ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΗΜΟΣΙΑ ΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΑΥΤΟ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟΕΕΕΕΕ ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΗΜΟΣΙΑ ΙΟΙΚΗΣΗΣ & ΑΥΤΟ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΕ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέµα: Η συµβολή της βαµβακοκαλλιέργειας στην ανάπτυξη της Περιφέρειας Θεσσαλίας Επιβλέπων: Παπαδασκαλόπουλος Α. Σπουδαστής: Βλόντζος Γιάννης

2 ΑΘΗΝΑ 2004 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 4 ABSTRACT 5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 1. Η καλλιέργεια του βαµβακιού σε παγκόσµιο επίπεδο Προέλευση και διάδοση Βαµβάκι και Βιοµηχανική Επανάσταση Εξέλιξη της καλλιέργειας Σηµερινή παγκόσµια κατάσταση και σηµασία του βαµβακιού 9 2. Χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Θεσσαλίας Γεωγραφικά µορφολογικά στοιχεία Πληθυσµός Περιφερειακό ΑΕΠ και απασχόληση Κατά κεφαλή ΑΕΠ Η εξέλιξη της βαµβακοκαλλιέργειας στην Ελλάδα Ιστορική αναδροµή Είσοδος στην Ε.Ο.Κ Σηµασία της βαµβακοκαλλιέργειας για την Ελλάδα Το κύκλωµα του βαµβακιού στην Ελλάδα και την Περιφέρεια Θεσσαλίας Γενικά Παραγωγή Εκκόκκιση Βιοµηχανοποίηση Ποιότητα ιακίνηση οµή της αγοράς στην Περιφέρεια Θεσσαλίας Λειτουργία της αγοράς Πολιτική τιµών Πολιτική προϊόντων και διαφοροποίηση Πολιτική προώθησης των πωλήσεων 40

3 5. Η σηµασία της βαµβακοκαλλιέργειας στην οικονοµία της Περιφέρειας Θεσσαλία Εισαγωγή Η κατάσταση στην Περιφέρεια Θεσσαλίας Συµβολή στο ΑΕΠ Συµβολή στην απασχόληση Εκτάσεις Συµπεράσµατα ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ Ε.Ε Παραγωγή της Ε.Ε Κύρια χαρακτηριστικά του τοµέα Οι παραγωγοί Οι εκκοκκιστές Εµπόριο εκκοκκισµένου βάµβακος Μέτρα στήριξης της καλλιέργειας Μέχρι το Μετά το Βασικές αρχές του συστήµατος ενίσχυσης ιαχείριση του συστήµατος Μηχανισµός σταθεροποίησης Περιορισµοί και έλεγχοι Επιβάρυνση του Κοινοτικού Προϋπολογισµού Τελευταίες εξελίξεις Ο ρόλος του Παγκόσµιου Οργανισµού Εµπορίου (ΠΟΕ) Η µεταρρύθµιση της Κοινής Γεωργικής Πολιτικής (ΚΓΠ) Προβλήµατα της καλλιέργειας του βαµβακιού στην Περιφέρεια Θεσσαλίας και προοπτικές Γενικά Προβλήµατα της βαµβακοκαλλιέργειας Ποιότητα Κόστος παραγωγής Περιβάλλον Περιθώριο κέρδους Αξιολόγηση της βιωσιµότητας της καλλιέργειας Προτάσεις για την άρση του αδιεξόδου Μείωση του κόστους παραγωγής Εναλλακτικές καλλιέργειες Ποιότητα βαµβακιού Οργανωτικά σχήµατα Παράδειγµα αύξησης της ανταγωνιστικότητας 77

4 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 79 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία επιχειρείται η διερεύνηση του µεγέθους εξάρτησης της Περιφέρειας Θεσσαλίας από την καλλιέργεια του βαµβακιού. Παράλληλα, διερευνάται η κατάσταση της καλλιέργειας σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο και γίνεται µια προσπάθεια να εντοπιστούν οι παράγοντες που την επηρεάζουν. Τέλος, επιχειρείται µία αξιολόγηση της βιωσιµότητας της καλλιέργειας, καθώς και ο τρόπος µε τον οποίο αυτή θα επηρεαστεί από τις εξελίξεις σε παγκόσµιο και ευρωπαϊκό επίπεδο. Για την εκπόνηση αυτής της εργασίας χρησιµοποιήθηκε µια σειρά βιβλίων, µελετών, δηµοσιεύµατα εφηµερίδων, πρακτικά συνεδρίων, στατιστικά στοιχεία διάφορων φορέων, το διαδίκτυο, καθώς και συζητήσεις µε ανθρώπους που ασχολούνται πολλά χρόνια µε τον τοµέα του βαµβακιού, τόσο στο επίπεδο της Περιφέρειας Θεσσαλίας, όσο και σε εθνικό επίπεδο. Το βασικό συµπέρασµα που προκύπτει από τη µελέτη αυτή είναι ότι η οικονοµία της Περιφέρειας Θεσσαλίας είναι εξαρτηµένη σε σηµαντικό βαθµό από την καλλιέργεια βαµβακιού, τόσο σε επίπεδο ΑΕΠ, όσο και σε επίπεδο απασχόλησης. Οι αλλαγές όµως που συµβαίνουν σε παγκόσµιο και ευρωπαϊκό επίπεδο και συγκεκριµένα η φιλελευθεροποίηση των αγορών, θέτουν σε σοβαρή αµφισβήτηση τη συνέχιση της καλλιέργειας, τουλάχιστον µε τη µορφή που έχει αυτή σήµερα, µε σοβαρές οικονοµικές αλλά και κοινωνικές παρενέργειες. Λέξεις κλειδιά: Βαµβάκι, Θεσσαλία, Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ), επιδότηση.

5 ABSTRACT In this research an attempt is made to explore the level of dependence, by the cotton cultivation, in the Region of Thessaly. Furthermore, this research also explores the situation of cotton cultivation in international, european and national level and also it attempts to isolate the factors that affect it. Finally, it attempts an evaluation of the viability of cotton, as well as the way this will be affected by the changes occurring in the international and european level. In order to work out this research, a number of books, researches, newspaper publications, records of congresses, statistical data and the Internet were used. Moreover, conversations with people who work in the cotton sector for many years in the Region of Thessaly and also in a national level were also used. The main conclusion resulting from this study is that the Region of Thessaly is highly dependent on the cotton cultivation in the GDP level, as well as in the level of employment. Nevertheless, the changes occurring in the international and european stage and specifically the market liberalization, throw doubt upon the continuation of the cotton cultivation, at least in the form it is today, with serious economic and social consequences. Key words: Cotton, Thessaly, Common Agriculture Policy (CAP), subsidy.

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το βαµβάκι είναι ο δυναµικότερος κλάδος της γεωργίας στη χώρα. Η οικονοµική και κοινωνική σηµασία της καλλιέργειας για τη χώρα µας είναι πολύ σηµαντική, αφού εκτιµάται ότι περίπου άνθρωποι, κυρίως του αγροτικού, αλλά και του αστικού χώρου, εµπλέκονται άµεσα ή έµµεσα µε το βαµβάκι εξασφαλίζοντας έτσι εργασία και εισόδηµα. Συνεπώς, το βαµβάκι συµβάλλει σηµαντικά στην περιφερειακή ανάπτυξη των περιοχών όπου καλλιεργείται, ενώ παράλληλα είναι ο βασικός προµηθευτής της ελληνικής βαµβακοβιοµηχανίας καθώς και σηµαντική πηγή συναλλάγµατος για την εθνική µας οικονοµία. Οι κύριες βαµβακοπαραγωγικές περιοχές της χώρας είναι η Θεσσαλία, η Μακεδονία- Θράκη και Στερεά Ελλάδα. Η Θεσσαλία παράγει περίπου το 40% της συνολικής ετήσιας παραγωγής της χώρας και απασχολεί ένα σηµαντικό µέρος του εργατικού της δυναµικού και όπως είναι φυσικό η πορεία του προϊόντος επηρεάζει σηµαντικά το κοινωνικοοικονοµικό της γίγνεσθαι. Στο πρώτο κεφάλαιο αυτής της εργασίας γίνεται µία ανάλυση της σηµερινής παγκόσµιας κατάστασης του βαµβακιού. Το βαµβάκι είναι ένα παγκόσµιο χρηµατιστηριακό προϊόν και έτσι κάθε αλλαγή που συµβαίνει, επηρεάζει άµεσα τα εισοδήµατα και τις τύχες εκατοµµυρίων ανθρώπων σε πολλά µέρη του κόσµου. Στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται µία ανάλυση των οικονοµικών και κοινωνικών παραµέτρων της Περιφέρειας Θεσσαλίας. Εκεί, είναι φανερός ο αγροτικός προσανατολισµός της οικονοµίας, ιδιαίτερα των νοµών Λάρισας και Καρδίτσας και όπως είναι φυσικό η ευαισθησία που παρουσιάζει η τοπική οικονοµία σε µεταβολές του αγροτικού εισοδήµατος. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται µία ιστορική αναδροµή της πορείας που ακολούθησε η καλλιέργεια του βαµβακιού στην Ελλάδα και ειδικότερα στην Περιφέρεια Θεσσαλίας. Κοµβικό σηµείο στην όλη εξέλιξη αποτελεί η είσοδος της χώρας στην τότε ΕΟΚ το 1981 και η στήριξη που είχε το βαµβάκι από το έτος αυτό και µετά. Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται µια προσπάθεια να αποτυπωθεί το κύκλωµα του βαµβακιού στην Ελλάδα και ειδικότερα στην Περιφέρεια Θεσσαλίας σε όλα τα στάδια της παραγωγής, δηλαδή από τον παραγωγό µέχρι και την µετατροπή του προϊόντος σε ίνα. Σ αυτό το σηµείο γίνεται φανερή η ιδιαιτερότητα του προϊόντος και η ανάγκη

7 συστράτευσης όλων των εµπλεκοµένων φορέων προκειµένου να διασφαλιστεί η συνέχιση και η αύξηση της ανταγωνιστικότητας του προϊόντος. Στο πέµπτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η συµβολή της βαµβακοκαλλιέργειας στην οικονοµία της Περιφέρειας Θεσσαλίας. Από αυτήν την ανάλυση προκύπτει η σηµαντικότητα του βαµβακιού στην ευρύτερη περιοχή και οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν σε περίπτωση που το εισόδηµα που προκύπτει από την ενασχόληση µε τη συγκεκριµένη καλλιέργεια µειωθεί σηµαντικά. Στο έκτο κεφάλαιο γίνεται µια ανάλυση των πολιτικών που έχουν ακολουθηθεί από την Ε.Ε. στον τοµέα του βαµβακιού από την είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ µέχρι σήµερα. Σ αυτό το σηµείο γίνεται φανερό ότι η µεγάλη στήριξη που παρείχε η Ε.Ε. στο βαµβάκι όλα αυτά τα χρόνια, συντέλεσε τα µέγιστα στην αύξηση της ελληνικής παραγωγής βαµβακιού και κατ επέκταση στη στήριξη µιας µεγάλης µερίδας του ελληνικού αγροτικού πληθυσµού. Παράλληλα, παρουσιάζονται οι πρόσφατες αλλαγές που συµφωνήθηκαν από το Συµβούλιο Υπουργών για την αναθεώρηση της ΚΑΠ και το καινούριο σκηνικό που φαίνεται να διαµορφώνεται, στο οποίο θα κληθούν να δραστηριοποιηθούν οι Έλληνες βαµβακοπαραγωγοί στο άµεσο µέλλον. Τέλος, στο έβδοµο κεφάλαιο επιχειρείται µία καταγραφή των κυριότερων προβληµάτων που αντιµετωπίζει η βαµβακοκαλλιέργεια και προτείνονται µερικοί τρόποι αντιµετώπισής τους, ενώ γίνεται και µια απόπειρα να αξιολογηθεί η βιωσιµότητα της καλλιέργειας του βαµβακιού, κυρίως µετά από τις τελευταίες εξελίξεις.

8 1. Η καλλιέργεια του βαµβακιού σε παγκόσµιο επίπεδο 1.1 Προέλευση και διάδοση Το βαµβάκι, από πολλές ενδείξεις, φαίνεται ότι καλλιεργούταν σε προϊστορικούς χρόνους. εν είναι ακριβώς γνωστό σε ποιες χώρες καλλιεργήθηκε για πρώτη φορά. Σχετικές έρευνες όµως δείχνουν, ότι πρωτοαναπτύχθηκε σε δύο χωριστές και πολύ µακριά η µία από την άλλη περιοχές, την Ινδία και την Αµερική (Τόλης, 1988). Συγκεκριµένα στην Ινδία, υπάρχουν ενδείξεις ότι καλλιεργούταν πριν από τουλάχιστον 5000 χρόνια. Ο Ηρόδοτος, γύρω στο 445 π.χ. έγραφε «στην Ινδία φυτρώνουν άγρια δέντρα που παράγουν µαλλί πιο ωραίο και πιο εκλεκτό από το µαλλί του προβάτου και από τα δέντρα αυτά οι Ινδοί εξασφαλίζουν τα ρούχα τους». Αλλά και στην Αµερική και συγκεκριµένα στο Μεξικό, βρέθηκαν υπολείµµατα βαµβακιού και ανάγονται, όπως αποδείχθηκε µε ραδιοάνθρακα, στο 5800 π.χ. Στην Ελλάδα, το βαµβάκι αναφέρεται για πρώτη φορά από τον Παυσανία περίπου το 174 µ.χ. µε το όνοµα βύσσος. Συγκεκριµένα, ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην Ηλεία καλλιεργούσαν τη βύσσο (βαµβάκι) και από αυτή έκαναν µαντήλια για το κεφάλι και φορέµατα (Τόλης, 1988). Στο Μεσαίωνα σηµειώνεται σηµαντική πρόοδος τόσο στη χρήση των βαµβακερών προϊόντων όσο και στη διάδοση της καλλιέργειας του βαµβακιού. Μέχρι το 14 ο αιώνα η επεξεργασία του βαµβακιού γινόταν στην Ανατολή. Από εκεί συνήθως έρχονταν τα βαµβακερά υφάσµατα που ήταν όµως πανάκριβα. Από το τέλος του αιώνα αυτού, η επεξεργασία του βαµβακιού άρχισε και στην Ευρώπη, µε άµεσο αποτέλεσµα τη σηµαντική πτώση στις τιµές των ινδικών προϊόντων. Έτσι, η διάδοση του βαµβακιού γενικεύεται. 1.2 Βαµβάκι και Βιοµηχανική Επανάσταση Μέχρι τα µέσα του 18 ου αιώνα, το νήµα και το ύφασµα γίνονταν µε πρωτόγονα εργαλεία. Η πρώτη κλωστική µηχανή µε πρακτικά αποτελέσµατα έγινε από τον James Hargreaves το 1767 (Τόλης, 1988). Το 1785, ο κληρικός Edmund Cartwright σχεδίασε έναν αργαλειό που στην αρχή λειτούργησε µε ζωική κίνηση, µετά όµως έγινε

9 ατµοκίνητος. Αργότερα, κτίστηκαν µεγάλα εργοστάσια, ιδιαίτερα στο Lancashire της Αγγλίας, που επεξεργάζονταν το βαµβάκι. Η προσπάθεια των Άγγλων να κρατήσουν το µονοπώλιο της επεξεργασίας του βαµβακιού, τους έκανε να θεσπίσουν νόµους που απαγόρευαν τέτοιου είδους βιοµηχανικές εγκαταστάσεις στις αποικίες τους. Τα νέα µηχανήµατα (κλωστήρια, υφαντήρια) διευκόλυναν πολύ τη βιοµηχανοποίηση του βαµβακιού. Εξακολουθούσε όµως η εκκόκκιση, ο χωρισµός δηλαδή της ίνας από το σπόρο, να γίνεται µε το χέρι. Μία γυναίκα, σε µία ηµέρα απέδιδε gr ίνες. Το 1793 κατασκευάστηκε µία µικρή εκκοκκιστική µηχανή που είχε δέκα φορές µεγαλύτερη απόδοση από αυτή µε το χέρι (Τόλης, 1988). Στις αρχές του 19 ου αιώνα νεώτερες εφευρέσεις σηµατοδότησαν την αρχή της εκκοκκιστικής βιοµηχανίας, που είχε µεγάλη επίδραση στην ανάπτυξη της βαµβακοκαλλιέργειας. Οι βελτιώσεις των εκκοκκιστικών µηχανηµάτων και η εφεύρεση νέων, οδήγησαν στη δηµιουργία των σύγχρονων εκκοκκιστηρίων µεγάλης απόδοσης ( τόνοι σύσπορου βαµβακιού το 24ωρο). 1.3 Εξέλιξη της καλλιέργειας Από το 1865 η παραγωγή του βαµβακιού παρουσίασε µεγάλη άνοδο. Η τεχνική όµως της καλλιέργειας σηµείωσε πολύ µικρή πρόοδο τα επόµενα 60 χρόνια. Η σπορά γινόταν µε τα ζώα και η καταστροφή των ζιζανίων µε το χέρι ή το σκαλιστήρι, ενώ η λίπανση ήταν πολύ περιορισµένη. Από το 1935 και µετά, αυξάνεται η χρήση λιπασµάτων και η άρδευση, ενώ αρχίζει, έστω και στοιχειωδώς, η καταπολέµηση των εχθρών. Σαν αποτέλεσµα όλων των παραπάνω, ήταν η προοδευτική αύξηση των στρεµµατικών αποδόσεων (πίνακας 1.1). Λίγο πριν από το Β Παγκόσµιο Πόλεµο αρχίζουν οι πρώτες προσπάθειες για την εκµηχάνιση της καλλιέργειας. Μετά τον πόλεµο προχωρά γρήγορα και σε µερικές χώρες η εκµηχάνιση είναι πλήρης. Η σπορά γίνεται µε σπορείς ακριβείας, τα ζιζάνια καταπολεµούνται µε ζιζανιοκτόνα, τα έντοµα και τα ακάρεα µε φυτοφάρµακα και η συγκοµιδή γίνεται µε συλλεκτικές µηχανές. Εξάλλου, η έρευνα για τη δηµιουργία νέων ποικιλιών µε καλύτερα γεωργικά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά εντατικοποιείται σε όλο τον κόσµο (Τόλης, 1988). 1.4 Σηµερινή παγκόσµια κατάσταση και σηµασία του βαµβακιού Σήµερα το βαµβάκι καλλιεργείται κυρίως σε τροπικές περιοχές και µέχρι βόρειο γεωγραφικό πλάτος 43º-45º ( ηµοκρατίες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και Κίνα) και

10 στο Νότιο ηµισφαίριο (Ν. Αµερική, Αυστραλία) µέχρι 32º περίπου νότιο γεωγραφικό πλάτος (Καλόγηρος, 1994). Αν και το βαµβάκι γενικά είναι φυτό των τροπικών περιοχών και δεν αντέχει στις χαµηλές θερµοκρασίες, µε τη δηµιουργία και ανάπτυξη των κατάλληλων ποικιλιών και τεχνικών, η καλλιέργειά του επεκτάθηκε και σε µεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη. Σήµερα καλλιεργείται σε περισσότερες από 70 χώρες (Αφρική 28, Ασία/ Ωκεανία 22, Β. Αµερική 11, Ν. Αµερική 8), ενώ στην Ευρώπη καλλιεργείται κυρίως στην Ελλάδα και την Ισπανία και σε µικρότερες εκτάσεις στη Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Αλβανία και Ιταλία (εικόνα 1.1). Παρά την ευρεία από πλευράς γεωγραφικής διάδοσης της καλλιέργειας του βαµβακιού, το 85% περίπου της παγκόσµιας παραγωγής παράγεται από 10 χώρες που είναι: ΗΠΑ, Κίνα, Ινδία, Πακιστάν Ουζµπεκιστάν, Βραζιλία, Αυστραλία, Τουρκία, Ελλάδα και Αίγυπτο (ICAC, 2001). Χαρακτηριστικό επίσης της συγκέντρωσης της παγκόσµιας παραγωγής βαµβακιού σε λίγες χώρες, αποτελεί το γεγονός ότι οι 4 µεγαλύτερες παραγωγικές χώρες (ΗΠΑ, Κίνα, Ινδία, Πακιστάν) παράγουν σήµερα τα 2/3 της παγκόσµιας παραγωγής, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1980 παρήγαγαν το 1/2 (πίνακας 1.2) (ICAC, 2001). Το σύσπορο βαµβάκι αποτελείται από ίνες και σπόρο σε ποσοστό 36-41% και 58-62% αντίστοιχα (Τόλης, 1988). Το βαµβάκι καλλιεργείται βασικά για τις ίνες του, από τις οποίες µετά από βιοµηχανική επεξεργασία παράγονται προϊόντα όπως νήµατα, υφάσµατα, ρούχα υψηλής οικονοµικής αξίας, ενώ και ο βαµβακόσπορος είναι προϊόν υψηλής αξίας, αφού από αυτόν παράγονται αρκετά προϊόντα. Τα σπουδαιότερα από αυτά είναι (Eisa et. al., 1994): Λάδι (βαµβακέλαιο) που είναι σηµαντική πηγή φυτικών ελαίων (µαγειρικό λάδι, µαργαρίνες κ.ά.) Βαµβακάλευρο, µε υψηλή περιεκτικότητα πρωτεΐνης (ο βαµβακόσπορος περιέχει 16-28% πρωτεΐνη) κατάλληλο για τη διατροφή ζώων. Άλλα προϊόντα όπως πλαστικό, φωτογραφικό φιλµ, συνθετικό καουτσούκ, πυρίτιδα και πολλά άλλα. Το βαµβάκι είναι µια φυσική ίνα µε µοναδικές ιδιότητες, που προσφέρει συνθήκες επιβίωσης σε εκατοντάδες εκατοµµύρια ανθρώπων σε όλο τον κόσµο και χρησιµοποιείται παγκόσµια περισσότερο από κάθε άλλη φυσική ή συνθετική ίνα, καλύπτοντας περίπου το 50% των παγκόσµιων απαιτήσεων της βιοµηχανίας ινών (Καλόγηρος, 1994). Πριν από 2 αιώνες, η υφαντουργική βιοµηχανία ήταν από τους βασικούς συντελεστές της βιοµηχανικής επανάστασης. Αν και σήµερα έχει µειωµένη

11 Πίνακας 1.1 Παγκόσµια παραγωγή βαµβακιού και κατανάλωση Έτος Έκταση(000 he*) Απόδοση** (kgr/he) Παραγωγή Κατανάλωση Million Metric Tones 1945/ / / / / / / / / / / / / / / / / / / / * 1 he είναι ίσο µε 10 στρέµµατα ** Η απόδοση αναφέρεται σε εκκοκκισµένο βαµβάκι Πηγή: ICAC οικονοµική σηµασία για τις ανεπτυγµένες βιοµηχανικά χώρες, συνεχίζει να παίζει ένα πολύ σπουδαίο ρόλο για πολλές αναπτυσσόµενες χώρες του κόσµου. Σ αυτές, το βαµβάκι παίζει ένα ζωτικό, πολυτοµεακό ρόλο αποτελώντας µια σηµαντική πηγή εργασίας (µόνιµης και εποχιακής) και εισοδήµατος για τους παραγωγούς, καθώς και πηγή ξένου συναλλάγµατος.

12 Πίνακας 1.2 Παραγωγή Κυριότερων Βαµβακοπαραγωγών χωρών Εµπορική Κίνα ΗΠΑ Ινδία Πακιστάν Ουζµπεκιστάν Τουρκία Σύνολο Ελλάδα περίοδος Χιλιάδες τόνοι* (%) 1985/ , / , / , / , / , / , / , / , / , / , / , / , / , / , / , / ,21 *Οι ποσότητες του πίνακα αναφέρονται σε εκκοκκισµένο βαµβάκι Πηγή: ICAC Εικόνα 1.1 Χώρες που καλλιεργούν βαµβάκι

13 Από την άλλη, το βαµβάκι γνωρίζει οξύ ανταγωνισµό στην παγκόσµια αγορά χρήσης των ινών από συνθετικές ίνες, όπως οι ακρυλικές, νάιλον και πολυεστέρες. Ειδικά οι τελευταίες, εξελίχθηκαν σε µεγάλο ανταγωνιστή του βαµβακιού στη βιοµηχανία ενδυµάτων, λόγω κυρίως των ιδιοτήτων τους να µην τσαλακώνουν και της ευκολίας που παρουσιάζουν στην επεξεργασία τους. Από την άλλη µεριά, τα βαµβακερά ρούχα παρουσιάζουν σηµαντικά πλεονεκτήµατα όσον αφορά την άνεση που προσφέρουν, ειδικά σε θερµά κλίµατα. Έτσι, το ποσοστό του βαµβακιού στην παγκόσµια χρήση ινών από 64% που ήταν στις αρχές της δεκαετίας του 1960 έπεσε στο 48% το 1990, ενώ οι πολυεστέρες από 9% που κατείχαν, ανέβηκαν στο 40% την ίδια περίοδο (Καλόγηρος, 1994). Το βαµβάκι είναι ένα παγκόσµιο χρηµατιστηριακό προϊόν, που µε τη δυναµική και οργανωµένη αγορά που έχει διαµορφώσει, παίζει σηµαντικό ρόλο στην παγκόσµια οικονοµία. Η διεθνής τιµή του καθορίζεται καθηµερινά σε δύο µεγάλα παγκόσµια χρηµατιστήρια, αυτά της Ν. Υόρκης των ΗΠΑ και του Λίβερπουλ της Μ. Βρετανίας. Ο πιο χαρακτηριστικός δείκτης της διεθνούς τιµής του βαµβακιού είναι ο δείκτης Ά LIVERPOOL (Cotlook a Index) που αντιστοιχεί στο µέσο όρο των πέντε φθηνότερων τιµών από µια συγκεκριµένη λίστα αγορών βαµβακιού εκφρασµένος σε cents/ pound των ΗΠΑ (πίνακας 1.3) για φορτώσεις ποιότητας 5/28mm (πίνακας 1.4) (Eisa et. al., 1994). Πίνακας 1.3 Λίστα αγορών βαµβακιού Μέµφις Κ. Ασία Καλιφόρνια/ Αριζόνα Πακιστάν 1503 Μεξικό Κίνα 329 Κ. Αµερική Αφρική «Ζώνη της Γαλλίας» Παραγουάη Αυστραλία Τουρκία Ινδία Η-4 Τανζανία AR Τύπος 3 Ελλάδα Πηγή: Eisa et. al., 1994

14 Πίνακας 1.4 ιεθνής τιµή εκκοκκισµένου βαµβακιού* (Cotlook A Index) (οι τιµές είναι σε cents/pound) Έτος Cotlοok A Index 1991/92 63, /93 57, /94 70, /95 91, /96 85, /97 78, /98 72, /99 58, /00 52, /01 57, /02 41, /03 53,85 * Μέσος όρος κάθε έτους Πηγή: Directorate General for Agriculture Όπως φαίνεται από τα στοιχεία του πίνακα 1.4, η διεθνής τιµή του βαµβακιού είναι πολύ ευµετάβλητη. Αυτή η αστάθεια εξηγείται εν µέρει από τις συνθήκες που θα επικρατήσουν κατά την παραγωγή του προϊόντος (επάρκεια σε νερό, καιρικές συνθήκες, απώλειες λόγω µυκητολογικών, εντοµολογικών ή άλλων ασθενειών), οι οποίες είναι αρκετά απρόβλεπτες σε όλες τις βαµβακοπαραγωγικές περιοχές του πλανήτη. Ο σηµαντικότερος όµως παράγοντας διαµόρφωσης της διεθνούς τιµής του βαµβακιού είναι η συµπεριφορά της Κίνας, για το αν δηλαδή µια χρονιά θα εισάγει ή θα εξάγει βαµβάκι στην παγκόσµια αγορά (διάγραµµα 1.1). Πράγµατι, στα µέσα της δεκαετίας του 1980, όπως και στα τέλη του δεκαετίας του 1990, οι διεθνείς τιµές του βαµβακιού έπεσαν δραµατικά λόγω των µαζικών εξαγωγών της Κίνας. Αντίθετα, στα µέσα της δεκαετίας του 1990, οι τιµές αυξήθηκαν σηµαντικά λόγω του ότι η Κίνα εισήγαγε µεγάλες ποσότητες βαµβακιού.

15 ιάγραµµα 1.1 ιεθνής τιµή του βαµβακιού και η συµπεριφορά της Κίνας Πηγή: Directorate General for Agriculture

16 2. Χαρακτηριστικά της Περιφέρειας Θεσσαλίας 2.1 Γεωγραφικά µορφολογικά στοιχεία Η Περιφέρεια Θεσσαλίας καταλαµβάνει το κεντρικό ανατολικό τµήµα του ηπειρωτικού κορµού της Ελλάδος. Αποτελείται από τους Νοµούς Καρδίτσας, Λάρισας, Μαγνησίας και Τρικάλων και καταλαµβάνει συνολική έκταση χλµ 2 (10,6% της συνολικής έκτασης της χώρας). Συνορεύει προς Βορρά µε τις Περιφέρειες υτικής και Κεντρικής Μακεδονίας, προς Νότο µε την Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδος, υτικά µε την Περιφέρεια Ηπείρου, ενώ Ανατολικά βρέχεται από το Αιγαίο Πέλαγος. Το 36,0% του εδάφους είναι πεδινό, το 17,1% ηµιορεινό, ενώ το 44,9% είναι ορεινό. Ο Θεσσαλικός κάµπος αποτελεί τη µεγαλύτερη πεδιάδα της χώρας και διαρρέεται δυτικά προς τα ανατολικά από τον ποταµό Πηνειό που είναι το τρίτο µεγαλύτερο ποτάµι της χώρας (ΠΕΠ Θεσσαλίας ). Η γεωγραφική θέση της Θεσσαλίας στο κέντρο της χώρας την εντάσσει στο βασικό αναπτυξιακό άξονα Πάτρας-Αθήνας-Θεσσαλονίκης-Ευζώνων (ΠΑΘΕ), που είναι ενταγµένος στο ιευρωπαϊκό ίκτυο Μεταφορών ( Μ). Η Περιφέρεια Θεσσαλίας έχει αξιόλογο ορυκτό πλούτο όπως χρωµίτη, θειούχα µεταλλεύµατα, αµίαντο, ιλµενίτη και τελευταία, ανακαλυφθέντα κοιτάσµατα λιγνίτη. Στην περιφέρεια Θεσσαλίας επίσης απαντάται µεγάλος αριθµός περιοχών µε πλούσια οικοσυστήµατα και φυσικό κάλλος, που αποτελούν γνωστούς πόλους τουριστικής έλξης (π.χ. Πήλιο, Μετέωρα, θαλάσσιο πάρκο Σποράδων, κοιλάδα Τεµπών, λίµνη Πλαστήρα κ.ά.). 2.2 Πληθυσµός Ο πληθυσµός της Περιφέρειας Θεσσαλίας ανέρχεται σε κατοίκους σύµφωνα µε την απογραφή 2001, που αντιπροσωπεύει το 6,9% του συνολικού πληθυσµού της χώρας, ενώ αυξήθηκε κατά 2,6% σε σχέση µε το 1991 (πίνακας 2.1). Ο ρυθµός αυτός είναι χαµηλότερος του αντίστοιχου πανελλήνιου µεγέθους (6,9%), γεγονός που δικαιολογεί και την υποχώρηση του µεριδίου της περιφέρειας στη χώρα από 7,2% το 1991 σε 6,9% το Το ποσοστό του αστικού πληθυσµού παρέµεινε σχεδόν σταθερό στο 60,6%, χαµηλότερο - όπως είναι αναµενόµενο - από το πανελλαδικό ποσοστό του 72,8%. Η γεωγραφική κατανοµή του πληθυσµού µεταξύ των νοµών, σύµφωνα µε την πιο πρόσφατη απογραφή, παρουσιάζεται στο διάγραµµα 2.1, όπου και καταδεικνύεται

17 το µεγάλο ποσοστό του νοµού Λάρισας, ενώ ακολουθεί ο τρίτος σε επιφάνεια νοµός Μαγνησίας και έπονται οι νοµοί Τρικάλων και Καρδίτσας (ICAP, 2004). Πίνακας 2.1 ηµογραφικά χαρακτηριστικά Θεσσαλίας Απογραφή 1991 Απογραφή 2001 % Μεταβολή Πληθυσµός ,6 % πληθυσµού χώρας 7,2% 6,9% Μόνιµοι κάτοικοι ,5% Πυκνότητα πληθυσµού (κάτοικοι/km²) 52,4 53,7 % αστικού πληθυσµού* 60,0% 60,6% * Αστικός και ηµιαστικός πληθυσµός για την απογραφή Πηγή: ICAP ιάγραµµα 2.1 Γεωγραφική κατανοµή πληθυσµού Θεσσαλίας (Απογραφή 2001) 2.3 Περιφερειακό ΑΕΠ και απασχόληση Ο πίνακας 2.2 παρουσιάζει την εξέλιξη του πραγµατικού ΑΕΠ σε εκατοµµύρια ευρώ στην περιφέρεια Θεσσαλίας και το σύνολο της χώρας. Ο µέσος ρυθµός ανάπτυξης της θεσσαλικής οικονοµίας ανήλθε την τελευταία πενταετία σε 3,4%, ποσοστό χαµηλότερο του 4,1% για το σύνολο της Ελλάδας (ICAP, 2004). Η εξέλιξη αυτή αντικατοπτρίζεται εν µέρει και στην εξέλιξη της ανεργίας στην περιφέρεια, η οποία απεικονίζεται στο διάγραµµα 2.2 για την περίοδο , σε τριµηνιαία βάση. Η ανεργία της περιφέρειας Θεσσαλίας είναι κατά µέσο όρο µία ποσοστιαία µονάδα υψηλότερη από το

18 Πίνακας 2.2 Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) σε σταθερές τιµές το 2002 ( εκ) Έτος Θεσσαλία Σύνολο Ελλάδας % στο σύνολο χώρας ( ) 6,2% 100,0% Μέσος ρυθµός ανάπτυξης ( ) 3,4% 4,1% Πηγή: ICAP αντίστοιχο πανελλήνιο µέγεθος. Το 2003, η ανεργία έκλεισε στο 10,2% (έναντι 9,5%), ενώ ο µέσος όρος του έτους ήταν 10% (έναντι 9,3%). Αν και η απασχόληση στον πρωτογενή τοµέα είναι ιδιαίτερα υψηλή, σηµαντική επίδραση στην ανεργία ασκεί και η µείωση της απασχόλησης στις βιοµηχανικές περιοχές (κυρίως του Βόλου, αλλά και της Λάρισας). Σύµφωνα µε τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, το ποσοστό των µακροχρονίως ανέργων στην περιφέρεια ανήλθε το 2002 σε 58,3% (έναντι 51,2% στην Ελλάδα). Επίσης, η ανεργία στους νέους ανέρχεται στο 32,4% (έναντι 26,5%) και στις γυναίκες στο 17,6% (έναντι 15%) (ICAP, 2004). ιάγραµµα 2.2 Ποσοστό ανέργων στο σύνολο του εργατικού δυναµικού στη Θεσσαλία και την Ελλάδα (τριµηνιαία στοιχεία) Πηγή: ΕΣΥΕ

19 Σύµφωνα µε τα παραπάνω στοιχεία, η Θεσσαλία παράγει το 6,2% του συνολικού προϊόντος της ελληνικής οικονοµίας, γεγονός που την καθιστά την τέταρτη µεγαλύτερη περιφέρεια µετά την Αττική, την Κεντρική Μακεδονία και την Στερεά Ελλάδα. Στον πρωτογενή τοµέα παράγεται το 35,5%, στον δευτερογενή το 22,4% και στον τριτογενή τοµέα το 43,1% του Περιφερειακού Ακαθάριστου Προϊόντος. Τα αντίστοιχα ποσοστά για τη χώρα είναι 15% για τον πρωτογενή τοµέα, 25% για τον δευτερογενή και 60% για τον τριτογενή (Περιφέρεια Θεσσαλίας ). Η αγροτική διάρθρωση της παραγωγής της περιφέρειας αντικατοπτρίζεται και στην τοµεακή κατανοµή της απασχόλησης, αφού για το 2002 το 29,7% (έναντι 16,1 στη χώρα) των εργαζοµένων απασχολείται στη γεωργία, το 18,8% (έναντι 22,4%) στη βιοµηχανία και 51,5% (έναντι 61,5%) στον τοµέα των υπηρεσιών (ICAP, 2004). ιαχρονικά, παρατηρείται µικρή τάση στροφής της περιφερειακής οικονοµίας προς τον τριτογενή τοµέα, αφού αυξάνεται η συµµετοχή του τοµέα αυτού στο συνολικό περιφερειακό ΑΕΠ και µικρή κάµψη του πρωτογενή και δευτερογενή τοµέα. Όσον αφορά την παραγωγικότητα, η Περιφέρεια βρίσκεται σε χαµηλότερο επίπεδο από τη χώρα. Σε σχέση µε την Ευρωπαϊκή Ένωση η παραγωγικότητα της Περιφέρειας βρίσκεται στο 68% του µέσου όρου της Ε.Ε. για το 1996, ενώ το 1993 βρισκόταν στο 69%, σηµειώνοντας µικρή µείωση (Περιφέρεια Θεσσαλίας). Από την τοµεακή διάρθρωση της Ακαθάριστης Προστιθέµενης Αξίας (ΑΠΑ) της Θεσσαλίας για την τριετία (βλ. πίνακα 2.3), προκύπτει η αναµενόµενη υπεροχή του τριτογενούς τοµέα µε 61% (µερίδιο χαµηλότερο του πανελληνίου µέσου όρου 70,9%). Εντούτοις, η πρωτογενής παραγωγή συνθέτει το 17,5% της συνολικής ΑΠΑ, ποσοστό κατά πολύ υψηλότερο του πανελληνίου µέσου όρου 7,1%. εν είναι τυχαίο συνεπώς ότι στη Θεσσαλία παράγεται το 15,1% της πρωτογενούς παραγωγής της εθνικής οικονοµίας (δεύτερη µεγαλύτερη συµµετοχή µετά την Κεντρική Μακεδονία), σε αντιδιαστολή µε το 6% της δευτερογενούς παραγωγής και το 5,3% των υπηρεσιών (ICAP, 2004). Με το 14% των καλλιεργούµενων εκτάσεων της χώρας, η Θεσσαλία είναι η πρώτη παραγωγός περιφέρεια βαµβακιού µε 40% της συνολικής παραγωγής, η δεύτερη παραγωγός µήλων, τυριού και γάλακτος µε 29%, 15% και 4% αντίστοιχα και η τρίτη τοµάτας και σιταριού µε 17% το 2001 (Περιφέρεια Θεσσαλίας).

20 Πίνακας 2.3 Τοµεακή ιάρθρωση Ακαθάριστης Προστιθέµενης Αξίας (ΑΠΑ) Θεσσαλίας - µέσος όρος Πρωτογενής ευτερογενής Τριτογενής Σύνολο Θεσσαλία 17,5% 21,5% 61,0% 100,0 Ελλάδα 7,1% 22,0% 70,9% 100,0% ΑΠΑ Θεσσαλίας ως 15,1% 6,0% 5,3% 6,1% %ΑΠΑ Ελλάδας Πηγή: ICAP Προτού κλείσουµε την ενότητα αυτή, αξίζει να επιµερίσουµε το συνολικό προϊόν µεταξύ των τεσσάρων νοµών της περιφέρειας. Ο πίνακας 2.4 παρουσιάζει την εξέλιξη του ΑΕΠ των νοµών αλλά και του συνόλου της Θεσσαλίας. Ο νοµός µε το µεγαλύτερο ρυθµό ανάπτυξης (ίσο µε το µέσο πανελλήνιο) 4,1% την περίοδο ήταν ο νοµός Καρδίτσας, όπου η γεωργία αποτελεί περίπου το ένα τέταρτο της παραγωγής του νοµού (µε κατεξοχήν προϊόντα το βαµβάκι, το σιτάρι, τις ντοµάτες και το γάλα) και τα δύο πέµπτα της απασχόλησης. Ο δευτερογενής τοµέας περιορίζεται σχεδόν στο ένα δέκατο του προϊόντος και της απασχόλησης και αφορά κυρίως κατασκευές, ενώ ο τριτογενής τοµέας καλύπτει τα υπόλοιπα δύο τρίτα του ΑΕΠ και περιλαµβάνει κυρίως εµπορικές και τουριστικές υπηρεσίες. Ακολουθεί ο νοµός Μαγνησίας µε µέσο ρυθµό ανάπτυξης 3,5% και το µεγαλύτερο µερίδιο του δευτερογενούς τοµέα στη συνολική παραγωγή (περίπου 37% έναντι µόλις 12% για τον πρωτογενή) σε σχέση µε τους άλλους νοµούς της περιφέρειας. Κυριότερα προϊόντα του δευτερογενούς τοµέα είναι τα τρόφιµα, τα προϊόντα µετάλλου, το τσιµέντο και οι κατασκευές. Ο τριτογενής τοµέας απασχολεί περίπου το ήµισυ των εργαζοµένων και περιλαµβάνει κυρίως τουριστικές και εµπορικές επιχειρήσεις. Σύµφωνα µε τα στοιχεία για το 2002, το 72,2% των κλινών και το 75,2% των ξενοδοχειακών µονάδων της περιφέρειας συγκεντρώνονται στο νοµό Μαγνησίας. Ο νοµός Τρικάλων αναπτύχθηκε µε µέσο ρυθµό 3,4% (ίσο δηλαδή µε αυτόν της περιφέρειας). Η γεωργική παραγωγή του νοµού φτάνει το 20% περίπου του συνολικού προϊόντος και εστιάζεται κυρίως στο τυρί (πρώτος σε παραγωγή νοµός το 2002), το βαµβάκι και το κρέας. Ο δευτερογενής τοµέας παράγει περίπου 12% του προϊόντος, ενώ ο τριτογενής υπερβαίνει τα δύο τρίτα της συνολικής παραγωγής, αν και απασχολεί µόνο το 50% περίπου των εργαζοµένων. Ο νοµός Λάρισας τέλος, αναπτύχθηκε µε µέσο ετήσιο ρυθµό µόλις 3%, παραµένει όµως ο πρώτος νοµός σε συµµετοχή στο πανελλαδικό γεωργικό προϊόν. Σύµφωνα µε τα

21 στοιχεία του 2002, ο νοµός Λάρισας είναι η πρώτη παραγωγός περιοχή βαµβακιού, σιταριού και µήλων (µε 19%, 13% και 19% της συνολικής παραγωγής αντίστοιχα), καθώς και η δεύτερη στην παραγωγή γάλακτος και τοµάτας (8% και 9,6% αντίστοιχα). Ο δευτερογενής τοµέας παράγει ορυκτά, τρόφιµα, ποτά, κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα και κατασκευές, συµβάλλοντας στο συνολικό προϊόν κατά 25% περίπου, ενώ ο τριτογενής τοµέας αφορά περίπου το ήµισυ του προϊόντος και της απασχόλησης του νοµού. Η Λάρισα αποτελεί µάλιστα το µεγαλύτερο νοµό της περιφέρειας, µε µερίδιο 38,4% του συνολικού ΑΕΠ, ενώ ακολουθεί η Μαγνησία µε 29% και οι περίπου ισοδύναµοι νοµοί Καρδίτσας και Τρικάλων (βλ. διάγραµµα 2.3) (ICAP, 2004). Πίνακας 2.4. Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) σε σταθερές τιµές 2002 ( εκ.) Καρδίτσα Λάρισα Μαγνησία Τρίκαλα Θεσσαλία %στην 15,4% 38,4% 29,3% 16,9% 100.0% περιφέρεια ( ) Μέσος 4,1% 3,0% 3,5% 3,4% 3,4% ρυθµός ανάπτυξης ( ) Πηγή: ICAP 2.4 Κατά κεφαλή ΑΕΠ Ο πίνακας 2.5 παραθέτει τα στοιχεία για το κατά κεφαλή ΑΕΠ σε σταθερές τιµές 2002 την περίοδο (τα στοιχεία για το 2003 δεν έχουν ανακοινωθεί ακόµη), όπως αυτό προκύπτει από τους περιφερειακούς λογαριασµούς. Η διάσταση στους ρυθµούς ανάπτυξης του συνολικού ΑΕΠ µεταφέρεται και στο κατά κεφαλή ΑΕΠ, το οποίο αυξήθηκε στην περιφέρεια Θεσσαλίας µε ρυθµό 2,3% έναντι 3,6% για το σύνολο της οικονοµίας την περίοδο Την ίδια χρονική περίοδο, το κατά κεφαλή ΑΕΠ