τότε που παίζαµε Λαϊκά Παραδοσιακά Παιχνίδια του Λιβαδίου Ολύµπου ΚΩΣΤΑΣ Ε. ΠΡΟΚΟΒΑΣ

Transcript

1 τότε που παίζαµε Λαϊκά Παραδοσιακά Παιχνίδια του Λιβαδίου Ολύµπου ΚΩΣΤΑΣ Ε. ΠΡΟΚΟΒΑΣ

2

3

4

5 τότε που παίζαµε Λαϊκά Παραδοσιακά Παιχνίδια του Λιβαδίου Ολύµπου

6 Copyright Κώστας Ε. Προκόβας -Σύλλογος Λιβαδιωτών Θεσσαλονίκης «Ο Γεωργάκης Ολύμπιος» Έκδοση Σύλλογος Λιβαδιωτών Θεσσαλονίκης «Ο Γεωργάκης Ολύμπιος» Γ. Σχολαρίου 3, Θεσσαλονίκη, τηλ./fax: Σχεδιασμός εξωφύλλου: Πέννυ Δίκα-Κορνέτη Σκίτσα: Ανδρέας Συρόπουλος Φωτογραφίες: Φωτογραφικό αρχείο Νίκου Καραΐσκου Σχεδιασμός - Επιμέλεια - Εκτύπωση Ευρυβιάδου 7 και 9, Κ. Τούμπα Θεσσαλονίκη Τηλ.: , Fax: info@gramma.gr Βιβλιοδεσία Βιβλιοδετείο Μυγδαλιά Πλαγιάρι Θεσσαλονίκης Τηλ.: ISBN: Α Έκδοση: Ιούλιος 2010 Απαγορεύεται η ανατύπωση μέρους ή του συνόλου του βιβλίου, καθώς και η αντιγραφή του με οποιoνδήποτε τρόπο, φωτοτυπικό ή ηλεκτρονικό, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.

7 «Τα τραγούδια και τα παιχνίδια αφεντικό δεν έχουν» αρχαίο όστρακο τότε που παίζαµε Λαϊκά Παραδοσιακά Παιχνίδια του Λιβαδίου Ολύµπου ΚΩΣΤΑΣ Ε. ΠΡΟΚΟΒΑΣ

8

9 Στους φίλους μου και στους συμπαίκτες μου που έφυγαν Παίζειν εμμελώς Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια

10

11 9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ του εκδότη...11 Πρόλογος...17 Α. Λαϊκά παραδοσιακά παιχνίδια του Λιβαδίου Ολύμπου Συλλογή παιχνιδιών 1. Εισαγωγή Τα παιχνίδια. Τα ξεχασμένα παιχνίδια μας Επίλογος Β. Θέατρο Σκιών Γ. Το θέατρο στο Λιβάδι...181

12

13 11 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ Όταν τα παιδία παίζει, η παιδεία χαμογελά Δεν ξέρω τι να παίξω στα παιδιά, στην αγορά, στο Λαύριο Είμαι μεγάλος, με τιράντες και γυαλιά κι όλο φοβάμαι το αύριο Πώς να κρυφτείς απ τα παιδιά; Έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα Διονύσης Σαββόπουλος Τ ο παιχνίδι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα αποτελεί αντικείμενο μελέτης και έρευνας, κυρίως λόγω της επιρροής του στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Πάνω από 50 λαξευμένα παιχνίδια στα δάπεδα και στα σκαλιά των ναών της Ακρόπολης εντόπισαν οι αρχαιολόγοι κατά τις εργασίες αναστήλωσης του Παρθενώνα, βάσει των στοιχείων του Ενημερωτικού Δελτίου της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης. Τα παιδία παίζει και μάλιστα, εκείνα τα παιδιά των αρχαίων χρόνων κάθε ηλικίας έπαιζαν παιχνίδια στα σκαλιά και στα δάπεδα των ναών του Ιερού Βράχου. Η Αθηνά και ο οίκος της ήταν πολύ οικείος χώρος γι αυτούς. Έτσι, χάραζαν στο δάπεδο και στα σκαλιά του παιχνίδια στρατηγικής και δεξιοτεχνίας. Η χρονολόγησή

14 12 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ τους είναι ασαφής λόγω της διαχρονικότητάς τους. Πράγματα απολύτως λογικά, μια που παιδί και παιχνίδι είναι έννοιες αλληλένδετες. Η σημασία του παιχνιδιού για το παιδί έγκειται στον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και του ψυχισμού του ήδη από τη βρεφική ηλικία. Το παιδί παίζει για να ανταποκριθεί σε μια πρόκληση της φύσης, προετοιμάζοντας τη βιολογική και ψυχική του εξέλιξη, να ανακαλύψει τον πραγματικό κόσμο και να προσαρμοστεί σ αυτόν. Λαμβάνει ερεθίσματα, εξασκεί την εφευρετικότητα και εκφράζει τη δημιουργικότητά του, αναπτύσσει σταδιακά τη γλώσσα, την κρίση και τη λογική. Παράλληλα, μέσω του παιχνιδιού, το παιδί εξετάζει και αντιλαμβάνεται με το δικό του τρόπο τις σχέσεις του με τους γονείς και τους συνομήλικούς του, κοινωνικοποιείται και μαθαίνει να συνεργάζεται. Το παιχνίδι είναι μία από τις κορυφαίες μορφές πολιτιστικής έκφρασης, γιατί δημιουργήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως μέσο προετοιμασίας του νεαρού ατόμου για τη ζωή στην εκάστοτε εποχή. Το παιχνίδι των παιδιών είναι ο κόσμος των μεγάλων σε μικρογραφία, είναι ο διάλογος του κόσμου των ενηλίκων με τον κόσμο των παιδιών, είναι ο αντικατοπτρισμός του πολιτισμού, των ηθών και των αξιών κάθε εποχής. Κάθε παιδί που παίζει, συμπεριφέρεται σαν ποιητής, καθώς δημιουργεί έναν κόσμο για εκείνο, καθώς ανακατατάσσει τα πράγματα του κόσμου στον οποίο ζει, με έναν νέο τρόπο που τον ευχαριστεί. Ο ποιητής κάνει ό,τι και το παιδί που παίζει: Δημιουργεί έναν κόσμο φανταστικό, τον φορτίζει με μεγάλες ποσότητες συναισθήματος και ταυτόχρονα τον ξεχωρίζει και από την πραγματικότητα.

15 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ 13 Στις μέρες μας δυστυχώς, έχει παγώσει η αισθαντικότητα και το ποιητικό αντίκρισμα του κόσμου που εκ φύσεως διαθέτει το παιδί, όπως άλλωστε έχει αμβλυνθεί ή και αδρανοποιηθεί η δημιουργική σκέψη των παιδιών, μια που η σύγχρονη μεταπρατική λογική των πάντων αφήνει στο περιθώριο ριζικές δημιουργικές δυνάμεις του παιδιού, όπως είναι η φαντασία, το όνειρο, το συναίσθημα. Η γοητεία του αυτοδίδακτου παιχνιδιού, η αυθόρμητη αξιοποίηση κάθε φυσικού υλικού και κάθε χρηστικού αντικειμένου από τα παιδιά χάριν παιδιάς, έχει αντικατασταθεί από την πληθώρα αναλώσιμων πλαστικών αντικειμένων, τα οποία κατευθύνουν στη δημιουργία πλαστικών ονείρων. Τα παιδιά του πετροπόλεμου στις αδόμητες τότε αλάνες, τα παιδιά που μάτωναν και γελούσαν, τα παιδιά που είχαν για παιχνίδι τους ακόμη και τα προβλήματα των μεγάλων, σήμερα έχουν μεταλλαχθεί σε παιδιά των video games, όπως λέγονται νεοελληνιστί τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, όπου ο κόσμος τους πλέον είναι η οθόνη του υπολογιστή τους και η πραγματικότητά τους είναι εικονική. Η καταγραφή των παιχνιδιών των παιδιών ενός τόπου, αποτελεί στην ουσία και την καταγραφή ενός τοπικού πολιτισμού, στη συγκεκριμένη ιστορική του στιγμή. Ο Κώστας Προκόβας, με την ανεξάντλητη σε ευαισθησία και τρυφερότητα ψυχή του, μας μεταφέρει μέσω της πέννας του και αυτή την πτυχή του Λιβαδιώτικου πολιτισμού των νειάτων του, αφού με το λοιπό συγγραφικό του έργο, Τα παιδιά της Μνημοσύνης, Λεξικό της Κουτσοβλαχικής του Λιβαδίου Ολύμπου και Οι καιροί, ο τόπος και οι άνθρωποι. Οδοιπορικό στο Λιβάδι Ολύμπου, κάλυψε διαχρονικά τις άλλες πολιτιστικές και ιστορικές παραμέτρους του τόπου του. Προσπάθησα να καταγράψω τα λαϊκά παραδοσιακά παιχνίδια του

16 14 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ Λιβαδίου τα περισσότερα είναι τουλάχιστον πανελλήνια σε διάφορες παραλλαγές όπως τα έπαιξαν οι προπολεμικές και οι πρώτες μεταπολεμικές γενιές. Όπως τα θυμήθηκα και όπως μου τα θύμισαν. Ήταν μια αποκάλυψη για μένα η διαπίστωση ότι το κάθε παιχνίδι είχε έναν ή περισσότερους παιδαγωγικούς σκοπούς. Όλα είναι σχολείο εποπτικό, πρακτικό, λέει ο Κώστας Προκόβας στην εισαγωγή αυτού του πονήματός του Λαϊκά παραδοσιακά παιχνίδια του Λιβαδίου Ολύμπου. Είναι σε απόλυτη γνώση του Κώστα Προκόβα, όταν η πέννα του καταγράφει τα παιχνίδια των παιδικών του μνημών, ότι διεγείρει τις μνήμες των παλαιοτέρων, μνήμες που ίσως σκούριασαν από τον αδυσώπητο χρόνο, αλλά που στην ουσία είναι μνήμες απέραντης τρυφεράδας, μνήμες γεμάτες νοσταλγία για μια ανέμελη νιότη, που ούτε οι δύσκολοι καιροί των εποχών εκείνων μπόρεσαν να εξαλείψουν, μνήμες που αμέσως φέρνουν χαμόγελο στα χείλη. Είναι σε απόλυτη γνώση του Κώστα Προκόβα, ότι καταγράφει κομμάτια του πολιτισμού της γενέτειράς του, ότι αποτυπώνει στο χαρτί τμήματα της ιστορίας του τόπου του, ότι δίνει πάλι αφορμή σε ειδικούς να προβληματιστούν για την ηλεκτρονική παιχνιδολαγνεία και τις αποθήκες πλαστικής και πλαστής ευτυχίας που χαρακτηρίζουν σήμερα τα περισσότερα παιδικά δωμάτια. Ο Κώστας Προκόβας δεν περιορίζεται μόνο στην καταγραφή των παιχνιδιών, αλλά τη συνδέει με την δημόσια παιδική -και όχι μόνον- αναψυχή που προσέφερε ο Καραγκιόζης, η μεγάλη αυτή παιδαγωγική μορφή της εποχής στην πληθυσμιακή μάζα του χωριού. Προχωράει περαιτέρω στην αναφορά της παρουσίας του θεάτρου στο Λιβάδι έως και σήμερα, προβάλλοντας

17 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ 15 όλο το διαχρονικό πλέγμα της Αναψυχής που χαρακτήριζε και χαρακτηρίζει την κοινωνία του Λιβαδίου. Ενός τόπου ταλαιπωρημένου από τις ιστορικές συγκυρίες, αλλά πάντα όρθιου και ζωντανού, όπου ο λίγος χρόνος που διέθεταν τα παιδιά και οι μεγάλοι για χαμόγελα, ισορροπούσε τον πολύ χρόνο της στεναχώριας και των δακρύων της σκληρής καθημερινότητας της εποχής. Λένε οι ειδικοί ότι το να στερήσουμε από ένα παιδί το παιχνίδι, είναι σαν να στερούμε από έναν ενήλικο τη δυνατότητα να σκεφτεί και να μιλήσει. Τα τότε παιδιά του Λιβαδίου αντιστάθηκαν στην άνωθεν στέρηση των παιχνιδιών τους που η εποχή επέφερε από μόνη της, δημιουργώντας πρωτοβουλιακά τη δική τους δυνατότητα να σκέφτονται και να μιλούν. Τα παιδιά του Λιβαδίου της εποχής εκείνης, όπως ίσως και όλα τα παιδιά της γης, ήταν ήδη μεγάλα όταν έπαιζαν με τα αυτοδημιούργητα παιχνίδια- τιμαλφή τους, τα αντικείμενα των ονείρων τους. Γιατί αυτά έφτιαχναν τα όνειρά τους, χωρίς την πολυτέλεια της αγοράς τους και επομένως την πλαστή εξαγορά τους από άλλους. Ελάχιστη ανταπόκριση και ανταπόδοση στην πνευματική προσφορά του Κώστα Προκόβα, η υποχρέωσή του Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου μας, να αποδεχθεί, ευγνωμονώντας, τη ευγενή δωρεά των δικαιωμάτων του όμορφου αυτού πονήματος, όπως και των προηγουμένων, αλλά να προστρέξει και σε αυτή την έκδοσή του, μία έκδοση που διαβάζοντάς την, θα τρυφερέψει την ψυχή μας και θα βουρκώσει τα μάτια μας από εκείνη την ανατριχίλα που πολλές φορές ο αδυσώπητος χρόνος την έχει παραχώσει στα έγκατα της σκέψης μας.

18 16 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ Εμείς οι 7 άνθρωποι που την περίοδο αυτή χειριζόμαστε τις τύχες του Συλλόγου μας, με αυτά τα φτωχά και πεζά λόγια και εκφράζοντας όλα τα μέλη και τους φίλους μας, ευχαριστούμε από καρδιάς τον συγγραφέα Κώστα Προκόβα, π. Διευθυντή του Ιδρύματος Μανόλη Τριανταφυλλίδη του Α.Π.Θ., τον Δάσκαλο Κώστα Προκόβα, τον Πατριώτη Κώστα Προκόβα, για την ανεκτίμητη προσφορά του σε όλους εμάς, στο Λιβάδι μας και στην πατρίδα μας. Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2010 Το Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου Λιβαδιωτών Θεσσαλονίκης Ο Γεωργάκης Ολύμπιος Γιώργος Ι. Συνεφάκης Πρόεδρος, Διονύσης Κοκκινοπλίτης Αντιπρόεδρος. Άσπα Καραβίδα - Γενική Γραμματέας, Κώστας Μουσένας Ταμίας Μέλη: Φρόσω Χρυσικού-Ντάμπου, Ελένη Φουρκιώτη, Μίμης Τζημάλας

19 17 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το παιχνίδι γεννήθηκε από τη φυσική ανάγκη του παιδιού να παίζει, να διασκεδάζει, να γελάει και να αγωνίζεται. Να χαίρεται την ελευθερία του. Γι αυτό είναι οικουμενικό. Κατάγεται από την ψυχή του παιδιού. Αφεντικό δεν έχει. Είναι ένας κόσμος ολόκληρος, ένα σύμπαν γοητευτικό, όπου το παιδί ζει και κινείται ελεύθερα. Το παιχνίδι είναι πολιτιστικό φαινόμενο, ένα πολιτισμικό επίτευγμα. Κάθε κουλτούρα έχει τα παιχνίδια της. Δεν νοείται σε ένα ανελεύθερο περιβάλλον. Ό,τι επιβάλλεται δεν είναι παιχνίδι. Τα παιδιά παίζουν με σοβαρότητα, δεν παίζουν στα ψέματα. Όταν κάνουν κάτι ή υποδύονται ρόλους, τότε παίζουν. Τα παιχνίδια τους ποτέ δεν τελειώνουν, πάντοτε μένουν στη μέση, είναι ημιτελείς συμφωνίες. Η τελειότητα δεν έχει συναίσθημα. Το ημιτελές, το ατελές συγκινεί ιδιαίτερα τα παιδιά. Έτσι ανοίγουν διάπλατα και οι δρόμοι της φαντασίας. Τα παιχνίδια συνεχίζονται και στον ύπνο τους, στα όνειρά τους. Μητέρα, μη θυμώνεις μαζί μας που το σκάμε πάλι από το σπίτι μας. Δεν μπορούμε να μείνουμε, ο Ήλιος μάς φωνάζει. Το παιχνίδι ψυχαγωγεί, διαπαιδαγωγεί μέσα από δρόμους

20 18 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ που χαίρονται και κατανοούν τα παιδιά. Αποδέχονται τους όρους και τους κανόνες που βάζουν τα ίδια τα παιδιά, εντάσσονται αυτοπροαίρετα στην ομάδα. Συνειδητοποιούν ότι το παιχνίδι θέλει ελευθερία και μέτρο. Το ομαδικό παιχνίδι είναι μια κοινωνία, όπου συνυπάρχουν διάφοροι χαρακτήρες παιδιών. Απελευθερώνονται δυνάμεις που υπάρχουν μέσα τους, καλλιεργούνται συναισθήματα, όπως εκείνα της φιλίας, της αλληλεγγύης, της αλληλοκατανόησης και της αγάπης. Δοκιμάζονται αρετές και ελαττώματα, αμβλύνονται αντικοινωνικές συμπεριφορές. Προσπάθησα να καταγράψω τα λαϊκά παραδοσιακά παιχνίδια του Λιβαδίου τα περισσότερα είναι τουλάχιστον πανελλήνια σε διάφορες παραλλαγές όπως τα έπαιξαν οι προπολεμικές και οι πρώτες μεταπολεμικές γενιές. Όπως τα θυμήθηκα και όπως μου τα θύμισαν. Μέσω της γραφής ξαναβρίσκει κανείς από πιο σταθερούς δρόμους την παιδική του ηλικία. Όλα οργανώνονται και φωτίζονται καλύτερα. Ήταν μια αποκάλυψη για μένα η διαπίστωση ότι το κάθε παιχνίδι είχε έναν ή περισσότερους παιδαγωγικούς σκοπούς. Όλα είναι σχολείο εποπτικό, πρακτικό. Την παιδαγωγική σημασία του παιχνιδιού την διατύπωσαν οι αρχαίοι Έλληνες. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης εξήραν την αξία τους. Ο Αχιλλέας παίζει πεσσούς (ζάρια) με τον Πάτροκλο, ο Αλκιβιάδης την ώρα που έπαιζε αστραγάλους (κότσια) αρνήθηκε να διακόψει το παιχνίδι του και να παραμερίσει λίγο για να περάσει η άμαξα. Αντέδρασε, οργίστηκε και προκάλεσε τον αμαξά να περάσει από πάνω του, για να προστατεύσει το παιχνίδι, τον κύκλο (σόιρα) που είχαν χαράξει στο χώμα. Η περιγραφή των παιχνιδιών της συλλογής δεν είναι πλήρης, αφού πολλά δεν παίζονται πια εκτός από ελάχιστα και εκείνοι

21 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19 που τα έπαιζαν άρχισαν να τα ξεχνούν. Όπως έδειξε μια έρευνα που έκανα σε ηλικιωμένους, πολλοί τα θυμούνται, συγκινούνται, αλλά οι περισσότεροι αδυνατούν να τα περιγράψουν με ακρίβεια. Δεν το θυμάμαι καλά, λένε. Αφήνουν πολλά κενά και χάσματα ή τα συγχέουν. Σκάβουν μέσα τους κάτι να θυμηθούν. Συναγωνίζονται στην περιγραφή των παιχνιδιών προσθέτοντας ο καθένας τις δικές του ψηφίδες. Ό,τι θυμούνται χαίρονται. Η μνήμη ανακυκλώνει τα βιώματά τους. Οι άνθρωποι μεγαλώνουν, όταν παύσουν να παίζουν. Στο μικρό αλωνάκι παλιών καιρών έπαιζαν, αγωνίζονταν, κέρδιζαν και έχαναν. Ο χαμένος έπρεπε, σύμφωνα με τους κανονισμούς, να πει στους άλλους και να δώσει μιαν αλήθεια. Το ίδιο και ο νικητής, ο θριαμβευτής. Η συλλογή αυτή των παιχνιδιών είναι προσπάθεια σωστική. Δεν είναι επιστημονική εργασία. Δεν χρησιμοποίησα βιβλιογραφία. Αρκέστηκα να τα καταγράψω και να κάνω, όσο το μπορούσα, έναν πρώτο σχολιασμό. Τα κατέγραψα για να μην χαθούν. Πιο ειδικοί από μένα θα τα συμπληρώσουν, θα τα μελετήσουν και θα φτάσουν στα δικά τους συμπεράσματα. Σήμερα κάποιοι διεθνείς οργανισμοί προτείνουν να μπουν τα παραδοσιακά παιχνίδια των λαών στα σχολικά προγράμματα, για να ξαναγίνουν πηγή χαράς και διασκέδασης, φιλίας και ανθρώπινης επικοινωνίας. Τα τελευταία χρόνια, σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, γίνονται προσπάθειες από ομάδες νέων για αναπαράσταση των παιχνιδιών που χάθηκαν. Τα παιδιά τις τελευταίες δεκαετίες παίζουν όσο παίζουν με άλλα παιχνίδια. Με βιομηχανικά παιχνίδια που τα σχεδίασαν άλλοι γι αυτά. Δεν είναι εκείνα τα παλιά χειροποίητα, οικολογικά

22 20 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ δημιουργήματα των ευαίσθητων παππούδων και των ίδιων των παιδιών. Καθημερινά τα παιδιά βομβαρδίζονται από τις διαφημίσεις προς τέρψιν του διεθνούς εμπορίου. Πολυεθνικές εταιρείες θησαυρίζουν. Το παιδί όμως είναι παιδί και όχι ο πρώτος και ο καλύτερος καταναλωτής. Άλλαξαν οι ρυθμοί του κόσμου, άλλαξαν σε μεγάλο βαθμό και οι αξίες των ανθρώπων. Σήμερα μεγαλώνει η γενιά των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του Internet, οι ειδικοί τη μελετούν και οι απόψεις τους διχάζονται. Τα παιδιά από την ώρα που μαθαίνουν να κρατούν το μολύβι κρατούν και το ποντίκι του υπολογιστή. Γρήγορα αρχίζουν να ξεχνούν το μολύβι και τη λευκή κόλλα που βρίσκεται μπροστά τους και περιμένει τη γραφή τους. Όλα τα παιχνίδια είναι αναλώσιμα. Τα παιδικά δωμάτια, και όχι μόνο, έχουν μετατραπεί σε αποθήκες ή νεκροταφεία παιχνιδιών. Είναι τόσα πολλά που δεν προκαλούν πλέον το ενδιαφέρον των παιδιών. Δεν εκπλήσσονται πια και η έκπληξη είναι ένα ευχάριστο συναίσθημα. Ακριβά και απαστράπτοντα παιχνίδια, του «κουτιού», είναι μιας χρήσης. Ας δούμε όμως το μέλλον με καλό μάτι. Κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει τη σύγχρονη τεχνολογία, το αντίθετο μάλιστα, είναι υποχρεωμένος να τη μάθει. Φτάνει να μη γίνει καταναλωτής της, χωρίς κρίση και άποψη, δέσμιός της. Η ευθύνη είναι μεγαλύτερη, όταν πρόκειται για παιδιά. Τα παιδιά έπαιξαν, παίζουν και θα παίζουν πάντοτε. Παίζοντας μαθαίνουν να ζουν ως άτομα και ως μέλη της κοινωνίας. Αιών παίς εστι παίζων, πεσσεύων παιδός η βασιληίη. Ηράκλειτος

23 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 21 (Ο χρόνος, η ζωή είναι ένα παιδί που παίζει με πεσσούς (ζάρια). Ένα παιχνίδι είναι η ζωή και τη μαθαίνουμε παίζοντας σαν παιδιά. Του παιδιού είναι τούτο το βασίλειο.) Ευχαριστώ την Πέννυ Δίκα-Κορνέτη που φιλοτέχνησε το εξώφυλλο και την Ειρήνη Κρίκη που πληκτρολόγησε το βιβλίο. Επίσης, τον Ανδρέα Συρόπουλο για τα σκίτσα του καθώς και το τυπογραφικό εργαστήρι «Γράμμα» για τον σχεδιασμό και την επιμέλεια του βιβλίου. Ιδιαίτερα, ευχαριστώ τον Σύλλογο Λιβαδιωτών Θεσσαλονίκης που αποδέχτηκε την προσφορά μου και προχώρησε στην έκδοση του βιβλίου. Κώστας Προκόβας, Θεσσαλονίκη

24 Έργο του Γιάννη Μπαλτατζή

25 23 Α. Λαϊκά παραδοσιακά παιχνίδια του Λιβαδίου. Συλλογή παιχνιδιών 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Παίζειν εμμελώς Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια Ν α παίζει κανείς αρμονικά, κόσμια, με ευπρέπεια και γούστο, να μην παραβαίνει τους κανόνες. Αυτό λέει ο Αριστοτέλης με μια μονάχα λέξη, «εμμελώς». Το παιχνίδι έχει τη δική του γλώσσα και είναι ανάγκη να την ακούει κανείς και να προσπαθεί να την κατανοήσει. Τι είναι το παιχνίδι και γιατί παίζει ο άνθρωπος; Είναι πλήθος οι θεωρίες. Είναι τόσο παλιό, όσο και η ανθρωπότητα. Και τα ζώα και τα πιο άγρια ακόμη παίζουν, όπως και οι άνθρωποι, διασκεδάζουν, χαίρονται με τα καμώματά τους. Μόνο που δεν γελούν. Από όλα τα ζωντανά όντα μόνο ο άνθρωπος γελάει. O παίζων άνθρωπος άφησε τα ίχνη του στα αντικείμενα των παιχνιδιών που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, σε σχέδια και σε εικόνες αγγείων και γλυπτών, σε πανάρχαια κείμενα. Ο κόσμος αυτός ζει σήμερα στα μουσεία.

26 24 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ Το παιχνίδι είναι ουσιώδες στοιχείο της πολιτιστικής ζωής μιας εποχής, ενός λαού. Είναι πρωταρχικός παράγοντας και εικόνα της κουλτούρας του. Το παιδί στα παιχνίδια του ανακεφαλαιώνει τον πολιτισμό του ανθρώπου. Πολιτισμός και παιχνίδι είχαν ανέκαθεν κοινή πορεία. Το παιχνίδι είναι ζωτικός πλούτος. Η μελέτη των παιχνιδιών μπορεί να οδηγήσει από ασφαλή δρόμο στη διάγνωση του πολιτιστικού επιπέδου ενός τόπου. Γι αυτό και απασχόλησε πολλές επιστήμες: την ιστορία του πολιτισμού, τη λαογραφία, τη φιλοσοφία, την παιδαγωγική, την κοινωνιολογία, την εθνολόγια και την ψυχανάλυση. Διακεκριμένοι επιστήμονες προσπάθησαν να διερευνήσουν την αξία και σημασία των παιχνιδιών που είναι μια ποικιλόμορφη εξερεύνηση. Τα παραδοσιακά παιχνίδια μιας παλαιότερης εποχής του Λιβαδίου τα περισσότερα έχουν λησμονηθεί πέρασαν στα αζήτητα. Είναι παιχνίδια αλλοτινών καιρών. Τα παλιά εκείνα παιχνίδια κρίθηκαν ακατάλληλα για ανηλίκους. Σήμερα τα παιδιά, ιδιαίτερα στις πόλεις, δεν παίζουν ή παίζουν με άλλα παιχνίδια. Μοναχικά παιδιά του κλειστού χώρου και της φωτεινής οθόνης. Το παιχνίδι και το τραγούδι είναι έκφραση της φυσικής ελευθερίας του παιδιού. Έξω και πέρα από κάθε μορφή εξαναγκασμού. Είναι μια εκούσια δραστηριότητα. Με τους ρυθμούς του τραγουδιού το μικρό παιδί μαθαίνει και τις πρώτες λέξεις, αρθρώνει λόγο, χωρίς να καταλαβαίνει το νόημά τους. Το παιχνίδι και το τραγούδι είναι η ουσία της παιδικότητας. Δεν πρέπει να είναι εξουθενωτικό ούτε όμως υπερβολικά χαλαρό. Τας παιδιάς είναι μήτε ανελευθέρους, μήτε επιπόνους, μήτε ανειμμένας (Αριστοτέλης).

27 41 2. ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ. ΤΑ ΞΕΧΑΣΜΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΑΣ Τ ο παιχνίδι παρακολουθεί όλα τα στάδια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας. Η κουδουνίστρα του μωρού είναι το πρώτο παιχνίδι που πιάνει στα χέρια του. Κινητοποιεί και ασκεί τις αισθήσεις του (όραση, ακοή, αφή) και μετράει τις αντιδράσεις του. Νανουρίζει και κοιμίζει ευχάριστα τα ζωηρά και δύσκολα παιδιά, τα δυσυπνούντα των παιδίων. Οι αρχαίοι Έλληνες την έλεγαν πλαταγή (πλαταγώ δημιουργώ ήχο κρούοντας ). Ήταν πήλινη, αργότερα έγινε μεταλλική γεμισμένη με πετραδάκια, άμμο ή σπόρους. Διασκέδαζε τα νήπια αλλά, σύμφωνα με κάποιες δοξασίες, έδιωχνε και τα κακά πνεύματα. Η παράδοση λέει ότι την πλαταγή επινόησε ο μαθηματικός Αρχύτας (4ος αι. π.χ.) από τον Τάραντα. Δείγμα της εκτίθεται σε μουσεία. Πλαταγές ανθρωπάκια έγχρωμα βρέθηκαν και κατά την κατασκευή του μετρό των Αθηνών. Τα κουνελάκια και οι ωραίες πεταλούδες διασκέδαζαν τα μικρά παιδιά. Στην αρχή οι μεγάλοι με διάφορα συμπλέγματα των χεριών τους σχημάτιζαν τα αγαπημένα από τα παιδιά ζωάκια και πρόβαλλαν τις σκιές τους στον τοίχο του δωματίου. Έκαναν διάφορες χαρακτηριστικές κινήσεις που συνοδεύονταν από λόγο

28 42 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ή από τα γνωστά ομώνυμα τραγούδια μια ωραία πεταλούδα και αχ κουνελάκι. Εικόνα και ήχος. Εύκολες αναπαραστάσεις, μαγικές για τα μικρά παιδιά. Τα άφηναν εκστατικά, ξυπνούσαν τη φαντασία τους. Εναργείς παραστάσεις που εγγράφονταν στην παιδική ψυχή. Δοκίμαζαν σιγά σιγά και τα ίδια. Έπλεκαν τα χεράκια τους με διάφορους συνδυασμούς προσπαθώντας να πετύχουν το ίδιο αποτέλεσμα. Τα παιδιά αγαπούν τα παιχνίδια με τα δάχτυλα. Παίζουν με αυτά και διασκεδάζουν. Ήταν μια καλή άσκηση των χεριών και του μυαλού. Ένα από τα πρώτα πετάγματα της φαντασίας. ΠΑΛΙΑΤΣΟΣ. Ο κλόουν των παιδικών χρόνων, ο σαλτιμπάγκος ακροβάτης ήταν διασκεδαστικός. Ήταν μια ξύλινη φιγούρα με χρωματισμένα τα μέλη του. Τον κατασκεύαζαν κάποιοι μερακλήδες παππούδες με πολλή υπομονή και αγάπη για να δώσουν χαρά στα εγγονάκια τους. Με τα εξαρθρωμένα μέλη του έκα- νε διάφορες ασκήσεις και ακροβατικά με κινητήρια δύναμη το χέρι του παιδιού. Ένας σαλτιμπάγκος αεικίνητος που πρόσφερε θέαμα πάνω στη σκηνή ή με τη σκιά του στην οθόνη του τοίχου. Ήταν ο πρώτος και αγαπημένος φίλος των μικρών παιδιών. Υπάκουος σε όλα τα κελεύσματα και τα γούστα τους. Χόρευε με τα παιδιά, έκανε τρέλες. Χόρευε και διασκέδαζε και με τον παππού. Είχε και μεγάλη μύτη, τότε όμως δεν ήξεραν τίποτε για τον Πινόκιο και το παραμύθι του. Για τα παιδιά μιας παλαιότερης εποχής ήταν ο πρόδρομος του Καραγκιόζη που παραστάσεις του είδαν στο Λιβάδι. Η θητεία των παιδιών στο θέατρο σκι-

29 ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ. ΤΑ ΞΕΧΑΣΜΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΑΣ 43 ών άρχισε από τους παλιάτσους. Ήταν η πρώτη φιγούρα που γνώρισαν και έπαιξαν μαζί της. Πλαστικοί, κυρίως, παλιάτσοι διασκεδάζουν και σήμερα τα παιδιά. ΔΩΣ ΜΟΥ, ΠΑΠΠΟΥ, ΦΩΤΙΑ. Οικογενειακό παιχνίδι που το έπαιζαν μαζί με τα μικρότερα παιδιά. Το μάθαιναν και το έπαιζαν και τα παιδιά. Δύο παιδιά στέκονταν αντικρυστά. Το ένα παιδί είχε τα δάχτυλα των χεριών του ενωμένα στις άκρες και με κενά ανάμεσά τους σχημάτιζε ένα είδος γυρτής πυραμίδας. Το άλλο παιδί με το ένα δάχτυλο ακουμπούσε, ξεκινώντας από το κάτω μέρος, ένα ένα τα δάχτυλα του πρώτου παιδιού, λέγοντας: Δώσ μου, παππού, φωτιά. Ο άλλος απαντούσε: Ανέβα παραπάνω. Έτσι ανέβαινε με το δάχτυλό του όλα τα δάχτυλα-σκαλιά, ώσπου έφτανε στο μεγάλο άνοιγμα που σχημάτιζαν οι ενωμένοι δείχτες και οι αντίχειρες. Ακολουθούσε τότε άλλος διάλογος: Δώσ μου, παππού, φωτιά. Μπες μέσα και πάρε. Θα με φαν τα σκυλιά. Τους έδωσα ψωμί και κρέας και έφυγαν μακριά. Θα με τσιμπήσουν οι κότες. Τις έχω κλεισμένες στα αχούρι. Οι διάλογοι αυτοί έπαιρναν μάκρος. Αυτοσχεδίαζαν και οι δύο. Φράσεις φτερωτές κυκλοφορούσαν στον αέρα. Οι διάλογοι γίνονταν και στα κουτσοβλάχικα. Το παιδί που ζητούσε φωτιά

30 44 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ προσπαθούσε να απασχολήσει τον παππού, για να αποσπάσει την προσοχή του και να κλέψει τη φωτιά. Υπολόγιζε τα αντανακλαστικά του παππού και βρισκόταν σε αυξημένη ετοιμότητα για να είναι αποτελεσματική η τελευταία κρίσιμη κίνηση. Αν τα κατάφερνε να βάλει το χέρι του ανάμεσα στις παλάμες του άλλου παιδιού και να το βγάλει γρήγορα κλέβοντας τη φωτιά χωρίς να εγκλωβιστεί, κέρδιζε και κρατούσε τον ίδιο ρόλο στο παιχνίδι που επαναλαμβανόταν. Αν όμως ο παππούς τον προλάβαινε και τον έκλεινε μέσα ή του χτυπούσε το χέρι, έχανε και οι ρόλοι άλλαζαν. Χαίρονταν, όταν κατόρθωναν να γλιτώσουν από την παγίδα και να μην καούν. Το κλέψιμο της φωτιάς από τα χρόνια του Προμηθέα είχε το τίμημά του. Στο παιχνίδι έπαιρναν μέρος με τη σειρά και άλλα παιδιά. ΠΕΤΑ ΠΕΤΑ Ο ΓΑΪΔΑΡΟΣ. Παιζόταν από δύο ή περισσότερα παιδιά που ακουμπούσαν τους δείχτες των χεριών τους σε ένα τραπέζι, μια μεγάλη πέτρα κ.ά. Το ένα παιδί, η μάνα, έλεγε σηκώνοντας το δάχτυλό του: Πετάει, πετάει το γεράκι! Όλα τα παιδιά σήκωναν το δάχτυλό τους. Η μάνα συνέχιζε γρήγορα αναφέροντας ζώα που πετούν, και ανάμεσα ανέφερε και ζώα ή αντικείμενα που δεν πετούν. Προσπαθούσε, όσο ήταν δυνα- να βρει ομοιοκατάληκτα π.χ. καναρίνι μανταρίνι, γεράκι τό, γατάκι αλογάκι, αηδόνι κυδώνι χελιδόνι κορδόνι, λελέκι πελέκι κτλ. Όποιο παιδί σήκωνε το δάχτυλό του καιγόταν. Η μάνα πάντοτε προσπαθούσε να ξεγελάσει τους συμπαίκτες της, να τους παρασύρει σε λανθασμένη κίνηση. Τέλος, μάνα

31 ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ. ΤΑ ΞΕΧΑΣΜΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΑΣ 45 γινόταν εκείνος που δεν θα έχανε. Το παιχνίδι απαιτούσε εγρήγορση στο έπακρο και άμεσες αντιδράσεις-απαντήσεις. Κάποτε τα παιδιά επηρεάζονταν από τις θετικές ή αρνητικές αντιδράσεις κάποιου συμπαίκτη τους, γι αυτό έπρεπε να παραμείνουν νηφάλια, απόλυτα δοσμένα στο παιχνίδι. Παρακολουθούσαν τη γρήγορη κίνησή του με τον καταιγισμό των προτάσεων που συχνά ήταν παραπλανητικές. Ήταν καλή άσκηση του νου και των αντανακλαστικών του παιδιού. Μαζί και ένας δρόμος για τη μάθηση. Το παιχνίδι παίζεται και σήμερα με ιδιαίτερο κέφι. ΚΟΥΝΙΑ. Η αρχαία αιώρα. Πήλινο μινωϊκό ομοίωμα κούνιας βρέθηκε κοντά στη Φαιστό. Χρονολογείται μεταξύ π.χ. Είναι παιχνίδι διαχρονικό. Παίχτηκε στην αρχαία Ελλάδα, στους ρωμαϊκούς χρόνους και στο Βυζάντιο. Τα παιδιά το απο- λαμβάνουν, όταν είναι μι- κρά και το παίζουν και σε μεγαλύτερες ηλικίες. Παί- ζεται και σήμερα. Νανου- ρίζει τα νήπια και στα μεγαλύτερα προσφέρει την αίσθηση του πετάγματος και του ιλίγγου. Το κούνια μπέλα συνοδεύει και σήμερα τα νανουρίσματα των μανάδων. Τα μεγάλα παιδιά δένουν σχοινιά από

32 46 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ κλαδιά ψηλών δέντρων και κατασκευάζουν πρόχειρες κούνιες. Στέναξαν τα κλαδιά του πλάτανου στο Σάλτσι κρατώντας στα μπράτσα τους τους ιπτάμενους Ίκαρους. Σε εκδρομές και πανηγύρια στο ύπαιθρο οι κούνιες διασκέδαζαν μικρούς και μεγάλους. Βογγούσαν, έτριζαν τα κλαδιά των δέντρων από το βάρος και την πίεση. Σκαρφάλωναν σαν αίλουροι τα παιδιά στο ψηλότερο γερό κλαδί για να κρεμάσουν την αιώρα με γερές τριχιές που είχαν οι κιρατζήδες για το φόρτωμα των ζώων. Στη βάση, πάνω σε ένα κιλίμι, κάθονται οι ιπτάμενοι. Κάποια ιδιαίτερα δέντρα του χωριού, ακόμη και της αυλής, προκαλούσαν τα παιδιά. Έστηναν και εκεί τις κούνιες τους. Με μια ώθηση των συμπαικτών τους αιωρούνται σε μεγάλα ύψη, απογειώνονται από την πραγματικότητα. Κάποτε τα σπρωξίματα είναι ιδιαίτερα άγαρμπα, κόβεται η ανάσα των μικρότερων παιδιών, καθώς νιώθουν ότι έχουν αγγίξει μεγάλα ύψη. Τους συγκινεί ο ίλιγγος. Έχουν την αίσθηση της ελευθερίας. Η κούνια υποκατάστατο της πτήσης. Για λίγο έστω βλέπουν τον κόσμο από ψηλά. Τα παιδιά επιδιώκουν πάντοτε να εξερευνούν τα ύψη, τρελαίνονται με τον ίλιγγο. Το παιχνίδι παίχτηκε από αγόρια και κορίτσια. Των αγοριών είχε το χαρακτηριστικό της δύναμης και της υπεροχής, των κοριτσιών του μέτρου και της χάρης. Σε άλλα μέρη υπάρχει και το έθιμο της κούνιας. Την ημέρα του Αγίου Γεωργίου στο Νυμφαίο της Φλώρινας τα ελεύθερα κορίτσια ανεβαίνουν στις κούνιες και αιωρούνται με τη βοήθεια των φιλενάδων τους. Τα αγόρια στέκονται σε κάποια απόσταση και παρακολουθούν το ερωτικό παιχνίδι που γίνεται ανάμεσα στην κάθε φορά ιπτάμενη ανέβαιναν με τη σειρά και τις φιλενάδες. Με συνθηματικό λόγο,

33 ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ. ΤΑ ΞΕΧΑΣΜΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΑΣ 47 έναν κώδικα επικοινωνίας μυστικό, μιλάνε για έρωτες ή συμπάθειες του κοριτσιού με κάποιο από τα αγόρια. Αντιδρά θετικά ή αρνητικά στο άκουσμα του ονόματος του αγοριού. Η αγωνία και η ένταση των αγοριών κορυφώνονται (Ν. Κατσάνης). Το έθιμο αυτό είναι γνωστό στα Βαλκάνια, στη Ρωσία, στη Λιθουανία. Γερόντισσες του Λιβαδίου δεν θυμούνται ανάλογο έθιμο. Το Πάσχα στην Κύθνο στήνουν αυτοσχέδιες αιώρες στην πλατεία και αιωρούνται αγόρια και κορίτσια ντυμένα με την τοπική τους ενδυμασία. Απογειώνονται και αγγίζουν τα μεγάλα ύψη. Με τη φαντασία τους πετούν ακόμη ψηλότερα, στον ουράνιο θόλο. Το έθιμο έχει τους συμβολισμούς του. Καβαλάρης είναι ο Άγιος Γεώργιος, αναστάς ο Χριστός. ΤΡΑΜΠΑΛΑ. Πέταυρον το έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες. Μια σανίδα ή ένα δοκάρι πατούσε με το κέντρο του βάρους του πάνω σε έναν κορμό ή ένα πρόχειρο τοιχίο. Οι δύο συμπαίκτες που κάθονται στα άκρα της σανίδας προσπαθούν να ισορροπήσουν

34 68 ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΦΟΥΡΛΕΣ. Σβούρες. Το γνωστό πανελλήνιο παιχνίδι παίχτηκε πολύ παλαιότερα και στο Λιβάδι. Οι βαθύτερες ρίζες του φτάνουν στην αρχαιότητα. Παραστάσεις σε αγγεία και ανάγλυφα το επιβεβαιώνουν. Σβούρες ανακαλύφτηκαν στη Μεσοποταμία. Έπαιζαν με αυτές τα παιδιά χιλιάδες χρόνια πριν. Στο Αιγαίο ανακαλύφτηκαν οι αρχαιότερες πήλινες σβούρες, στη Λήμνο (3η χιλιετία π.χ.). Ήταν ένα ξύλινο, χειροποίητο παιχνίδι σε σχήμα κώνου, καρδιάς, που κατέληγε σε μια αιχμηρή μεταλλική μύτη, ένα καρφί. Τις λάξευαν τα ίδια τα παιδιά με επιμέλεια πάνω σε σκληρό και βαρύ ξύλο. Τις μικρές και απλούστερες τις έλεγαν κακαρδέκες, καρδούλες. Τις προτιμούσαν τα παιδιά, γιατί έδιναν μικρότερο στόχο και ήταν πιο εύστοχες. Την καλύτερη κακαρδέκα την είχαν για γούρι και τη φρόντιζαν ιδιαίτερα. Στα μεταπολεμικά χρόνια κυκλοφορούσαν στο εμπόριο μεγαλύτερες σβούρες, βαμμένες με πολύχρωμες γιρλάντες. Ήταν ατομικό και ομαδικό παιχνίδι του ανοιχτού χώρου. Απαιτούσε απλοχωριά. Τα παιδιά τύλιγαν το σώμα της σβούρας αρχίζοντας από τη μύτη με ιδιαίτερη επιμέλεια με έναν μακρύ σπάγγο κερωμένο, σφουρλέσκο το έλεγαν. Κρατώντας σφιχτά τη μια άκρη του σπάγγου εκσφενδόνιζαν τη σβούρα με δύναμη και τέχνη Του Κώστα Γραμματόπουλου

35 ΤΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ. ΤΑ ΞΕΧΑΣΜΕΝΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΜΑΣ 69 και εκείνη βούιζε στην αρχή από τη μεγάλη της ένταση και άρχιζε να χορεύει στο έδαφος σαν μπαλαρίνα κάνοντας κύκλους στο χώμα και επιδεικνύοντας τους συνδυασμούς των χρωμάτων της. Χάραζαν στο χώμα έναν μικρό κύκλο, σόιρα (εσώγυρος) τον έλεγαν, και προσπαθούσαν να στοχεύουν το κέντρο του ή μέσα στην περιφέρειά του. Δεν ήταν καθόλου εύκολο και από τις καλύτερες επιδόσεις κρινόταν ο νικητής. Άλλοτε είχαν σαν στόχο τη σβούρα του συμπαίκτη τους που την πετούσε πρώτος και προσπαθούσαν να τη χτυπήσουν προκαλώντας επάνω της πληγές, ζβουγκάδες. Οι ταρτάρες σβούρες έκαναν απρόβλεπτους και άστατους χορούς. Όσο μεγαλύτερο σπάγγο διέθετε κανείς, τόσο διαρκέστερος ήταν και ο χορός της σβούρας. Προς το τέλος εξαντλημένη από τον έξαλλο χορό της, και πριν παραδοθεί και πέσει κάτω φαρδιά πλατιά, ξεψυχώντας χόρευε σε αργούς ρυθμούς και τον χορό των δερβίσηδων. Τα παιδιά χάζευαν και μετρούσαν την αντοχή της. Αμέσως άρχιζαν πάλι από την αρχή το παιχνίδι που κρατούσε ώρες. Το παιχνίδι απαιτούσε αυστηρά ελεγχόμενες κινήσεις, αίσθηση του χώρου, επιδεξιότητα και προχωρημένη τεχνική. Οι αρχαίοι Έλληνες το έλεγαν κώνον ή βέμβικα και οι βυζαντινοί στρόβιλον. Ον οι παίδες ιμάσι παίοντες περιστρέφουσι. ΤΣΙΛΙΓΚΑ. Και το παιχνίδι αυτό, όπως και τα περισσότερα, παιζόταν στο ύπαιθρο. Υλικό για τα παιχνίδια της υπαίθρου ήταν, συνήθως, οι πέτρες, το χώμα και το ξύλο. Οικεία υλικά που διέγειραν τη φαντασία με διάφορους συνδυασμούς. Επινοούσαμε με αυτά και καινούργια παιχνίδια και κατασκευές. Δεν γνωρίζαμε τη θάλασσα. Είχαμε ακούσει μόνο γι αυτή και ο καθένας την