Πολλοί παράγοντες μπορούν να. αυξήσουν τον κίνδυνο καρδιοπάθειας. και εγκεφαλικού επεισοδίου. Ο HIV είναι. ένας από αυτούς. Ο HIV ΚΑΙ Η ΚΑΡΔΙΑ ΜΑΣ

Transcript

1 Ο HIV ΚΑΙ Η ΚΑΡΔΙΑ ΜΑΣ Πολλοί παράγοντες μπορούν να αυξήσουν τον κίνδυνο καρδιοπάθειας και εγκεφαλικού επεισοδίου. Ο HIV είναι ένας από αυτούς.

2 Ποια είναι η Σύνθεση Είμαστε μια ομάδα ακτιβιστών, άλλοι οροθετικοί άλλοι όχι. Ένας από τους βασικούς στόχους μας είναι να αποκτήσουν όσοι έχουν διαγνωστεί θετικοί στον HIV τα απαραίτητα εφόδια για να συμμετέχουν ενεργά στις αποφάσεις που αφορούν την υγεία τους, ώστε να εξασφαλίσουν την καλύτερη δυνατή ποιότητα ζωής και να αντιμετωπίσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Όλοι μπορούμε να κάνουμε κάτι ενάντια στο AIDS, είτε είμαστε οροθετικοί είτε όχι. Το AIDS δεν είναι καταδίκη. Είναι πρόκληση για να προχωρήσουμε. Το είναι ο πληρέστερος δικτυακός χώρος στα ελληνικά για θέματα που αφορούν τον HIV και τη σεξουαλική υγεία, από τη σκοπιά των ασθενών. Το είναι έργο του μη κερδοσκοπικού σωματείου Σύνθεση. Στόχος της Σύνθεσης είναι να προσφέρει έγκυρη ενημέρωση με τρόπο κατανοητό αλλά συγχρόνως αποτελεσματικό και δυναμικό. Η Σύνθεση εκδίδει ενημερωτικά φυλλάδια και το περιοδικό 10%. Στις στήλες υγείας του 10% θα ενημερωθείτε για πολλά θέματα υγείας όπως: πρωκτικό και στοματικό σεξ, κονδυλώματα, σύφιλη, ηπατίτιδες κ.ά. 2

3 O HIV και το σώμα μας Τα φυλλάδια αυτής της σειράς συγγράφτηκαν από ανεξάρτητους θεραπευτές και εκπαιδευτές σε συνεργασία με τους εθελοντές της Σύνθεσης. Τα φυλλάδια έχουν σχεδιαστεί για να σας βοηθήσουν να κατανοήσετε τον τρόπο που ο HIV και οι αντιρετροϊικές θεραπείες επιδρούν στην υγεία σας. Στόχος τους είναι να σας βοηθήσουν πρώτον να συζητήσετε τα θέματα που σας απασχολούν με τον/τη γιατρό που σας παρακολουθεί και δεύτερον να σας παράσχουν πληροφορίες που θα σας βοηθήσουν να κάνετε ενημερωμένες επιλογές για το ποιες θεραπείες μπορείτε να πάρετε. Αν έχετε οποιαδήποτε απορία σχετικά με την υγεία της καρδιάς σας λόγω αυξημένης χοληστερίνης ή αν ανησυχείτε για τις επιπτώσεις της αντιρετροϊικής θεραπείας στο σώμα σας, πάντα να συμβουλεύεστε τον/τη γιατρό σας. Υπάρχουν λύσεις. Οι συμβουλές που παρέχονται σε αυτό το φυλλάδιο δεν επιδιώκουν να αντικαταστήσουν τις συζητήσεις σας με τον/τη γιατρό σας. 3

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Καρδιοπάθεια και εγκεφαλικό επεισόδιο Παράγοντες κινδύνου για καρδιοπάθεια 2. Τι είναι η χοληστερίνη; LDL χοληστερίνη HDL χοληστερίνη 3. Καρδιοπάθεια και HIV Μείωση του κινδύνου που διατρέχουμε 4. Μείωση του κινδύνου καρδιοπάθειας - Παρεμβάσεις στον τρόπο ζωής Διακοπή του καπνίσματος Διακοπή του καπνίσματος: ποια μέθοδος είναι αποτελεσματική; Υγιεινή διατροφή Σωματική άσκηση Διατήρηση φυσιολογικού βάρους 5. Μείωση του κινδύνου καρδιοπάθειας -Επιλογές που βασίζονται σε φάρμακα Φάρμακα που μειώνουν τα λιπίδια στο αίμα Φάρμακα που μειώνουν την αρτηριακή πίεση Φάρμακα για τον HIV 6. Υπολογισμός του κινδύνου που διατρέχουμε Παράδειγμα 1 Ο Μάρκος Παράδειγμα 2 Η Μαίρη 7. Περίληψη 4

5 Καρδιοπάθεια και εγκεφαλικό επεισόδιο Η στεφανιαία νόσος είναι μια σοβαρή ασθένεια, που εμφανίζεται όταν έχουν βουλώσει τα αγγεία της καρδιάς και επομένως η καρδιά δεν οξυγονώνεται καλά για να λειτουργήσει κανονικά (η ίδια η καρδιά χρειάζεται αίμα για να λειτουργήσει). Η παροχή οξυγόνου στην καρδιά περιορίζεται επειδή συσσωρεύεται λίπος στα τοιχώματα των αγγείων που μεταφέρουν το αίμα στην καρδιά. Καθώς περνά ο καιρός, το λίπος που μαζεύεται στα αγγεία μπορεί να ξεκολλήσει από το τοίχωμα του αγγείου και να δημιουργήσει θρόμβο. Με την κυκλοφορία ο θρόμβος μεταφέρεται σε μικρότερα αγγεία και τα βουλώνει. Έτσι μπορεί να προκαλέσει καρδιακή προσβολή (έμφραγμα) ή εγκεφαλικό επεισόδιο, εάν ο θρόμβος εμποδίσει το αίμα να πάει στον εγκέφαλο. Η εναπόθεση λίπους στα αιμοφόρα αγγεία ονομάζεται αρτηριοσκλήρωση. Είναι κάτι που συμβαίνει αργά αργά και προκαλείται όταν έχουμε υψηλά λιπίδια στο αίμα, ιδιαίτερα ένα είδος λιπιδίου που ονομάζεται χοληστερίνη. Η καρδιοπάθεια είναι η συνηθέστερη αιτία πρόωρων θανάτων στην Ελλάδα και σκοτώνει περίπου ανθρώπους κάθε χρόνο. Ένας στους δύο θανάτους στην Ελλάδα οφείλεται σε καρδιαγγειακές νόσους. Όπως πολλές ασθένειες, έτσι και η καρδιοπάθεια πλήττει ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες περισσότερο από άλλες. Κάποιοι είμαστε πιο ευάλωτοι στην καρδιοπάθεια λόγω κοινωνικών και γενετικών παραγόντων. Ωστόσο σημαντικό ρόλο στο πόσο κινδυνεύουμε παίζει ο τρόπος ζωής μας. Ποιοι είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες κινδύνου για καρδιοπάθεια που επηρεάζουν τον γενικό πληθυσμό; Θα τους βρείτε στον παρακάτω πίνακα. Όσον αφορά τους οροθετικούς, οι παράγοντες κινδύνου αναλύονται στην επόμενη ενότητα. Όσους περισσότερους παράγοντες κινδύνου συγκεντρώνετε, τόσο μεγαλύτερο κίνδυνο διατρέχετε να εμφανίσετε καρδιοπάθεια. Αντίθετα, αν μειώσετε τους παράγοντες κινδύνου, μειώνετε σημαντικά και τον κίνδυνο που διατρέχετε. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΓΙΑ ΚΑΡΔΙΟΠΑΘΕΙΑ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΠΟΥ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΑΠΟΦΥΓΕΤΕ Γήρανση Οικογενειακό ιστορικό εμφάνισης καρδιοπάθειας σε μικρή ηλικία Προϋπάρχουσα καρδιοπάθεια Διαβήτης ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΠΟΥ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΑΠΟΦΥΓΕΤΕ Κάπνισμα Ανθυγιεινή διατροφή Έλλειψη σωματικής άσκησης Σωματικό βάρος πάνω από το φυσιολογικό Υπέρταση 5

6 Τι είναι η χοληστερίνη; Η χοληστερίνη είναι μια λιπαρή ουσία που παράγεται στον οργανισμό μας από το ζωικό λίπος που καταναλώνουμε μέσω των τροφών. Η υπερβολική ποσότητα χοληστερίνης στο αίμα αυξάνει τον κίνδυνο καρδιοπάθειας. Τα επίπεδα της ολικής χοληστερίνης στο αίμα πρέπει να διατηρούνται κάτω από 190 mg/dl. Οι δύο βασικές μορφές της χοληστερίνης είναι οι εξής: LDL χοληστερίνη Η «κακή» χοληστερίνη. Είναι μια πρωτεΐνη, η οποία μεταφέρει τη χοληστερίνη από το συκώτι στα κύτταρα του σώματος. Τα επίπεδα της LDL χοληστερίνης στο αίμα πρέπει να διατηρούνται κάτω από 115 mg/dl. HDL χοληστερίνη Η «καλή» χοληστερίνη. Είναι μια πρωτεΐνη, η οποία επιστρέφει το περίσσευμα χοληστερίνης στο συκώτι. Αφαιρεί δηλαδή το περίσσευμα λίπους από τον οργανισμό μας, αποτρέποντας την απόφραξη των αρτηριών και των φλεβών. Είναι καλό να έχουμε υψηλή καλή χοληστερίνη. Τα επίπεδα της HDL χοληστερίνης στο αίμα πρέπει να διατηρούνται πάνω από 40 mg/dl. Η HDL βοηθά στην απομάκρυνση της χοληστερίνης από τον οργανισμό μας Η LDL μεταφέρει χοληστερίνη στα κύτταρα του οργανισμού μας Τα τριγλυκερίδια είναι άλλη μια λιπαρή ουσία που βρίσκεται στο αίμα. Τα υψηλά τριγλυκερίδια αυξάνουν τον κίνδυνο καρδιοπάθειας. Το επίπεδο των τριγλυκεριδίων στο αίμα πρέπει να διατηρείται κάτω από 180 mg/dl. 6

7 Καρδιοπάθεια και HIV Οι οροθετικοί πρέπει οπωσδήποτε να παρακολουθούμε με μεγάλη προσοχή πόσο κινδυνεύουμε να πάθουμε καρδιοπάθεια, για συγκεκριμένους λόγους. Είναι γνωστό εδώ και καιρό ότι οι άνθρωποι με HIV ενδέχεται να έχουν παθολογικά επίπεδα λιπιδίων στο αίμα. Δύο από αυτά τα λιπίδια, η χοληστερίνη και τα τριγλυκερίδια, παίζουν ρόλο στο να εμφανίσουμε καρδιοπάθεια. Χάρη στη συνδυαστική θεραπεία (HAART ή θεραπεία κοκτέιλ), οι οροθετικοί ζούμε πολύ περισσότερο. Ωστόσο έχουν αυξηθεί τα κρούσματα καρδιοπάθειας. Αυτό οφείλεται στην αλληλεπίδραση τριών βασικών παραγόντων: Οι σύγχρονες θεραπείες κατά του HIV έχουν παρατείνει τη ζωή των οροθετικών, με αποτέλεσμα τώρα πλέον οι οροθετικοί να αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας που είναι συνηθισμένα σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας (όπως η καρδιοπάθεια). Οι παράγοντες κινδύνου για καρδιοπάθεια είναι πιο συχνοί σε οροθετικούς σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό. Είναι αποδεδειγμένο ότι ορισμένες αντιρετροϊικές θεραπείες προκαλούν αύξηση των λιπιδίων στο αίμα, άρα αυξάνουν τον κίνδυνο για αρτηριοσκλήρωση. Διάφορες επιστημονικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι οι αντιρετροϊικές θεραπείες αυξάνουν τον κίνδυνο για καρδιοπάθεια. Ωστόσο, το να μην πάρουμε φάρμακα κατά του HIV είναι σαφώς πολύ πιο επικίνδυνο για την υγεία μας. Εξάλλου, ο κίνδυνος να πάθουμε καρδιοπάθεια εξαιτίας των αντιρετροϊικών φαρμάκων μπορεί να μειωθεί και με άλλες παρεμβάσεις. Αντιθέτως, τα αντιρετροϊικά φάρμακα τα χρειαζόμαστε οπωσδήποτε, αλλιώς κινδυνεύουμε σοβαρά να εμφανίσουμε AIDS, να αρρωστήσουμε βαριά και να πεθάνουμε. 7

8 Με άλλα λόγια, αν ζυγίσουμε από τη μία πλευρά τον κίνδυνο καρδιοπάθειας παίρνοντας φάρμακα και από την άλλη πλευρά τον κίνδυνο εμφάνισης AIDS μην παίρνοντας φάρμακα, το δεύτερο είναι σαφώς πιο επικίνδυνο. Ενδεχομένως, αυτή η ισορροπία ν αλλάξει μακροπρόθεσμα, ανάλογα με τις επιστημονικές έρευνες που γίνονται συνεχώς. Είναι σίγουρο ότι όσο μεγαλύτερο διάστημα παίρνουμε αντιρετροϊική θεραπεία τόσο περισσότερο αυξάνεται ο κίνδυνος να πάθουμε καρδιοπάθεια, εγκεφαλικό επεισόδιο ή άλλες σχετικές παθήσεις. Ωστόσο, το να μην παίρνουμε αντιρετροϊική αγωγή δεν είναι λύση. Ευτυχώς, υπάρχουν λύσεις για να μειώσουμε τον κίνδυνο για εμφάνιση καρδιοπάθειας. Μείωση του κινδύνου που διατρέχουμε Επειδή είναι βέβαιο ότι η αντιρετροϊική αγωγή αυξάνει τον κίνδυνο να εμφανιστεί καρδιοπάθεια, είναι απολύτως απαραίτητο ως οροθετικοί: να ελέγχουμε τακτικά πόσο αυξημένος είναι αυτός ο κίνδυνος κάνοντας εξετάσεις αν ο κίνδυνος είναι μεγάλος λόγω αύξησης των λιπιδίων, να συνεννοηθούμε με τον/τη γιατρό μας για το πώς μπορούμε τον μειώσουμε, αντιμετωπίζοντας τους άλλους παράγοντες κινδύνου ή παίρνοντας ειδική αγωγή. Κάνοντας τακτικά (τουλάχιστον μία φορά κάθε έξι μήνες) ειδική εξέταση αίματος, βλέπουμε σε τι επίπεδα είναι τα λιπίδια, η χοληστερίνη και τα τριγλυκερίδιά μας. Αν παραμένουν συνεχώς υψηλά σε συνεχόμενες εξετάσεις, πρέπει οπωσδήποτε να συζητήσουμε με τον/τη γιατρό μας για το πώς μπορούμε να τα κατεβάσουμε. Υπάρχουν λύσεις; Ναι. Υπάρχουν λύσεις για να αντιμετωπίσουμε τα αυξημένα λιπίδια. Οι λύσεις ποικίλουν ως προς την αποτελεσματικότητά τους ανάλογα με το κάθε άτομο. Οι λύσεις περιλαμβάνουν πράγματα που μπορούμε να κάνουμε μόνοι μας βελτιώνοντας τον τρόπο ζωής μας (σελ. 9-17) και πράγματα που μπορούμε να κάνουμε με τον/τη γιατρό μας (σελ ): Μείωση ή διακοπή του καπνίσματος Σωματική άσκηση Αλλαγές στη διατροφή Χορήγηση ειδικών φαρμάκων Αλλαγή αντιρετροϊικής θεραπείας 8

9 Μείωση του κινδύνου καρδιοπάθειας Παρεμβάσεις στον τρόπο ζωής Διακοπή ή μείωση του καπνίσματος Είναι 100% σίγουρο ότι το κάπνισμα αυξάνει πάρα πολύ τον κίνδυνο να πάθει ένας άνθρωπος καρδιοπάθεια, άσχετα με τους υπόλοιπους παράγοντες στη ζωή του. Εάν το κάπνισμα συνδυάζεται και με άλλους επιβαρυντικούς παράγοντες (οικογενειακό ιστορικό, κακή διατροφή, αντιρετροϊικά φάρμακα), ο κίνδυνος αυξάνεται ακόμα περισσότερο. Τέσσερις στους δέκα Έλληνες καπνίζουν. Κάθε χρόνο πεθαίνουν Έλληνες και Ελληνίδες από το κάπνισμα. Εάν είστε οροθετικός, παίρνετε αντιρετροϊικά φάρμακα και καπνίζετε, κινδυνεύετε πολύ περισσότερο να εμφανίσετε καρδιοπάθεια και να πάθετε έμφραγμα ή εγκεφαλικό, ακόμα και αν είστε σχετικά νέος. Το να κόψετε ή έστω να μειώσετε το κάπνισμα δεν θα εξαλείψει τον κίνδυνο να εμφανίσετε καρδιοπάθεια, αλλά θα τον μειώσει σε πολύ σημαντικό βαθμό. Πολλοί άνθρωποι που διακόπτουν το κάπνισμα κάνουν αρκετές προσπάθειες μέχρι να το κόψουν οριστικά και, όπως δείχνει ο Πίνακας 2, αυτοί που αναζητούν βοήθεια έχουν περισσότερες πιθανότητες να πετύχουν τον στόχο τους από όσους προσπαθούν να το κόψουν χωρίς υποστήριξη. Αν σε εξετάσεις αίματος βλέπουμε ότι τα λιπίδια, η χοληστερίνη και τα τριγλυκερίδιά μας παραμένουν συνεχώς υψηλά, πρέπει οπωσδήποτε να συζητήσουμε με τον/τη γιατρό μας για το πώς μπορούμε να τα κατεβάσουμε. 9

10 Παρέμβαση Χωρίς καμία βοήθεια Βασικές συμβουλές από γιατρό Συμβουλές από ειδικό σύμβουλο Θεραπεία υποκατάστασης της νικοτίνης, π.χ. διαδερμικά αυτοκόλλητα, τσίχλες* Φαρμακευτική θεραπεία με βουπροπιόνη** Σωματική άσκηση Υπνοθεραπεία Βελονισμός Αποτελεσματικότητα 4 στους 100 ανθρώπους κόβουν το κάπνισμα για τουλάχιστον 1 χρόνο 6 στους 100 ανθρώπους κόβουν το κάπνισμα για τουλάχιστον 1 χρόνο 13 στους 100 ανθρώπους κόβουν το κάπνισμα για διάστημα από 6 μήνες έως 1 χρόνο 20 στους 100 ανθρώπους κόβουν το κάπνισμα για τουλάχιστον 1 χρόνο Διπλάσια πιθανότητα διακοπής του καπνίσματος για τουλάχιστον 1 χρόνο απ ό,τι χωρίς τη λήψη της θεραπείας Μπορεί να σας βοηθήσει να κόψετε το κάπνισμα, αλλά δεν έχει αποδειχτεί επαρκώς η συμβολή της Δεν υπάρχουν στοιχεία ότι είναι πιο αποτελεσματική από το να επισκεφτείτε γιατρό ή άλλον ειδικό Δεν έχει αποδειχτεί η αποτελεσματικότητά του * Αν καπνίζετε περισσότερα από 10 τσιγάρα την ημέρα. ** Φάρμακο που χορηγείται μόνο με ιατρική συνταγή. Μπορεί να προκαλέσει παρενέργειες, συμπεριλαμβανομένων σπασμών. Ζητείστε ιατρική συμβουλή από πνευμονολόγο. 10

11 Σωματική άσκηση Η τακτική σωματική άσκηση ωφελεί την υγεία με πάρα πολλούς τρόπους. Μας απαλλάσσει από το άγχος και την κούραση, μας φτιάχνει τη διάθεση επειδή όταν γυμναζόμαστε εκλύονται ενδορφίνες και μας τονώνει την αυτοπεποίθηση, καθώς βελτιώνεται η σιλουέτα μας. Το κυριότερο όμως είναι ότι βελτιώνει την υγεία μας και μειώνει τον κίνδυνο για καρδιοπάθεια. Η σωματική άσκηση σε τακτική βάση μειώνει στο μισό τον κίνδυνο καρδιοπάθειας! Ταυτόχρονα μειώνει την αρτηριακή πίεση και αυξάνει την καλή HDL χοληστερίνη. Επίσης, μειώνει τον κίνδυνο να αναπτύξουμε διαβήτη ενώ, αν είμαστε ήδη διαβητικοί, μας βοηθά να τον ελέγξουμε. Σε συνδυασμό με τη σωστή διατροφή, η άσκηση παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στον έλεγχο του βάρους μας αλλά και την αποφυγή ή βελτίωση της λιποδυστροφίας. Το να γυμναζόμαστε έστω και λίγο είναι προτιμότερο από το να μη γυμναζόμαστε καθόλου. Ωστόσο, εάν πάσχουμε από καρδιοπάθεια, πρέπει να έχουμε σαν στόχο να κάνουμε 30 λεπτά αεροβικής γυμναστικής τουλάχιστον πέντε ημέρες την εβδομάδα. Μπορούμε να κάνουμε τη γυμναστική με διαλείμματα, αν το τριαντάλεπτο μας πέφτει πολύ. Τι γυμναστική μπορούμε να κάνουμε; Τρέξιμο, ποδηλασία, κολύμβηση ή γυμναστήριο. Πάντως, η ιδανική επιλογή, καθώς χρειάζεται μόνο μέτρια προσπάθεια, είναι το ζωηρό περπάτημα αρκετά γρήγορο για να λαχανιάσουμε λίγο αλλά να εξακολουθούμε να μπορούμε να μιλάμε. Εάν δεν έχουμε γυμναστεί για κάποιο διάστημα, πρέπει να ξεκινήσουμε τη γυμναστική σταδιακά. Εάν πάσχουμε από καρδιοπάθεια πρέπει πρώτα να συμβουλευτούμε το/τη γιατρό μας, ώστε να γυμναζόμαστε με ασφάλεια. Σε μια έρευνα στην οποία συμμετείχαν έξι οροθετικοί, κατάφεραν να μειώσουν τη χοληστερίνη κατά 18% και τα τριγλυκερίδια κατά 25% ακολουθώντας ένα πρόγραμμα γυμναστικής 10 εβδομάδων που περιλάμβανε 90 λεπτά γυμναστηρίου τρεις φορές την εβδομάδα (20 λεπτά ποδήλατο συν 60 λεπτά βάρη). Σε άλλη έρευνα, δεκαοκτώ οροθετικοί άντρες κατέβασαν τα τριγλυκερίδιά τους κατά 27% αλλά όχι και τη χοληστερίνη τους, ακολουθώντας ένα πρόγραμμα ασκήσεων με βάρη διάρκειας 16 εβδομάδων (τέσσερις προπονήσεις την εβδομάδα διάρκειας 90 λεπτών). 11

12 Το τι τρώμε παίζει ρόλο στο πόσο επιβαρύνουμε τον οργανισμό μας με κακή χοληστερίνη. Τρώγοντας πιο υγιεινά μπορούμε να μειώσουμε τα επίπεδα της επικίνδυνης LDL χοληστερίνης. Εάν έχουμε υψηλή χοληστερίνη, ο γιατρός πρώτα θα μας συστήσει να αλλάξουμε τη διατροφή μας και ύστερα μπορεί να μας χορηγήσει άλλα είδη θεραπείας. Υγιεινή διατροφή Βασικά, στόχος μας είναι να μειώσουμε τα κορεσμένα και τρανς λιπαρά που καταναλώνουμε και να τα αντικαταστήσουμε με μονοακόρεστα ή πολυακόρεστα λιπαρά. «Κακά» λιπαρά περιέχουν τα γαλακτοκομικά προϊόντα, το κρέας, τα προϊόντα κρέατος και το βούτυρο. Αν μειώσουμε το κρέας, τα βούτυρα και τα γλυκά και παράλληλα αυξήσουμε τα ψάρια, Τι σημαίνει υγιεινή διατροφή: Υγιεινή διατροφή δεν σημαίνει ούτε δίαιτα ούτε πείνα ούτε άνοστο φαγητό. Σημαίνει μείωση των λιπαρών τροφών (που περιέχουν ζωικό λίπος), τόσο σε ποσότητα όσο και σε συχνότητα. Επίσης σημαίνει την αύξηση των υγιεινών τροφών, όπως ψάρια, λαχανικά και φρούτα. λαχανικά και φρούτα, βελτιώνουμε τη διατροφή μας, χωρίς μεγάλο κόπο ή στερήσεις. Για να βελτιώσουμε τη διατροφή μας, το καλύτερο είναι να απευθυνθούμε σε διατροφολόγο που έχει ειδικότητα στους οροθετικούς, αλλά αυτό είναι δύσκολο στην Ελλάδα. Πάντως, και για τους οροθετικούς ισχύουν λίγο 12

13 πολύ οι ίδιες οδηγίες για την υγιεινή διατροφή που ισχύουν για όλους. Σε μια μελέτη στην οποία συμμετείχαν οροθετικοί εθελοντές, μια διατροφή χαμηλή σε λιπαρά για έξι μήνες μείωσε τη χοληστερίνη τους κατά 10% και τα τριγλυκερίδιά τους κατά 23%, αν και οι περισσότεροι συμμετέχοντες δεν μπόρεσαν να τηρήσουν πιστά το πρόγραμμα διατροφής. Βασικές συμβουλές: Τρώμε πέντε φρούτα ή λαχανικά την ημέρα. Προτιμάμε τρόφιμα ολικής άλεσης, π.χ. μαύρο ψωμί, ρύζι, ζυμαρικά ολικής άλεσης αντί για επεξεργασμένα σιτηρά και σάκχαρα (επιδόρπια, κρουασάν, γλυκά, πάστες, μπισκότα κτλ). Περιορίζουμε τους επεξεργασμένους υδατάνθρακες όπως μπισκότα, τούρτες και αναψυκτικά. Προτιμάμε φυτικά έλαια όπως ελαιόλαδο ή ηλιέλαιο αντί για βούτυρο ή ζωικά λίπη. Προτιμάμε προϊόντα με χαμηλά ή καθόλου λιπαρά. Περιορίζουμε την κατανάλωση κρέατος. Αφαιρούμε το ορατό περιττό λίπος από το κρέας πριν από το μαγείρεμα. Αντικαθιστούμε το κόκκινο κρέας με πουλερικά, ψάρια, όσπρια ή σόγια. Έχει αποδειχτεί ότι τα συμπληρώματα ιχθυελαίου μειώνουν τα υψηλά επίπεδα τριγλυκεριδίων στους οροθετικούς. Αν ήδη έχουμε υποστεί καρδιακή προσβολή, η κατανάλωση ψαριών ή τα συμπληρώματα ιχθυελαίου μπορεί να μειώσουν τον κίνδυνο να πεθάνουμε από νέα καρδιακή προσβολή. Αυτό σημαίνει να τρώμε δύο ή τρεις μερίδες την εβδομάδα σολομό, ρέγκα, σκουμπρί, σαρδέλα ή πέστροφα ή να παίρνουμε καθημερινά συμπλήρωμα ιχθυελαίου. 13

14 Διατήρηση φυσιολογικού σωματικού βάρους Το υπερβολικό βάρος προκαλεί πολλά προβλήματα υγείας. Ένα από τα πιο σοβαρά είναι η καρδιοπάθεια. Το να διατηρούμε το βάρος μας σε φυσιολογικά επίπεδα μας κρατάει υγιείς και μειώνει τον κίνδυνο να πάθουμε έμφραγμα ή εγκεφαλικό. Είμαστε υπέρβαροι, παχύσαρκοι ή κανονικοί; Οι όροι «υπέρβαρος» και «παχύσαρκος» σημαίνουν συγκεκριμένα πράγματα και ο ορισμός τους βασίζεται σε έναν απλό υπολογισμό που ονομάζεται δείκτης μάζας σώματος ή ΔΜΣ. Για να υπολογίσουμε τον δικό μας δείκτη μάζας σώματος, διαιρούμε το βάρος μας με το τετράγωνο του ύψους μας ΔΜΣ = Βάρος (kg) 2 Ύψος (m) Για παράδειγμα ένας άνθρωπος με ύψος 1,75m και βάρος 70 κιλά θα έχει Δείκτη Μάζας Σώματος: ΔΜΣ = 70 1,75 x 1,75 = 22,8 Ο δείκτης μάζας σώματος δείχνει αν έχουμε φυσιολογικό βάρος, αν είμαστε λιποβαρείς, υπέρβαροι ή παχύσαρκοι (πολύ υπέρβαροι), όπως φαίνεται στον Πίνακα. 14

15 Δείκτης Μάζας Σώματος Κίνδυνος καρδιοπάθειας, υψηλής αρτηριακής πίεσης, διαβήτη ανάλογα με την περιφέρεια μέσης Φυσιολογικό βάρος* Κάτω από 18,5 18,5 έως 24,9 Άνδρες: 102 cm ή μικρότερη περιφέρεια Γυναίκες: 88 cm ή μικρότερη περιφέρεια Άνδρες: Πάνω από 102 cm Γυναίκες: Πάνω από 88 cm Υπέρβαρος 25,0 έως 29,9 Αυξημένος Υψηλός Παχύσαρκος 30,0 έως 34,9 Υψηλός Πολύ υψηλός Παχύσαρκος 35,0 έως 39,9 Πολύ υψηλός Πολύ υψηλός Εξαιρετικά παχύσαρκος Πάνω από 40,0 Εξαιρετικά υψηλός Εξαιρετικά υψηλός * Η αυξημένη περιφέρεια μέσης μπορεί να αποτελεί δείκτη αυξημένου κινδύνου για την υγεία ακόμα και όταν το βάρος είναι φυσιολογικό. 15

16 Η περιφέρεια της μέσης μας αποτελεί έναν ακόμα δείκτη για μάθουμε τι κίνδυνο διατρέχουμε να αναπτύξουμε σοβαρά προβλήματα υγείας, ιδιαίτερα αν είμαστε υπέρβαροι. Ο προηγούμενος πίνακας δείχνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιοπάθειας, υψηλής αρτηριακής πίεσης ή διαβήτη ανάλογα με τον δείκτη μάζας σώματος και την περιφέρεια μέσης. Ισχύουν όλα αυτά για μένα που είμαι οροθετικός; Αυτές οι μετρήσεις μπορεί να είναι λιγότερο χρήσιμες όταν πρόκειται για οροθετικούς, διότι σε όσους έχουν HIV το βάρος, η γραμμή του σώματος και η κατανομή του σωματικού λίπους μπορεί να ακολουθούν διαφορετικά μοντέλα από αυτά του γενικού πληθυσμού. Η λοίμωξη από τον HIV μπορεί να προκαλέσει σταδιακή απώλεια βάρους (απώλεια σωματικού λίπους και μυϊκής μάζας), ενώ οι αντιρετροϊικές θεραπείες για τον HIV μπορούν να προκαλέσουν ασυνήθιστες αλλαγές στο σώμα μας, όπως συσσώρευση σωματικού λίπους στην κοιλιά, απώλεια λίπους από τα μπράτσα, τα πόδια, τα οπίσθια ή το πρόσωπο, τη λεγόμενη λιποδυστροφία. Όσοι έχουμε HIV, είναι πολύ σημαντικό να διατηρούμε το φυσιολογικό βάρος μας, είτε παίρνουμε αγωγή είτε όχι. Το να χάσουμε βάρος ανεξήγητα συνδέεται με προβλήματα υγείας και είναι ένδειξη ότι ίσως συμβαίνει κάτι σοβαρό. Γι αυτό εάν διαπιστώνουμε ότι χάνουμε βάρος χωρίς λόγο (π.χ. δίαιτα), πρέπει να μιλήσουμε άμεσα με τον/τη γιατρό μας. Αν πρέπει να χάσουμε βάρος και κάνουμε δίαιτα, είναι καλύτερο να χάνουμε βάρος σταδιακά, με ρυθμό μισού ή ενός κιλού την εβδομάδα. Για υπέρβαρα ή παχύσαρκα άτομα, ένα τυπικό πρόγραμμα απώλειας βάρους περιλαμβάνει: Μείωση των θερμίδων που καταναλώνουμε κάθε μέρα κατά 500 με θερμίδες. Μείωση των λιπαρών τροφών και αύξηση των λαχανικών και των φρούτων. Τακτική σωματική άσκηση για 30 λεπτά την ημέρα τις περισσότερες ημέρες της εβδομάδας και τουλάχιστον 3 φορές την εβδομάδα. 16

17 Σίγουρα μπορούμε να μειώσουμε τον κίνδυνο καρδιοπάθειας αλλάζοντας τον τρόπο που τρεφόμαστε, το πόσο γυμναζόμαστε και κόβοντας το κάπνισμα. Μερικές φορές όμως αυτές οι αλλαγές δεν αρκούν, ειδικά για τους ανθρώπους που έχουν HIV και παίρνουν φάρμακα. Οι οροθετικοί που πάσχουν από λιποδυστροφία (αλλαγή κατανομής λίπους στο σώμα και μεταβολικές διαταραχές) μπορεί να συνεχίσουν να έχουν αυξημένα λιπίδια, παρότι γυμνάζονται, τρέφονται καλά ή δεν καπνίζουν. Σε τέτοιες περιπτώσεις χρειάζεται άλλη αντιμετώπιση, γιατί ο κίνδυνος καρδιοπάθειας παραμένει. Αν σε συνεχόμενες εξετάσεις, βλέπετε ότι τα τριγλυκερίδια, τα λιπίδια και η χοληστερίνη σας παραμένουν υψηλά, παρότι έχετε βελτιώσει τη διατροφή σας και κάνετε γυμναστική, πρέπει να μιλήσετε οπωσδήποτε με τον/τη γιατρό σας, για να βρείτε άλλες λύσεις. Η πρώτη λύση που θα σας προτείνει ο γιατρός σας είναι φάρμακα που χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση ή την πρόληψη της καρδιοπάθειας. Τα φάρμακα αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και στα άτομα με HIV. 17

18 Μείωση του κινδύνου καρδιοπάθειας Επιλογές που βασίζονται σε φάρμακα Φάρμακα που μειώνουν τα λιπίδια στο αίμα Εάν έχουμε υψηλή χοληστερίνη στο αίμα, μια ομάδα φαρμάκων που ονομάζονται στατίνες μπορούν να μειώσουν κατά ένα τρίτο τον κίνδυνο να υποστούμε καρδιακή προσβολή ή εγκεφαλικό επεισόδιο. Εναλλακτική λύση είναι μια άλλη ομάδα φαρμάκων, οι φιμπράτες που έχουν μεγαλύτερη επίδραση στα επίπεδα των τριγλυκεριδίων απ ό,τι οι στατίνες. Για να μειωθούν τα τριγλυκερίδια, μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν διατροφικά συμπληρώματα με ιχθυέλαιο. Δεν είναι ακόμα γνωστό πώς επιδρούν μακροχρόνια οι στατίνες και οι φιμπράτες στους οροθετικούς. Οι έρευνες δείχνουν ότι ακόμα και με λήψη αυτών των φαρμάκων δεν πετυχαίνεται πάντα μείωση των τριγλυκεριδίων, των λιπιδίων και της χοληστερίνης σε όλους τους οροθετικούς. Επίσης, οι οροθετικοί δεν μπορούν να πάρουν ορισμένες στατίνες ταυτόχρονα με τα αντιρετροϊικά φάρμακα εξαιτίας των επιβλαβών αλληλεπιδράσεων μεταξύ αυτών των φαρμάκων. Η πραβαστατίνη και η ατορβαστατίνη θεωρούνται ασφαλέστερες επιλογές για τα άτομα που λαμβάνουν αντιρετροϊική θεραπεία. Η λοβαστατίνη και η σιμβαστατίνη, που πλέον διατίθενται χωρίς ιατρική συνταγή, ΔΕΝ πρέπει να λαμβάνονται μαζί με φάρμακα για τον HIV. Φάρμακα που μειώνουν την υπέρταση Η αρτηριακή πίεση εκφράζεται με δύο μετρήσεις. Η πρώτη ονομάζεται συστολική πίεση και δείχνει την πίεση που έχει το αίμα όταν φεύγει από την καρδιά. Η δεύτερη ονομάζεται διαστολική πίεση. Είναι η πίεση του αίματος όταν η καρδιά χαλαρώνει. Στην καθομιλουμένη, η πρώτη αντιστοιχεί σε αυτό που λέμε «μεγάλη πίεση» και η δεύτερη στη «μικρή πίεση». Εάν η μεγάλη μας πίεση είναι πάνω από 14 ή/και η μικρή πάνω από 9, τότε έχουμε υπέρταση. Μια έρευνα σε οροθετικούς έδειξε ότι η υπέρταση εμφανίζεται συχνότερα σε ανθρώπους που έχουν τους γνωστούς παράγοντες κινδύνου: το να είναι κάποιος άνδρας, παχύσαρκος και μεγάλος σε ηλικία. Σε αντίθεση με άλλες μελέτες, η συγκεκριμένη δεν βρήκε στοιχεία που να αποδεικνύουν άμεση σχέση μεταξύ της υπέρτασης και της χρήσης αντιρετροϊικών θεραπειών. Αν έχουμε υπέρταση, υπάρχουν πολλοί τρόποι να ελαττώσουμε την υψηλή αρτηριακή πίεση, όπως το να κόψουμε το κάπνισμα, να αλλάξουμε τη διατροφή μας, να χάσουμε βάρος, να κάνουμε γυμναστική και να μειώ- 18

19 σουμε το αλάτι. Η φαρμακευτική θεραπεία είναι αποτελεσματική μέθοδος για τη μείωση της υπέρτασης, αλλά όπως όλα τα φάρμακα μπορεί να έχει παρενέργειες. Το ποια φάρμακα είναι κατάλληλα για τον καθένα μας πιθανώς να εξαρτάται από την ηλικία μας και την εθνικότητά μας. Αντιρετροϊικά φάρμακα και καρδιοπάθεια Οι θεραπείες κατά του HIV φαίνεται να διαφέρουν ως προς την επίδρασή τους στη χοληστερίνη και στα άλλα λιπίδια του αίματος. Για παράδειγμα, ορισμένα φάρμακα προκαλούν μεγαλύτερες αυξήσεις των τριγλυκεριδίων, ενώ άλλα επιδρούν λιγότερο. Γι αυτό τον λόγο, οι γιατροί συνυπολογίζουν τους διάφορους κινδύνους όταν συνιστούν σε έναν οροθετικό ποιο φάρμακο πρέπει να πάρει. Ανάμεσα, λοιπόν, στα διάφορα κριτήρια για να διαλέξετε ποια αντιρετροϊικά θα πάρετε (π.χ. πόσα χάπια την ημέρα, ποιες παρενέργειες προκαλούν, τυχόν ανθεκτικότητα που ήδη έχετε), ένα ακόμα κριτήριο είναι κατά πόσο έχετε αυξημένο κίνδυνο καρδιοπάθειας. τους οροθετικούς Αν παίρνουμε την πρώτη μας συνδυαστική θεραπεία και έχουμε καταφέρει να θέσουμε τον HIV υπό έλεγχο (δηλαδή έχουμε αρνητικό ιικό φορτίο), τότε μπορούμε σχετικά εύκολα να αλλάξουμε ένα ή περισσότερα από τα φάρμακα του συνδυασμού που παίρνουμε, ώστε να μειωθούν τα λιπίδια στο αίμα μας. Αντιθέτως, αν έχουμε ήδη πάρει αρκετούς συνδυασμούς φαρμάκων και ειδικά αν κάποιοι έχουν αποτύχει (έχει εμφανιστεί ανθεκτικότητα), τότε η αλλαγή φαρμάκων είναι πιο πολύπλοκο ζήτημα. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να ζυγίσουμε τον κίνδυνο καρδιοπάθειας έναντι του κινδύνου να καταστρέψει ο HIV το ανοσοποιητικό μας σύστημα. Για ορισμένους οροθετικούς, ο κίνδυνος του HIV είναι σοβαρότερος από το ενδεχόμενο εμφάνισης καρδιοπάθειας. Αλλάζοντας θεραπεία Εάν εξακολουθούμε να έχουμε υψηλά τριγλυκερίδια και χοληστερίνη, παρότι έχουμε βελτιώσει τη διατροφή μας, κάνουμε γυμναστική και δεν μας βοηθούν ούτε οι φιμπράτες και οι στατίνες, ο/η γιατρός θα μας συστήσει να αλλάξουμε αντιρετροϊική αγωγή. Το να αλλάξουμε αντιρετροϊική αγωγή δεν είναι το ίδιο απλό για όλους 19

20 Υπολογισμός Πώς να υπολογίσω του κινδύνου τον κίνδυνο που διατρέχουμε που διατρέχω; Ο Μάρκος Ο Μάρκος είναι 42 ετών και οροθετικός εδώ και 8 χρόνια. Θα ξεκινήσει σύντομα αντιρετροϊική αγωγή, μιας και τα Τ4 έχουν αρχίσει να πέφτουν πολύ. Συζήτησε με τη γιατρό του ποιον συνδυασμό φαρμάκων είναι καλύτερο να πάρει, επειδή τα αντιρετροϊικά φάρμακα μπορεί να αυξήσουν τον κίνδυνο να εμφανίσει καρδιοπάθεια. Ο Μάρκος δεν πάσχει από καρδιοπάθεια ή διαβήτη. Καπνίζει 20 τσιγάρα την ημέρα και πάει γυμναστήριο 4 φορές την εβδομάδα για μία ώρα. Έχει ολική χοληστερίνη 250 και χοληστερίνη HDL 30. Η πίεση του είναι 13 η μεγάλη και 9 η μικρή. Ο επόμενος Πινακας δείχνει τον κίνδυνο που διατρέχει να πάθει καρδιακή προσβολή τα επόμενα δέκα χρόνια, με βάση τρία διαφορετικά σενάρια. Τα σενάρια δείχνουν τις αλλαγές που μπορεί να κάνει ο Μάρκος στον τρόπο ζωής του για να μειώσει τον κίνδυνο: Σενάριο 1: Ο Μάρκος δεν αλλάζει τίποτα στον τρόπο ζωής του. Σενάριο 2: Ο Μάρκος κόβει το κάπνισμα. Σενάριο 3: Αρχίζει διατροφή με χαμηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά και μειώνει τα επίπεδα χοληστερίνης κατά 10% ώστε να πέσει στο 225. Παράγοντας κινδύνου Σενάριο 1 Καμία αλλαγή Σενάριο 2 Διακοπή του καπνίσματος Σενάριο 3 Διατροφή με χαμηλά λιπαρά 20 Ηλικία Φύλο Άνδρας Άνδρας Άνδρας Ολική χοληστερίνη HDL χοληστερίνη Καπνιστής Ναι Όχι Ναι Μεγάλη πίεση Κίνδυνος καρδιακής προσβολής σε 10 έτη 21%* 5%** 16%*** * 21 στους 100 ανθρώπους με αυτούς τους παράγοντες κινδύνου θα πάθουν καρδιακή προσβολή τα επόμενα δέκα χρόνια. ** 5 στους 100 ανθρώπους με αυτούς τους παράγοντες κινδύνου θα πάθουν καρδιακή προσβολή τα επόμενα δέκα χρόνια. *** 16 στους 100 ανθρώπους με αυτούς τους παράγοντες κινδύνου θα πάθουν καρδιακή προσβολή τα επόμενα δέκα χρόνια.

21 Οι γιατροί υπολογίζουν τον κίνδυνο να εμφανίσουμε καρδιοπάθεια με βάση στατιστικά στοιχεία που έχουν συγκεντρωθεί από ερευνητικές μελέτες. Ένα παράδειγμα είναι η καρδιολογική μελέτη Framingham, η οποία χρησιμοποιείται για να προβλεφθεί ο κίνδυνος που διατρέχει ένας άνθρωπος να εμφανίσει καρδιοπάθεια σε περίοδο δέκα ετών. Μπορείτε να υπολογίσετε κατά προσέγγιση τον κίνδυνο που διατρέχετε, αρκεί να γνωρίζετε τα επίπεδα ολικής χοληστερίνης και HDL χοληστερίνης και την αρτηριακή σας πίεση στην ακόλουθη απλοποιημένη έκδοση της Framingham (στα αγγλικά) στη διεύθυνση: h t t p : / / h i n. n h l b i. n i h. g o v / a t p i i i / calculator.asp Η Μαίρη Η Μαίρη είναι 33 ετών και παίρνει αντιρετροϊική αγωγή εδώ και τρία χρόνια. Η πρώτη αγωγή που πήρε έθεσε υπό έλεγχο τον HIV, (ιικό φορτίο μη ανιχνεύσιμο), αλλά από την έναρξη της θεραπείας η χοληστερίνη της αυξήθηκε στο 300. Η Μαίρη και ο γιατρός της ανησυχούν καθώς το βάρος της Μαίρης είναι πολύ πιο πάνω από το φυσιολογικό. Η Μαίρη δεν καπνίζει και δεν πάσχει από καρδιοπάθεια ή διαβήτη. Το επίπεδο HDL χοληστερίνης είναι 25 και η πίεση της 14,5 η μεγάλη και 9 η μικρή. Ο επόμενος Πίνακας δείχνει τον κίνδυνο που διατρέχει η Μαίρη να πάθει καρδιακή προσβολή τα επόμενα δέκα χρόνια, με βάση τρία διαφορετικά σενάρια. Τα σενάρια δείχνουν τις αλλαγές που μπορεί να κάνει η Μαίρη στον τρόπο ζωής ή στα φάρμακα που παίρνει για να μειώσει τον κίνδυνο που διατρέχει: Σενάριο 1: Η Μαίρη δεν αλλάζει τίποτα. Σενάριο 2: Η Μαίρη αλλάζει την αντιρετροϊική αγωγή της, μειώνει την ολική χοληστερίνη της σε 240 και αυξάνει την HDL χοληστερίνη της σε 30. Σενάριο 3: Η Μαίρη κάνει διατροφή με χαμηλά λιπαρά και ξεκινά γυμναστική, με αποτέλεσμα να μειώσει την ολική χοληστερίνη της σε 270 και την πίεση της σε 14 τη μεγάλη και 9 τη μικρή. 21

22 Παράγοντας κινδύνου Σενάριο 1 Καμία αλλαγή Σενάριο 2 Αλλαγή της θεραπείας κατά του HIV Σενάριο 3 Διατροφή με χαμηλά λιπαρά και άσκηση Ηλικία Φύλο Γυναίκα Γυναίκα Γυναίκα Ολική χοληστερίνη HDL χοληστερίνη Καπνίστρια Όχι Όχι Όχι Μεγάλη πίεση 14,5 14,5 14 Κίνδυνος καρδιακής προσβολής σε 10 έτη 4%* 1%** 2%*** * 4 στους 100 ανθρώπους με αυτούς τους παράγοντες κινδύνου θα πάθουν καρδιακή προσβολή τα επόμενα δέκα χρόνια. ** 1 στους 100 ανθρώπους με αυτούς τους παράγοντες κινδύνου θα πάθουν καρδιακή προσβολή τα επόμενα δέκα χρόνια. *** 2 στους 100 ανθρώπους με αυτούς τους παράγοντες κινδύνου θα πάθουν καρδιακή προσβολή τα επόμενα δέκα χρόνια. 22

23 Περίληψη Οι αντιρετροϊικές αγωγές είναι όλο και πιο αποτελεσματικές. Ως αποτέλεσμα, ο HIV έχει γίνει χρόνια νόσος και οι οροθετικοί ζουν πλέον πολύ περισσότερο. Αυτό σημαίνει ότι στα άτομα με HIV εμφανίζονται συχνότερα μακροχρόνια προβλήματα υγείας, όπως η καρδιοπάθεια. Ο κίνδυνος που διατρέχετε να εμφανίσετε καρδιοπάθεια καθορίζεται a) από παράγοντες που μπορεί να κληρονομήσετε, όπως το ιατρικό ιστορικό της οικογένειάς σας και β) από παράγοντες που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής σας, όπως το αν καπνίζετε, αν είστε υπέρβαρος, αν ακολουθείτε υγιεινή διατροφή και αν γυμνάζεστε. Αν μειώσετε τους παράγοντες κινδύνου μειώνετε και την πιθανότητα να εμφανίσετε καρδιοπάθεια. Κάποιες αντιρετροϊικές αγωγές αυξάνουν τον μακροχρόνιο κίνδυνο στους οροθετικούς να εμφανίσουν καρδιοπάθεια. Γι αυτό πρέπει να επιλέγετε αντιρετροϊικές αγωγές πρέπει με βάση τους παράγοντες κινδύνου για καρδιοπάθεια που έχετε εσείς συγκεκριμένα. Κάποιες αγωγές αυξάνουν περισσότερο τον κίνδυνο για καρδιοπάθεια από άλλες. 23

24 ΠΟΥ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΒΡΩ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ; Στα φυλλάδια της Σύνθεσης Τήρηση Τ4 & Ιικό Φορτίο Αντιρετροϊική Αγωγή Ο HIV και το σώμα μας Ο HIV και τα λιπίδια Στο Το φυλλάδιο εκδόθηκε στην Ελλάδα με εθελοντική εργασία των μελών της Σύνθεσης.