Φύση και Πολιτισμός. «Πράσινα θεάματα» και «Κατανάλωση της Φύσης» ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 8 ακαδημαϊκό έτος

Transcript

1 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑ 8 ακαδημαϊκό έτος ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ:Θάνος ΠΑΓΩΝΗΣ, Λέκτορας, Ειρήνη ΜΙΧΑ, Λέκτορας. Επικουρικό διδακτικό έργο: Λουκάς ΤΡΙΑΝΤΗ, Ευαγγελία ΧΑΤΖΗΚΩΝΣΤΑΝTIΝΟΥ Φύση και Πολιτισμός «Πράσινα θεάματα» και «Κατανάλωση της Φύσης» ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΚΟΛΟΒΟΥ ΙΩΑΝΝΑ Α.Μ

2 2 Simon Heidjens, Tree Ηεργασία αυτή επιχειρεί τη διερεύνηση της σχέσης φύσης και πολιτισμού στις σύγχρονες πόλεις του δυτικού κόσμου.η αντιθετική σχέση φύσης και πολιτισμού, που καλλιεργήθηκε σταδιακά από την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης και κορυφώθηκε στις δεκαετίες του ʼ60 και ʼ70, ενέτεινε την προσπάθεια συσχετισμού των δύο πλευρών. Τέτοιες προσπάθειες αποτυπώνονται σε έργα πολεοδομίας, αρχιτεκτονικής αλλά και στην τέχνη. Η σημερινή κρίση των πόλεων όμως καθώς και η παρερμηνευεμένη οικολογική συνείδηση στο σύγχρονο δυτικό κόσμο, καλλιεργούν την ιδέα της φύσης ως καταναλωτικό αγαθό και σύμβολο ανάδειξης. Προκειμένου να προσεγγίσουμε το ζήτημα σφαιρικά ακολουθείται η εξής μεθοδολογία: Αρχικά εξετάζονται οι συνθήκες που επώασαν τη σύγχρονη αστική εκδοχή της φύσης. Στη συνέχεια, περιγράφεται η θέση που κατέχει η φύση στην σύγχρονη κοινωνία και πως αυτή αντιμετωπίζει το αστικό πράσινο. Λαμβάνοντας υπόψην την οικολογική προσέγγιση των πρακτικών, συσχετίζεται η κατανάλωση της φύσης μέσα στο αστικό περιβάλλον με τις οικονομικές πρακτικές και τις μεγάλες ηθικές αποκλίσεις. Τέλος, εξετάζονται τέσσερις περιπτώσεις συμβολοποίησης της φύσης μέσα στο αστικό πολιτιστικό οικοσύστημα και σχολιάζεται η έννοια του θεάματος, ως μια ακόμη πολιτισμική έκφραση της αντίληψης των κοινωνιών για τη φύση στο αστικό παρόν.

3 3 _Περιεχόμενα _Εισαγωγή...04 _Λίγο πριν...06 _Προς το μεσοδιάστημα...08 _Ο δημόσιος χώρος ως το κατάλληλο πεδίο για την προβολή των θεαμάτων στη σύγχρονη εποχή...11 _Τα πράσινα θεάματα...13 _Τέσσερα επίπεδα συμβολισμών Η φύση ως σύμβολο Το κτίριο ως σύμβολο Το τοπίο ως σύμβολο Η πόλη ως σύμβολο...18 _Η ερμηνεία του θεάματος...19

4 4 Εισαγωγή Στην εξέλιξη του ευρωπαϊκού πολιτισμού, η αντίθεση φύση και πολιτισμός είναι ένα ιστορικά προσδιορισμένο ζήτημα. Καθώς οι πόλεις αναπτύσσονται, επεκτείνονται πάνω στην ύπαιθρο και ήδη από τον 19ο αιώνα διαπιστώνουμε τις προσπάθειες για την υπέρβαση της αντίθεσης πόλης και υπαίθρου. Αυτές οι προτάσεις αφορούν περισσότερο το μορφοπλαστικό χαρακτήρα των πόλεων για μια ισορροπία φυσικού και αστικού χώρου, ενώ φέρνουν σε πρώτο πλάνο την ανάγκη του ανθρώπου για καθημερινή απόλαυση της φύσης και ακολουθεί ο πλήρης εκδημοκρατισμός του αστικού πρασίνου. Τον 18 ο αιώνα, ο Ελβετός φιλόσοφος Jean Jacques Rousseau υποστηρίζει στο πρώτο του βιβλίο «Αιμίλιος ή Περί Αγωγής», αλλά και αργότερα στις «Ονειροπολήσεις ενός μοναχικού Οδοιπόρου», πόσο σημαντική είναι για την αγωγή του ανθρώπου η ζωή κοντα στη φύση και διατυπώνει τις ριζοσπαστικές του ιδέες περί κοινωνικότητας, αλλά και την απογοήτευσή του από τα εκφυλιστικά συμπτώματα του προϊόντος πολιτισμού. 1 Στα τέλη του 18 ου αιώνα, ο Γερμανός φιλόσοφος και ποιητής Friedrich Schiller, γράφει προς τιμήν του Jean Jacques Rousseau, το ποιήμα «Der Spaziergang» [Ο περίπατος]. Το ποιήμα ξεκινάει εξηγώντας πως ο διαχωρισμός φύσης και πόλης γέννησε την έννοια του τοπίου στον δυτικό κόσμο. «Τοπίο γίνεται η φύση για εκείνον που βγαίνει έξω και ως τέτοια ανήκει στην πόλη, η οποία σηκώνεται σαν σωρός μέσα από τον βραχώδη πυρήνα» 2. Η ύπαιθρος δεν νοείται για τον Fr. Schiller ως ειδυλλιακός τόπος - καθώς η αγροτική ζωή περιορίζει τον άνθρωπο - αλλά αντίθετα η πόλη εξυμνείται ως ο τόπος της ελευθερίας. 3 Η περιβάλλουσα φύση μπορεί να αξιοποιηθεί από τον κάτοικο της πόλης και να γίνει αντικείμενο της αθρώπινης κυριαρχίας. Αν και οι λόγιοι, οι καλλιτέχνες και οι θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι το τοπίο ανακαλύφθηκε στο δυτικό κόσμο με την εκπνοή του Μεσαίωνα, με την πρώτη ανάπτυξη των πόλεων, για να αναλάβει να υπενθυμίζει στον άνθρωπο τη σχέση του με τη φύση, θα υποστηρίζαμε ότι ο διαχωρισμός αυτός είναι μια επινόηση του δυτικού πολιτισμού ώστε να απαλύνει την αντίθεση πόλη και ύπαιθρος, κλειστό και ανοιχτό σύστημα. Ακολουθώντας περισσότερο ανθρωπολογικές προσεγγίσεις, θα λέγαμε ότι το τοπίο είναι η πρακτική που αναπτύσσει ο άνθρωπος με το περιβάλλον και το έδαφος και υφίσταται πάντα και παντού. Όταν η αντίληψη του τοπίου συνδέεται με μια επιτηδευμένη αισθητική προσέγγιση, τότε το τοπίο μπορεί να χαρακηριστεί ως πολιτιστικό, ενώ ως πολιτισμικό τοπίο μπορούμε να θεωρήσουμε κάθε τόπο που η κοινωνία τον αντιλαμβάνεται, τον ερμηνέυει και ζει σε αυτόν, με όρους κοινωνικής επιτήδευσης ή καθημερινής αμεσότητας. Buren Daniel Shakkei, Emprunter le paysage, 1985 [1] Ο Jean-Jacques Rousseau, γράφει το 1762 στο Αιµίλιος ή Περί Αγωγής: «Υποχρεωµένοι να καταπολεµήσουµε τη φύση ή τους κοινωνικούς θεσµούς, πρέπει να επιλέξουµε ανάµεσα στο να διαµορφώσουµε έναν άνθρωπο ή έναν πολίτη, διότι δεν µπορούµε να κάνουµε ταυτόχρονα και τα δύο. Και παρακάτω: Ο άνθρωπος της φύσης είναι ένα όλον για τον εαυτό του. Είναι η αριθµητική ενότητα, το απόλυτο όλον, που σχετίζεται µόνο µε τον εαυτό του ή µε τον όµοιό του. Ο πολιτικός άνθρωπος είναι ενότητα κλασµατική, που εξαρτάται από τον παρονοµαστή και η αξία του βρίσκεται στην αναφορά του στην ολότητα που είναι το κοινωνικό σώµα.» [2] G. Simmel, J.Ritter, E. Gombrich, Το τοπίο, Αθήνα 2004, σελ.77 [3] Έτσι ερμηνεύει το ποιήμα ο Γερμανός φιλόσοφος Joachim Ritter στο Lanschaft, Zur Fuktion des Aesthetischen in der modernen Gesellschaft [Το τοπίo, Η λειτουργία του αισθητικού στη νεώτερη κοινωνία] το 1963

5 5 Ο δυτικός πολιτισμός λοιπόν υποστηρίζει ότι το αστικό τοπίο, επιδέχεται αισθητική επεξεργασία για να «αναγκαστεί» να παριστάνει τον εαυτό του, δηλαδή την «χαμένη φύση». 4 Πρόκειται για την «επιθυμία να παρουσιάσει, να ζωντανέψει τη φύση αισθητικά ως τέτοια εκεί που η παρούσα ύπαρξη, η ζωή έχει αποξενωθεί από αυτήν και προσπαθεί να άρει την αποξένωση αισθητικά». 5 Το τοπίο ως «απόσπασμα» της φύσης, διαχωρίζεται από αυτήν, αλλά είναι πάντα αυτός ο διαχωρισμός που μας επαναφέρει στην ολότητα της φύσης. Ο άνθρωπος της πόλης λοιπόν κυριαρχεί στη φύση και την επεξεργάζεται αισθητικά, την διαμορφώνει προβάλλοντας πέρα από τις αισθητικές του προτιμήσεις τα κοινωνικά ήθη της κάθε εποχής. Πράγματι το τοπίο μετατρέπεται σε χώρο προβολής των αστικών ηθών και των αισθητικών προτιμήσεων. Ορισμένες φορές λειτουργεί και ως χώρος προβολής υπεροχής ή εξουσίας, με τη φύση να γίνεται το μέσο ή το εργαλείο γιʼ αυτήν την διάκριση, όπως στην εποχή του μπαρόκ με τις περίτεχνες κηποτεχνικές διαμορφώσεις. Η αλαζονκή θεώρηση σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος κυβερνά τη φυση, συνοψίζεται στον κήπο του μπαρόκ ως μια φιλοδοξία αισθητική και συμβολική. Τον 17 ο αιώνα ο κηποτέχνης Andre le Notre καλλείται να σχεδιάσει τον κήπο των Βερσαλλιών για τον Λουδοβίκο ΧΙV. Η φορτωμένη διακόσμηση, ο εμπλουτισμός με μυθολογικά στοιχεία και ο έλεγχος μέσω της προοπτικής δημιουργούν συναισθηματική ένταση και μετατρέπουν τον κήπο σε θεατρικό σκηνικό για τον πρωταγωνιστή- ηγεμόνα. Το τοπίο αποβαίνει χώρος οικονομικής, πολιτικής και καλλιτεχνικής ανάδειξης της εξουσίας των ηγεμόνων. Στη σύγχρονη εποχή παρατηρούμε αντίστοιχες εκδηλώσεις προβολής και ανάδειξης με εργαλείο τη φύση, τις οποίες και θα προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε. Επίσης η αντίθεση φύση και πολιτισμός, που υποθάλπτεται από την καταστροφική για το περιβάλλον ανθρώπινη δραστηριότητα των τελευταίων αιώνων, εδηλώνεται ως μια ακόμη έκφανση της κρίσης των πόλεων και της συνεχώς αναπτυσσόμενης περιβαλλοντικής συνείδησης στη σύγχρονη εποχή. Andre Le Notre, Ο κήπος των Βερσαλιών Πριν όμως προχωρήσουμε στην εμηνεία της φύσης και του αστικού πρασίνου στη σύγχρονη πόλη, θα σταθούμε σε ένα κρίσιμο μεσοδιάστημα για τον δυτικό κόσμο. Με την βιομηχανική επανάσταση που έχει ξεκινήσει ήδη από τον προηγούμενο αιώνα και την τεχνολογική έκρηξη που αλματώνεται τον 20 ο αιώνα, οδηγούμαστε στις δεκαετίες ʻ60 και ʻ70. Την περίοδο αυτή διαμορφώνεται το πλαίσιο της σύγχρονης πόλης, που ακόμη δεν μπορεί να εξισσοροπήσει τα επιτεύγματα με τον κάτοικο και τη φύση. Η αντίθεση φύση και πολιτισμός αμβλύνεται σημαντικά και καταλήγουμε στη σύγχρονη εποχή που η πόλη προσπαθεί να επιτύχει την αποδοτικότερη ισορροπία αστικού και φυσικού. [4] G. Simmel, J.Ritter, E. Gombrich, Το τοπίο, Αθήνα 2004, σελ.79 [5] G. Simmel, J.Ritter, E. Gombrich, Το τοπίο, Αθήνα 2004, σελ.80

6 6 Λίγο πριν Ηβιομηχανική επανάσταση που εκρήγνυται στην Αγγλία ήδη από τα τέλη του 18ου αι. επηρεάζει σημαντικά τον τρόπο ζωής στα αστικά κέντρα. Οι νέες ευκαιρίες οδηγούν σε μαζική αστικοποίηση. Η ζωή στο άστυ φαντάζει δελεαστική και ό,τι περιλαμβάνεται σε αυτό μετατρέπεται σε επιθυμία και ανάγκη. Τα «συστήματα αντικειμένων και αξιών» 6, όπως η ψυχαγωγία, τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης ή ο ρουχισμός τυποποιούνται σε υλικά ή πολιτιστικά αγαθά και η γρήγορη υιοθέτηση της μόδας, που προέρχεται από τη ζωή στην πόλη, διαμορφώνει ασύμβατες σχέσεις της αξίας χρήσης και της ανταλλακτική αξίας. Σε πολεοδομικό επίπεδο, η «έκρηξη» της πόλης και η ανάπτυξή της πάνω στο φυσικό χώρο με την ταυτόχρονη ανάπτυξη της τεχνολογίας, έχει ως αποτέλεσμα την δραματική αλλαγή του φυσικού υποβάθρου των πόλεων. Το φυσικό περιβάλλον καταστρέφεται και η βιομηχανία αναπτύσσεται. Ως αποτέλεσμα η πόλη απομακρύνεται ιδεολογικά από την ζωή στην ύπαιθρο και η αντίθεση φύση και πολιτισμός οξύνεται. 7 Η βιομηχανοποίηση και η αλόγιστη καπιταλιστική ανάπτυξη, συσσωρεύοντας τον πληθυσμό στα αστικά κέντρα, υποβαθμίζουν με συνταρακτικό τρόπο την ποιότητα της αστικής κατοίκησης σε εκτεταμένες περιοχές των μεγάλων πόλεων. Η δημόσια υγεία αποκτά έτσι μεγάλη βαρύτητα, υποβάλλοντας απαιτήσεις, άλλοτε με σαφείς ψηφοθηρικούς σκοπούς και άλλοτε με πολιτική απαίτηση όρων καλλιτέρευσης της ποιότητας ζωής. Τα πάρκα προβάλλονται ως «πνεύμονες» για τις πόλεις και αποβαίνουν χώροι φυσικής και πνευματικής άσκησης. Το φαινόμενο αυτό αποκτά για την ανανεωτική αστική σκέψη το συμβολικό κύρος του μέσου επίτευξης πολιτικής αρμονίας και κοινωνικής σταθερότητας. Οι αστικές τοπιακές διαμορφώσεις υποδεικνύονται ως αντίδοτο στην κοινωνική διάθεση ανατροπής, ως μηχανισμός για την επίλυση ηθικών ζητημάτων και ζητημάτων συμπεριφοράς, ενώ παράλληλα προβάλλεται ως τρόπος επίτευξης ελκυστικής φυσιογνωμίας για τα αστικά δυτικά κέντρα. Ακόμη ο ανταγωνισμός των πόλεων καθιστά το πράσινο, δέλεαρ για τους μόνιμους κατοίκους, αλλά και τους επισκέπτες τους. Ο βαρώνος Haussmann, υπό την καθοδήγηση του Ναπολέοντα ΙΙΙ, προχωρά σε ένα σχέδιο εκσυγχρονισμού της πόλης του Παρισιού και το πράσινο εμφανίζεται ως στοιχείο εμπλουτισμού του δημόσιου χώρου. Όχι μόνο αυξάνεται ο αριθμός των πράσινων θυλάκων, αλλά σχεδιάζονται με τρόπο ώστε να είναι προσβάσιμοι από όλους τους κατοίκους. Μικρά πάρκα προβλέπονται ανά είκοσι οικοδομικά τετράγωνα στο κέντρο, ενώ η οργάνωση της περιβάλλουσας φύσης της πόλης πραγματοποιείται σε πάρκα στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. 8 Η πόλη του Παρισιού εκσυγχρονίζεται, αλλά ο λόγος είναι κυρίως πολιτικός. Η πολιτική και πολιτιστική προβολή και η υπεροχή έναντι των άλλων κυρίαρχων πόλεων 9, καθώς επίσης η δυνατότητα καταστολής των πολιτικών αναστατώσεων του πληθυσμού στο εσωτερικό της γαλλικής πρωτεύουσας. Η διάνοιξη της νέας λεωφόρου, σύμφωνα με τον σχεδιασμό του Haussmann (1863) [6] H. Lefebvre, Το δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα 2007 [7] Ο H. Lefebvre γράφει Στο δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα 2007, σελ. 53: «Η ύπαιθρος, πρακτική πραγματικότητα και ταυτόχρονα παράσταση, κρατά τιε εικόνες της φύσης, του αρχέγονου είναι. Η πόλη κρατά της εικόνες της προσπάθειας, της βούλησης, της υποκειμενικότητας, του στοχασμούχωρίς να αποχωρίζονται οι παραστάσεις αυτές από πραγματικές δραστηριότητες. Από την αντιπαράθεση των εικόνων αυτών γεννιούνται οι μεγάλοι συμβολισμοί. [8] Τα δυο πάρκα υπήρχαν ως φυσικοί χώροι ενώ τα δύο κατασκευάζονται από την αρχή. [9] Πρόκειται για την κοινωνική «τακτοποίηση» που επιτυγχάνεται με τη μεταφορά του σχεδιασμού του κήπου του μπαρόκ στην αστική οργάνωση.

7 7 Μπορούμε να συγκρίνουμε τις προηγούμενες εξελίξεις με το κίνημα πάρκων με εμπνευστη τον αμερικάνο αρχιτέκτονα τοπίου Frederik Law Olmstead. Το «κίνημα των πάρκων», ένα ρεύμα που ξεκίνησε από την Αμερική στα μέσα του 19 ου αιώνα έρχεται να δώσει την απάντηση στη ξαφνική απομάκρυνση από την φύση, με βασικό αίτημα την ανάγκη για δημόσιο χώρο προσιτό σε όλους τους κατοίκους. Το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα είναι το Central Park, δημιούργημα του Olmsted και του Άγγλου αρχιτέκτονα Calvert Vaux, που προσφέρεται στο κοινό το Ο Olmstead είναι από τους πρώτους που χρησιμοποίησε τον όρο της «αρχιτεκτονικής τοπίου», ως επαγγελματικό τίτλο, εννοώντας εντέλει πως ο σχεδιασμός των πάρκων αποτελεί επιστημονικό έργο. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιʼ αυτό το επιστημονικό έργο, τα πάρκα να σχεδιάζονται με τρόπο συστηματικό, μετέχοντας σε ένα αστικό σύστημα χώρων, στο «urban park system». Η φύση λοιπόν προβάλλεται ως το μέσο επίτευξης της απόλαυσης των κατοίκων των πόλεων και του επαναπροσδιορισμού της σχέσης του πολιτσμού με τη φύση. Στο πλαίσιο του ανταγωνισμού όμως το αστικό πράσινο, ένα κατα τα άλλα πολιτιστικό αγαθό, προσφέρεται μέσα στους αστικούς πυρήνες ως αγαθό προς κατανάλωση συμμετέχοντας στην πολιτιστική προβολή των πόλεων. Λιθογραφία του σχεδίου του Olmstead και του Vaux από τον John Bachman Άποψη του Central Park

8 8 Προς το μεσοδιάστημα Μετά τέλος του πιο καταστροφικού πολέμου στην ιστορία, ακολουθεί μια περίοδος πρωτοφανούς οικονομικής άνθισης, που εκδηλώνεται μεταξύ άλλων με την ώθηση για εκβιομηχάνιση των αστικών κέντρων, την ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη και τον οικοδομικό οργασμό. Εκείνη την εποχή το μοντέρνο κίνημα, έπειτα από τις καταδιώξεις των ιδεών του την περίοδο του πολέμου, επανέρχεται στο προσκήνιο ως η ελπίδα για την ευημερία των κοινωνιών. Όμως σε ορισμένες περιπτώσεις «αντί να γίνει προσπάθεια να προταθούν αλλαγές και ουτοπίες, υιοθετήθηκε στην αρχιτεκτονική ένας status quo. Η μοντέρνα αρχιτεκτονική γλώσσα ήταν παραδομένη σε ακραία φαινόμενα φθοράς και μόδας». 10 Αυτή η ελιτίστικη αντίληψη για το «μοντέρνο», αποτέλεσε και έναυσμα για την κριτική και την αντίδραση του μεταμοντέρνου κινήματος που εκδηλώθηκε με την αναζήτηση του κοινότυπου θέματος. Παράλληλα, η αλλαγή των παραγωγικών διαδικασιών, υποθάλπτει τη μονοπωλιακή καπιταλιστική δομή της οικονομίας για την επιδίωξη του μέγιστου κέρδους και η τυποποίηση των προϊόντων επιφέρει την ομοιογένεια στην κοινωνική ζωή. Ακολουθεί μια περίοδος γενικής αμφισβήτισης και οι όροι ευημερεία, ανάπτυξη και πρόοδος επανεξετάζονται. Ακόμη και σε πολεοδομικό επίπεδο, οι παλαιότερες πρακτικές, όπως το zoning με τον ορθολογικό διαχωρισμό των χρήσεων του ιδιωτικόυ από το δημόσιο ανατρέπονται, ώστε να επιτευχθεί μια αποδοτικότερη σχέση του ιδωτικού και του δημόσιου. Αν και η γενικότερη ανάπτυξη των μέσων, της τεχνικής και της τεχνολογίας, κατάφερε να βελτιώσει το βιοτικό είπεδο στο σύγχονο δυτικό κόσμο, η εμπορευματοποίηση της οικοδομικής παραγωγής απέτυχε στο να καλύψει τις πραγματικές ανάγκες των κοινωνιών. Έγινε αντιληπτό ότι για την παραγωγή χώρων είναι σημαντικό να μελετώνται περισσότερο ζητήματα που αφορούν την κοινωνία, τους συσχετισμούς μέσα σε αυτήν και τα πιθανά πεδία δράσεων. Οι αντιφάσεις που εμφανίζονται στο αστικό πεδίο, ωθούν ακόμη περισσότερο σε αυτήν την αμφισβήτιση. Εντονότατη είναι η αντίφαση που εκδηλώθηκε με την πρόοδο της τεχνολογίας. Από τη μία θεωρείται ευεργετική, όπως για παράδειγμα με την εξέλιξη των μετακινήσεων που οδήγησε στην ανάπτυξη του τουρισμού και από την άλλη θεωρείται ως απειλή για το περιβάλλον του σύγχρονου κατοίκου της πόλης. Ο τουρισμός συγκεκριμένα όμως, καθιστά το τόπο επισκέψιμο και άρα ανταγωνιστικό και το ωθεί να μετατραπεί σε σκηνικό προβολής πολιτσμόυ. Ο δημόσιος χώρος μετατρέπεται έτσι σε χώρο προς κατανάλωση για την τέρψη του επισκέπτη και η διαμόρφωσή του υπόκειται στα συστήματα αγορών. Παράλληλα συνεχίζονται οι προσπάθειες ώστε να αποκατασταθεί η σχέση φυσικού και αστικού. Ήδη την πρώτη δεκαετία του 20 ου αιώνα, πρότεινεται από τον Ebenezer Howard η οργάνωση των πόλεων ως κηπούπολεις για την γεφύρωση του χάσματος φύσης και πόλης. Ebenezer Howard, η κηπούπολη «Στις κηπουπόλεις το κάθε σπίτι θα περιβάλλεται από έναν κήπο, οι δρόμοι θα είναι φαρδείς και ανοικτοί και θα ορίζονται όχι από τούβλα και κονίαμα αλλά από δέντρα με πλούσιο φύλλωμα και πανταχώθεν ελεύθερα σπίτια. [...] Η διαδρομή θα παρέχει την ησυχία της εξοχής.» 11 Το ιδεατό μοντέλο της κηπούπολης περιγράφει αυτόνομες κοινότητες που λειτουργούν ως «δορυφόροι» των αστικών κέντρων. Σε αντίθετη πορεία και με μεγαλύτερη επιτυχία, έγιναν σχεδιαστικές [10] H. Lefebvre, Το δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα 2007 [11] Αθ. Αραβαντινός, Υπαίθριοι χώροι στην πόλη, Αθήνα 1988, σελ.69 [12] Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Emerald Necklace, που σχεδίασε ο F.L. Olmsted στα τέλη του 19ου αιώνα στη Βοστώνη. Η αλυσίδα επιφάνειας 4.5 km2 περιλαμβάνει δύο νέα πάρκα και μια σειρά από γραμμικές διαμορφώσεις σε σχέση με το οδικό δίκτυο αλλά και το φυσικό υπόβαθρο. Εμπνευσμένος από το Emerald Necklace του F.L. Olmsted ο Άγγλος πολεοδόμος Raymond Unwin προτείνει το 1929 τη δημιουργία πράσινων δακτυλίων μέσα και έξω από το κέντρο του Λονδίνου. Δύο ακόμα σχέδια για την πόλη του Λονδίνου προτείνονται αργότερα, το 1943 και 1944 από τον Patrick Abercrombie, για την δημιουργία συνδέσεων «από τους κήπους στα πάρκα, από τα πάρκα σε δρόμους (parkway) από δρόμους σε πράσινες σφήνες και από τις πράσινες σφήνες σε πράσινες ζώνες».

9 9 προτάσεις για την διείσδυση της φύσης μέσα στην πόλη με τη μορφή συστημάτων πάρκων, συνεχόμενων δηλαδή φυσικών χώρων μέσα στα αστικά κέντρα. 12 Abercrombie, σχέδιο για το Λονδίνο (1944) Unwin, σχέδιο για το Λονδίνο (1929) Οlmstead, Emerald Necklace Η φύση προωθείται ως το μέσο για την βελτίωση των όρων διαβίωσης, την απόλαυση και την τέρψη των κατοίκων των πόλεων. Ταυτόχρονα η φύση εξακολουθεί να είναι εργαλείο στα χέρια των πολιτικών αρχών ώστε να καλλωπίσουν τις πόλεις, αλλά και να εξασφαλίσουν τα προσχήματα κοινωνικής σταθερότητας, ενώ αρχίζει να αποτελεί και προϋπόθεση για τον σχεδιασμό των κατοικιών, ιδρυμάτων, μουσείων και εν γένει δημοσίων κτιρίων. Το τοπίο αποδεσμεύεται από το ρόλο της φυσικής αναπαράστασης και αντιμετωπίζεται ως αστική υποδομή που ολοκληρώνει τη λειτουργία της πόλης. Μετά από σχεδόν έναν αιώνα «μίμησης» της εξωαστικής φύσης, η εκ νέου επιβολή των αστικών ηθών στο τοπίο φαίνεται να αποτελεί την κατάλληλη λύση για την αφομοίωση των φυσικών δομών. Παράλληλα, η πολυπολιτισμική πλέον κοινωνία δέχεται τη διαφορετικότητα των ατόμων και το πράσινο λειτουργεί ως τόπος συνεύρεσης. Η θεώρηση πως όλοι έχουν δικαίωμα στη φύση οδηγεί το σχεδιασμό στη δημιουργία «θεματικών χώρων» που απευθύνονται σε περισσότερες ομάδες. Η φύση μετατρέπεται σε ζωτικό κομμάτι της πόλης, με αξία πέρα από την ιδιότητά της ως φυσικός χώρος. Οι μεγάλοι πράσινοι χώροι συνοδεύονται από ευέλικτα προγράμματα λειτουργιών που εξασφαλίζουν την επισκεψιμότητά τους καθʼόλη τη διάρκεια του χρόνου. Η αντίθεση ωστόσο φύσης και πολιτισμού φαίνεται να οξύνεται αν συγκρίνουμε τη θεώρηση της φύσης ως το όνειρο για μια ζωή μακριά από την ανθιυγειηνή και άσχημη πόλη με την συνεχώς αναπτυσσόμενη καταστροφική δρασηριότητα πάνω στον πλανήτη. Στη δεκαετία του 1960 εμφανίζονται διάφορες οικολογικές θεωριες, μία ποικιλία τάσεων που αναδύθηκαν στο πλαίσιο των νέων κοινωνικών κινημάτων. Ορισμένες υποστηρίζουν την προστασία του περιβάλλοντος για την ευημερία της ανθρωπότητας, ενώ άλλες ακολουθώντας τάσεις συγκροτημένες ήδη από την περίοδο του Ρομαντισμού, προχωρούν ακόμη περισσότερο και αποδίδουν αυταξία στη φύση. Μέχρι το 1972, που πραγματοποιείται το πρώτο μεγάλο διεθνές συνέδριο για περιβαλλοντικά ζητήματα 13 και δημοσιεύεται η αναφορά της ομάδας The Club of Rome για «Τα Όρια της Ανάπτυξης» 14, παρέχεται αρκετή πληροφορία για τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος, ικανή ώστε να ευαισθητοποιήσει τη διεθνή κοινότητα για τη λήψη μέτρων, τουλάχιστον σε επίπεδο συμβατικών αρχών και τη σχεδίαση [13] United Nations Conference στη Στοκχόλμη [14] Η «Λέσχη της Ρώμης» αναφέρει ότι η αποστολή της είναι «να λειτουργήσει ως παγκόσμιος καταλύτης για την αλλαγή, μέσα από τον προσδιορισμό και την ανάληση των κρίσιμων προβλημάτωνπου αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα, αλλά και την γνωστοποίησή τους στους φορείς λήψης αποφάσεων καθώς και στο ευρύ κοινό».

10 10 προγραμμάτων προστασίας φυσικών χώρων. Στα αστικά κέντρα των πόλεων, η υποβάθμιση του περιβάλλοντος θεωρείτα πλέον ως ιδιαίτερα έντονη και η φύση, ως μέσο στα χέρια των πολιτισμών καλείται να αντιμετωπίσει την οικολογική κρίση. Η οικολογική κρίση, αποτελεί μία έκφραση της κρίσης των πόλεων του δυτικού κόσμου. Ωστόσο η κρίση των πόλεων υποδεικνύει την κρίση των θεσμών και των αξιών. Από τη δεκαετία του 80 και ύστερα, η οικονομία και η παραγωγή προσπαθούν να προσεταιριστούν τον πολιτισμό και να τον προωθήσουν ως υλικό αγαθό προς κατανάλωση. Ακόμη και η φύση μεσα στα αστικά κέντρα των πόλεων προωθείται, αφού τα πάρκα και οι κήποι, ως χαρακτηριστικά σημεία, γίνονται πόλοι έλξης για τον θαυμασμό και την εντύπωση που προκαλούν, λειτουργώντας περισσότερο θα λέγαμε ως «θέαμα». Διαμορφώνεται έτσι η οικονομία του πολιτισμού, η παραγωγή πολιτισμού και η μαζική πολιτισμική κατανάλωση των χώρων. Εμφανίζονται νέα καταναλωτικά προτύπα, που αποδεσμεύουν τον χρήστη από το έδαφος στο οποίο δρα και προκαλούν την αδράνεια της κοινωνίας, την παθητικοποίηση και την ομοιογένεια των πολιτισμικών εκφράσεων. Στις δεκετίες ʼ60 και ʼ70, ο άνθρωπος υποτάσσει ολοκληρωτικά τη φύση και το τοπίο νοείται ως η «αίσθηση» της φύσης, μια προσπάθεια για την προσέγγιση των φυσικών δομών στο σύνολό τους. Αν ισχυριστούμε πως κατά τον 20 ο αιώνα η φύση, μέσα από το τοπίο, γίνεται μέρος της πόλης, σήμερα βιώνουμε μια αντιστροφή. Η φύση αναγνωρίζεται ως ευρύτερο σύνολο και η πόλη μοιάζει να θέλει να αναπτυχθεί εξʼ ολοκλήρου με φυσικούς όρους. Στόχος γίνεται η συνολική παρουσιά της φύσης μέσα στον αστικό χώρο, μια διαδικασία που θα επιτρέψει την παρατήρηση και κατανόηση των φυσικών διεργασιών της. Η περιβαλλοντική και οικολογική τάση, ή απλά η ανάγκη εναλλακτικής λειτουργίας της πόλης, καθιστά τη «φύση» αυταξία και νέο θέμα του τοπιακού και αστικού σχεδιασμού. Ό,τι το ʻ60 αποτελούσε πεδίο μελέτης, όπως η οικολογία, σημερα είναι πρακτική και πεδίο μελέτης, όπως η οικοτεχνολογία ή η βιωσιμότητα. Η απαίτηση για περιβαλλοντική αναβάθμιση των πόλεων γίνεται κεντρικό ζήτημα των κοινωνιών στον 20 ο αιώνα και συνδέεται με την απολαυστική θεώρηση της φύσης στο έδαφος της κοινωνίας, στην πόλη. Η οικολογική συνείδηση της σύγχρονης κοινωνίας μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα αιτήματα για την αναβάθμιση του τοπίου, αλληλένδετα με τα αιτήματα για την προστασία και την αναβάθμιση του περιβάλλοντος, κατέχουν πρωτεύοντα ρόλο στα πολιτικά και πολιτιστικά ζητήματα του 21 ου αιώνα. Η θέση της φύσης στο αστικό παρόν είναι κεντρική, πράγμα που υπομονεύει την αντίληψη της και τη λειτουργία της λόγω του ευρύτερου πλαισίου της κρίσης των αξιών και της απώλειας των ηθών. «Η καταστροφή της φύσης είχε αυτή την άλλη πλευρά την παραγωγή χώρου.» 15 [15] H. Lefebvre, Το δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα 2007, σελ.308

11 11 Ο δημόσιος χώρος ως το κατάλληλο πεδίο για την προβολή των θεαμάτων στη σύγχρονη εποχή Το 1974 ο Henry Lefebvre στο βιβλίο του «Η παραγωγή του χώρου», ερμηνέυει τον χώρο σε τρία πεδία, το φυσικό, το διανοητικό και τον κοινωνικό, υποδεικνύοντας ταυτόχρονα ότι ο χώρος βασικά αποτελεί μια ολότητα. Στη συνέχεια σχολιάζει την παραγωγή του χώρου με πρώτη ύλη τη φύση. «Ο (κοινωνικός) χώρος είναι (κοινωνικό) προϊόν.[...] Η πρώτη συνέπεια είναι ότι ο φυσικός χώρος εξαφανίζεται. Ισχύει οπωσδήποτε ότι ο φυσικός χώρος ήταν και παραμένει το σημείο αναχώρησης, [...] ίσως ακόμη και η βάση κάθε αυθεντικότητας. Ισχύει επίσης ότι ο φυσικός χώρος δεν εξαφανίστηκε εξλοκλήρου έτσι απλά από τη σκηνή. Είναι ακόμη στο βάθος της εικόνας, ως ένα σκηνικό ή κάτι περισσότερο, επιμένει παντού και κάθε φυσική λεπτομέρεια, κάθε φυσικό αντικείμενο κοστολγείται ακόμη περισσότερο καθώς αυξάνεται η συμβολική του αξία [...] Ως πηγή και απόθεμα η φύση μας προκαλεί εμμονές, όπως η παιδική ηλικία ή ο αυθορμητισμός, μέσω του φίλτρου της μνήμης. Ο καθένας θέλει να προστατεύσει και να σώσει τη φύση. [...] Την ίδια στιγμή όλα συνωμοτούν στην καταστροφή της. [...] Μπορούμε να δούμε τη φύση καθώς δύει στον ορίζοντα. Αντίστοιχα η φύση χάνεται και από τη σκέψη μας Γιατί, τι είναι φύση; Πώς μπορούμε να διαμορφώσει την εικόνα της πριν από την ανθρώπινη παρέμβαση με τα καταστροφικά της όπλα; Ακόμη και ο ισχυρός μύθος της φύσης απομένει μονάχα μυθοπλασία, μια αρνητική ουτοπία. Η φύση αντιμετωπίζεται πλέον [...] ως μια πρώτη ύλη προς διαμόρφωση χώρου.» 16 Ακολουθώντας τον ισχυρισμό του Henry Lefebvre, ότι η πόλη αποτελεί την προβολή της κοινωνίας πάνω στο έδαφος, διαπιστώνουμε ότι ο δημόσιος χώρος της πόλης αποτελεί το «σκηνικό» των κοινωνικών συσχέτισμών και δράσεων. Επιμένοντας περισσότερο στην αντίθεση ιδιωτικού και δημόσιου χαρακτήρα της πόλης, ο περιβάλλων χώρος της κατοικίας του κατεξοχήν ιδιωτικού χώρου - γίνεται σημαντικό πεδίο για τη σχέση περιβάλλοντος και ανθρώπου, τόπου και πολιτισμού. 17 Η συνεχώς αυξανόμενη οικολογική συνείδηση των κοινωνιών στο σύγχρονο δυτικό κόσμο, καθιστά την πόλη το σύνολο των δημόσιων κτιρίων και τον ελεύθερο χώρο σημαντική για την συσχέτιση φύσης και πολιτισμού. Τέτοιες πρακτικές στοχεύουν γενικά να επανακαθορίσουν τη σχέση των κοινωνιών με τη φύση μέσα στην αστική πραγματικότητα, αφού η αστική ζωή εμπεριέχει, εκτός από την πόλη, την ύπαιθρο και τη φύση. Με αυτή τη λογική, οι διαφορετικές πρακτικές δημιουργούν ή επεξεργάζονται και τελικά παράγουν φυσικούς χώρους ή φυσικούς σχηματισμούς μέσα στο αστικό τοπίο ώστε τελικά να τον οικειοποιηθούν οι κάτοικοι. Η παραγωγή πράσινων, φυσικών χώρων ερμηνεύεται ως η αντίληψη του αστικού πολιτισμού για τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης του με τη φύση και το αστικό έδαφος γίνεται ο διαμεσολαβητής αυτών των ιδεών. «Τα πάρκα ή οι κήποι γίνονται κατανοητά μόνο χάρη στους συμβολισμούς και τις ιδεολογικές και φανταστικές αναπαραστάσεις της φύσης και της υπαίθρου σε αυτά.» 18 Καθώς λοιπόν ο σύγχρονος πολιτισμός έχει κυριαρχήσει πάνω στη φύση, αναγνωρίζοντας παράλληλα ότι η φύση και οι διεργασίες της έχουν αυτούσια αξία και επιδέχονται σοβαρή μελέτη, καταβάλλονται προσπάθειες για την υπέρβαση της αντίθεση φύσης και πολιτισμού, ή περιβάλλοντος και ανθρώπινης δραστηριότητας που παρατηρήθηκε έντονα στο 2 ο μισό του 20 ου αιώνα. Αυτή η διαρκής επιδίωξη για εισχώρηση φυσικών σχηματισμών μέσα στο αχανές αστικό τοπίο με την διαρκώς αναπτυσσόμενη οικολογική συνείδηση, κάθιστουν τη φύση και το αστικό τοπίο κεντρικό ζήτημα του δυτικού πολιτισμού. Και ενώ ορισμένες προσπάθειες εξακολουθούν να επιδιώκουν την καλύτερη και αποδοτικότερη αλληλεπίδραση ανθρώπου και περιβάλλοντος, άλλες αγνοούν τις κοινωνικές συσχετίσεις και τίθενται και αυτές στις υπηρεσίες της οικονομίας, της κοινωνικής αλαζονίας και της παγκοσμιοποιημένης ομοιογένειας με την αποδέσμευση της πόλης από το έδαφος. [16] Η. Lefebvre, Η παραγωγή του Χώρου, 1991 σελ [17] Ο H. Lefebvre, γράφει Στο δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα 2007, σελ.87 ότι καθώς «η πόλη περιβάλλει το κατοικείν», τα δημόσια κτίρια, οι πλατείες, τα μουσεία, τα μνημεία, το οδικό δίκτυο είναι αυτά που περιβάλλουν την κατοικία και η πόλη γίνεται το «περίβλημα του τόπου ιδιωτικής ζωής». [18] H. Lefebvre, Το δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα 2007, σελ.96

12 12 Αγραστικότητα στη Χάγη Διαφήμιση του καινούργιου Mini Cooper «Καταναλώνουμε σήματα όπως και αντικείμενα, σήματα ικανοποίησης, δύναμης, ευτυχίας, πλούτου, επιστήμης, τεχνικης.» 19 Κατʼ αυτόν τον τρόπο, η φύση προωθείται ως το μέσο επίτευξης απόλαυσης και έπειτα καταναλώνεται από τις κοινωνίες. Αυτό όμως οδηγεί σε αρνητικά αποτελέσματα, όταν η αστική φύση μετατρέπεται σε θεαμά, εμπίπτει δηλαδή στην εικονική της προβολή «χωρίς δράση, χωρίς συμμετοχή, χωρίς έργο, αλλά και χωρίς προϊόν.» Όταν δηλαδή το πράσινο σχεδιάζεται με τέτοιο τρόπο ώστε η κοινωνία να μην αναπτύσσει αποδοτική σχέση με το τοπίο. Όταν η κοινωνία δεν συμμετέχει σε αυτό παρά στέκεται αδρανής απέναντι σε μια αισθητικά επιτηδευμένη εικόνα ή εκδοχή της αστικής φύσης. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα, το φυσικό στοιχείο γίνεται το μέσο εκμετάλλευσης για την επίτευξη τελείως διαφορετικών στόχων και χρησιμοποιείται για να αποπλανήσει μέσω της αισθητικής της παρουσιάσης τα αστικά ήθη. Δυο τυπικά παραδείγματα είναι η διαφήμιση καταναλωτικών αγαθών, που τέινει να ενσωματώνει το φυσικό στοιχείο για την προώθηση προϊόντων που δεν έχουν ουδεμία σχέση με την οικολογική συνείδηση καθώς και η παραγωγή φυσικού χώρου για την τουριστική του κατανάλωση και την ανάδειξη της πόλης. «Η ποσοτικοποίηση του αστικού χώρου αντιστοιχεί σε μια επικράτηση της ανταλλακτικής αξίας σε βάρος της αξίας χρήσης του χώρου και της πόλης. Η πόλη γίνεται τόπος κατανάλωσης αλλά και πεδίο κατανάλωσης του τόπου». 20 Ο δρόμος και η πόλη γίνονται καταναλωτικά αντικείμενα, αφού ο δημόσιος χώρος ως ενδιάμεσο αποτελεί το περιβάλλον για τη δια-μεσολάβηση των αστικών ιδεών και των κοινωνικών προτύπων, που όμως περιλαμβάνουν και τις αρνητικές πολιτισμικές εκφράσεις των σύγχρονων κοινωνιών. Ο χώρος γίνεται τόπος της παραγωγής κοινωνικών σχέσεων αλλά και της αναπαραγωγής ορισμένων σχέσεων και προτύπων που έχουν καθιερωθεί ως άξια θαυμασμού και έτσι ο δημόσιος χώρος φιλοξενεί τα πράσινα θεάματα και αποτελεί το κατάλληλο πεδίο για την «κατανάλωση της φύσης». H Disneyland και η τουριστικη κατανάλωση του χώρου Ο δημόσιος χώρος, πεδίο κατανάλωσης [19] H. Lefebvre, Το δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα 2007, σελ.91 [20] H. Lefebvre, Το δικαίωμα στην πόλη, Αθήνα 2007, Εισαγωγή Σταύρος Σταυρίδης

13 13 Τα πράσινα θεάματα Στο πλαίσιο της «ηγεμονίας της παγκόσμιας αγοράς» 21 τα ιδιαίτερα συστήματα αξίας ισοπεδώνονται και τα πολιτιστικά αγαθά μετατρέπονται σε υλικά αγαθά. Η σύγχρονη απαίτηση για οικολογία, μια ηθική και αισθητική έκφραση του πολιτισμού, υποτάσσεται με τη σειρά της στα συστήματα αγορών, στις αρχές οικονομίας του κέρδους και γίνεται το μέσο διάκρισης σε διαδικασίες ανταγωνισμού και ανάδειξης υπεροχής. Η «χρησιμοποίηση» φυσικών σχηματισμών εκδηλώνεται σημαντικά στη διαφήμιση προιόντων και υπηρεσιών και η οικολογία γίνεται μότο. Το πράσινο κάποιες φορές σημαίνει απλά το χρώμα και αποτελεί ένα στοιχείο που προβάλλει το προιόν ως πιο «ηθικό», σε σχέση με άλλα, αποπροσανατολίζοντας τη λανθάνουσα οικολογική συνείδηση. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης οι αποστάσεις εκμηδενίζονται, καθιστώντας τα ταξίδια βασική αναψυχή και τον τουρισμό βασική οικονομική δραστηριότητα. Ο ανταγωνισμός μετατρέπει την πόλη σε μικρογραφία ενός ευρύτερου συνόλου φυσικού, αστικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος, και η αρχιτεκτονική γίνεται εργαλείο στα χέρια της. Μεγαλεπίβολα αρχιτεκτονήματα, γραφεία, ξενοδοχεία, πύργοι με ή χωρίς λειτουργία αποτελούν το σύμβολο του αιώνα μας. Το πρότυπο είναι κοινό και όποιος φτάσει πιο ψηλά κερδίζει. Η φύση καλείται να ολοκληρώσει την εικόνα της πόλης, ανάλογα με το μοντέλο που αυτή θέλει να «πουλήσει». Ο «Ενοποιημένος Παγκόσμιος Καπιταλισμός» 22 και οι παγκόσμιες αγορές, βασίζονται στην αυξανόμενη ανάγκη του ανθρώπου για επαφή με τη φύση και διαχειρίζονται τα τοπία ως χώρους διασκέδασης. Συγκρίνοντας τη διαμόρφωση ενός Belvedere για την θέαση της φύσης -η θέαση της φύσης αναφέρεται στην απολαυστική της θεώρηση μέσω του οπτικού κάδρου- και την άγρια επιτήδευση για τη διαμόρφωση εξʼ ολοκλήρου τεχνητού τοπίου στην Ιαπωνία, μπορούμε να ισχυριστούμε πως η φύση μετατρέπεται σε ορισμένες περιπτώσεις σε προϊον προς κατανάλωση. Όταν το τοπίο γίνεται υπερ-θέαμα τότε το φυσικό πράσινο μεταφράζεται ως ένα ακομη υλικό αγαθό και η διαδικασία διαμόρφωσης τοπίων γίνεται διαδικασία παραγωγής, που στηρίζεται σε οικονομικά μοντέλα. Σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα, στο πλαίσιο του ανταγωνισμού μεταξύ κρατών, το πράσινο γίνεται εθνικό σύμβολο και η φύση λειτουργεί ως μέσο ανάδειξης και προβολής. Μοιάζει μάλιστα, κάποιες φορές να αποτελεί μνημείο και φόρο τιμής στην οικολογική συνείδηση του εκάστοτε κράτους. Τεχνητή παραλία στην Ιαπωνία Σπουδαστική εργασία Ο θρίαμβος των τεχνικο- επιστημονικών μέσων, η ηγεμονία του κέρδους, η παγκοσμιοποίση και η απεδαφικοποίηση των πρακτικών εντάσσονται με λανθασμένο τρόπο στο πλαίσιο της οικολογίας, με αποτέλεσμα την «κατανάλωση» της φύσης και την αντιμετώπιση των τοπίων σαν «πράσινα θεάματα». [21] F. Guattari, Οι τρεις οικολογίες, σελ.12 [22] F. Guattari, Οι τρεις οικολογίες, σελ.39

14 14 Το τοπίο είναι μια πολιτισμική παρέμβαση, η μεταμόρφωση ενός τόπου, που μπορεί να επιφέρει μια ολοκληρωμένη άμεση παρέμβαση ή μια έμμεση αισθητική αναγνώριση που αφορά μοντέλα όρασης και καλλιτεχνικά πρότυπα. Αρχιτεκτονική και τέχνη συμμετέχουν λοιπόν στη διαμόρφωση αστικών τοπίων με μέσο τη φύση. Η τέχνη και η αρχιτεκτονική βασιζόμενες στον επανασυνδυασμό και στην ανασύνθεση εικονικών στοιχείων, μετατρέπουν την πραγματικότητα και την αναπαράσταση σε ανατανακλάσεις εικονικών στοιχείων. Μέσα από παραδείγματα της σύγρχονης εποχής, καταφεύγουμε σε τέσσερα επίπεδα συμβολοποίησης της φύσης μέσα στο αστικό παρόν και προσπαθούμε να τα ερμηνεύσουμε με κοινωνικούς όρους, ως μια πολιτισμική έκφραση

15 15 Τέσσερα επίπεδα συμβολισμών 1. Η φύση ως σύμβολο Το 1992 ανατέθηκε στον Αμερικανο καλλιτέχνη Jeff Koons να δημιουργήσει ένα έργο για μια καλλιτεχνική έκθεση στο Bad Arolsen στη Γερμανία. Το αποτέλεσμα ήταν ένα γιγάντιο γλυπτό μικρού σκύλου, 12.4 μέτρων, του οποίου η γλυπτική επιφάνεια αποδόθηκε με φυσικούς σχηματισμούς λουλουδιών και φυτών που αναπτύσσονται πανω σε μία μεταλλική κατασκευή. Το 1995 το γλυπτό αποσυναρμολογήθηκε για να εγκτασταθεί στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Σύδνεϊ, με τη ταυτόχρονη βελτίωση του σκελετού του και την εγκατάσταση συστήματος εσωτερικής άρδρευσης. Το έργο αγοράστηκε το 1997 από το Solomon R. Guggenheim Foundation και εγκαταστάθηκε ως κομμάτι της μόνιμης έκθεσης έξω από το μουσείο Guggenheim στο Μπιλμπάο. Το καλοκαίρι του 2000 το γλυπτό ταξίδεψε ως την πόλη της Νέας Υόρκης για μια περιοδική έκθεση στο Rockfeller Centre. Πρόκειται λοιπόν για ένα γλυπτό, ένας συνδυασμός φύσης και τεχνικής, το οποίο γίνεται αντικείμενο οικονομικών δραστηριοτήτων για την πολιτστική προβολή και καταλήγει σε ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία- σύμβολα στο Μπιλμπάο. Η σχέση που αναπτύσσει με το κτίριο δρα ενισχυτικά στο μορφολογικά θεαματικό του χαρακτήρα και αποτελεί μεταξύ άλλων σημαντικό πόλο τουριστικής έλξης. Μπορούμε να συγκρίνουμε αυτό το παράγειγμα συμβολοποίησης της φύσης με αντίστοιχες κηποτεχνικές επεξεργασίες στην εποχή του μπαρόκ. Η φύση, ως πρώτη ύλη, διαμορφώνεται, ώστε να αναγκαστεί να παριστάνει την αστική της εκδοχή άλλοτε για λόγους προβολής εξουσίας και άλλοτε για λόγους υπεροχής και ανάδειξης. Τα πιο ακραία παραδείγματα μπορούμε να τα συναντήσουμε σε διαφημίσεις προϊόντων και υπηρεσιών με τη συμβολοποίηση της φύσης σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό συμβαίνει με τη χρήση μόνο του πράσινου χρώματος- να λειτουργεί ως μέσο προώθησης και επιχειρησιακής προβολής. Το πιο παράδοξο είναι όταν αυτό συμβαίνει με προϊόντα που δεν έχουν καμία σχέση με την οικολογική συνείδηση, αλλά ακόμη και τότε διαπιστώνουμε ότι η συμβολοποίηση της φύσης υποδεικνύει την πολιτισμική έκφραση της αντίληψης της φύσης στην πόλη. Αυτή είναι η απόδειξη της κεντρικότητας της σχέσης φύσης και πολιτιμού στον σύγχρονο δυτικό κόσμο, στην προώθηση της οικολογικής συνείδησης ως παγκοσμιοποιημένης αξίας και στην κυριαρχία της οικονομικής δραστηριοποίησης του ανθρώπου έναντι του κοινωνικού του βίου. Jeff Koons, Puppy Διαφήμιση Adidas Διαφήμιση Nestea

16 16 2. Το κτίριο ως σύμβολο Με τον ίδιο τρόπο που το προϊον προωθείται με πρώτη ύλη τη φύση, έτσι και ένα κτίριο μπορεί να προωθήσει τον εαυτό του και τη λειτουργία του χρησιμοποιώντας φυσικούς σχηματισμούς στο κέλυφος ή και στο εσωτερικό του. Σε αυτή την περίπτωση η εικονική αναπαράσταση της φύσης σκοπεύει μόνο να καταλήξει στην απλή αισθητική του λειτουργία ως στοιχείο προώθησης, χωρίς να αναπτύσσει καποια ειλικρινή σχέση μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος. Για παράδειγμα στην μπουτίκ της Ann Demeulemeester στη Σεούλ, ή στο κτίριο της Loui Vitton, η ταυτοποίηση του όρου βιωσιμότητα με το πραγματικό πρασίνισμα υποδεικνύει λάθος αντιλήψεις των κοινωνιών της ηθικής υποχρέωσης για οικολογία. Μπορεί η φύση να προβάλλει την οικολογική συνείδηση αλλά στην ουσία, καμία ή ελάχιστη οικολογική συνεισφορά πραγματοποιείται και οι πρακτικές αυτές οδηγούν στην αδράνεια των κοινωνικών δράσεων. Η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον διαβρώνεται. MFO Park, Zurich Kτίριο Loui Vuitton MVRDV, Holland pavillion, EXPO 2000, Hannover Boutique της Ann Demeulemeester. Seoul Σε μια άλλη κατεύθυνση, κατασκευάζονται κτίρια που με την επεξεργασία τους τείνουν να αποτελέσουν συνέχεια φυσικότροπων διαμορφώσεων μέσα στον αστικό ιστό. Ένας συνδυασμός φύσης, δομικής κατασκευής και τεχνολογίας που επαναπροσδιορίζει τους τρόπους με τους οποίους συναντάμε το πράσινο μέσα στην πόλη. Στην περίπτωση του MFO park στη Ζυρίχη, οι αρχιτέκτονες Raderschall σχεδιάζουν έναν δημόσιο κήπο που αναπτύσσεται κατακόρυφα πάνω σε μια συμβατική κτιριακή δομή με μεταλλικό σκελετό.

17 17 Το κτίριο αυτό αποτελεί ένα κτίριο τοπόσημο και σύμβολο, ενώ ταυτόχρονα προβάλλεται η οικολογική συνείδηση της πόλης. Σε ένα παλαιότερο παράδειγμα από την Expo στο Αννόβερο της Γερμανίας το 2000, οι Ολλανδοί αρχιτέκτονες MVRDV σχεδιάζουν το περίπτερο για την Ολλανδία. Πρόκειται για ένα κτίριο που με το συνδυασμό της φύσης και της τεχνικής, επιδιώκει να αποτυπωθεί ως ένα τοπίο μανιφέστο. Το κτίριο αυτό διαμορφώνεται σε έξι επίπεδα στοίβαξης έξι διαφορετικών τοπίων, της αμμοδύνης, του θερμοκηπίου, των δοχείων, της βροχής, του δάσους και τέλος του τοπίου πίσω από το φράγμα. Πρόκειται για μια ιδέα αποτυπωμένη στην αρχιτεκτονική κατασκευή, που υποδεικνύει τον ευεργετικό συνδυασμό φύσης και τεχνικής για την αντιμετώπιση των θεμάτων της ρύπανσης, της εξάντλησης των φυσικών πόρων, της συμφόρησης στον αστικό χώρο και τελικά της βιωσιμότητας των πόλεων. 23 Το κτίριο αυτό καθίσταται ως ένα μνημείο, θέαμα για την Expo, που όπως δηλώνουν οι αρχιτέκτονεις αποτελεί «μια προσφορά ενάντια στη νοσταλγική οικολογία». 3. Το τοπίο ως σύμβολο Το 2008 σχεδιάζεται στο Λονδίνο το πάρκο Northala Fields 24, από τους αρχιτέκτονες FoRM Associates. Το πάρκο αυτό αποτελείται από τέσσερις κωνικούς τεχνητούς λόφους, που κατασκευάστηκαν από μεγάλες ποσότητες συντριμμιών άλλων αναπτυξιακών έργων στο Λονδίνο. Οι οικολογικές πρακτικές που λήφθηκαν υπόψη, όπως η ανακύκλωση των υλικών ή η μετρίαση της ρύπανσης από τον γειτονικό αυτοκινητόδρομο, ενισχύουν την μνημειακότητα της τοπιακής του διαμόρφωσης και το καθιστούν σύμβολο της οικολογικής ηθικής και τοπόσημο για το δυτικό Λονδίνο. Πρόκειται για νέα τοπογραφία που προσφέρει και νέες ευκαιρείες για αναψυχή. Η απολαυστική θεώρησης της φύσης συμβολοποιείται μορφολογικά στο τοπίο και αυτό αποβαίνει τόπος αισθητικής διαμόρφωσης αλλά και προβολής ηθικών επιλογών. FoRM Associates, Northala Fields, London 2008 Αναφέρουμε χαρακτηριστικά την περίπτωση του Berg, του τεχνητού βουνού που σχεδίασε το 2008 ο Γερμανός αρχιτέκτονας Jakob Tigges, στο πλαίσιο επανάχρησης του διεθνούς αεροδρόμιου Tempelhof στο Βερολίνο. Το βουνό θα ξεπερνά τα 1000 μέτρα ύψος και θα γίνει το νέο σήμα κατατεθέν, ένας φυσικός πόλος έλξης σε απόσταση αναπνοής από το κέντρο της πόλης, που δεν θα «χάνεται» [23] "Can increasing population density coexist with an increase in the quality of life? What should be the conditions and what role will nature play? Is not the issue here ʻnew natureʼ, literally and metaphorically?" [24] Green Flag Award 2009 & winner 2008 landscape institute award.

18 18 στο επίπεδο του δρόμου -όπως ένα πάρκο-, αλλά θα υψώνει το ανάστημά του, προβάλοντας το μεγαλείο της φύσης, ακόμα και μέσα στην πόλη. Αυτή η καλλιτεχνική πρόταση σχολιάζει τη μεγαλομανία του landmark, του ιδιαίτερου χαρακτηριστικού που αναζητά η σύγχρονη πόλη, και προτείνει ουσιαστικά το προφανές, το τοπίο ως landmark. While big and wealthy cities in many parts of the world challenge the limits of possibility by building gigantic hotels with fancy shapes, erecting sky-high office towers or constructing hovering philharmonic temples, Berlin sets up a decent mountain. Its peak exceeds 1000 metres and is covered with snow from September to March Hamburg, as stiff as flat, turns green with envy, rich Jakob Tigges, The Berg and once proud Munich starts to feel ashamed of its distant Alp-panorama and planners of the Middle East, experienced in taking the spell off any kind of architectural utopia immediately design authentic copies of the iconic Berlin-Mountain. Tempelhof no longer only is on Berlinersʼ minds: People come in flocks to - not to see the mountain. Thus, Come and see The Berg! 4. Η πόλη ως σύμβολο Το Ντουμπάι, το επίκεντρο της υπερβολής, έπειτα από το βίαο εκσυγχρονισμό της πόλης και την εκτόξευση των τιμών των ακινήτων του το 2008, αντιμετωπίζει τώρα το μαρασμό του και την κακή κριτική των μέσων. Το Ντουμπάι, έπειτα από μια εξαιρετικά δυναμική ανάπτυξη αντιμετωπίζει κρίση. Η μετατροπή της πόλης σε ένα ανεξάντλητο τουριστικό θέρετρο και η διαμόρφωση της πόλης ως ένα συνοθύλευμα θεματικών πάρκων υποδεικνύει την συσχέτιση των πηγών της χρηματιστηριακής αγορών με την διαμόρφωση του αστικού του τοπίου. Χαρακτηριστικά στο παραθαλάσσιο μέτωπο του Ντουμπάι διαμορφώνεται το μεγαλύτερο σύνολο τεχνητών νησιών του κόσμου, μια μικρογραφία του αναπτύγματος του κόσμου. Ο εκπρόσωπος marketing του project «Ο Κόσμος» δηλώνει: «Δεν κάναμε κάτι νέο. Αυτό που θα αντικρίσετε είναι αντίστοιχο με την παρακολούθηση του χτισίματος των πυραμίδψν χιλιάδες χρόνια πριν». Το τεχνητό αυτό τοπίο, είναι ένα τοπίο γεμάτο μεταφορές και θέματα και αποτελεί ένα παράδοξο μίγμα των οικολογικών θεωριών και της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Μεγάλη είναι η συμμετοχή και η συνενοχή του δυτικού πολιτισμού στο αραβικό αυτό έδαφος για την κατασκευή της υπερβολής. Η φύση εδώ κατασκευάζεται εκ του μηδενός στο σύνολο της πόλης και εισάγεται ένα τεχνητό οικοσύστημα, μια φυσικοτεχνητή μίξη στην ακραία επενδυτική του έκφραση. Άποψη του Dubai πριν τη ραγδαία του ανάπτυξη Dubai

19 19 Η ερμηνεία του θεάματος έσα στο ολοένα και πιο ασφυκτικό αστικό παρόν, ο Lefebvre «Μβλέπει την αυθεντικότητα να χάνεται. Η φύση μετατρέπεται σε θέαμα, μέσω ενός διπόλου ψευδαισθήσεων, της διαφάνειας και της αδιαφάνειας. Η διαφάνεια, είναι ο ψευδής χώρος της ιδέας,ʻαθώος, ελεύθερος από παγίδες ή μυστικάʼ που περνά από την ιδέα στην εφαρμογή μέσω ενός αθώου σχεδιασμού. Ο χώρος αυτός είναι ο χώρος που πρεσβεύει ο ιδεαλισμός. Στον αντίποδα, η αδιαφάνεια είναι η ρεαλιστική ψευδαίσθηση της φυσικής απλότητας που πρεσβεύει πως η ύλη έχει δική της ύπαρξη πέρα από την σκέψη ή την επιθυμία του ανθρώπου, ότι ʻο αρχιτέκτονας, πολύ περισσότερο από τον μουσικό ή τον ποιητή, δουλεύει με υλικά που αντιστέκονται ή ξεφεύγουν των προσπαθειών τουʼ. Η χωρική παλινδρόμηση ανάμεσα στην ιδέα και την ύλη μας αποσπά από μια κριτική συνειδητοποίηση του χώρου της πόλης. Η φύση ως ιδέα, ως ένα γραφικό πάρκο του ρομαντισμού, είναι ψευδής. Η φύση ως ύλη, ως μια αστική ζούγκλα, είναι επίσης ψευδής. Η φύση συμμετέχει στο θέαμα.» 25 Το 1967 ο Guy Debord στο βιβλίο του «Η κοινωνία του θεάματος», εξηγεί πως η σχέση της φύσης και του πολιτισμού είναι απλά ασύμβατη. Αφού η πόλη είναι το πεδίο της ιστορίας, η ύπαιθρος είναι το αντίθετό της, η απομόνωση. Όμως, «Η πολεοδομία που καταστρέφει τις πόλεις, ανασυνθέτει μια ψευδό-ύπαιθρο μέσα στην οποία χάνονται τόσο οι φυσικές όσο και οι άμεσες [ ] κοινωνικές σχέσεις της ιστορικής πόλης.» 26 Και ο χώρος μετατρέπεται σε σκηνικό για τα θεάματά της κοινωνίας. Η φύση ως κομμάτι της πόλης συμμετέχει στην ψευδαίσθηση. ότι «η (κοινωνική) πραγματικότητα αναδύεται εντός του θεάματος και το θέαμα είναι πραγματικό». Αυτή η αυτοαναφορική ιδιότητα του θεάματος 27 μας παραπέμπει άλλοτε σε περιπτώσεις που απλά επιδιώκει να σχολιάσει μια κοινωνική κατάσταση και άλλοτε σε περιπτώσεις που αποτελούν προέκταση πρακτικών οικονομικοκοινωνικής φύσεως. Τότε το «πράσινο θέαμα» έγκειται σε μια μονοσήματη σχέση παραγωγής και κατανάλωσης της φύσης. «Πρόκειται για μια επιλογή που έχει τελεσθεί εντός της παραγωγής και η αντίστοιχη κατανάλωσή της.» Στην τελευταία περίπτωση κάνουμε λόγο για την κυριαρχία της οικονομίας επί του κοινωνικού βίου που ως αποτέλεσμα έχει την αλλοτροίωση του θεατή από το αντικείμενο της αναπαράστασης και την κοινωνική του αδράνεια, αφού ο θεατής δεν συμμετέχει σε αυτό αλλά το εξαντλεί και το καταναλώνει. Το θέαμα λοιπόν ως η εικονική πρόκληση των συναισθημάτων του χρήστη, ως ένα βίωμα, αποτελεί την πολιτσμική έκφραση της αντίληψης των κοινωνιών για το ρόλο που διαδραματίζει η φύση στη σύγχρονη πόλη. Ερμηνεύοντας τη φύση ως θέαμα στη σύγρχονη εποχή και επικαλούμενοι τους σχολιασμούς του Guy Debord Στην Κοινωνία του θεάματος, θα επιμείνουμε περισσότερο στην διπλή σχέση που κρύβει η έννοια του θεάματος. Η ερμηνεία του θεάματος «επεξηγεί έκδηλα φαινόμενα και τα ενοποιεί με αυτά της κοινωνίας». Αυτό σημαίνει [25] Δ. Γαβριλάκη, Διάλεξη: Η παραγωγή του αστικού πρασίνου. παραθέτοντας σύμπτυξη του κειμένου:ʻο (κοινωνικός) χώρος είναι (κοινωνικό) προϊόν! [ ] αλλά πώς αυτό συγκαλύπτεται; Η απάντηση είναι: μέσω μιας διπλής ψευδαίσθησης, η μία πλευρά της οποίας αναφέρεται, ενισχύει και κρύβεται πίσω από την άλλη. Η πρώτη πλευρά είναι η ψευδαίσθηση της διαφάνειας (the illusion of transparency), στην οποία ο σχεδιασμός λειτουργεί μεσολαβητικά- δημιουργώντας μια αθώα όψη του κόσμου, απαλλαγμένη από παγίδες ή κρυφούς χώρους. Η δεύτερη είναι η ψευδαίσθηση του πραγματικού, της αδιαφάνειας (the illusion of opacity), η ψευδαίσθηση της φυσικής απλότητας- το προϊόν μιας αφελούς νοοτροπίας εδώ και καιρό απορριφθείσας από τους φιλοσόφους λόγω της προσκόλλησης της στην ʻφυσικότηταʼ, την ʻουσιαστικότηταʼ. Η. Lefebvre, Η παραγωγή του Χώρου, 1991, σελ [26] G. Debord, Η κοινωνία του θεάματος, 1986, σελ.131 [27] «Το θέαμα δεν επιθυμεί τπτ άλλο παρά να καταλήξει στον εαυτό του» G. Debord, Η κοινωνία του θεάματος,1986, σελ.17

20 20 _Βιβλιογραφία _Debord Guy, Η κοινωνία του θεάματος, Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2000 _Guattari Felix, Οι τρεις οικολογίες, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1991 _Lefebvre Ηenry, Δικαίωμα στην Πόλη, Χώρος και Πολιτική, Εκδόσεις Κουκίδα, Αθήνα 2007 _Lynch Kevin, The Image of the city, MA: The Technology Press, Cambridge 1960 _Simmel Georg, Ritter Joachim, Gombrich Ernst, Το τοπίο, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2004 _Αραβαντινός Αθανάσιος, Υπαίθριοι χώροι στην πόλη, Κεντρική Βιβλιοθήκη Ε.Μ.Π., Αθήνα 1988 _Καλβίνο Ιταλό, Οι αόρατες πόλεις, εκδόσεις Καστανιώτη, 2004 _Λαββάς Γ.Π., 19ος-20ος αιώνας Σύντομη Ιστορία της αρχιτεκτονικής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1986 _Μιχελής Π. Α., Η αρχιτεκτονική ως τέχνη, Ίδρυμα Παναγιώτη και Έφης Μιχελή, Αθήνα 1940 _Τουρνικιώτης Παναγιώτης, Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή, Εκδόσεις FUTURA, Αθήνα 2006