Τεύχος 4, Φεβρουάρ ιος 28,2014

Transcript

1 1 CERE: Foreign Policy, Defence and Security Ερευνητικό Πρόγραμμα για την: 1 Εξωτερική Πολιτική, Άμυνα & Ασφάλεια και Νότιο-ανατολική Ευρώπη Τεύχος 4, Φεβρουάρ ιος 28,2014 ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ (ΙΔΙΣ) ΤΟΜΕΑΣ ΡΩΣΙΑΣ, ΕΥΡΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΝΟΤΙΑ-ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ(ΤΟΡΕΝΕ) 28,

2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Βλάντιμιρ Πούτιν, Ρουά Ματ Αληγιάννης Γιώργος.2 Η κατασκευή του νέου προσώπου της Ρωσίας με χρήση ήπιας ισχύος Ξυλιά Σοφία.6 Η ουκρανική κρίση και ο διεθνής παράγων Πλουτένκο Μαρίνα..13 Ματιές στην Επικαιρότητα Αντύπα Άρια, Δημόπουλος Δημοσθένης, Καραγιαννόπουλος Πέτρος-Δαμιανός, Σταματίου Κωνσταντίνα, Στραβοράβδης Φωτίος, Χυτήρη Σπυριδούλα Εξωτερική Πολιτική. 19 Άμυνα και Ασφάλεια Διάφορα Θέματα Εκδότες Τεύχους: Δημόπουλος Δημοσθένης, Καραγιαννόπουλος Πέτρος Δαμιανός Ακαδημαϊκός Επιβλέπων: Δρ. Φίλης Κωνσταντίνος Πνευματικά Δικαιώματα Κέντρο για τη Ρωσία, την Ευρασία και τη Νοτιο-ανατολική Ευρώπη, 2014

3 3 Βλάντιμιρ Πούτιν, Ρουά Ματ Φανταστείτε δύο σκακιστές πάνω από μια σκακιέρα. Ο ένας κινεί τα πιόνια του κανονικά και ο άλλος χάνει γύρους και ευκαιρίες, σκεπτόμενος την επόμενη κίνησή του ή φοβούμενος τις συνέπειες αυτής, κωλυσιεργεί. Όμως για κάθε στιγμή ολιγωρίας και αδράνειας ο άλλος εκμεταλλεύεται την αδυναμία δράσης του αντιπάλου του και κερδίζει έδαφος, διαμορφώνοντας το παιχνίδι όπως εκείνος επιθυμεί. Φανταστείτε τώρα, ότι η σκακιέρα αυτή έχει ονόματα πάνω σε κάθε τετράγωνο. Κριμαία, Δνειπροπετρόβσκ, Κίεβο. Οι παίκτες αποκτούν πρόσωπα. Ο σκακιστής με το επιθετικό και θρασύ ύφος παιχνιδιού είναι η Ρωσία, υπό τον έλεγχο του Προέδρου Πούτιν. Ο «αμυνόμενος» και αδρανής σκακιστής είναι η Δύση, συνονθύλευμα κυρίως της ΕΕ, και του ΝΑΤΟ με τις ΗΠΑ επί της κεφαλής. Το κεφάλι όμως δεν λειτουργεί, ή εάν λειτουργεί κάνει όλες τις λάθος κινήσεις δίνοντας στον αντίπαλο ευκαιρίες να δράσει όπως εκείνος θέλει. Η Ρωσία δρα όπως οφείλει να δράσει. Κυριότερα, «παίζει» όπως την αφήνει η Δύση να παίξει στο θέμα Ουκρανία. Η Ουκρανία είναι το μεγάλο στοίχημα του Πούτιν, μέσα από το οποίο μπορεί να χαρίσει στη Ρωσία το status της υπερδύναμης και πάλι. Το θράσος και η αποφασιστικότητα των κινήσεων του, αλλά και η έλλειψη ουσιαστικών και ισχυρών αντίμετρων από τη Δυτική πλευρά, βελτιώνουν την θέση και αυξάνουν την ισχύ της Ρωσίας. Στις 28 Φεβρουαρίου, η Κριμαία άτυπα πέρασε στον έλεγχο της Ρωσίας, καθώς φερόμενες ως ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν αιφνιδιαστικά αρκετά στρατηγικά σημεία της χερσονήσου, όπως το αεροδρόμιο της Σεβαστούπολης 1. Οι ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν τη χερσόνησο ως «ομάδες αυτοπροστασίας» 2, καθώς δεν έφεραν τα διακριτικά των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων. Η κατάληψη της Κριμαίας έγινε σχεδόν άμεσα, αφότου το ρωσικό κοινοβούλιο ενέκρινε την αποστολή στρατευμάτων προκειμένου να προστατευτούν οι ρωσικοί και ρωσόφωνοι πληθυσμοί στην Ουκρανία, σύμφωνα με το Κρεμλίνο. Όσο αιφνιδιαστική ήταν αυτή η κίνηση, ήταν εξίσου αναίμακτη. Την ανεμπόδιστη και άμεση κατάληψη της Κριμαίας, ευνόησε το έντονο φιλορωσικό αίσθημα των κατοίκων της, όσο και το ισχυρό ρωσικό στοιχείο της, γεγονός που διαφάνηκε τόσο από την κατάληψη του κοινοβουλίου της Κριμαίας από ρωσόφιλους ενόπλους την 27 η Φεβρουαρίου, ενώ η έντονη 1 De Carbonell, A. & Prentice, A. Armed men seize two airports in Ukraine s Crimea, Yanukovich reappears. REUTERS, (accessed 28 Febr. 2014) 2 No Takeover at Crimean Capital s Airport, Self-Defense Squads on Nearby Patrol. Global Research, (accessed 28 Febr. 2014) 3

4 4 διάθεση για αυτονόμηση και απόσχιση από την Ουκρανία μετά την ρωσική κατάληψη της χερσονήσου είναι εμφανής 3. Ο Πούτιν διακατέχεται από την απαραίτητη πυγμή και το απαραίτητο θράσος την κατάλληλη στιγμή, συστατικά απαραίτητα για να υποστηρίξει την τολμηρή τακτική που ακολουθεί. Εκμεταλλεύεται σωστά τις συγκυρίες και κάνει προσεκτική επιλογή των κινήσεών του, δρώντας στον βαθμό που του επιτρέπουν οι ίδιες οι καταστάσεις, μέχρι στιγμής, αλλά και η δύναμη της ίδιας της Ρωσίας. Η Ουκρανία, η χώρα που εποφθαλμιά η ΕΕ και το ΝΑΤΟ, τυγχάνει να είναι και η πρώτη και σημαντικότερη γεωπολιτική επιλογή της Ρωσίας. Κατά ένα μεγάλο βαθμό και πέρα από την ιστορική και γεωπολιτική σημασία της χώρας για τη Ρωσία, είναι και θέμα γοήτρου. Η κατάληψη της Κριμαίας είναι η απάντηση της Ρωσίας προς την, υποστηριζόμενη από τη Δύση, αλλαγή καθεστώτος στην Ουκρανία 4. Ο Ρώσος Πρόεδρος, εκμεταλλεύεται την αδυναμία προβολής αποτελεσματικών και άμεσων αντιμέτρων από την Δύση, και κυρίως από τις ΗΠΑ, και σε συνδυασμό με τον σωστό χειρισμό της ρωσικής κοινής γνώμης που ακόμα μαστίζεται από ψυχροπολεμικά συμπλέγματα καταφέρνει και προβάλει ιδανικά την ισχύ της Ρωσίας στο άμεσο εξωτερικό της περιβάλλον. Η επίσημη αιτιολογία της εισβολής, δηλαδή η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των ρωσόφωνων και των ρωσικών πληθυσμών της νοτιοανατολικής Ουκρανίας, ο οποίος δικαιολογείται απόλυτα στη συνείδηση του μέσου Ρώσου και εξαιτίας της ανόδου των ναζιστικών και εθνικιστικών στοιχείων στην Ουκρανία προσφορά των βεβιασμένων κινήσεων της Ε.Ε. και ιδίως της Γερμανίας αποτελούν μία σταθερή πηγή νομιμοποίησης των κινήσεων του Ρώσου Προέδρου. Η στρατηγική εγγύτητα της Ρωσίας στην Ουκρανία, καθώς και η παραδοσιακή και σταθερή ρωσική επιρροή που ασκείται στη χώρα, δίνει την δυνατότητα στη Ρωσία να παίζει «εντός έδρας» και χωρίς ουσιαστικό αντίπαλο, ιδίως σε στρατιωτικό επίπεδο. Στην περίπτωση της ανοικτής σύγκρουσης, η Ρωσία απολαμβάνει σημαντική υπεροπλία στην περιοχή. Η Μαύρη Θάλασσα αποτελεί, παράλληλα με την Μεσόγειο, τον επιχειρησιακό χώρο του Chernomorsky Flot, δηλαδή του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας. Η ναυτική υπεροχή σε συνδυασμό με ισχυρή παρουσία σε ξηρά και αέρα, η οποία μπορεί να ενισχυθεί περαιτέρω χάρη στο σιδηροδρομικό δίκτυο, το οποίο επιτρέπει την ταχεία μεταφορά δυνάμεων σε κάθε σημείο της ρωσικής επικράτειας, από την αχανή ενδοχώρα προς τα εκάστοτε σημεία στρατηγικού ενδιαφέροντος, καθιστούν, σε μεγάλο βαθμό, απαγορευτική την οποιαδήποτε σύγκρουση με τη Ρωσία στο δεδομένο γεωγραφικό χώρο. Ενδεικτικά, για να 3 Higgins, A. Grab for Power in Crimea Raises Secession Threat. The New York Times, (accessed 27 Febr. 2014) 4 Harding, L. Crimean coup is payback by Putin for Ukraine s revolution. The Guardian, (accessed 28 Febr. 2014) 4

5 5 γίνει κατανοητό το μέγεθος των δυνάμεων, οι ρωσικές ένοπλες δυνάμεις σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης μπορούν να διαθέσουν συνολικά περίπου άνδρες έναντι των ανδρών που μπορεί άμεσα να παρατάξει η Ουκρανία, ενώ ο στόλος της Μαύρης Θάλασσας μετρά 100 πολεμικά πλοία με προσωπικό, με ολόκληρο τον Ουκρανικό στόλο να έχει μόνο 16 πολεμικά πλοία στη διάθεσή του 5. Ασφαλώς, το τεράστιο πυρηνικό οπλοστάσιο της Ρωσίας, αποτελεί ίσως τον ισχυρότερο αποτρεπτικό παράγοντα, καθώς ο κίνδυνος μιας σύγκρουσης ξυπνά τον ψυχροπολεμικό φόβο ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος. Ταυτόχρονα όμως, η δυνατότητα προβολής άμεσης στρατιωτικής ισχύος από ξηρά, αέρα αλλά και θάλασσα, σε συνδυασμό με την εκβιαστική αλλά και δεξιοτεχνική εκμετάλλευση της λεπτής ισορροπίας του τρόμου, καθιστά τη Ρωσία ρυθμιστή του παιχνιδιού. Ένα σύνολο παραγόντων, όπως οι αδύναμες και μειωμένου ρίσκου πρωτοβουλίες που δύναται να αναλάβει η Δύση και κυρίως η προβληματική και ρηχή συνεργασία μεταξύ των Δυτικών εταίρων (ΗΠΑ και ΕΕ) αλλά και μεταξύ συμμάχων (ΝΑΤΟ), δημιουργούν μια αρκετά αληθινή αίσθηση αναποτελεσματικότητας πρόληψης και διαχείρισης κρίσεων από τη πλευρά των δυτικών δρώντων. Σημαντικό παράγοντα αποτελεί επίσης η κουλτούρα της ατιμωρησίας που χαρακτηρίζει πλέον το διεθνές σύστημα, και ευνοεί τις παραβατικές συμπεριφορές κυρίως από τις ισχυρές δυνάμεις, και που, κατά κύριο λόγο, αποτελούν κληροδότημα της ίδιας της συμπεριφοράς και στάσης της Δύσης απέναντι σε γεγονότα, όπως η εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ το Γεγονότα όπως αυτά, όχι μόνο δεν τιμωρήθηκαν παραδειγματικά ή δεν απετράπησαν τουλάχιστον, αλλά de facto νομιμοποιήθηκαν, ενθαρρύνοντας σιωπηρά την εμφάνιση και άλλων τέτοιων περιστατικών. Πιο πρόσφατο και ηχηρό παράδειγμα αποτυχίας επιβολής δικαιοσύνης και αποκατάστασης των ισορροπιών, αποτελεί η Συρία. Οι ΗΠΑ έχασαν μια μεγάλη ευκαιρία να δείξουν πυγμή στην περίπτωση της Συρίας, καθώς η κοινή παγκόσμια γνώμη πίεζε για απόδοση δικαιοσύνης, και μια νίκη σε αυτό το πεδίο θα ήταν και μια πολύ χαρακτηριστική επίδειξη ισχύος και αποφασιστικότητας, αλλά κυρίως μια ξεκάθαρη δήλωση πως η Δύση, και κυρίως οι ΗΠΑ, μπορούν να τιμωρήσουν και να αποτρέψουν τέτοιες συμπεριφορές. Αντ αυτού, η έλλειψη αποφασιστικότητας αφαίρεσαν και άλλους πόντους από το κύρος και την αξιοπιστία των ΗΠΑ και των δυτικών συμμάχων της, χαρίζοντας μια μεγάλη νίκη, όχι μόνο στον Πούτιν, αλλά και στον Άσσαντ ουσιαστικά που μέχρι τότε έδειχνε ηττημένος. 5 Salem, H. Russian armoured vehicles on the move in Crimea. The Guardian, ( accessed 28 Febr. 2014) 5

6 6 Μέχρι στιγμής, η Δύση αδυνατεί να αντιδράσει στη περίπτωση της Κριμαίας, ακόμα και στον ελάχιστο βαθμό που της επιτρέπουν οι καταστάσεις. Η αλήθεια είναι ότι το περιθώριο ελιγμών ήταν ήδη στενό, αλλά σιγά σιγά μοιάζει οριακό, φέρνοντας μας μαθηματικά προ τετελεσμένου γεγονότος. Οι δυτικές ηγεσίες φοβούνται να ρισκάρουν και να επιδείξουν την ίδια θρασύτητα και αποτελεσματικότητα που τεχνηέντως επιδεικνύει η Ρωσία, όντας παγιδευμένες στις εγγενείς ή και δημιουργημένες από τις ίδιες, παθογένειες και αδυναμίες που χαρακτηρίζουν τις δομές τους. Οι ΗΠΑ είναι παγιδευμένες στην πολύ πιο μετριοπαθή εξωτερική πολιτική ενός διστακτικού όπως πολλοί τον χαρακτηρίζουν, Προέδρου Ομπάμα, σε σχέση με τους προηγούμενους προέδρους των τελευταίων δεκαετιών, ο οποίος κάνει ό,τι μπορεί για να αναστρέψει την εικόνα που οι ΗΠΑ είχαν κτίσει στο παρελθόν αυτή του κράτους «αστυνόμου» του παγκοσμίου συστήματος που έχει τη δυνατότητα και κυρίως την θέληση να παρεμβαίνει και να τιμωρεί τους «παραβάτες» - όσο ακραία και αν ήταν αυτή. Όμως η έκφραση ανησυχιών και η εκτόξευση απειλών, στις οποίες αρκούνται οι ΗΠΑ, όπως η αποβολή της Ρωσίας από τους G8, που κανένα ουσιαστικό νόημα δεν έχουν και όπως φαίνεται δεν τρομάζουν σε καμία περίπτωση τον Ρώσο Πρόεδρο, αποτελούν περισσότερο ένα «νεκρό γράμμα», παρά άρθρωση δομημένης και αποτελεσματικής εξωτερικής πολιτικής και στρατηγικής. Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, η ΕΕ για ακόμη μια φορά παρουσιάζεται ως μια οντότητα η οποία επιμένει να κρύβεται στις σκιές, χωρίς να λαμβάνει ποτέ κάποια ουσιαστική πρωτοβουλία, φοβούμενη τις συνέπειες και κυρίως τον αυτοκαταστροφικό πολυεθνικό της χαρακτήρα. Είναι ξεκάθαρη η έλλειψη μιας αποτελεσματικής ηγεσίας, από ένα κράτος ή ένα μπλοκ κρατών, στα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής ή μία δομημένη θεσμικά κοινή στάση των κρατώ-μελών της, που θα μπορούσε να καταστήσει την Ένωση ένα σοβαρό και υπολογίσιμο παγκόσμιο παίκτη, ιδίως όταν οι συγκυρίες αυτό απαιτούν από αυτή. Η αδυναμία αυτή καθιστά αναποτελεσματική την Ένωση, καθώς κάθε προσπάθεια άρθρωσης μιας συνεκτικής εξωτερικής πολιτικής βρίσκει τα κράτη μέλη διχασμένα, αποδομώντας έτσι την ΚΕΠΠΑ στις ίδιες τις συστατικές τις μονάδες. Τέλος, όσον αφορά το ΝΑΤΟ, αυτό αρέσκεται στο να εκφράζει τη δυσαρέσκεια του και τη βαθιά ανησυχία του για τα γεγονότα χωρίς ουσιαστική αντίδραση, θυμίζοντας περισσότερο ένα think tank παρά μια στρατιωτική συμμαχία. Τα περιθώρια στρατιωτικής αντίδρασης και ανάληψης πολεμικών υποχρεώσεων από το ΝΑΤΟ είναι περιορισμένα, καθώς οι επιχειρησιακές δυνατότητες της συμμαχίας έχουν δεχθεί ισχυρό πλήγμα λόγω της τρέχουσας οικονομικής κρίσης. Ο σημαντικότερος λόγος όμως αδυναμίας έκφρασης μιας αποτελεσματικής απάντησης από πλευράς ΝΑΤΟ, εδράζεται στο πολιτικό αλλά και 6

7 7 επιχειρησιακό-στρατιωτικό χάσμα μεταξύ των συμμάχων. Λαμβάνοντας ως παράδειγμα την περίπτωση της Λιβύης, η Συμμαχία έδειξε πως έχει πολύ δρόμο ακόμα, εάν θέλουν οι ευρωπαίοι εταίροι να δρουν εξίσου αποτελεσματικά χωρίς την αιγίδα των κατά πολύ ισχυρότερων ΗΠΑ, αλλά κυρίως ενωμένοι και χωρίς απώλειες πολιτικού κόστους που πλήττουν τόσο την αξιοπιστία αλλά και την επιχειρησιακή ισχύ του Βορειοατλαντικού Συμφώνου. Όλα τα δεδομένα δείχνουν ότι πολύ δύσκολα η Κριμαία θα επανέλθει στον έλεγχο της Ουκρανίας. Η δυσκολία αυτή έγκειται τόσο στην ισχυρή στρατιωτική παρουσία της Ρωσίας στην περιοχή, όσο και στο έντονο φιλορωσικό αίσθημα και ρωσικό στοιχείο της χερσονήσου. Η απόσχιση από την Ουκρανία θα πρέπει να θεωρείται βέβαιη. Συντριπτικές είναι όμως και οι πιθανότητες η Κριμαία να ενταχθεί και επίσημα στη Ρωσική Ομοσπονδία μελλοντικά. Ήδη το ρωσικό κοινοβούλιο συζητά για δύο νέους νόμους, οι οποίοι συνομολογούν πως η Κριμαία βρίσκεται πιθανότατα σε τέτοια πορεία. Ο ένας διευκολύνει την απονομή ρωσικής υπηκοότητας σε ρωσόφωνους Ουκρανούς, και ο άλλος νόμος, ο οποίος και στοχοποιεί ξεκάθαρα την Κριμαία, επιτρέπει στη Ρωσία να προσαρτήσει νέες περιοχές έπειτα από τη διεξαγωγή τοπικού δημοψηφίσματος και εφόσον η τρίτη χώρα στην οποία ανήκει η περιοχή αυτή, δεν ασκεί αποτελεσματικό κρατικό έλεγχο σε αυτή 6. Εκ των παραπάνω στοιχείων συνάγεται και η πιθανή πορεία των γεγονότων αναφορικά με την Κριμαία. Όπως είχε πει ο Θουκυδίδης: «οι δυνατοί κάνουν όσα τους επιτρέπει η δύναμή τους κι οι αδύναμοι υποχωρούν κι αποδέχονται». Και αυτό ακριβώς κάνει η Ρωσία. Κάνει όσα τις επιτρέπει η δύναμή της ή τουλάχιστον η δύναμη που η άλλη πλευρά της δίνει μέσα από την αδράνειά της. Από την άλλη, οι δυτικοί ηγέτες αποδέχονται κρυφά και σιωπηλά την αδυναμία τους να δράσουν, προσπαθώντας βιαστικά να την κρύψουν πίσω από ένα «πόλεμο εντυπώσεων και λέξεων». Ρουά Ματ. 6 Salem, H. Ό.π. 7

8 8 Η κατασκευή του νέου προσώπου της Ρωσίας με χρήση ήπιας ισχύος Η γεωπολιτική της Ρωσίας σήμερα, είναι έντονα επηρεασμένη από την επιδίωξη συνέχισης της κυριαρχίας της στον μετασοβιετικό χώρο, τις προσωπικές φιλοδοξίες του Προέδρου της, Βλαντίμιρ Πούτιν, και την νέα αντίληψη για άσκηση ισχύος στον χώρο, μέσα από την δημιουργία ενεργειακής εξάρτισης των χωρών της Ευρασίας 7 από αυτήν. Ιστορικά, διαχωρίζεται σε τρεις φάσεις: αυτή του διπολισμού, του μονοπολισμού και του πολυπολισμού. Από το 2000 έως σήμερα, κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Πούτιν, η Ρωσία επιλέγει να κινείται στο πολυπολικό σύστημα, κυριαρχώντας στον μετασοβιετικό χώρο μέσω των BRICs και άλλων διεθνών δεσμεύσεων. Είναι πλέον σε θέση να κατοχυρώσει τα συμφέροντα της ανά τον κόσμο, χωρίς να υπάρχει απαραίτητα στρατιωτική της εμπλοκή ή επίδειξη, αποδεικνύοντας ότι δικαίως διαθέτει, ακόμα, κύρος στην διεθνή σκηνή. Η διπλωματική επιτυχία στην Συρία, η διοργάνωση των χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων στο Σότσι, και οι χειρισμοί της κατά την κρίση στην Ουκρανία, σε συνδυασμό με τις διεκδικήσεις της στην Οσσετία, σηματοδοτούν μια νέα περίοδο για την ρώσικη διπλωματία και πολιτική. Πολλές από τις επιτυχίες της ρωσικής πολιτικής πιστώνονται προσωπικά στον ίδιο τον Πρόεδρο Πούτιν, δηλαδή στην πεποίθηση του ότι μέσω επιτυχιών της χώρας με αντανάκλαση στον διεθνή χώρο εκσυγχρονίζεται και βελτιώνεται το πρόσωπο της Ρωσίας προς το εξωτερικό, και ταυτόχρονα τονώνεται το ηθικό των Ρώσων και ενισχύεται η νέα εθνική τους ταυτότητα. Στην πράξη, δηλαδή κατά την διαχείριση διεθνών κρίσεων που προέκυψαν τα τελευταία χρόνια, όπως στην Συρία, η Ρωσία στηρίχτηκε στην διπλωματική της δεξιότητα και δεν επενέβη με στρατιωτικό τρόπο, τακτική δηλαδή, που την βοήθησε και να αποκομίσει οφέλη και ταυτόχρονα να διαφυλάξει την εικόνα της, εικόνα που όμως δεν προτίθεται να διαφυλάξει στην περίπτωση της Κριμαίας, όπως δεν είχε διαφυλάξει λίγα χρόνια πριν και στην περίπτωση της Γεωργίας. Ο εμφύλιος στην Συρία αποτελεί ένα παράδειγμα εμπλοκής της Ρωσίας σε μια κρίση, χωρίς αυτή να γίνει με χρήση πολεμικών μέσων, με επιτυχή μάλιστα έκβαση για τους Ρώσους, οι οποίοι βασίστηκαν καθαρά στην διπλωματία και στην στήριξη των επιχειρημάτων μέσω της ισχύος της χώρας για να πετύχουν τους πολιτικούς τους στόχους. Έτσι, η προαναγγελθείσα στρατιωτική εκστρατεία της κυβέρνησης Ομπάμα, αντί να συμβάλλει στην επίδειξη αμερικανικής ισχύς, δημιούργησε υπόνοιες για την μείωση επιρροής των ΗΠΑ μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων παγκοσμίως. Η Ρωσία, όπως και η Κίνα, ως μόνιμα μέλη του 7 Απειλεί να κλείσει τις στρόφιγγες του αερίου η Gazprom, Έθνος, 7 Μαρτίου 2014, (accessed 25 February 2014) 8

9 9 Συμβουλίου Ασφαλείας, εμπόδισαν τον περιορισμό του καθεστώτος Άσσαντ και έτσι σήμερα, η στρατιωτική επέμβαση δεν έχει προοπτική υλοποίησης για τις περισσότερες πλέον χώρες. Η κάλυψη που χρησιμοποιούσαν οι ΗΠΑ επί σειρά ετών, πίσω από τις επεμβάσεις τους σε ξένες χώρες, δηλαδή οι ανθρωπιστικοί λόγοι, θεωρούνται πλέον σαθρές δικαιολογίες. Για παράδειγμα, ο Υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, κ Λαβρόφ, ισχυρίστηκε ότι «προσπαθούν να το χρησιμοποιήσουν (το ανθρωπιστικό ζήτημα) για την εξεύρεση πρόφασης για (...) να κατηγορήσουν για όλα το καθεστώς στη Δαμασκό και τη δημιουργία προφάσεων για την επιστροφή στο στρατιωτικό σενάριο με στόχο την αλλαγή του καθεστώτος» 8. Έτσι, παρατηρείται ότι υπάρχει αύξηση των ανοιχτών δηλώσεων, που δικαιολογούνται από την αύξηση αυτοπεποίθησης των Ρώσων. Ενδεικτικά, ο Πρόεδρος Πούτιν δήλωσε ότι «η Ρωσία είναι έτοιμη να ξεκινήσει έναν μεγάλο πόλεμο, προκειμένου να αποφευχθεί η ανατροπή του συριακού καθεστώτος, μέσω της παρέμβασης των εξωτερικών δυνάμεων»9, αποσαθρώνοντας έτσι το αμερικάνικο επιχείρημα του ανθρωπιστικού χαρακτήρα της επέμβασης και αποτρέποντας την συμμετοχή χωρών σε μια διαμάχη που δεν τους εξασφαλίζει, έτσι κι αλλιώς, κάποιο σημαντικό συμφέρον σε σύγκριση με αυτά που θα χάσουν από την εμπλοκή τους σε έναν πόλεμο με την Ρωσία. Στην κρίση της Συρίας, η Ρωσία δείχνει από την μία το σκληρό της πρόσωπο μέσω τέτοιων δηλώσεων και επίδειξης ετοιμότητας για άμεση εμπλοκή τους, και από την άλλη, δείχνει να ακολουθεί πιστά τις διεθνείς δεσμεύσεις της, κατά την Συμφωνία της Γενεύης10. Ο Πρόεδρος της Ρωσίας ακολουθεί πλέον μια ανοιχτή στάση για την στήριξη των συμφερόντων της σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο, και ταυτόχρονα στοχεύει στην πλήρη ένταξη της στο διεθνές σύστημα σε μια προσπάθεια βελτίωσης της εξωτερικής της εικόνας. Πρέπει, λοιπόν, να ληφθεί υπ' όψη ότι η Ρωσία έχει αρκετά σημαντικά εθνικά συμφέροντα στην περιοχή, και συγκεκριμένα στην Συρία, η οποία θεωρείται µια από τις πρώτες πέντε χώρες που εισάγουν όπλα από τη Ρωσία και επίσης, λόγω της χρήσης της συριακής ναυτική βάσης στη Μεσόγειο. Η αδιαφορία της ή η παθητική της στάση στα δρώμενα της Συρίας θα ήταν ένδειξη αδυναμίας που δεν ανταποκρίνεται στην κατάσταση που επικρατεί σήμερα στην Ρωσία. 8 Χρησιμοποιούν το ανθρωπιστικό θέμα για την υπονόμευση της διευθέτησης στη Συρία Λαβρόφ, Η Φωνή της Ρωσίας, 11 Φεβρουαρίου 2014, (accessed 25 February 2014) 9 Ξαφνική Δήλωση του Προέδρου της Ρωσίας Βλαντίμιρ Πούτιν, Defence Net, 27 Ιουνίου 2013, %CE%B4%CE%AE%CE%BB%CF%89%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85- %CF%80%CF%81%CE%BF%CE%AD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%85-%CF%84%CE%B7%CF%82- %CF%81%CF%89%CF%83%CE%AF%CE%B1%CF%82- %CE%B2%CE%BB%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%AF%CE%BC%CE%B9%CF%81- %CF%80%CE%BF%CF%8D%CF%84%CE%B9%CE%BD (accessed 25 February 2014) 10 Russia's Stance on the Syrian Crisis, The Voice of Russia, 28 Δεκεμβρίου 2013, (accessed 25 February 2014) 9

10 10 Μια άλλη χώρα, η Ουκρανία, συγκεντρώνει ακόμα περισσότερα συμφέροντα για την Ρωσία, μιας και αποτελεί το εγγύς εξωτερικό της. Ο όρος αυτός, που επινοήθηκε μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, υποδηλώνει την σημασία της Ουκρανίας για την γεωπολιτική της Ρωσίας και συμπυκνώνει την στρατηγική της Ρωσίας στον μετασοβιετικό χώρο. Η Ουκρανία αποτελεί την ενδιάμεση ζώνη μεταξύ Ανατολής και Δύσης, και έτσι, μπορεί να θεωρηθεί ως αντικατοπτρισμός του ευρύτερου γεωπολιτικού σχίσματος, που δεν οφείλεται μόνο στις εσωτερικές αντιθέσεις που υπάρχουν στην χώρα. Η Ρωσία είναι σε θέση να διαθέσει μεγάλες δυνάμεις και προσπάθεια για την επικράτηση στην περιοχή της Ουκρανίας και έχει περισσότερες πιθανότητες προσκόμισης επιπλέον άμεσων οφελών, σε αντίθεση με τους δυτικούς που παίρνουν μεγαλύτερο ρίσκο, με κίνδυνο να χάσουν περισσότερα. Το πιο ανησυχητικό στοιχείο, για τις ΗΠΑ, στην κρίση της Ουκρανίας είναι το ενδεχόμενο γεωπολιτικής συμμαχίας μεταξύ Γερμανίας, Γαλλίας και Ρωσίας 11. Η στροφή αυτή είναι προς το συμφέρον μόνο των τριών αυτών χωρών για αρκετούς λόγους, αν και δείχνει εξαιρετικά απίθανη περίπτωση αυτή τη στιγμή. Ένας από αυτούς τους λόγους είναι η αντικατάσταση της εστίασης του αμερικανικού ενδιαφέροντος στις διατλαντικές σχέσης με το ενδιαφέρον προς τον Ειρηνικό και επίσης, η πιθανότητα σύναψης, στο μέλλον, σινοαμερικανικής συμμαχίας στην οποία θα μπορούσε να συμμετέχει και η Ιαπωνία και η Κορέα, και θα άφηνε μόνη επιλογή στην Γερμανία να συμμαχήσει με την Ρωσία. Ενδεικτικό του προβληματισμού των ΗΠΑ αποτελεί η προσέγγιση παραδοσιακών συμμάχων της Ρωσίας, και αντίπαλων δικών της, όπως, για παράδειγμα, της Κούβας. Ως «τιμωρία» για την ρωσική στάση στο ζήτημα της Ουκρανίας οι δυτικές δυνάμεις αποφάσισαν να κινηθούν στο επίπεδο μίας ήπιας αποτροπής, αποκλείοντας την Ρωσία ή απειλώντας πως θα την αποκλείσουν από διεθνείς συνεργασίες και συναντήσεις, πολιτικού ή στρατιωτικού επιπέδου 12. Με αυτή την στάση της, η Δύση ακυρώνει τη στρατηγική προσέγγισης των περασμένων ετών, που έφερε μια πιο στενή συνεργασία με την Ρωσία και επιστρέφει στα στερεότυπα του Ψυχρού Πολέμου. Αυτή της η στάση μπορεί να χαρακτηριστεί σε μεγάλο βαθμό δυσανάλογη στα αποτελέσματα που αναμένεται να αποφέρει, επειδή οι δυτικές δυνάμεις υπο-εκτίμησαν την αποφασιστικότητα του Πούτιν και κινήθηκαν υπερβολικά παρεμβατικά προς την Ουκρανία. Η τόλμη των δυτικών να προβούν σε τόσο ισχυρή επέμβαση στην περιοχή που έχει παραδοσιακά την επιρροή της Ρωσίας, και βρίσκεται στο άμεσο ενδιαφέρον της, απέφερε από την πλευρά της Μόσχας την αντίδραση, η οποία καταδεικνύει πως δεν σκοπεύει να 11 Οι γεωπολιτικές διαστάσεις του ουκρανικού σχίσματος, Η Καθημερινή, 23 Φεβρουαρίου 2014, (accessed 25 February 2014) 12 Το ΝΑΤΟ αναθεωρεί πλήρως την συνεργασία του με την Ρωσία, Η Καθημερινή, 5 Μαρτίου 2014, (accessed 25 February 2014) 10

11 11 παραιτηθεί από τα συμφέροντα της στην Ουκρανία, και ταυτόχρονα να μειώσει την εικόνα κύρους της στο εξωτερικό. Το γεγονός ότι το ανατολικό μέρος της Ουκρανίας, που περιλαμβάνει τα προσοδοφόρα εδάφη της Κριμαίας, ήταν ανέκαθεν, μέχρι και σήμερα, υπό την πλήρη επιρροή και εκμετάλλευση της Ρωσίας, και διαθέτει πληθυσμό με ρωσική εθνική συνείδηση 13, είναι αναμφισβήτητα ένα μεγάλο πλεονέκτημα για την βάση πάνω στην οποία θα σχεδιάσει την πολιτική της η Ρωσία, για την ουκρανική κρίση. Η ενδεχόμενη ανησυχία της Ρωσίας μπορεί να αιτιολογηθεί, εκτός από τον φόβο περιορισμού των οικονομικών και εμπορικών συμφερόντων που αντλούν από την Ουκρανία και στις υποψίες ότι η κρίση στην Ουκρανία αποτελεί μια πρόβα των ΗΠΑ για το τι σκοπεύουν να δημιουργήσουν μελλοντικά στο εσωτερικό της Ρωσίας. Η κατάσταση που διαμορφώνεται στην Ουκρανία προϊδεάζει για το είδος των γεωπολιτικών ανταγωνισμών που θα λάβουν χώρα στην Ευρασία με βάση την νέα ισορροπία δυνάμεων, και η έκβαση της κρίσης θα είναι ενδεικτική για το ποιος βρίσκεται και θα βρίσκεται σε πλεονεκτική θέση τα επόμενα χρόνια. Η Ρωσία είναι σε θέση να διαθέσει μεγάλες δυνάμεις και προσπάθεια για την επικράτηση στην περιοχή της Ουκρανίας και έχει περισσότερες πιθανότητες προσκόμισης επιπλέον άμεσων οφελών, σε αντίθεση με τους δυτικούς που παίρνουν μεγαλύτερο ρίσκο, με κίνδυνο να χάσουν περισσότερα. Η προβολή της υπόθεσης από τα ΜΜΕ παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινή γνώμη και ουσιαστικά, στην νομιμοποίηση πολλών πράξεων κατά την διάρκεια κρίσεων. Σε ένα άλλο τομέα, μακριά από τους ανταγωνισμούς ισχύος της διεθνούς πολιτικής σκηνής, ο Βλάντιμιρ Πούτιν, δείχνει να αναγνωρίζει την δύναμη της ήπιας ισχύος που επιβάλλει την σωστή προβολή της χώρας για την επίτευξη των εθνικών στόχων και τον χειρισμό καταστάσεων με τρόπο που συμβάλλει στην δημιουργία μιας νέας εικόνας για τον ίδιο και την χώρα του. Στο επίπεδο, λοιπόν της διεξαγωγής διεθνών οργανώσεων, και συγκεκριμένα των Χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων του Σότσι βλέπουμε άλλη μια φορά την αποφασιστικότητα της ρωσικής ηγεσίας. Πέρα από την επιτυχία ανάληψης διοργάνωσης αυτών των αγώνων, η Ρωσία δεν περιορίστηκε σε αυτό και στόχευσε σε ποικίλα οφέλη: οικονομικά κέρδη, άνοδο τουρισμού, αύξηση εγχώριας αυτοπεποίθησης, διεθνή σεβασμό της χώρας 14. Τελικώς η ανάληψη και διεξαγωγή των Αγώνων απέκτησε ένα έντονο πολιτικό χρώμα που δεν μπορούσε να αγνοηθεί από τα υπόλοιπα κράτη, και κυρίως από εκείνα που βλέπουν καχύποπτα την Ρωσία και την προσπάθεια της να επανακτήσει την χαμένη της ψυχροπολεμική δυναμική. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες στοχεύουν στο να βελτιώσουν τις διεθνείς 13 After Ukraine Crisis, Why Crimea Matters, National Geographic, 24 Φεβρουαρίου 2014, (accessed 25 February 2014) 14 Η γεωπολιτική του σλάλομ, Le Monde diplomatique, 8 Φεβρουαρίου 2014, (accessed 25 February 2014) 11

12 12 σχέσεις και την συνεργασία, αλλά ιστορικά, έχουν επίσης επιδεινώσει τις διεθνείς εντάσεις αποτελώντας τον χώρο πάνω στον οποίο αναμετρούνται τα κράτη όσον αφορά την ματαιοδοξία και τα συμφέροντα τους. Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, στους αγώνες του 1980 και το 1984, όπου οι αντίπαλοι του Ψυχρού Πολέμου μποϋκόταραν τους Αγώνες στη Μόσχα και το Λος Άντζελες, αντίστοιχα 15. Οι χειμερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες του Σότσι, μπορούν να ενταχθούν, υπό μια ευρεία έννοια σε αυτή την κατηγορία αγώνων, καθώς φαίνεται ότι με την αφορμή της διεξαγωγής τους εκφράστηκε ο ανταγωνισμός μεταξύ Δυτικών και Ρώσων, για την επικράτηση στον μετα-σοβιετικό χώρο με ψυχροπολεμικές τακτικές. Ο Πούτιν, προσωπικά, επεδίωξε σε μεγάλο βαθμό να φέρει τους χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 2014 στη Ρωσία και συνεπώς, έχει ποντάρει την προσωπική φήμη του στην επιτυχία της διοργάνωσης. Κάποιοι είχαν προβλέψει, είτε υστερόβουλα, είτε μη, τον κλονισμό της διεξαγωγής τους από πολιτικές διαμαρτυρίες και τρομοκρατικές επιθέσεις ισλαμιστικών οργανώσεων 16, αλλά τίποτα από αυτά δεν συνέβη. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του Σότσι έχουν μια βαθύτερη σημασία για τον Ρώσο Πρόεδρο, ο οποίος με αυτήν την διοργάνωση ήλπιζε πως θα προβάλει την σύγχρονη και ισχυρή εικόνα της Ρωσίας, που για πρώτη φορά μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, εμφανίζεται να διαθέτει ουσιαστικά αυτοπεποίθηση. Η διεξαγωγή των 22 ων Χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων στο Σότσι της Ρωσίας προσέφερε, λοιπόν, στον Πούτιν μια πρωτοφανή ευκαιρία να αποδείξει με άμεσο τρόπο στο εγχώριο και παγκόσμιο κοινό την επιτυχία του στην επαναφορά της Ρωσίας ως παγκόσμιο παράγοντα. Άλλες διεθνής διοργανώσεις που ανέλαβε η Ρωσία τα τελευταία χρόνια και εκτέλεσε με επιτυχία ή αναμένεται να διοργανώσει στο εγγύς μέλλον είναι το 24ο Φόρουμ Οικονομικής Συνεργασίας για την Ανατολική Ασία στο Βλαδιβοστόκ, το 2012, η διάσκεψη κορυφής των G20 στην Αγία Πετρούπολη, το 2013, το παγκόσμιο πρωτάθλημα κολύμβησης στο Καζάν το 2015 κ.ά., υποδεικνύουν ότι ο Πούτιν ακολουθεί μια πολιτική ανανέωσης των υποδομών της χώρας και πολλαπλασιασμού των διεθνών της δεσμεύσεων και της διεθνούς της προβολής γενικότερα. Οι ενάντιοι στην πολιτική του Πούτιν, εγχώριοι και διεθνείς, αποδοκιμάζουν τους χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες στο Σότσι ως προέκταση της νέας στάσης της Ρωσίας υπό την αιγίδα του Πούτιν, είτε ευθέως, είτε με αφορμή άλλα γεγονότα. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του Σότσι χαρακτηρίζονται από τις ηχηρές απουσίες δυτικών ηγετών. Ο αμερικανός Πρόεδρος, Μπαράκ Ομπάμα, καθώς και οι Πρόεδροι της Γαλλίας και της Γερμανίας δεν έδωσαν το παρών στους Αγώνες, με πρόφαση την επίδειξη αλληλεγγύης κατά της διεθνούς 15 Olympic Games: Sports or Politics?, GeoCurrents, 10 Φεβρουαρίου 2014, (accessed 25 February 2014) 16 Ο φακός της υφηλίου στο Σότσι: Πολιτική, τρομοκρατία, διπλωματία και λίγο σκι, in.gr, 6 Φεβρουαρίου 2014, (accessed 25 February 2014) 12

13 13 τρομοκρατίας, ενώ προηγουμένως, οι δυτικοί ηγέτες επέδειξαν έντονη ανησυχία για τα θέματα ασφαλείας στην διοργάνωση των Αγώνων 17. Τα δυτικά μέσα ενημέρωσης είχαν πρωτοσέλιδα που επικεντρώνονταν στο υπέρογκο κόστος των Ολυμπιακών Αγώνων και στην άποψη ότι η διοργάνωση αυτή είναι μέρος της πολιτικής της Ρωσίας με την οποία θα ενίσχυε τον παγκόσμιο έλεγχο που ασκεί, εις βάρος των υπόλοιπων κρατών 18. Η γεωγραφική θέση του Σότσι προσθέτει άλλο ένα επίπεδο ανάλυσης. Η επιλογή του Σότσι ως τόπος διεξαγωγής των χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων, φανερώνει την επιθυμία του Ρώσου Προέδρου να ελέγξει μια από τις πιο ασταθείς επαρχίες της Ρωσικής επικράτειας με την εισροή κεφαλαίων στην περιοχή. Είναι, επιπλέον, μια ένδειξη ότι η Ρωσία επεκτείνει την επιρροή της σε όσες περιοχές είτε αποσχίστηκαν, είτε είχαν παρόμοιες τάσεις, μέσω της οικονομικής της δύναμης και της δυναμικής διπλωματίας. Το Σότσι βρίσκεται στο Βόρειο Καύκασο και απέχει μόλις τριακόσια χιλιόμετρα από την Τσετσενία, τον τόπο όπου οι ντόπιοι αντάρτες ηττήθηκαν από τις ρωσικές δυνάμεις το 1996 και έτσι σηματοδοτήθηκε το τέλος της παρακμής της Ρωσίας. Η ειρήνη στην Τσετσενία θεωρήθηκε ως προσωπικό επίτευγμα του Πούτιν. Το Σότσι απέχει, επίσης, μόνο περίπου είκοσι μίλια από την Αμπχαζία, μια περιοχή που αποσχίστηκε de facto από την Γεωργία το 1993, μετά από εμφύλιο πόλεμο και ήταν στο επίκεντρο της επέμβασης της Ρωσίας στη Γεωργία το Η ήττα της Γεωργίας στον πόλεμο του Αυγούστου του σήμαινε, επίσης, την ήττα της αμερικανικής πολιτικής στην περιοχή, και ο χειρισμός της κατάστασης από τους Ρώσους λειτούργησε και λειτουργεί ως αποτροπή για κάθε πρωτοβουλία της Δύσης σε σχέση με το εγγύς εξωτερικό της Ρωσικής Ομοσπονδίας, αλλά και τις διεθνείς γεωπολιτικές συμμαχίες της (όπως π.χ. συριακή κρίση). Η κρίση στην Γεωργία, και περισσότερο η κρίση στην Συρία και στην Ουκρανία, καταδεικνύουν την συνέχεια του Ψυχρού Πολέμου σε μια άλλη μορφή, που έχει ως περιεχόμενο της την τάση των δυτικών κρατών να ασκούν επιρροή και έλεγχο στον γεωπολιτικό χώρο της Ρωσίας, περιορίζοντας, όσο μπορούν, την δυναμική της Μόσχας, η οποία επιχειρεί να αναδυθεί σε μεγάλη δύναμη παγκόσμιας επιρροής. Η Ρωσία κάνει αποφασιστικά βήματα για την αύξηση της ισχύος της με τακτικές διαφορετικές από ότι στο παρελθόν, δηλαδή με ενίσχυση της ενεργειακής και οικονομικής εξάρτισης της Ευρώπης από αυτήν, τον πολλαπλασιασμό των διεθνών δεσμεύσεων της και την αντιμετώπιση κρίσεων, κυρίως, με διπλωματικά μέσα. Με αυτόν τον τρόπο, η Ρωσία δημιουργεί ένα αντίβαρο στην 17 US media, politicians mobilize against Sochi Olympics, World Socialist Web Site, 10 Φεβρουαρίου 2014, (accessed 25 February 2014) 18 The real political takeaway from the Olympics: the west needs to get over the cold war, The Guardian, 24 Φεβρουαρίου 2014, (accessed 25 February 2014) 19 The Sochi 2014 Winter Olympics is a political tinderbox for Russia, The Guardian, 2 Ιανουαρίου 2013, (accessed 25 February 2014) 20 The Russo-Georgian War and the Balance of Power, Stratfor, 12 Αυγούστου 2008, (accessed 25 February 2014) 13

14 14 κυριαρχία των ΗΠΑ, γεγονός που είναι φανερό, πλέον, στην διεθνή σκηνή. Αυτό είναι το βασικό στοιχείο που δείχνει πως οδηγούμαστε σε μια μετασχηματισμένη επανάληψη του Ψυχρού Πολέμου. Η Ρωσία δίνει ιδιαίτερη βάση στην γεωπολιτική της, καθώς η κυριαρχία στον χώρο της Ευρασίας 21 είναι ζήτημα που ενδιαφέρει όλες τις μεγάλες δυνάμεις, πόσο μάλλον αυτή και έτσι η Μόσχα δεν θέλει να χάσει την επιρροή της στην Ουκρανία και σε βαλκανικές χώρες, και να αντικατασταθεί από την ΕΕ 22. Ο στόχος λοιπόν της ρώσικης γεωπολιτικής είναι η ενίσχυση των παραμεθόριων περιοχών της για να αποφευχθούν σχίσματα, η σταθερή επιρροή της στις πρώην σοβιετικές χώρες και η χρήση της ενεργειακής της πολιτικής με τρόπο που να την καθιστά μοναδική επιλογή στην Ευρώπη. Ο Πρόεδρος της Ρωσίας, Βλαντίμιρ Πούτιν, υποστηρίζει την προβολή της χώρας στο διεθνές επίπεδο, όπως με τους χειμερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες στο Σότσι, και αυξάνει τις διεθνείς δεσμεύσεις και την συνεργασία της χώρας, για να αποκτήσει όλες τις προϋποθέσεις που δημιουργούν το υπόβαθρο μιας μεγάλης δύναμης με αντίστοιχα μεγάλη επιρροή στο σύγχρονο διαμορφούμενο πολυπολικό σύστημα. Η μεγάλη στροφή στην γεωπολιτική της Ρωσίας που σημειώνεται τα τελευταία χρόνια, δίνει έμφαση στην χρήση ήπιας ισχύος και στην βελτίωση της εικόνας της χώρας παγκοσμίως, επιμένοντας όμως στην υποστήριξη των συμφερόντων της με τρόπο διεκδικητικό 23, όπως αρμόζει σε μια χώρα κύρους. Η διπλωματικοί ελιγμοί στην υπόθεση της Συρίας, μένει να επαναληφθούν και στο πεδίο της Ουκρανίας έτσι ώστε η Ρωσία να αποκτήσει, εκτός των οφελών, την αυτοπεποίθηση και το αποδεδειγμένο κύρος, που θα δημιουργήσει την ανάγκη αναπροσαρμογής της πολιτικής των δυτικών και θα αλλάξει την ισορροπία των δυνάμεων παγκοσμίως ή θα καταστήσει την Ρωσία επάξιο αντικαταστάτη της αμερικανικής ισχύος που φαίνεται να αποσύρει την προβολή αυτής σε ένα μεγάλο τμήμα του ανατολικού κόσμου, ελπίζοντας πως η αντικατάσταση αυτή θα επέλθει φυσιολογικά και με ειρηνικό τρόπο. 21 Κυρίαρχος ο Πούτιν από Βαλτική μέχρι Κασπία, Το Βήμα, 14 Οκτωβρίου 2012, (accessed 25 February 2014) 22 EU and Russia launch new talks on former Soviet states, euobserver, 28 Ιανουαρίου 2014, (accessed 25 February 2014) 23 Η Μόσχα βρυχάται και απειλεί με αντίποινα, Έθνος, 7 Μαρτίου 2014, (accessed 25 February 2014) 14

15 15 Η ουκρανική κρίση και ο διεθνής παράγων Τους τρεις τελευταίους μήνες βλέπουμε μία σειρά συγκλονιστικών γεγονότων και αλλαγών στην Ουκρανία. Είναι δύσκολο να προβλέψουμε την συνέχεια της κατάστασης, ακόμη για το άμεσο μέλλον, αλλά το γεγονός ότι άλλαζει η ιστορική πορεία της Ουκρανίας είναι σίγουρο. Το Κοινοβούλιο αποφάσισε την αποπομπή του Γιανουκόβιτς, ψήφισε για την απελευθέρωση της πρώην Πρωθυπουργού Γιούλια Τιμοσένκο και ο Τουρτσίνοφ ανέλαβε καθήκοντα Υπηρεσιακού Πρόεδρου της Ουκρανίας. Επίσης, τα μέλη του πρώην κυβερνώντος Κόμματος των Περιφερειών κατηγόρησαν δημόσια τον Γιανουκόβιτς για όλα τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν σε βάρος του λαού της Ουκρανίας και τον θεωρούν υπεύθυνο για την οικονομική και κοινωνική κατάρρευση της χώρας λόγω της υπερσυγκέντρωσης εξουσιών στο πρόσωπο του. Τα μέλη του Κόμματος των Περιφερειών συνεχίζουν καθημερινά να εγκαταλείπουν το κόμμα και δεν κρύβουν την ντροπή τους για το ότι ανήκαν σε αυτό κατά τη διάρκεια της αντιπαράθεσης που είχε αποτέλεσμα το θάνατο πολλών ανθρώπων. 24 Τι συνέβη όμως στην Ουκρανία; Είναι γνωστό ότι ο αρχικός λόγος της μαζικής διαμαρτυρίας στους δρόμους του Κιέβου ήταν η αλλαγή κατεύθυνσης του πρώην Προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς και η απόφαση του να μην υπογράψει στη Σύνοδο του Βίλνιους τη Συμφωνία Σύνδεσης της Ουκρανίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Στη συνέχεια, ακολούθησε η επιδείνωση της κρίσης μετά το βίαιο ξυλοδαρμό νέων φοιτητών στη Πλατεία Ανεξαρτησίας και την άρνηση τιμωρίας των υπευθύνων στην Κυβέρνηση για αυτό το γεγονός. Βεβαίως όλα αυτά είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου της αγανάκτησης του ουκρανικού λαού καθώς η πραγματική βάση πάνω στην οποία ωρίμασε η έντονη εγχώρια δυσαρέσκεια, όπως ισχυρίζεται ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, είναι η ανεπαρκής και ανολοκλήρωτη διαδικασία αναδιάρθρωσης του νέου Ουκρανικού κράτους μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. 25 Το 1991 έγινε το δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Ουκρανίας. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι στα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος σε όλες τις 27 περιφέρειες της 24 CNN, Urgent Ukraine Yanukovych Party Condemnation, 23 February /85vo5o/-/index.html (accessed 23 February 2014) 25 Korrespondent.net, Горбачев: «Прерывание перестройки» - причина кризиса в Украине, 23 February (accessed 23 February 2014) 15

16 16 χώρας, οι ψηφοφόροι υποστήριξαν και αποφάσισαν την Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας στις 24 Αυγούστου Το μικρότερο ποσοστό ήταν στην Κριμαία, αλλά ακόμα και αυτό ήταν περισσότερο από το μισό πληθυσμό συγκεκριμένα έφτασε το 54,2%. Το υψηλότερο ποσοστό ήταν στην πόλη της Δυτικής Ουκρανίας Ternopil και έφτασε το 98,7%. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι καμία από τις Σοβιετικές Δημοκρατίες (εκτός από τις Βαλτικές χώρες) μετά από το Ουκρανικό δημοψήφισμα δεν επιχείρησε να πραγματοποιήσει και δικό της δημοψήφισμα. Ήταν φανερό σε όλους ότι Σοβιετική Ένωση χωρίς την Ουκρανία δε θα μπορούσε να υπάρχει. 26 Μετά την πτώση του κομμουνισμού, χώρες όπως η Πολωνία, η Τσεχοσλοβακία και οι χώρες της Βαλτικής ξεκίνησαν άμεσα την αναδιάρθρωση των οικονομικών και πολιτικών συστημάτων τους. Αντιθέτως, στην Ουκρανία δε συνέβη αυτή η ουσιαστική διαδικασία αλλαγής γεγονός το οποίο καθόρισε καταλυτικά την πορεία της χώρας. Οι άνθρωποι οι οποίοι κατά τη Σοβιετική περίοδο είχαν δύναμη και υψηλά πόστα ήταν οι ίδιοι άνθρωποι που αργότερα στην ανεξάρτητη Ουκρανία θα κατείχαν τον πλούτο και τους μηχανισμούς εξουσίας. Η αντίδραση σε αυτό το καθεστώς που όλοι βλέπουμε τώρα να συμβαίνει, είναι στην πραγματικότητα αυτό που θα έπρεπε να είχε ξεκινήσει είκοσι χρόνια πριν. Στα γεγονότα που συμβαίνουν στην Ουκρανία αυτή την περίοδο ο διεθνής παράγοντας διαδραματίζει σημαντικό ρόλο και επηρεάζει τις εξελίξεις. Η Ρωσία, οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν εμπλακεί με καταφανή τρόπο, επιχειρούν να προβάλουν τις θέσεις τους και να διαμορφώσουν την πολιτική κατάσταση προς την κατεύθυνση που κρίνουν σκόπιμο. Ποια είναι όμως η στάση και ποια τα συμφέροντα της Ευρώπης στην Ουκρανία; Η Ευρωπαϊκή Ένωση άρχισε να ασχολείται ενεργά με την Ουκρανία κυρίως μετά το 2004 και την «Πορτοκαλί Επανάσταση» που συνέβη και έφερε στην εξουσία μία φιλοδυτική κυβέρνηση. Οι απαιτήσεις εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν να δημιουργηθεί στην Ουκρανία ένα κράτος δικαίου και να γίνουν μεταρρυθμίσεις στο τομέα της δικαιοσύνης και της κοινωνικής πρόνοιας. Προωθήθηκαν αυτά τα αιτήματα μέσω της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης (Eastern Partnership initiative) 27 και καλλιεργήθηκε έστω και ελαφρά ότι κάποια στιγμή στο μέλλον η Ουκρανία θα μπορούσε να γίνει πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Τα κράτη μέλη της Ένωσης και κυρίως χώρες όπως η Γερμανία, η Πολωνία και η Λιθουανία πιστεύουν ότι μία ευρωπαϊκή Ουκρανία η οποία θα πραγματοποιήσει ουσιαστικές 26 Історична правда, «Референдум за Незалежність 1 грудня 1991-го. Агітація і бюлетені», (accessed 23 February 2014) 27 Easternpartnersip, What is the Eap? November 11, (accessed 25 November 2013) 16

17 17 μεταρρυθμίσεις θα είναι αποτελεσματικό ανάχωμα στον ρωσικό επεκτατισμό. Τα ανατολικά ευρωπαϊκά κράτη έχουν κοινό σοβιετικό παρελθόν με την Ουκρανία και αναγνωρίζουν καλύτερα τις προσπάθειες του Ουκρανικού λαού για πολιτική ανεξαρτησία και ανθρώπινα δικαιώματα. Ακόμα, η Ουκρανία θα μπορούσε να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στον τομέα της κοινής Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και στη διαφύλαξη των ευρωπαϊκών συνόρων όπως διαπιστώθηκε και σε μία επίσημη ευρωπαϊκή μελέτη ασφαλείας του Το ζήτημα αν θα ενταχθεί στο ΝΑΤΟ ή όχι είναι σίγουρα λεπτό προς το παρόν αλλά οι πρώτες προσπάθειες όπως γνωρίζουμε έχουν ήδη γίνει. Επιπλέον, η Ουκρανία είναι μία μεγάλη αγορά 46 εκατομμυρίων κατοίκων, με εύφορα εδάφη, πολλούς αγωγούς φυσικού αερίου και πετρελαίου να περνάνε από τα εδάφη της και επιβεβαιωμένα κοιτάσματα σχιστολιθικού αερίου. Αναμφισβήτητα μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη των μεταφορών και του εμπορίου στον ευρύτερο χώρο της Ευρωπαϊκής ηπείρου αλλά και στον τομέα της ενεργειακής ασφάλειας. Στην άλλη μεριά, η Ρωσία διαχρονικά έχει παρουσία και ισχυρά συμφέροντα στην Ουκρανία για πολλούς λόγους όπως θα δούμε παρακάτω. Οι δύο χώρες έχουν βαθείς ιστορικούς δεσμούς που χρονολογούνται από τους Ρως του Κιέβου, που ξεκινούν τον 8ο αιώνα και συνεχίστηκαν και στους επόμενους αιώνες. Η ιστορία έχει ενώσει αυτά τα δύο έθνη και θα είναι δύσκολο να ξεχαστεί αυτή η κοινή ιστορική πορεία. Για λόγους κύρους και διεθνούς εικόνας που προσπαθεί να προβάλει ο Β. Πούτιν στο εξωτερικό, το να ξεφύγει η Ουκρανία από την σφαίρα επιρροής της Ρωσίας θα τον κάνει να φανεί όπως ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο οποίος προήδρευε της Σοβιετικής Ένωσης κατά τη διάλυσή της. Το 2008 στη Σύνοδο του ΝΑΤΟ στη Ρουμανία, σύμφωνα με τη ρωσική οικονομική εφημερίδα The Moscow Times, 29 ο Πούτιν φέρεται να είπε στον Πρόεδρο George W. Bush: «Καταλαβαίνεις βέβαια, ότι η Ουκρανία δεν είναι καν κράτος». Εάν ο Πούτιν και η ρωσική ηγεσία δεν αποδεχτεί την Ουκρανία ως ένα πραγματικό και ανεξάρτητο κράτος, είναι αδύνατο να σεβαστεί το δικαίωμα της Ουκρανικής κυβέρνησης να καθορίζει την πορεία της, ιδιαίτερα όταν η κυβέρνηση δεν είναι φιλορωσική όπως ήταν μέχρι τώρα. Ένωση Στον εμπορικό τομέα, ο Πούτιν θέλει η Ουκρανία να ενταχθεί στην νέα Τελωνειακή της Ρωσίας με τη Λευκορωσία, το Καζακστάν και σύντομα, την Αρμενία. Η Τελωνειακή Ένωση είναι η απάντηση στο πολύ μεγαλύτερο εμπορικό μπλοκ της 28 Carnegie Europe, Why Does Ukraine Matter to the EU?, 16 April 2013, (accessed 20 November 2013) 29 The Moscow Times, Putin Hints at Splitting Up Ukraine, 8 April 2008, (accessed 22 February 2014) 17

18 18 Ευρωπαϊκής Ένωσης και καταδεικνύει την προσπάθεια των Ρώσων να δημιουργήσουν μία ενιαία οικονομική οντότητα στα εδάφη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ο βασικός παράγοντας που επέτρεψε στη Ρωσία να αναπτυχθεί οικονομικά και να σταθεί στα πόδια της μετά την κρίσιμη δεκαετία του 1990 είναι η ενέργεια και συγκεκριμένα η εξαγωγή ενέργειας και πρώτων υλών από τις αχανείς εκτάσεις της στις αγορές της Ευρώπης. Καθώς λοιπόν η Ουκρανία είναι η χώρα δίοδος για την πώληση ενέργειας προς την Ευρώπη είναι φυσικό η Ρωσία να θέλει να διατηρήσει τους αγωγούς φυσικού αερίου και πετρελαίου σε φιλικά χέρια. Ωστόσο αξίζει να αναφερθεί ότι η ρωσική Gazprom αντισταθμίζει αυτόν τον κίνδυνο, κατασκευάζοντας το νέο αγωγό South Stream που διασχίζει τη Μαύρη Θάλασσα υποθαλλασίως, από τη Ρωσία στη Βουλγαρία, παρακάμπτοντας την Ουκρανία. Τέλος, η χερσόνησος της Κριμαίας, το νότιο τμήμα της Ουκρανίας στη Μαύρη Θάλασσα, αποτελεί εστία διαμάχης. Ήταν τμήμα της Ρωσίας έως το 1954, οπότε και μεταβιβάστηκε στην Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ουκρανίας από το Προεδρείο του Ανώτατου Σοβιέτ για να ενισχυθούν οι αδελφικοί δεσμοί, παρά το γεγονός ότι η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν Ρώσοι. Η Κριμαία είναι μία περιοχή υψηλής στρατηγικής και εμπορικής σημασίας την οποία οι Ρώσοι πολύ δύσκολα θα αφήσουν. Ο ρωσικός στόλος της Μαύρης Θάλασσας έχει τη βάση του στην Σεβαστούπολη της Κριμαίας (η οποία βρίσκεται λιγότερα από 200 μίλια βορειοδυτικά του Σότσι) και ακόμα και σήμερα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού είναι εθνοτικά Ρώσοι. Ποτέ το πρόβλημα των γεωπολιτικών αλλαγών στα σύνορα της Ουκρανίας δεν ήταν τόσο οξύ. Αυτό είναι αποτέλεσμα της φιλορωσικής πολιτικής που ακολούθησαν οι περισσότερες Ουκρανικές Κυβερνήσεις μέχρι σήμερα. Η διαδικασία σταθεροποίησης και οι νέες εκλογές δεν έχουν λάβει χώρα ακόμα στην πρωτεύουσα αλλά ήδη έχουμε συγκρούσεις στην Κριμαία και δηλώσεις των Ρώσων της περιοχής για απόσπαση από την Ουκρανία και προσχώρηση στη Ρωσική Ομοσπονδία. Υπάρχουν διεθνείς συμφωνίες που έχουν υπογραφεί τόσο από τη Ρωσία αλλά και από άλλα κράτη με τις οποίες καθίστανται εγγυητές του απαραβίαστου των συνόρων της ανεξάρτητης Ουκρανίας. 30 Η Ρωσία δήλωσε την υποχρέωση να τηρεί όλες τις νομικές υποχρεώσεις απέναντι στην Ουκρανία, ανεξάρτητα από τη διαμόρφωση του Κοινοβουλίου και της κυβέρνησης. Αυτό όμως πρέπει να επιβεβαιώνεται και από τις πρακτικές της ρωσικής πλευράς. Πρέπει να υπάρχει μια επίδειξη του σεβασμού στις αποφάσεις του λαού της Ουκρανίας και της 30 Верховна Рада України, Меморандум, Міжнародний Документ від 5 December (accessed 22 February 2014) 18

19 19 ουκρανικής κυβέρνησης και συνειδητοποίηση της ευθύνης για όλες τις επικίνδυνες συνέπειες κάθε εθνοτικής σύγκρουσης στο έδαφος της Ουκρανίας. Κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων που διήρκεσαν τρείς μήνες στο Κίεβο, το Κριμαϊκό Κοινοβούλιο ζήτησε τη συνδρομή της Ρωσικής Ομοσπονδίας για την επίλυση της κρίσης. Αυτές οι φιλο-ρωσικές κινήσεις οδήγησαν σε έντονες αντιδράσεις των Κριμαίων Τατάρων, οι οποίοι είναι μια από τις τρείς μεγαλύτερες πληθυσμιακές ομάδες της περιοχής και ανέκαθεν είχαν επιφυλακτική στάση έναντι των Ρώσων. Οι Τατάροι που ζουν εκεί εδώ και αιώνες τρέφουν αντιρωσικά αισθήματα που οφείλονται στις αναγκαστικές πληθυσμιακές μετακινήσεις που υπέστησαν επί Σοβιετικού καθεστώτος. Βεβαίως, για την Ρωσία είναι πολύ σημαντικό να ελέγχει το κομμάτι της Κριμαίας ή ακόμα καλύτερα να ανακτήσει πλήρως την περιοχή. Η βασική ερώτηση όμως είναι εάν η Ρωσία είναι έτοιμη να παραβιάσει τη διεθνή συνθήκη θυσιάζοντας τη σχέση της με την υπόλοιπη Ουκρανία και να μπεί σε ένοπλη σύγκρουση στο έδαφος της Κριμαίας; Αν ναι, οι συνέπειες θα είναι πολύ σοβαρές τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και στην επικράτεια της Ρωσίας. Το μόνο σίγουρο είναι πως οι Τατάροι της Κριμαίας θα αντιδράσουν άμεσα και έντονα σε μία τυχόν απόπειρα προσάρτησης της Κριμαίας στη Ρωσία. Για την ίδια τη Ρωσία υπάρχει κίνδυνος εσωτερικών αναταραχών από τον μουσουλμανικό πληθυσμό που ζει στην επικράτειά της, όπως στην περιοχή του Καυκάσου όπου η κατάσταση παραμένει ασταθής και υπάρχουν τάσεις απόσχισης. Ο Πούτιν είναι προς το παρόν αρκετά επιφυλακτικός και δεν εκφράζεται για τα τεκταινόμενα στην Ουκρανία. Σε περίπτωση που η Ρωσία αποφασίσει να κινηθεί στρατιωτικά με στόχο την προάσπιση των Ρώσων της Κριμαίας και πιθανώς την ενσωμάτωσή της στη Ρωσία είναι βέβαιο ότι στην υπόλοιπη Ουκρανία θα εδραιωθεί μία έντονη αντιρωσική αντίληψη. Αυτό θα μπορούσε να φέρει την Ουκρανία υπό προϋποθέσεις πιο κοντά στο ΝΑΤΟ και ίσως ακόμα και την ένταξη της σε αυτό. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι η παρούσα κατάσταση είναι εξαιρετικά ρευστή και η ύπαρξη συμβιβαστικής λύσης θα είναι δύσκολη. Οι ομάδες που εμπλέκονται στην ουκρανική πολιτική είναι ετερόκλητες και πολλές φορές εκφράζουν εντελώς διαφορετικές απόψεις. Σίγουρα όμως ο ουκρανικός λαός δε θα ήθελε άλλες εντάσεις και περαιτέρω ανασφάλεια. Ωστόσο, το Κρεμλίνο πολύ δύσκολα θα απεμπλακεί από την Ουκρανία και δε θα την αφήσει να συνάψει δεσμούς με την Ευρωπαϊκή Ένωση χωρίς να αποσπάσει κάποιο όφελος από την ξαφνική κρίση που προέκυψε. Από την άλλη μεριά, η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι ΗΠΑ δείχνουν έντονο ενδιαφέρον για τα τεκταινόμενα και με την παρουσία τους ενισχύουν τη νέα μεταβατική ουκρανική κυβέρνηση. Ας ευχηθούμε η λογική 19

20 20 και η ειρήνη να επικρατήσουν αλλιώς είναι πιθανό να βιώσουμε ένα κλίμα Ψυχρού Πολέμου ξανά. Ματιές στην Επικαιρότητα Εξωτερική Πολιτική - Η Αρμενία αποφάσισε στις 3 Φεβρουαρίου να επιταχύνει τις διαδικασίες εισχώρησής της στην Ευρασιατική Τελωνειακή Ένωση με επικεφαλής την Ρωσία, εκδίδοντας το σχετικό πρόγραμμα. Το κείμενο περιλαμβάνει το σύνολο των 150 όρων που θα πρέπει να εκπληρωθούν ώστε να καταστεί δυνατή η εισαγωγή της χώρας στην ένωση, σύμφωνα με τον Υπουργό Οικονομικών Βαγκράμ Αβανεσγιάν. Η αρμένικη κυβέρνηση θεωρεί πολύ σημαντική την εμβάθυνση των οικονομικών σχέσεών της με την Ρωσία καθώς αυτή είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος εμπορικός σύνδεσμος της Αρμενίας, ενώ η συμμετοχή της στην Ευρασιατική ένωση θα είναι περαιτέρω χρήσιμη στην ανάγκη της χώρας για προστασία και συμμαχίες στην περιοχή. - Μια νέα φάση συνομιλιών για συνολική λύση του Κυπριακού ξεκίνησε στις 11 Φεβρουαρίου με συνάντηση του Προέδρου Αναστασιάδη με τον τουρκοκύπριο ηγέτη Ντερβίς Έρογλου. Οι συνομιλίες είχαν διακοπεί από την τουρκοκυπριακή πλευρά τον Ιούλιο του 2012, όταν η Κυπριακή Δημοκρατία είχε αναλάβει την προεδρία της Ε.Ε. Η συνάντηση που πραγματοποιήθηκε στο παλιό αεροδρόμιο της Λευκωσίας, που βρίσκεται στη «νεκρή ζώνη», είναι απόρροια της αποδοχής και από τις δυο πλευρές ενός σχεδίου κοινού ανακοινωθέντος που προσδιορίζει τη βάση των συνομιλιών. Αρχικά η τουρκοκυπριακή πλευρά ήταν αρνητική ωστόσο φαίνεται πως η συμβολή των ΗΠΑ υπήρξε καθοριστική. - Στις 13 Φεβρουαρίου, με αφορμή τον τερματισμό του δεύτερου γύρου των διαπραγματεύσεων της Γενεύης ΙΙ, ο Ειδικός Απεσταλμένος του ΟΗΕ και της Αραβικής Συνδιάσκεψης για τη Συρία, Λακντάρ Μπραχίμι, υπογράμμισε ότι τόσο ο ίδιος, όσο και οι Αξιωματούχοι του ΟΗΕ, των ΗΠΑ και της Ρωσίας θα προσφέρουν τις υπηρεσίες τους για την απεμπλοκή των συνομιλιών, οι οποίες δείχνουν ότι έχουν περιέλθει σε τέλμα, 20