Ιπποκρατικές σπουδές: μερικά επιστημολογικά ζητήματα

Transcript

1 Ιπποκρατικές σπουδές: μερικά επιστημολογικά ζητήματα Henrique Cairus Universidade Federal do Rio de Janeiro Οι Ιπποκρατικές σπουδές, όπως ξέρουμε όλοι, έκαναν σημαντικά βήματα προόδου στη Γαλλία, με τις εκπληκτικές μελέτες του καθηγητή Jacques Jouanna και, στoν αγγλόφωνον κόσμον, τουλάχιστον μέσα από τα κείμενα του καθηγητή Van der Eijk. Μερικοί ακόμα κλασικοί φιλόλογοι έχουν εξετάσει, είτε ενδελεχώς είτε εν παρόδω, αυτά τα κείμενα, με την ελπίδα να βρούν ρίζες, είτε της πλατωνικής φιλοσοφίας είτε της ίδιας της ιατρικής. Ο Émile Littré, ο οποίος ήταν ο πρώτος που επιμελήθηκε την έκδοση και μετάφραση ολόκληρης της Ιπποκρατικής Συλλογής, αφιέρωσε περισσότερο από είκοσι χρόνια της ζωής του σ αυτό το επίπονο έργο, το οποίο άρχισε το 1839 και ολοκληρώθηκε το Το αποτέλεσμα είναι δέκα τόμοι τους οποίους έχει (ή πρέπει να έχει) στην κατοχή της κάθε πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη. Το ενδιαφέρον του Littré, μαθητή και αμέσου οπαδού του Comte, ήταν να βρει στα κείμενα που μας έχουν κληροδοτηθεί υπό το όνομα του Ιπποκράτη, όχι την αρχή της ιατρικής, αλλά την αρχή της επιστήμης, όπως την έκαναν αντιληπτή τότε, δηλαδή, στο δεύτερο μισό του δεκάτου ενάτου αιώνα. Έχω γράψει για αυτό το θέμα ένα άρθρο με το τίτλο Ο Ιπποκράτης του Littré. Πολλοί, ακόμα και σήμερα, συνεχίζουν να αναζητούν στον Ιπποκράτη τον πατέρα της ιατρικής ή της επιστήμης. Ο Littré όμως απομάκρυνε τα ιπποκρατικά κείμενα από την δικαιοδοσία της ιατρικής και τα επανατοποθέτησε σ αυτήν της ιστορίας της ιατρικής. Αυτή η προσέγγιση αποτέλεσε αμέσως μια αλλαγή στο τόπο του Ιπποκράτους στις ιατρικές σπουδές και επίσης την αρχή για τις σπουδές που αναπτύχθηκαν στον εικοστό αιώνα, με ιστορική άποψη. Στη δεκαετία του 70, στις Ιπποκρατικές σπουδές, ο Hermann Grensmann και ο

2 Jacques Jouanna, με πολύ διαφορετικούς τρόπους και πόρους, προχωρούν στην ανίχνευση της κνιδιακής γραμματείας. Το έργο Hippocrate et l'école de Cnide του καθηγητή Jacques Jouanna είναι ένα σεβάσμιο ορόσημο για τις ιπποκρατικές σπουδές. Ο καθηγητής Jackie Pigeaud, νομίζω ότι αρκετοί τον γνωρίζουν, του Πανεπιστημίου της Νάντης, ασχολήθηκε επισταμένως με την ιπποκρατική ψυχιατρική από την άποψη της ιστορίας των ιδεών (των ιατρικών ιδεών, όπως λέει ο ίδιος). Πολλοί ερευνητές έχουν εξετάσει τα ιπποκρατικά κείμενα από διάφορες οπτικές γωνίες. Οι καθηγήτριες Hellen King και Lesley Dean-Jones προχώρησαν ουσιαστικά τις ιπποκρατικές σπουδές, δίνοντας έμφαση σε ζητήματα φύλου και πολιτιστικής ιστορίας. Ετσι τώρα είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε πολύ καλύτερα όχι μόνο την θέση της γυναίκας στο κοινωνικό πλαίσιο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, αλλά και τη σημασία του φύλου σαν ερευνητική και σημειολογική κατηγορία. Άλλοι επίσης έχουν ερευνήσει την Ιπποκρατική Συλλογή υπό το πρίσμα του ιστορικού της τότε καθημερινής ζωής. Έτσι ο ρόλος της ιατρικής και του ιατρού στον αρχαίο πολιτισμό ολοκληρώνει το κοινωνικό μωσαϊκό. Ο σκοπός της σημερινής μου ομιλίας είναι να σας εκθέσω ένα κομμάτι του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζω τα ιπποκρατικά κείμενα. Η Ιπποκρατική Συλλογή μάς παρουσιάζει αμέσως ένα μεγάλο πρόβλημα: ξέρουμε βασικά γι αυτά τα κείμενα ότι (1) δεν είναι της ίδιας εποχής, δηλαδή, δεν ανήκουν στην ίδια χρονολογική περίοδο ούτε και στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, (2) δεν προορίζονται όλα για τα ίδια άτομα, δηλαδή, υπήρχαν διάφοροι προορισμοί και παραλήπτες, και (3) μεταξύ των 66 πραγματειών της, μόνο για μία υπάρχει ένδειξη του ονόματος του συγγραφέα. Και αυτή η ένδειξη βρίσκεται όχι στην Ιπποκρατική Συλλογή, αλλά στο Περὶ Ζώων Ιστορίας του Αριστοτέλη, όπου ο Σταγειρίτης αναφέρει, και σχεδόν αντιγράφει, την μακρά περιγραφή του κυκλοφορικού συστήματος η οποία περιλαμβάνει το ενδέκατο κεφαλαίο της πραγματείας Περί φύσιος ἀνθρώπου, λέγοντας: «Συέννεσις μὲν οὖν καὶ Διογένης οὕτως εἰρήκασιν, Πόλυβος δ ὧδε...» (δηλαδή: Ο Συέννεσις και ο Διογένης είπαν έτσι, αλλά Πόλυβος είπε το εξής...) (512b). Αμέσως αρχίζει η αντιγραφή του ενδεκάτου κεφαλαίου της πραγματείας. Ίσως γι αυτόν το λόγο, στον δεύτερο αιώνα μ.χ., το Λονδρέζικο Ανώνυμο (ΧΙΧ,2) επανάλαβε ότι αυτή την «ιπποκρατική» πραγματεία την

3 έγραψε ο ίδιος ο Πόλυβος. Το ζήτημα της συγγραφής και της εποχής της είναι μόνο ένα από τα προβλήματα που χρήζουν της ιδιαίτερης προσοχής των ερευνητών. Το λέω αυτό γιατί δεν είμαστε απέναντι σε περιφερειακά κείμενα. Πολλά κείμενα και πολλές ιδέες που περιέχει η Ιπποκρατική Συλλογή είναι κεντρικά ή πολύ σημαντικά για την κατανόηση τόσο όλης της κλασικής Ελλάδας όσο και των ριζών της δυτικής ιατρικής. Παράληλα με την ουσιώδη αξία της Ιπποκρατικής Συλλογής στην οποία βρίσκουμε φιλοσοφία, ρητορική και καλλιτεχνία αυτά τα κείμενα περιέχουν αρχές, ιδέες και πράξεις που μπήκαν στην καθημερινή ζωή τον πέμπτο αιώνα, και είναι παρούσα ακόμα σήμερα στα γραφικά, υλικά ή άγραφα κληροδοτήματά τους. Ξέρουμε πόσα χρωστάει η αριστοτελική φιλοσοφία στην ιατρική τέχνη και πώς ο Πλάτωνας ορίζει την αντίληψη «μεθόδου» στο Φαίδρο του (270c). Πολλές μελέτες βιβλία και άρθρα ασχολούνται με την επιρροή της ιατρικής τέχνης στην τραγωδία και την κωμωδία. Και ξέρουμε ήδη ότι το μηδὲν ἄγαν είναι και μια βασική αρχή της ιατρικής τέχνης, και ότι αυτή η αρχή διαχωρίζει την υγεία από την νόσο, όπως διαβάζουμε στο τέταρτο κεφαλαίο της πραγματείας Περὶ φύσιος ἀνθρώπου: κάποιος έχει υγεία ιδίως όταν οι χυμοί του σώματος (τέσσερις στο Περὶ φύσιος ἀνθρώπου) βρίσκονται σε ισορροπία: «ὑγιαίνει [κάποιος] μάλιστα, ὁκόταν μετρίως ἔχῃ ταῦτα (δηλαδή τους χυμούς του σώματος) τῆς πρὸς ἄλληλα κρήσιος καὶ δυνάμιος καὶ τοῦ πλήθεος, καὶ μάλιστα μεμιγμένα ᾖ ἀλγέει δὲ ὁκόταν τι τουτέων ἔλασσον ἢ πλέον ᾖ ἢ χωρισθῇ ἐν τῷ σώματι καὶ μὴ κεκρημένον ᾖ τοῖσι ξύμπασιν». Η υγεία συνίσταται, λοιπόν, για σχεδόν όλη την Ιπποκρατική Συλλογή, στην ισορροπία των χυμών (όρος που αναφέρεται μόνο μια φορά στο Περί φύσιος ἀνθρώπου) του σώματος στο σύμπαν. Και ο ιατροσυγγραφέας αυτής της πραγματείας φαίνεται να συμφωνεί με τον Αλκμαίωνα τον Κροτωνιάτη, ο οποίος αντελήφθη την νόσο ως μια μοναρχία (και είναι αυτή ακριβώς η λέξη που βρίσκουμε στο τέταρτο απόσπασμα στην έκδοση Diels-Kranz). Και το κράτος ἑνός, η μοναρχία, δηλαδή, συνίσταται στην νόσο επίσης και της κλασικής πόλεως. Ο Θουκυδίδης αρκετές φόρες κυρίως στο δεύτερο βιβλίο, στο επεισόδιο του λοιμού αναφέρεται τη πόλη σαν ένα σώμα, που υγιαίνει, αρρωσταίνει και συνεπώς μπορεί να πεθάνει. Όχι μόνο η πόλη γίνεται αντιληπτή ως

4 σώμα, αλλά και το σώμα θεωρείται ως πόλη, όχι μόνο στην Ιπποκρατική Συλλογή αλλά και στα κείμενα πολλών άλλων, τουλάχιστον από την εποχή του Αλκμαίωνα μέχρι αυτή του Γαληνού. Η πραγματεία Περί αέρων, υδάτων και τόπων και το Περί ιερής νούσου, τα δύο έργα πιθανόν γραμμένα από το ίδιο χέρι, προτείνουν μια καινούρια σχέση μεταξύ του ανθρώπου, της φύσης και των θεών. Τον δέκατο ένατο αιώνα και στην αρχή του εικοστού, μερικοί φιλόλογοι ή ιατροφιλόλογοι όπως ο Émile Littré, Charles Daremberg, William Jones και άλλοι ανίχνευσαν στα ιπποκρατικά κείμενα τις ρίζες της επιστημονικής αθεΐας. Ο Littré έχει διαφωνίσει με τον Comte ακριβώς γιατί ήθελε αυτός να μετατρέψει το φιλοσοφικό δόγμα σε θρησκευτικό. Ήτανε τότε η εποχή του επιστημονισμού και του εξελικτισμού, και η αρχαία Ελλάδα, σαν ήλιος που πρέπει να λάμψει για όλους, δεν λέει πια την αλήθεια ολόκληρη, αλλά επικυρώνει τις ιδέες εκείνων των ανθρώπων, διατηρώντας το άχρονο που υπάρχει στο αληθινό. Δεν ήταν η πρώτη ούτε και θα είναι η τελευταία φορά που η αρχαιότητα χρησιμοποείται για την επικύρωση κάποιας ιδέας ή κάποιας αξίας. Αυτοί οι φιλόλογοι έκαναν το πρώτο βήμα για μια ιστορική άποψη της αρχαίας ιατρικής τέχνης. Για τη πρώτη φορά η Ιπποκρατική Συλλογή δεν ερμηνεύεται ως ιατρική, αλλά ως ιστορία της ιατρικής. Και μπορούμε σίγουρα να πούμε πως τούτο το πρώτο βήμα το έκανε, πριν απ όλους, ο Émile Littré. Αυτό το θέμα κράτησε την προσοχή μου για μερικά χρόνια. Νομίζω ότι κανείς σήμερα δεν σκέφτεται ότι η ιατρική τέχνη υπερασπίζεται την παλιά ή παραδοσιακή πίστη στο όνομα μιας επιστημονικής αθεΐας. Τα δυο είδη πίστεως, στην δύναμη ή στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, από τη μία πλευρά, και στους θεούς των ναών, από την άλλη, αλληλοσυσχετίζονται τότε και τώρα, τόσο μέσα στην πόλη όσο μέσα στον καθένα. Όπως διατείνομαι μαζί με τον Paul Veyne, αυτό είναι σε μια διένεξη, ή μια πάλη με αξιολογική συνέπεια, που μπορούμε να παρακολουθήσουμε στην αρχαία ποίηση και πεζογραφία. Αυτή είναι, κατά την γνώμη μου, μια από τις μεγαλύτερες σημασίες της Ιπποκρατικής Συλλογής: σε πολλές πραγματείες υπάρχει μια εξήγηση σιωπηρή ή ρητή για τη σχέση μεταξύ των θεών και των ανθρώπων. Μου φαίνεται που οι ιατροσυγγραφείς είχαν μια πρόταση γι αυτή τη διένεξη. Η πρόταση των ιατροσυγγραφέων ή των

5 ιατρορρητόρων είναι μία θέαση των θεών διά μέσου της φύσεως. Οποιαδήποτε επαφή με τους θεούς έξω από τη δικαιοδοσία της φύσεως ανήκει στην τάξη του θαύματος. Η πραγματεία Περί ιερής νούσου αρχίζει με την εξής κατάφαση: Περὶ μὲν τῆς ἱερῆς νούσου καλεομένης ὧδ' ἔχει οὐδέν τί μοι δοκέει τῶν ἄλλων θειοτέρη εἶναι νούσων οὐδὲ ἱερωτέρη, ἀλλὰ φύσιν μὲν ἔχει ἣν καὶ τὰ λοιπὰ νουσήματα, ὅθεν γίνεται, φύσιν δὲ αὐτῇ καὶ πρόφασιν. Οἱ ἄνθρωποι ἐνόμισαν θεῖόν τι πρῆγμα εἶναι ὑπὸ ἀπειρίης καὶ θαυμασιότητος, ὅτι οὐδὲν ἔοικεν ἑτέρῃσι νούσοισιν καὶ κατὰ μὲν τὴν ἀπορίην αὐτοῖσι τοῦ μὴ γινώσκειν τὸ θεῖον αὐτῇ διασώζεται, κατὰ δὲ τὴν εὐπορίην τοῦ τρόπου τῆς ἰήσιος ᾧ ἰῶνται, ἀπόλλυται, ὅτι καθαρμοῖσί τε ἰῶνται καὶ ἐπαοιδῇσιν. Εἰ δὲ διὰ τὸ θαυμάσιον θεῖον νομιεῖται, πολλὰ τὰ ἱερὰ νουσήματα ἔσται καὶ οὐχὶ ἓν, ὡς ἐγὼ ἀποδείξω ἕτερα οὐδὲν ἧσσον ἐόντα θαυμάσια οὐδὲ τερατώδεα, ἃ οὐδεὶς νομίζει ἱερὰ εἶναι. Περί της καλούμενης ιερής νόσου τα πράγματα έχουν έτσι: δεν μου φαίνεται να είναι ούτε θεϊκότερη ούτε και πιο ιερή, αλλά έχει την ίδια φύση των άλλων νόσων, από την οποία γίνεται, η φύσις είναι γι αυτή η πρόφαση [δηλ. η προέλευση]. Οι άνθρωποι, λόγω της απειρίας και της θαυμασιότητας [δηλ. της έκπληξης], νόμισαν πως αυτό είναι κάποιο θείο έργο, επειδή δεν μοιάζει καθόλου με τις άλλες νόσους. Και, σε απορία [δηλ. χωρίς άλλη λύση] για τη άγνοια διατηρούν [διασώζεται, λέει το κείμενο] την θεία της τάξη. Ενώ για την ευπορία [δηλ. για την εύκολη λύση] του τρόπου ίασης με την οποία γιατρεύονται, το θείο εξαφανίζεται όταν [υπάρχει] η ίαση για καθαρμούς και ξόρκια [στο κείμενο: επαοιδάς]. Αν, διά το θαυμάσιο, νομίζουν ότι αυτή η νόσος είναι θεία, τότε πολλά άλλα νοσήματα είναι θεία, και όχι μόνο ένα. Όπως εγώ [φαίνεται εδώ ένα εγώ που κάνει μια απόδειξη] θα αποδείξω, τα άλλα νοσήματα δεν είναι λιγότερο ή πιο πολύ θαυμάσια ούτε τερατώδη, και κανείς δεν τα νομίζει ιερά. Ο ιατροσυγγραφέας ποτέ δεν αρνείται την θεότητα των αρρωστιών, αλλά αυτή η θεότητα υπάρχει διά μέσου της φύσεως. Ό,τι αφορά το θαύμα είναι θέμα του ιερού και δεν περνάει μέσα από την φύση. Αυτός είναι ένας δρόμος, ένας πόρος όπως έλεγαν και οι αρχαίοι για το πρόβλημα που αποτέλεσε τότε ένα μέρος, όχι μικρό, της πνευματικής διαμάχης. Έτσι η φύσις έγινε πεδίο του Άρεως όπου ο άνθρωπος, με τη βοήθεια των πνευματικών του εργαλείων, διαλέγεται και συναγωνίζεται για το έδαφος της ελευθερίας. Αυτά τα εργαλεία είναι προπάντων τα εξής: η δίαιτα, κυρίως για τους Κώους, και το φάρμακο, μάλλον για τους Κνιδίους.

6 Κατά την πραγματεία Περὶ τέχνης, όταν κάποιος αγνοεί ότι η φύση έχει σύνορα με την τέχνη δεν φταίει η «ἀμαθία», αλλά η «μανία». Πρόκειται, βέβαια, για μια εποχή όπου τα εγκώμια των συνόρων ήταν μια πολιτική ανάγκη, και επίσης ήταν ανάγκη για το τότε πολιτικό σχέδιο η συνείδηση που πρέπει να υποβάλλουν αυτά τα σύνορα σε δοκιμασία. Ο καιρός, επομένως, ήταν πολύ διαφορετικός από εκείνον του Ομήρου, όταν σχεδόν όλα τα εγκώμια είχαν για θέμα τη υπερβολή, και το μοναδικό σύνορο, όταν υπήρχε, ήταν οι παραξενιές και οι νόμοι των θεών, μεταξύ των οποίων υπάρχουν, στα ομηρικά κείμενα, πολύ λίγες διαφορές. Η πραγματεία Περὶ ἀέρων, ὑδάτων καὶ τόπων δείχνει μέχρι που μπορεί να προχωρήσει ο άνθρωπος στο πεδίο της φύσης. Και αρχίζει παραθέτοντας τα μέρη της φύσης με τα οποία οι ιατροί όταν φτάνουν σε μια άγνωστη πόλη πρέπει να διαλέγονται διά μέσου της τέχνης τους: οι εποχές του έτους, οι άνεμοι και όσα είναι «κοινά πᾶσιν ἀνθρώποισιν», οι δυνάμεις των νερών και, τελικά, η ίδια η φύση που δεν εξαρτάται από τον άνθρωπο είναι ό,τι χρειάζεται να γίνει κατανοητό από τον ιατρό, δηλαδή, από εκείνον που εξουσιάζει την τέχνη. Και ακόμα μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο, στην δική του φύση, γίνεται το ίδιο: σ'ένα μέρος, η αποκλειστική περιοχή των θεών, και, στην άλλη πλευρά, το μέρος όπου οι άνθρωποι μπορούν να προσχωρήσουν με την βοήθεια της τέχνης. Η επίπτωση της ιατρικής τέχνης επάνω στην ελληνική σκέψη ήταν πολύ σημαντική, και όχι μόνο στην φιλοσοφία, που ήταν μια πράξη και μια μορφή σκέψεως που δεν μπήκε γρήγορα στην ελληνική ζωή, όπως ξέρουμε. Αλλά η ιατρική δεν γεννήθηκε ως τέχνη, όπως την αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι Έλληνες. Ας θυμηθούμε τις λέξεις της Ιλιάδας (Λ(ια') 514-5): «ἰητρὸς γὰρ ἀνὴρ πολλῶν ἀντάξιος ἄλλων/ ἰούς τ ἐκτάμνειν ἐπί τ ἤπια φάρμακα πάσσειν» δηλαδή, αξίζει για πολλούς άνδρες ο άνδρας που είναι ιατρός, ο οποίος ξέρει να εξάγει τα βέλη και να βάζει μαλακτικά φάρμακα στις πληγές. Η τέχνη εκείνου του ιατρού, αν μπορούμε να μιλήσουμε εδώ για «τέχνη», ασφαλώς δεν είναι αυτό που οι Έλληνες της κλασικής εποχής αποκαλούσαν «τέχνη». Και οι Έλληνες του πέμπτου αιώνα δεν ήτανε καθόλου πεπεισμένοι ότι η ιατρική πρακτική είναι μια τέχνη. Η πραγματεία Περί τέχνης μεταχειρίζεται τις πρακτικές και τις γνώσεις των

7 ρητόρων για να πείσει ότι όταν ακούει κανείς για «ιατρική» πρόκειται για μια τέχνη. Για να το αποδείξει ο ιατροσυγγραφέας προσδιορίζει την έννοια της «τέχνης». Κατά την πραγματεία, στο τρίτο κεφαλαίο, η ιατρική είναι τέχνη γιατί: (1) έχει συνείδηση του δικού της αποτελέσματος, και (2) γνωρίζει τα δικά της όρια. Λέει το κείμενο: «τὸ μὴ ἐγχειρέειν τοῖσι κεκρατημένοισιν ὑπὸ τῶν νοσημάτων, εἰδότας ὅτι ταῦτα οὐ δύναται ἰητρική» (το οποίο καταλαβαίνω ως: δεν πρέπει ένας ιατρός να ενεργήσει σε όσους είναι υπό τον έλεγχο νοσημάτων δηλαδή, τετοίων νοσημάτων, γιατί ξέρουν οι ίδιοι οι γιατροί ότι η ιατρική δεν μπορεί αυτά τα πράγματα). Ύστερα, στην ίδια πραγματεία, ο ιατροσυγγραφέας εξηγεί ότι κανείς από αυτούς που δεν είναι γιατρός δεν μπορεί να γιατρεύσει κανένα, αλλά ο ασθενής, αν ιαθεί από μόνος του, τότε θα έχει ιαθεί «κατὰ τύχην». Η τέχνη, όμως, κατά την πραγματεία, ορίζεται από την επιστήμη ή από την βεβαιότητα για το αποτέλεσμά της. Σαν τέχνη, η ιατρική απαιτεί, από τον ιατρό, μια αρετή, και, από την γνώση, ένα έργο. Από ρητορικής απόψεως, μπορούμε να πούμε ότι η Ιπποκρατική Συλλογή εγκαινιάζει όχι ένα πεδίο, αλλά την ιδέα του πεδίου, γιατί προσδιορίζε το καταυτήν εσωτερικό από το εξωτερικό. Ο όρος «ιδιώτης», με τα ιπποκρατικά κείμενα, απέκτησε μια σημασία διαφορετική από εκείνη που βρίσκουμε στον Ηρόδοτο. Ο ιστοριολόγος Αλικαρνασέας στο πρώτο του βιβλίο (32) έγραψε (και διάβασε) ότι ο Κροίσος επέπληξε τον Σόλωνα γιατί ο μέγας νομοθέτης και ποιητής τον εξίσωσε με τους ιδιώτες, δηλαδή, με όσους δεν είναι ούτε βασιλείς ούτε αριστοκράτες. Αλλά στα ιπποκρατικά κείμενα, βέβαια, σε άλλο συγκείμενο, αλλά σε ανάλογη χρήση, η σημασία, η έννοια του «ιδιώτης» είναι διαφορετική. Πρόκειται για ένα τρόπο να διαχωρίσει κανείς εκείνους που έχουν την εξουσία μιας τέχνης από εκείνους που δεν έχουν τέτοια εξουσία. Η πρώτη τέχνη που εφηύρε ένα λόγο για την ταυτότητά της ήτανε η ιατρική, και, ενώ κάθε τέχνη είχε τους δικούς της ιδιώτες, όταν ακουγότανε η λέξη «ιδιώτης», πολύ πιθανώς, λαμβάνοντας υπόψη ό,τι λέει το Περὶ τέχνης, οι τότε Έλληνες σκέφτονταν την ιατρική. Είναι αναγκαίο να πω ότι όλα που λέω εδώ ανήκουν πιο πολύ στην δικαιοδοσία της ρητορικής παρά στην δικαιοδοσία της πρακτικής της ιατρικής τέχνης. Είναι ένα συλλογιστικό κατασκεύασμα σύμφωνα με το οποίο ο ιατρός είναι ένα άτομο ανίκανο να σκοτώσει κάποιον, και ακόμα ο ασθενής φταίει αν πεθάνει: ή γιατί δεν ακολούθησε

8 σωστά τις εντολές του γιατρού, ή γιατί τον πληροφόρησε λάθος. Στα χέρια της φύσης και του γιατρού, ο άνθρωπος είναι αθάνατος: τον σκοτώνει ο ίδιος άνθρωπος, και λόγω της άγνοιας, γιατί είναι ιδιώτης. Όλοι οι θάνατοι είναι, κατά κάποιον τρόπο, αυτοκτονίες. Ο γιατρός, όμως, είναι περιορισμένος σε μία διπλή κατεύθυνση: από τη μία πλευρά, μπορεί να καταλάβει τα σημάδια της αρρώστιας σε σχέση με όταν αισθάνεται φυσιολογικά, και από την άλλη πλευρά μπορεί να κάνει μόνο ό,τι επιτρέπει η τέχνη. Πολλοί από μας έχουμε μάθει ότι ο ιπποκρατικός ιατρός είναι το αντίθετο του ιερέα ή του ιατρο-ιερεα, που κάποτε είναι και φιλόσοφος. Αλλά ο ιπποκρατικός ιατρός, ή τουλάχιστον η απεικόνισή του στην Ιπποκρατική Συλλογή, εργαζόταν σαν ένας ιερέας που έκανε τον πρέσβη μεταξύ των θεών και των ανθρώπων διά μέσου της τέχνης μέσα στο πεδίο και στο δρόμο της φύσεως. Όλα αυτά μας φέρνουν σ'ένα ζήτημα πολύ περίπλοκο: τη σχέση μεταξύ της ιατρικής και της φιλοσοφίας. Ο καθηγητής Jackie Pigeaud αποφασιστικώς επαναλαμβάνει τον Γαληνό: ο καλός γιατρός είναι αναγκαστικά και καλός φιλόσοφος. Και, για να το αποδείξει επικαλείται πολλά και σημαντικά κείμενα, κυρίως από τη ελληνιστική περίοδο. Αν θεωρούμε τον Αλκμαίωνα φιλόσοφο, αυτό είναι το αποτέλεσμα εμπιστωσύνης που δίνουμε στις λέξεις του Ηρακλείτου του σκοτεινού, ο οποίος, στο απόσπασμα τριάντα έξι Diels-Kranz, λέει ότι οι φιλόσοφοι πρέπει να ξέρουν τα καλά από τα πολλά πράγματα. Αυτό το απόσπασμα δεν είναι μόνο η παλαιότερη καταγραφή της λέξης «φιλόσοφος», αλλά και είναι η παλαιότερη εξήγηση που έχουμε περί αυτής της αντιλήψεως. Μου φαίνεται, λοιπόν, ότι ο ιπποκρατικός ιατρός συμπεριλαμβάνεται λόγω του ηρακλειτικού ορισμού της έννοιας του φιλοσόφου. Το μοναδικό πρόβλημα έγκειται ότι είναι ανεπαρκές αυτό το ηρακλειτικό απόσπασμα για μια αποπεράτωση και υπάρχει το πλόβλημα της αντιπροσωπευτικότητας του Ηρακλείτου για τον Ελληνικό πολιτισμό. Όπωσδήποτε λίγο ύστερα, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης παρουσίασαν την φιλοσοφία από την άποψη της ιατρικής, και όχι το αντίθετο. Έτσι η φιλοσοφία με την δική της καθάρσεως και το δικό της καλόν ή καλόν κ'αγαθόν ψάχνει τόσο την αλήθεια όσο και την υγεία της ψυχής, αν δεν είναι αμφότερες το ίδιο. Τελειώνω δηλώνοντας την θεωρητική μου ταυτότητα. Στο Κέντρο ΠΡΟΑΕΡΑ του Ομοσπονδιακού Πανεπιστημίου του Ρίο ντε Τζανέιρο ασχολούμαστε με την ιστορία των

9 αντιλήψεων, και πάντα από την σημασία της αντίληψης στην χρήση και ποτέ από το έτυμο (λέμε: έθιμο, όχι έτυμο). Η ιστορία των αντιλήψεων είναι μια θεωρητική άσκηση με πολλές μεταβλητές που βάζει συνεχώς το αντικείμενο στην ένταση μεταξύ της παραγωγής και της προσλήψεως. Θα ήθελα, επί τέλους, να σας ζητήσω συγγνώμη για τη φτωχή γνώση μου της θαυμάσιας γλώσσας σας. Αποτελεί τεράστιο εγχείρημα για μένα αυτή η ομιλία, και ευχαριστώ για την υπομονή σας και την δική σας επιείκεια. Συγγνώμη και για την προφορά μου, αλλά τρέφω την ελπίδα ότι με καταλάβετε. Μακάρι!