των δικαιωμάτων και των επιθυμιών και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Στη προσπάθεια υπεράσπισης και προάσπισης αυτού του μοντέλου, αν δεν υπάρχει η σύνεση και το κουράγιο από τους άρχοντες, σεβόμενοι πάντα τη διαφορετικότητα του άλλου, τότε μπορεί να αφανιστεί αυτό το μοντέλο, όπως άλλωστε αφανίστηκαν στο διάβα της Ιστορίας οι μεγάλες αυτοκρατορίες. Αυτό που ιστορικά χαρακτηρίζει τους ηγέτες είναι ότι γνωρίζουν πως να εισέλθουν σε ένα πόλεμο, δεν γνωρίζουν όμως πως θα τον τερματίσουν, για να ε- ξέλθουν. Αναπόφευκτα, ο Πρώσος θεωρητικός του πολέμου - Κarl Fon Clausewitz - γίνεται πολύ εύστοχος, σημειώνοντας "Θα πρέπει να πεισθούμε στην αναγκαιότητα, ότι κάθε πόλεμο θα πρέπει να τον βλέπουμε σαν ενιαίο σύνολο, με αρχή και τέλος. Ο κάθε ηγέτης-διοικητής προκειμένου να κάνει ένα βήμα μπροστά, θα πρέπει να έχει σχεδιάσει στο νου του το τέλος του πολέμου, προς το οποίο θα πρέπει να συγκλίνει κάθε προσπάθεια και κατεύθυνση." Αν δεχθούμε ότι ο πόλεμος ανήκει στη δικαιοδοσία της ευκαιρίας και των απρόβλεπτων γεγονότων, πράγμα που σημαίνει ότι κανένας δεν μπορεί να προβλέψει, πως αυτός μπορεί να τελειώσει -όπως ανέφερε ένας από τους αρχηγούς της Αμερικανικής Επανάστασης, ο Thomas Paine - τότε υπάρχει πλήρης ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 81

84 διάσταση με τη παραδοχή που κάνει ο Clausewitz, θεωρώντας τον πόλεμο ως πολιτικό όργανο. "Εάν πιστεύουμε ότι ο πόλεμος προέρχεται από έναν πολιτικό σκοπό, τότε είναι πολύ φυσικό η ύπαρξη του να παραμείνει η κύρια αιτία μελέτης του. Έτσι η κύρια και σπουδαιότερη σε έκταση πράξη κρίσης είναι να τοποθετηθούμε απέναντι στη δοκιμασία της επιλογής του είδους του πολέμου με το οποίο θέλουμε να εμπλακούμε." Και όταν αναφερόμαστε σε δοκιμασία επιλογής θεωρούμε ότι ο πόλεμος είναι σκόπιμο όργανο της πολιτικής και ότι οι μορφές του πολέμου εξαρτώνται από τα κίνητρα που περιβάλλουν τις καταστάσεις. Σ' αυτό το σημείο μπορεί να τονιστεί ότι ο πόλεμος μπορεί να εκληφθεί ως η εκμετάλλευση της ευκαιρίας που όμως πάντα θα δραστηριοποιείται και θα πραγματώνεται από την επιθυμία των πολιτικών-ηγετών. Ευλόγως συμπεραίνεται, ότι οι πολιτικοί-ηγέτες θα σημειοδοτήσουν την προσδοκία τους από ένα πόλεμο και θα καταδείξουν τον τερματισμό του, στους διαχειριστές της έντασης, δηλαδή στους στρατιωτικούς ηγέτες. Διαφαίνεται από τα προαναφερθέντα, ευθέως η ανάγκη στοιχειοθεσίας και θέσπισης από την Πολιτική Αρχή, με ό- ποιο σχήμα και να εκφράζεται, η μορφή του τέλους του πολέμου (end state) και τα κριτήρια για τον τερματισμό του (criteria of war termination), τόσο για τους σχεδιαστές των πολεμικών σχεδίων όσο και για τους εκτελεστές αυτών (στρατ. Διοικητές). Με τον όρο End State (επιθυμητή μορφή κατάστασης μετά τον πόλεμο) εννοούμε τη μορφή που επιθυμεί η Πολιτική Ηγεσία μιας χώρας να έχει το πεδίο της μάχης και το περιβάλλον της άλλης χώρας στο πολιτικό γίγνεσθαι, όταν τελειώσει ο πόλεμος. Ενώ με τον όρο Criteria of war termination (κριτήρια τερματισμού πολέμου) εννοούμε τους στόχους που τίθενται από τις στρατιωτικές και διπλωματικές υπηρεσίες ώστε να επιτευχθεί ο τερματισμός του πολέμου. Παρόλη, την πρόδηλη και αδήριτη α- νάγκη θέσπισης τέτοιων κριτηρίων,αυτά δεν έχουν συστηματικοποιηθεί και κωδικοποιηθεί στους σχεδιασμούς των δογμάτων για την αντιμετώπιση κρίσεων ή έναρξης συγκρούσεων. Με την ενδελεχή μελέτη της Ιστορίας καταδεικνύεται η δυσκολία της επίτευξης του επιδιωκόμενου τέλους του πολέμου, καθώς επίσης ότι υπάρχει μία διασύνδεση μεταξύ της φάσης του πολέμου και της φάσης της ειρήνης και αυτή είναι η φάση του τερματισμού του πολέμου. Είναι γεγονός ότι η έρευνα μέχρι σήμερα, περί τερματισμού του πολέμου, ε- στιάζεται κυρίως στην κατάπαυση των εχθροπραξιών, δηλαδή, στη μετάβαση από την κατάσταση του πολέμου σε αυτή της ειρήνης ή ακριβέστερα του μηπολέμου. Όμως η προβληματική περί τερματισμού του πολέμου έχει δύο προσεγγίσεις. Η πρώτη κατεύθυνση είναι προς την ανίχνευση του <πότε> και του 82 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

85 <γιατί> ο πόλεμος τερματίζεται σ' ένα συγκεκριμένο σημείο διερευνώντας τη δυνατότητα πρόβλεψης αυτού του σημείου. Η δεύτερη προβληματική α- ποσκοπεί στην εμπειρική και συγκριτική προσέγγιση μέσα από τη γνώση της Ιστορίας, αξιών, κινήτρων οικονομικής και πολιτικής θεώρησης, δομής διεθνών σχέσεων. Με αυτή την εργασία επιχειρείται να προσεγγιστεί ο τερματισμός του πολέμου, σύμφωνα με την πρώτη προβληματική και να ανιχνευθεί η δυνατότητα πρόβλεψης και επιλογής του τρόπου με τον οποίο τερματίζεται ένας πόλεμος. Η βασική προβληματική της θεωρητικής σπουδής του τερματισμού του πολέμου, είναι ο καθορισμός του βέλτιστου χρόνου κατάπαυσης των εχθροπραξιών ή της παράδοσης της μίας πλευράς στην άλλη. Η λογική και θεωρητική προσέγγιση του προβλήματος προϋποθέτει ότι υπάρχουν διαθέσιμες επαρκείς πληροφορίες, ώστε να διενεργηθούν οι τυπικοί υπολογισμοί κέρδους-ζημίας και να ληφθούν οι ανάλογες αποφάσεις. Ο C. V Clausewitz σημειώνει σχετικά "Για την απόφαση περί ειρήνης, είναι γενική η επίδραση της θεώρησης της ήδη αναλωθείσης δυνάμεως καθώς και της περαιτέρω απαιτουμένης. Καθώς ο πόλεμος δεν είναι πράξη τυφλού πάθους, αλλά κυριαρχείται από τον πολιτικό αντικειμενικό σκοπό, η αξία του τελευταίου καθορίζει το μέτρο των ανεκτών θυσιών. Αυτό ισχύει όχι μόνο για την ένταση των θυσιών αλλά και για τη διάρκεια τους." Πως όμως μπορούμε να γνωρίσουμε το πραγματικό μέγεθος της αξίας των δαπανών εθνικής ισχύος, συγκριτικά με το μέγεθος του πολιτικού αντικειμενικού σκοπού; Με ποιόν τρόπο και πότε θα παρέμβουμε για να επέλθει ο τερματισμός του πολέμου; Η παρέμβαση θα πρέπει να γίνει βάσει σχεδιασμού ή ακολουθώντας τα συμβάντα; Αυτά τα θεμελιώδη ερωτήματα απεικονίζονται στις ιστορικές πτυχές που εγκλείουν απόπειρες παρέμβασης τερματισμού του πολέμου, όπως αν ήταν λογική η απόφαση των Βρετανών να συνεχίσουν τον πόλεμο, μετά την παράδοση της Γαλλίας και χωρίς να έχουν ακόμη εμπλακεί οι ΗΠΑ και η Ρωσία; Γιατί οι Γερμανοί και οι Σύμμαχοι κατά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο άρχισαν να συνομιλούν το 1918 και όχι το 1915 ή το 1914; Γιατί ο πόλεμος στην Κορέα συνεχίσθηκε μέχρι το 1953 ενώ οι συνομιλίες άρχισαν το 1951; ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΥΠΛ ΥΠΛΟΚΟΤΗΤΑΣ- ΠΟΛΥΠΛ ΥΠΛΟΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ Αν προσεγγίσουμε το φαινόμενο του πολέμου μέσα από την θεωρία της πολυπλοκότητας- μια διεπιστημονική κίνηση που αναπτύχθηκε στις δεκαετίες 60 και 70 στις λεγόμενες σκληρές επιστήμες (τεχνολογίες της πληροφορίας, βιολογία, γνωστικές επιστήμες, επιστήμες του περιβάλλοντος)- και θεωρήσουμε τον πόλεμο σαν ένα πολύπλοκο προσαρμοστικό σύστημα, ίσως αναδειχθεί ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 83

86 η προοπτική ανάπτυξης μοντέλου προβλεπτικής αξίας με χρηστικότητα στη σχεδίαση των επιχειρήσεων. Μολονότι, δεν υπάρχει το ενιαίο στη θεωρία της πολυπλοκότητας, έχει επιτευχθεί μια κατ' αρχήν σύγκλιση στα γενικά χαρακτηριστικά των πολύπλοκων προσαρμοστικών συστημάτων. Τα πολύπλοκα προσαρμοστικά συστήματα είναι δίκτυα αλληλεξαρτημένων στοιχείων που διέπονται από ένα "θεσμικό πλαίσιο" απλών κανόνων, οι ο- ποίοι επιτρέπουν την εξέλιξη του συστήματος δίχως έξωθεν παρέμβαση. Κάνοντας μια αντιπαραβολή του ορισμού με το σύνθετο του πολέμου, διαπιστώνεται μια καθολική ομοιότητα στους μηχανισμούς που λειτουργούν για την τέλεση του πολέμου (στρατιωτικοί, πολιτικοί, οικονομικοί, τεχνολογικοί, κοινωνικοί, περιβαλλοντολογικοί). Λόγω της αλληλεξάρτησης, αφενός τα αποτελέσματα της αλληλεπίδρασης μεταξύ των μηχανισμών διαχέονται στο σύστημα και αφετέρου στο ίδιο το σύστημα αναδύονται πολυπλοκότερες μορφές με ιδιότητες μη αναγώγιμες σ' αυτές των επιμέρους στοιχείων. Μεγάλη και καθοριστική σημασία έχει η ικανότητα των μηχανισμών - στοιχείων για μάθηση, που τους επιτρέπει να αναδιαρθρώνουν ιδιότητές τους, έτσι ώστε να αντιμετωπίζουν τις αλλαγές του περιβάλλοντος. Συνεχίζοντας την αναγωγή της περιγραφής ενός πολύπλοκου συστήματος σε αυτό του πολέμου, εύκολα αναγνωρίζεται η αλληλεπίδραση μεταξύ των μηχανισμών που προαναφέρθησαν και η διάχυση της γνώσης που αναπτύσσει ο κάθε μηχανισμός στους άλλους. ΟΙ ΑΥΘΟΡΜΗΤΕΣ ΤΑΞΕΙΣ Ακριβώς σε αυτή τη θεωρία της πολυπλοκότητας στηρίχθηκε ο μεγάλος και φημισμένος οικονομολόγος, εμπνευστής και θεμελιωτής του φιλελευθερισμού, Φρίντιχ Χάγεκ ( ) για να εξηγήσει τη λειτουργία και τη δημιουργική της αγοράς, χωρίς σκόπιμες εξωτερικές παρεμβάσεις και να μοντελοποιήσει τη συστημική των αναδυομένων τάσεων που δημιουργούνται για την ανθρώπινη δράση. Για τον Αυστριακό οικονομολόγο η ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων πρέπει να θεμελιωθεί, αφενός στο ό- τι τα άτομα είναι οι μόνοι δρώντες στην κοινωνία και αφετέρου στον κατανεμημένο χαρακτήρα των ανθρωπίνων γνώσεων. Αν δεχθούμε το φαινόμενο του πολέμου σαν ένα κοινωνικό φαινόμενο, τότε ακολουθώντας το πλαίσιο του σκεπτικού του Χάγεκ, προσεγγίζουμε ως εξής τον πόλεμο: Η οικοδόμηση μιας ορθολογικής πολεμικής τάξης δεν μπορεί να βασίζεται στην επίλυση ενός προβλήματος ανάλυσης πληροφοριών και κατανομής μέσων - πόρων, το οποίο προϋποθέτει την πλήρη πληροφόρηση, αφού οι απαιτούμενες γνώσεις είναι αδύνατον να συγκεντρωθούν σε έναν μοναδικό άνθρωπο ή υπολογιστή που θα επεξεργαστεί τις συνέπειες τους. Αντιθέτως η πολεμικώς επιχειρησιακή γνώση είναι αποκεντρωμένη -και 84 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

87 συχνά άρρητη - οι δε δρώντες μπορούν να δρούν αποτελεσματικά χωρίς να είναι σε θέση να εκφράσουν ότι γνωρίζουν, <μπορώ να κάνω ποδήλατο χωρίς να μπορώ να εξηγήσω πως τα καταφέρνω>. Επομένως, αν δεν είναι δυνατό να συγκεντρωθεί αυτή η διάσπαρτη γνώση των ειδικών καταστάσεων σε κάποιο ολόκληρο σχήμα, το επιχειρησιακό πρόβλημα του πολέμου μετασχηματίζεται σε πρόβλημα εξασφάλισης της καλύτερης χρήσης των πληροφοριών και μέσων, τα οποία είναι γνωστά σε άτομα που τη σχετική σπουδαιότητα του, μόνο αυτά γνωρίζουν. Με άλλα λόγια, αυτή η γνώση δεν δίδεται, σε κανέναν, στο σύνολο της. Έ- τσι, οι επιμέρους ενέργειες - διαδικασίες συντονίζονται βαθμιαία κατά βάση μέσω του μηχανισμού της δοκιμής και του λάθους. Παρά τις αντιρρήσεις που μπορούν να διατυπωθούν για την προσέγγιση αυτή (οι σύγχρονες πολεμικές μηχανές βασίζονται σε ιεραρχικές οργανώσεις τουλάχιστον, τόσο όσο και οι αγορές), ο κεντρικός πυρήνας της είναι πραγματικός. Συνθέτοντας τις διασκορπισμένες γνώσεις και πληροφορίες σε διαδικασίες, περιορίζεται η πολυπλοκότητα των επιχειρησιακών φάσεων σε επεξεργάσιμα πλαίσια και επιτρέπει στους πολεμικώς δρώντες να ενεργούν σωστά, παρά τις περιορισμένες τους γνώσεις. Ο πόλεμος όμως, δεν είναι μόνο αυτορυθμιζόμενο πολύπλοκο σύστημα μάθησης. Θεωρώντας, αφενός εσφαλμένη την ιδέα ότι οι κοινωνικοί θεσμοί θα υπηρετούν τις ανθρώπινες επιδιώξεις μόνο αν διαμορφώνονται προμελετημένα και αφετέρου, ίδιον της πρωτόγονης σκέψης την άποψη, ότι πίσω από κάθε διακρινόμενη κανονικότητα πρέπει ο- πωσδήποτε να υπάρχει ένα προσδιορίσιμο σκεπτόμενο ον - όπως οι φονταμενταλιστές κάθε τύπου αναζητούν έναν δημιουργό πίσω από κάθε δημιουργία - θα πρέπει ο πόλεμος να κατανοηθεί ως πολύπλοκο εξελισσόμενο σύστημα και όχι ως σερβομηχανισμός με κεντρική ρύθμιση και άρα με επιβληθείσα σκοπιμότητα. Ακολουθώντας τη φιλοσοφική σκέψη του Χάγεκ, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η σύγχρονη σκέψη κινείται στο δίπολο φυσικό - τεχνητό. Οι αρχαίοι Έλληνες ανεγνώριζαν δύο κλάσεις φαινομένων "τα φύσει" και "τα νόμω" (με σύμβαση) ή "τα θέσει" (με προμελετημένη απόφαση). Στα φυσικά φαινόμενα η τάξη είναι προϊόν της εξέλιξης, ενώ στα τεχνητά είναι το αποτέλεσμα μιας εν προθέσει δράσης του ανθρώπου, είναι μια τάξη που έχει επιβληθεί εξωγενώς με προμελετημένη απόφαση. Εν τούτοις κοινωνικοί θεσμοί ταξινομούνται πότε στη μια κατηγορία ("τα φύσει") και πότε στην άλλη ("τα νόμω" ή "τα θέσει"), ανάλογα με τα χρησιμοποιούμενα κριτήρια. Ο πόλεμος, σαν ένας κοινωνικός θεσμός, μπορεί να ταξινομηθεί στα κατά "φύσει" φαινόμενα, αν δεχθούμε ότι η ε- πικράτηση του ισχυρού είναι μια φυσική τάξη και ταυτόχρονα να ερμηνευθεί στα κατά "νόμω" ή στα κατά "θέσει" φ- αινόμενα αν δεχθούμε ότι είναι αποτέ- ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 85

88 λεσμα εν προθέσει δράσης. Αυτή η δυσχέρεια μπορεί να αντιμετωπισθεί αν αναγνωριστεί μια τρίτη κατηγορία φαινομένων, οι αυθόρμητες τάξεις (spontaneous orders), τα οποία είναι "αποτέλεσμα της δράσης του ανθρώπου αλλά όχι του σχεδιασμού του". Η ανθρώπινη δράση προκαλεί συνέπειες που δεν υπήρχαν στις προθέσεις των δρώντων. Το άθροισμα αυτών των μη εκουσίων συνεπειών σε μεγάλο αριθμό ατόμων ή σε μεγάλη χρονική περίοδο έχει αποτέλεσμα την ανάδυση κανονικοτήτων που είναι κατανοήσιμες από το ανθρώπινο πνεύμα, αλλά δίνουν την εντύπωση ότι αποτελούν προϊόν κάποιου νοήμονος σχεδιαστή. Έτσι λοιπόν, ο πόλεμος ως εξελισσόμενο σύστημα, δημιουργεί αυθόρμητες τάξεις που προκύπτουν από την εφαρμογή κανόνων, οι οποίοι υιοθετούνται μέσω μιας συγκριτικής διαδικασίας ως προς τα πλεονεκτήματα που διαφαίνονται από τους εμπλεκόμενους δρώντες και όχι από τους σχεδιαστές. Καταληκτικά, η απάντηση στην πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει φαινόμενα όπως ο πόλεμος είναι οι αυθόρμητες τάξεις. Βεβαίως, δεν είναι αναγκαίο οι αυθόρμητες τάξεις να είναι πολυπλοκότερες από τα σχέδια των ανθρώπων. Ό- μως, τα εξαιρετικά πολύπλοκα συμβάντα παράγονται μόνο από δυνάμεις που οδηγούν στη διαμόρφωση αυθορμήτων τάξεων. Ως εκ τούτου, είναι παντελώς αβάσιμο το επιχείρημα ότι οι σύγχρονοι πόλεμοι πρέπει να στηρίζονται σε σκόπιμες παρεμβάσεις διότι έγιναν εξαιρετικά πολύπλοκοι. Αναγνωρίζοντας την ύπαρξη αυθορμήτων τάξεων, οι απαντήσεις στα τεθέντα θεμελιώδη ερωτήματα περί τερματισμού του πολέμου διαμορφώνονται μέσα από το πρίσμα της γνώσης των μεγεθών δαπάνης εθνικής ισχύος και πολιτικού αντικειμενικού σκοπού, καθώς επίσης και μέσα από την ελαχιστοποίηση της έξωθεν παρέμβασης από του ίδιου του συστήματος του πολέμου. Αυτό δε, που προέχει να υιοθετηθεί, είναι κάθε μηχανισμός που συμμετέχει σε ένα πολύπλοκο σύστημα πολέμου (πολιτικός, στρατιωτικός, οικονομικός, κοινωνικός, περιβαλλοντολογικός) να μπορεί να ευνοεί με τον αρχικό σχεδιασμό, την ανάπτυξη των αυθορμήτων τάξεων και την εκμετάλλευση του αποτελέσματος της δράσης. Αυτό συνεπάγεται ευελιξία φιλοσοφίας δόμησης του συστήματος πολέμου, εναλλακτικότητα σχεδίασης και ευκαμψίας δράσης. ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ο Πολ Βιριλιό, ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς εκπροσώπους της μεταμοντέρνας σκέψης, στοχαστής με ιδιαίτερο στύλ, με πλούσια αρθρογραφία σχετικά με τις ποικίλες α- πειλές πολέμου, σημείωνε εμφατικά σε μια συνέντευξη του στις 30 Σεπτ στην εφημερίδα "EL PAIS" πως ο πόλεμος που άρχισε στις 11 Σεπτ. του ιδίου έτους δεν είναι ένας πόλεμος "α λα Κλαούζεβιτς". Δεν είναι θεμελιωμένος σε σαφή στηρίγματα με στρατούς, σημαίες, 86 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66

89 εχθρούς. Είναι ένας πόλεμος χαώδης, με την έννοια ότι τα πάντα είναι απρόβλεπτα, ο εχθρός ανώνυμος, ενώ οι πράξεις μοιάζουν με ατυχήματα. Ο Κλαούζεβιτς ανησύχησε πολύ όταν ο Ναπολέων ηττήθηκε στην Ισπανία από τους αντιστασιακούς, γιατί ανακάλυψε ότι ο πόλεμος όταν ξεφεύγει από τα όρια του κλασικού πολέμου, δεν μπορεί να διεξαχθεί. Η προσέγγιση αυτού του πολέμου, όπως τον περιέγραψε ο Βιριλιό μέσα από το πρίσμα της ηγεμονικής στρατιωτικής σκέψης, δηλαδή ο στρατιωτικός μηχανισμός του συστήματος του πολέμου να είναι ο μοναδικός ρυθμιστής της λειτουργίας του όλου συστήματος, καθιστά τους στρατιωτικούς σχεδιαστές και εφαρμοστές απόλυτα ανίκανους ως προς την έναρξη του, την τέλεση του και τον τερματισμό του. Απαιτείται άλλη οπτική προσέγγιση και φιλοσοφία δράσης, όχι απλά αντίδραση. Στο ίδιο μήκος κύματος με τον Βιριλιό κινείται όμως και ο Θουκυδίδης, ο κλασικός του πολέμου πριν από 2400 χρόνια. Στην Ιστορία του Πελοποννησιακού πολέμου (Ιστορία Γ, Κεφ ) θέτει το δίλημμα της μορφής της τιμωρίας που πρέπει να επιβάλλουν οι Αθηναίοι στην πόλη της Μυτιλήνης. Με τη μορφή δημηγοριών μεταξύ Κλέωνα και Διοδότου αναδεικνύει την πολυπλοκότητα του πολέμου είτε ως φαινόμενο δράσης είτε ως μέσο πολιτικής πίεσης. Και στις δύο περιπτώσεις αυτό που παραμένει α- προσδιόριστο και εικοτολογούν α- μφότεροι, είναι ο τερματισμός του πολέμου. Η διαδικασία του τερματισμού του πολέμου είναι η γέφυρα μέσω της οποίας η ένοπλη σύγκρουση μεταβάλλεται σε πλέον ειρηνικούς τύπους αμοιβαίας δράσης. Το απροσδιόριστο της διάστασης του, ε- πιχειρήθηκε να μορφοποιηθεί με την ανάπτυξη της θεωρίας των αυθορμήτων τάξεων. Πολύ εύστοχα ο C. V. Clausewitz σημείωσε "Ποτέ μη κάνεις το πρώτο βήμα εάν δεν έχεις σκεφτεί το τελευταίο". ΒΙΒΛΙΟΓΡΑ ΦΙΑ 1. Πλχου (ΠΝ) Β. Μαρτζούκου, Περί Τερματισμού του Πολέμου. 2. Φρίντιχ Χάγεκ, Ο Δρόμος Προς τη Δουλεία. Άρθρα - Σημειώσεις 3. Κωνσταντίνου Π. Αναγνωστάκη, "ΒΗΜΑ της Κυριακής" 19/10/1999, (Φρίντιχ Χάγεκ, "Ο δρόμος του σύγχρονου φιλελευθερισμού"). ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66 87

90 Õðü ÔÇËÅÌÁ ÏÕ Ê. ÊÏËÉÏÐÏÕËÏÕ, Óìôç 114 ÐÌ, Ðïëéôéêïý Ìç áíéêïý BSc, MEnvS, PhD Research Engineer, Centre for Environmental Management and Research Department of Civil Engineering, University of Strathclyde, U.K. 1. ΓΕΝΙΚΑ H σύγχρονη κοινωνία διακρίνεται για τη συνθετότητα της ζωής, την πολυπλοκότητα δομών και θεσμών και τον επιταχυνόμενο ρυθμό ανάπτυξης και ε- ξέλιξης. Απ' όλα αυτά τα χαρακτηριστικά στοιχεία της κοινωνίας μας αναδύεται και προβάλλει μια αναπόφευκτη α- νάγκη για να κατορθώσει ο άνθρωπος να σταθμίσει τις επιλογές του. Η ανάγκη αυτή είναι ο προγραμματισμός, η μέθοδος, η στρατηγική και η πολιτική που πρέπει να ακολουθήσει για την επίτευξη του επιδιωκόμενου στόχου [1, 2, 17, 20]. Ζούμε σε μια κοινωνία αυξανόμενης διάθεσης, η οποία επιβαρύνει επικίνδυνα με ρυπαντικά φορτία το περιβάλλον. Ο περιβαλλοντικός κίνδυνος μόλυνσης α- παιτεί άμεσες διαδικασίες πρόληψης και ελάττωσης της ρύπανσης. Η συλλογή, Öýóéò áñ Þ ðüíôùí ÁñéóôïôÝëçò μεταφορά και διάθεση των απορριμμάτων με σύγχρονες προδιαγραφές ελαχιστοποιούν τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Τα απορρίμματα σήμερα θεωρούνται υλικά προς επεξεργασία. Το πρόβλημα της διαχείρισης των στερεών α- ποβλήτων (οικιακών και μη) περιλαμβάνει μια σειρά βασικών φάσεων εργασίας (συλλογή, φόρτωση, μεταφορά, διαχωρισμός, αξιοποίηση, επεξεργασία και ε- λεγχόμενη διάθεση). Η ανάγκη εξοικονόμησης πρώτων υλών και ενέργειας οδήγησε στην ανάπτυξη διαφόρων μεθόδων επεξεργασίας των απορριμμάτων, όπως ανακύκλωσης, ανάκτησης, επαναχρησιμοποίησης υλικών καθώς και παραγωγής ενέργειας [12, 13, 16, 18, 19, 22, 24]. 2. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Με τον όρο περιβάλλον εννοούμε γε- 88 ÁÅÑÏÐÏÑÉÊÇ ÅÐÉÈÅÙÑÇÓÇ Ôåý ïò 66