PANAIT ISTRATI ΚΥΡΑ ΚΥΡΑΛΙΝΑ

Transcript

1 PANAIT ISTRATI ΚΥΡΑ ΚΥΡΑΛΙΝΑ Μετάφραση: Ο. Τρέμη

2 Panait Istrati Ο Παναΐτ Ιστράτι γεννήθηκε στη Βραΐλα της Ρουμανίας το 1884 και το πραγματικό του όνομα ήταν Παναγής Βαλσάμης. Ήταν γιος ενός Kεφαλλονίτη λαθρέμπορου, του Γεωργίου Βαλσάμη, και μιας Ρουμάνας χωρικής, της Ζωίτσας Ιστράτι. Φοίτησε μόνο στο δημοτικό σχολείο αλλά ήταν μανιώδης βιβλιοφάγος. Σε ηλικία δώδεκα ετών εγκαταλείπει το σπίτι του για να περιπλανηθεί στην Ευρώπη και την Εγγύς Ανατολή. Έκανε διάφορα επαγγέλματα: υπάλληλος ξενοδοχείου, λιμενεργάτης, νυχτοφύλακας, ελαιοχρωματιστής, φωτογράφος κ.ά. Το 1921 έκανε απόπειρα αυτοκτονίας σ' ένα δημόσιο κήπο στη Νίκαια της Γαλλίας, κόβοντας το λαιμό του μ' ένα ξυράφι. Είχε αφήσει δίπλα του ένα γράμμα κι αυτό έγινε αφορμή να τον ανακαλύψει ο Γάλλος λογοτέχνης Ρομάν Ρολάν, ο οποίος δεν τον προτρέπει απλά, μα τον υποχρεώνει σχεδόν να γράψει στα γαλλικά, μια γλώσσα που ο Ιστράτι μελετά μόλις λίγα χρόνια, στην αρχή με τη βοήθεια ενός νεαρού Εβραίου διανοούμενου, του Ιούδα και μετά μόνος. Δύο χρόνια αργότερα, το 1923, εκδόθηκε το πρώτο του βιβλίο: Κύρα Κυραλίνα. Ακολούθησαν: Ο θείος Άγγελος (1924), Οι Χαϊντούκοι (1925), Δόμνιτσα Σνάγκοφ (1926), Ο Μιχαήλ, Η Νερατζούλα, Τα Γαϊδουρόγκαθα του Μπαραγκάν, Προς την άλλη φλόγα (1929), όπου ασκεί κριτική της σταλινικής ΕΣΣΔ, Ο Σφουγγαράς (1931) κ.ά. Την περίοδο έζησε για μερικούς μήνες στη Ρωσία όπου γνώρισε και συνδέθηκε φιλικά με το Νίκο Καζαντζάκη. Ήταν μάλιστα αυτός που πρώτος παρουσίασε στο γαλλικό κοινό το συγγραφέα του Ζορμπά. Αργότερα, κατά τη διάρκεια ενός επόμενου κοινού τους ταξιδιού στη Ρωσία οι σχέσεις τους ψυχράθηκαν όταν ο Ιστράτι κατηγορήθηκε ως Τροτσκιστής έφτασαν να τον αποκαλέσουν ακόμα και φασίστα! και ο Καζαντζάκης απέφυγε να πάρει θέση. Το 1928 έφτασε στην Ελλάδα προσκαλεσμένος από την εφημερίδα «Ελεύθερον Βήμα». Ερχόταν από την Ε.Σ.Σ.Δ και στις 11 του Γενάρη ο «Εκπαιδευτικός Όμιλος» τον προσκάλεσε να μιλήσει στο τότε θέατρο «Αλάμπρα» της οδού Χαλκοκονδύλη και να εκθέσει τις εντυπώσεις του από τη Σοβιετική Ένωση. Μίλησε ο Γληνός, ο Καζαντζάκης και τέλος ο Ιστράτι, ο οποίος ενθουσίασε τόσο το ακροατήριό του, ώστε βγαίνοντας από τη διάλεξη κινήθηκε σε διαδήλωση στην Πλατεία Κάνιγγος! Ακολούθησε επέμβαση της αστυνομίας και έγινε μεγάλος σάλος που οδήγησε στην απέλαση του Ιστράτι. Τα επόμενα χρόνια ταξίδευε από χώρα σε χώρα αντιμετωπίζοντας συχνά διώξεις και

3 συκοφαντικές επιθέσεις τόσο από τους αστούς όσο και από τους σταλινικούς. Ωστόσο η υγεία του είχε κλονιστεί ανεπανόρθωτα ήδη από το Ο Ιστράτι πέθανε από φυματίωση στο Βουκουρέστι στις 16 Απριλίου του Ήταν 51 ετών και άφησε πίσω του μια λογοτεχνική πορεία μόλις 12 χρόνων.

4 Τις πρώτες μέρες του Γενάρη του 1921 μου παρέδωσαν ένα γράμμα από το νοσοκομείο της Νίκαιας. Είχε βρεθεί πάνω σε κάποιον απελπισμένο που είχε κόψει το λαρύγγι του. Οι πιθανότητες να επιζήσει ήταν ελάχιστες. Διάβασα το γράμμα και κυριεύθηκα από την αίσθηση της μεγαλοφυΐας. Ένας κοφτερός άνεμος στην πεδιάδα. Ήταν η εξομολόγηση ενός Γκόρκι των Βαλκανίων. Πετύχαμε να τον σώσουμε. Θέλησα να τον γνωρίσω. Γίναμε φίλοι. Ονομάζεται Ιστράτι. Γεννήθηκε στη Βραΐλα το 1884 από ένα Έλληνα λαθρέμπορο, που δε γνώρισε ποτέ και μια Ρουμάνα χωριάτισσα, μια αξιοθαύμαστη γυναίκα που του αφιέρωσε όλη τη ζωή της χωρίς να βαρυγκωμήσει. Παρά τη στοργή που τρέφει για κείνη, την εγκαταλείπει σε ηλικία δώδεκα χρόνων, σπρωγμένος από ένα δαίμονα τυχοδιωκτισμού ή περισσότερο από την αδηφάγο ανάγκη να γνωρίσει και να αγαπήσει. Είκοσι χρόνια περιπλανήσεων, παράξενων περιπετειών, εξαντλητικής δουλειάς, άσκοπων ταξιδιών και δυστυχίας, καμένος από τον ήλιο, ξεγελασμένος από τη βροχή, χωρίς κατάλυμα και κυνηγημένος από τους νυχτοφύλακες, πεινασμένος, άρρωστος, κατέχονταν από πάθη και βασανίζονταν από τη μιζέρια. Κάνει όλες τις δουλειές: γκαρσόνι σε καμπαρέ, οικοδόμος, φορτοεκφορτωτής, υπηρέτης, άνθρωπος σάντουιτς, κατασκευαστής επιγραφών, μπογιατζής, δημοσιογράφος, φωτογράφος... Ανακατεύεται για ένα διάστημα με τα επαναστατικά κινήματα. Περιπλανιέται στην Αίγυπτο, τη Συρία τη Γιάφα, την Βυρηττό, τη Δαμασκό και τον Ανατολικό Λίβανο, την Ελλάδα και την Ιταλία, συχνά χωρίς φράγκο στην τσέπη και μερικές φορές ταξιδεύοντας λαθραία σε κάποιο πλοίο, όπου τον ανακάλυπταν στη μέση του ταξιδιού και τον κατέβαζαν στο πρώτο λιμάνι. Στερείται τα πάντα, αλλά αποθησαυρίζει ένα κόσμο αναμνήσεων και συχνά ξεγελάει την πείνα του καταβροχθίζοντας βασικά τους Ρώσους δασκάλους και τους συγγραφείς της Δύσης. Είναι γεννημένος μυθογράφος, ένας μυθογράφος της Ανατολής που μαγεύει και προκαλεί μέσα από τα γραφτά του και κάθε φορά που ξεκινάει μια ιστορία δεν ξέρει ούτε αυτός ό ίδιος αν θα του πάρει μια ώρα ή χίλιες και μία νύχτες για να την τελειώσει. Ο Δούναβης και οι μαίανδροί του... Αυτή η μεγαλοφυΐα του είναι τόσο ακατανίκητη ώστε στο γράμμα που έγραψε πριν επιχειρήσει ν' αυτοκτονήσει, διακόπτει δυο φορές τις απελπισμένες του εκκλήσεις για να διηγηθεί δυο αστείες ιστορίες από το παρελθόν του. Αποφάσισα να καταγράψω ένα μέρος από τις διηγήσεις του. Και φθάσαμε σ' ένα εμπνευσμένο έργο δυο σχεδόν τόμων. Είναι η επίκληση της ζωής του. Και το έργο του, όπως και η ζωή του, θα μπορούσαν ν' αφιερωθούν στη φιλία. Γιατί αυτή αποτελεί για τούτο τον άνθρωπο ένα καθαγιασμένο πάθος. Σ' όλη την μακριά του πορεία σταματάει στην ανάμνηση των προσώπων που συνάντησε το καθένα κρατάει το αίνιγμα του πεπρωμένου του, που ψάχνει να μαντέψει. Και κάθε κεφάλαιο του μυθιστορήματος συγκροτεί μια νουβέλα. Τρεις ή τέσσερεις απ' αυτές τις νουβέλες είναι αντάξιες των Ρώσων δασκάλων. Διαφοροποιούνται από την ιδιοσυγκρασία, το φως, την αποφασιστικότητα του πνεύματος, τη χαρμόσυνη τραγικότητα αυτή τη χαρά του μυθογράφου που απελευθερώνει την καταδυναστευμένη ψυχή. Θα 'ταν καλό να θυμόμαστε ότι ό άνθρωπος που έγραψε τούτες τις σελίδες έμαθε μόνος του τα γαλλικά, εδώ κι εφτά χρόνια, διαβάζοντας τους κλασικούς μας. ΡΟΜΑΙΝ ΡΟΛΛΑΝ

5 Πιστεύετε, όπως κι ο φίλος μας ο Ρομαίν Ρολλάν, ότι θα έπρεπε, μέσα σε λίγες γραμμές, να εξηγήσω το κεντρικό θέμα που θα συναντήσουμε να κυριαρχεί σ' όλα τα βιβλία μου. Ποτέ δε σκέφτηκα ότι θα έπρεπε να δώσω ο ίδιος επεξηγήσεις γι' αυτό το θέμα. Δεν είμαι επαγγελματίας συγγραφέας και δε θα γίνω ποτέ. Η τύχη θέλησε να με ψαρέψει μέσα από τα βαθιά νερά του ωκεανού της κοινωνίας ο ψαράς ανθρώπων της Βιλλενέβ 1. Είμαι δημιούργημά του. Για να μπορέσω να ζήσω αυτή τη δεύτερη ζωή μου χρειαζόμουν την εκτίμησή του και για να μου χαρίσει αυτή τη ζεστή, τη φιλική εκτίμηση, μου ζήτησε να γράψω. «Δεν περιμένω από σας ενθουσιώδη γράμματα», μου έγραφε, «περιμένω κάποιο ολοκληρωμένο έργο. Δημιουργήστε ένα έργο, πιο ουσιαστικό από σας, πιο ανθεκτικό από σας, του οποίου θα είστε ο πυρήνας». Μ' αυτό το μαστίγωμα στα καπούλια και χάρη ακόμα στη βρώμη που μου πρόσφερε μεγαλόψυχα ο φίλος Ζωρζ Ιονέσκο, βάλθηκα να καλπάζω με έξαψη. Οι Αφηγήσεις του Αδριανού Ζωγράφου οφείλονται και στους τρεις μας. Μόνο με τις δικές μου δυνάμεις δεν είμαι ικανός να κάνω τίποτα περισσότερο από το να μπογιατίσω ένα κτίριο, να βγάλω μια υπαίθρια φωτογραφία ή να κάνω άλλες συνηθισμένες δουλειές, εύκολες σ' όλους τους ανθρώπους. Ο Αδριανός Ζωγράφος δεν είναι προς το παρόν παρά ένας νέος άνδρας που αγαπάει την Ανατολή. Είναι ένας αυτοδίδακτος που ανακαλύπτει τη Σορβόννη όπου μπορεί. Ζει, ονειρεύεται, επιθυμεί σφοδρά διάφορα πράγματα. Αργότερα θα τολμήσει να πει ότι τα πράγματα είναι κακοφτιαγμένα και από τους ανθρώπους και από το Δημιουργό. Ξέρω πως είναι τρομερά επικίνδυνο να διαφωνείς με το Δημιουργό. Αλλά στη Γαλλία, ξέρετε, δεν μπορούμε να ευχαριστήσουμε όλο τον κόσμο και μαζί και τον Πατέρα του. Ελπίζω παρόλα αυτά πως θα συγχωρήσουν την τόλμη του Αδριανού. Γιατί διατηρώντας ακέραιη την ελευθερία του, θα τολμήσει και κάτι άλλο ν' αγαπά και να υπάρχει πάντα, σ' όλες τις χώρες, να είναι ο φίλος των ανθρώπων που έχουν καρδιά. Και υπάρχουν λίγοι από δαύτους, αλλά ο Αδριανός δεν πιστεύει ότι η ανθρωπότητα είναι τόσο απέραντη όσο νομίζουμε. Στο μεταξύ σ' ότι αφορά την ιστορία του, αυτή τη στιγμή δεν κάνει τίποτα περισσότερο παρά ν' ακούει τις ιστορίες των άλλων. Ακούστε κι εσείς μαζί του, αν πραγματικά το θέλετε. ΠΑΝΑΪΤ ΙΣΤΡΑΤΙ 1 Ο Ρομαίν Ρολλάν

6 ΣΤΑΥΡΟΣ Ο Αδριανός περπατούσε αφηρημένος στη σύντομη μικρή λεωφόρο της Παναγίας που στη Βραΐλα οδηγεί από την ομώνυμη εκκλησία στο δημόσιο κήπο. Φτάνοντας στην είσοδο του κήπου, σταμάτησε συγχυσμένος και πεισματωμένος. «Που να πάρει η ευχή!» ξέσπασε με δυνατή φωνή. «Δεν είμαι πια παιδί!...και έχω νομίζω το δικαίωμα να καταλαβαίνω τη ζωή όπως τη νιώθω». Ήταν έξι η ώρα τ' απόγευμα. Μέρα δουλειάς. Οι αλέες του κήπου στην κεντρική είσοδο ήταν σχεδόν έρημες και ο ήλιος του λυκόφωτος χρύσιζε την άμμο, ενώ τα παρτέρια με τις βιολέτες βυθίζονταν μέσα στη σκιά της νύχτας. Νυχτερίδες φτεροκοπούσαν άσκοπα πέραδώθε, σα ναυαγοί. Τα αραδιασμένα κατά μήκος του κεντρικού δρόμου του πάρκου παγκάκια ήταν σχεδόν όλα αδειανά και μόνο σε μερικές απομακρυσμένες γωνιές νεαρά ζευγάρια κρατιόντουσαν σφιχταγκαλιασμένα και σοβαρεύονταν βιαστικά στο πέρασμα κάποιου ενοχλητικού. Ο Αδριανός δεν πρόσεχε κανένα από τα ανθρώπινα πλάσματα με τα οποία διασταυρώθηκε στο δρόμο του. Ανέπνεε αχόρταγα τον καθαρό αέρα που σηκωνόταν από τη φρεσκοποτισμένη άμμο, αρωματισμένο από τις ευωδιές των λουλουδιών και σκεφτόταν εκείνο που δεν μπορούσε να καταλάβει. Δεν καταλάβαινε γιατί ν' αντιτίθεται η μάνα του στην επιλογή των φίλων του, αντίθεση που είχε εξελιχθεί σε μια βίαιη λογομαχία ανάμεσα στη μάνα και το μοναχογιό της. Ο Αδριανός σκεφτόταν: «Για κείνη ο Μιχαήλ είναι ένας ξένος, ένα ύποπτο μούτρο, ο παραγιός του ζαχαροπλάστη, του κυρ Νικόλα. Και λοιπόν...; Εγώ ποιας είμαι;...ένας μπογιατζής, και πιο πριν ο παλιός παραγιός του ίδιου ζαχαροπλάστη!.. Και αν αύριο ξενιτευτώ, θα πρέπει απαραίτητα εκεί που θα πάω να θεωρούμαι ύποπτο μούτρο;...» Ερεθισμένος χτύπησε το έδαφος με το πόδι του. «Χίλιες φορές όχι!.. Είναι αδικία για το φουκαρά τον Μιχαήλ. Εμένα μ' αρέσει αυτός ο άνθρωπος γιατί είναι πιο έξυπνος και πιο καλλιεργημένος απ' όσο εγώ και γιατί υποφέρει τη δυστυχία του χωρίς να παραπονιέται. Πώς; Αν αρνιέται να διατυμπανίζει τ' όνομά του, τη χώρα του και πόσα δόντια του λείπουν, αυτό σημαίνει πως είναι ύποπτο μούτρο;... Ε καλά λοιπόν, εγώ θέλω να 'μαι φίλος ενός ύποπτου μούτρου... Και νιώθω απέραντα ευτυχισμένος γι' αυτό. Ο Αδριανός συνέχισε μηχανικά τον περίπατό του ενώ την ίδια στιγμή συλλογιζόταν τα όσα η μητέρα του του είχε πει. Και του φαίνονταν παράλογα. «Κι αυτή η ιστορία του γάμου; Δεν είμαι παρά μόνο δεκαοχτώ χρόνων κι εκείνη σκέφτεται να μου φορτώσει από τώρα μια ηλίθια στην πλάτη, μια κουνέλα ίσως που θα με καταπιέσει με την τρυφεράδα της και θα μεταβάλει την κάμαρά μου σε αποθήκη!... Θεέ μου!... Θα πίστευε κανένας πως δεν υπάρχει τίποτα πιο έξυπνο σ' αυτή τη γη παρά να γεννήσεις μικρούς ανόητους, να γεμίσεις τον κόσμο με σκλάβους και να γίνεις ο ίδιος ο πρώτος σκλάβος αυτών των παράσιτων. Όχι, όχι!.. Προτιμώ ένα φίλο σαν τον Μιχαήλ κι ας είναι δέκα φορές ύποπτος. Στην κατηγορία ότι «τραβάω τους ανθρώπους από τη γλώσσα για να τους κάνω να μιλήσουν», δεν ξέρω μα την πίστη μου γιατί μ' αρέσει «να τραβάω τους ανθρώπους από τη γλώσσα». Είναι ίσως γιατί το φως έρχεται απ' τις κουβέντες των δυνατών, απόδειξη ο Θεός που μίλησε για ν' ακολουθήσει το φως».

7 Μέσα στην ηρεμία αυτής της ανοιξιάτικης νύχτας, το στριγκό σφύριγμα της σειρήνας κάποιου πλοίου διαπέρασε τον αέρα και συνέφερε το νέο άντρα τη στιγμή που τον έβρισκε μια αρωματισμένη πνοή από τριαντάφυλλα και γαρίφαλα. Ο Αδριανός συνέχισε τον περίπατό του στο μεγάλο δρόμο που πλαισιώνει το οροπέδιο και κυριαρχεί στο λιμάνι και το Δούναβη. Για μια στιγμή κοντοστάθηκε να θαυμάσει τα χιλιάδες ηλεκτρικά λαμπιόνια που έλαμπαν στ' αραγμένα πλοία, και το στήθος του φούσκωσε από μια ακατανίκητη επιθυμία να ταξιδέψει: «Θε μου! Πόσο όμορφο θα 'ναι να βρίσκεσαι σε κάποιο απ' αυτά τα βαπόρια που γλιστράν πάνω στις θάλασσες κι ανακαλύπτουν άλλους γιαλούς, άλλους κόσμους!...» Λυπημένος που δεν μπορούσε να παραδοθεί στην επιθυμία του, ξανάρχισε να περπατά με το κεφάλι σκυμμένο άκουσε να τον φωνάζουν πίσω: «Αδριανέ!...» Γύρισε. Πάνω σε μια ξέρα, που μόλις είχε προσπεράσει, καθόταν ένας άντρας με τα πόδια σταυρωμένα και κάπνιζε. Η μυωπία του και το σκοτάδι τον εμπόδιζαν να τον αναγνωρίσει. Ο άντρας δεν σηκώθηκε και ο Αδριανός τον πλησίασε, λίγο επιφυλακτικά, όταν με μια ευχάριστη έκπληξη αναφώνησε: «Σταύρο!...» Έσφιξαν τα χέρια κι ο Αδριανός κάθισε δίπλα του. Ο Σταύρος, ο γυρολόγος κοινώς αποκαλούμενος «λεμονάδας» από τα αναψυκτικά που πουλούσε στα πανηγύρια ήταν δεύτερος ξάδερφος της μητέρας του Αδριανού, ένας τύπος πασίγνωστος άλλοτε στις εύθυμες συντροφιές των προαστίων, αλλά ξεχασμένος τώρα, θαμμένος από το βάρος των τριάντα χρόνων που είχαν κυλήσει, και από την κατακραυγή που είχε ξεσηκωθεί εκείνη την εποχή εναντίον του από κάποιο σκάνδαλο, που προκάλεσε το ταμπεραμέντο του. Λίγο κοντύτερος από το κανονικό, άνοστα ξανθός, άχρωμος, πολύ αδύνατος και πολύ ζαρωμένος τα μάτια του γαλάζια και μεγάλα, άλλοτε καθαρά και ειλικρινή άλλοτε κατεργάρικα και μπαμπέσικα, ανάλογα με την περίσταση, ήταν ο καθρέφτης της ζωής του Σταύρου. Ζωή ανήσυχη και ταραγμένη εξαιτίας της ιδιόρρυθμης και νομαδικής ιδιοσυγκρασίας του ζωή ρημαγμένη στα είκοσι πέντε του κιόλας χρόνια από μια θλιβερή κοινωνική περιπλοκή, ένα γάμο με μια κοπέλα πλούσια, όμορφη και συναισθηματική που η κατάληξή του ήταν να βρεθεί ένα χρόνο αργότερα ντροπιασμένος, με την καρδιά κομματιασμένη και το χαρακτήρα του αλλοιωμένο. Ο Αδριανός γνώριζε μέσες άκρες αυτή την ιστορία. Η μάνα του, χωρίς να επεκταθεί σε λεπτομέρειες, του την ανέφερε σαν ένα παράδειγμα απαράδεκτης ζωής. Αλλά ο Αδριανός έβγαλε ολότελα διαφορετικά συμπεράσματα και για μια ακόμα φορά καθοδηγούμενος από το ένστικτο που φώλιαζε βαθιά μέσα του, έσκυβε πάνω από τον Σταύρο, όπως πάνω από ένα όργανο μουσικής που επιθυμούμε ν' ακούσουμε τη μελωδία του το όργανο αρνιόταν. Πρώτα απ' όλα είχαν να ιδωθούν τρία ή τέσσερα χρόνια τουλάχιστον. Συναντιόντουσαν πάντοτε έξω. Το σπίτι της μητέρας ήταν κλειστό για τον Σταύρο, όπως όλα τα τίμια σπίτια. Κι έπειτα τι είχε να εξομολογηθεί ένας αποδιωγμένος γυρολόγος στο χαϊδεμένο αλητάκι; Ο Σταύρος ήταν για όλο τον κόσμο ένας «παραμυθάς» και ήταν γιατί το ήθελε να είναι. Ντυμένος μ' ένα τριμμένο και ξοφλημένο κοστούμι, που σου έδινε αυτή την εντύπωση από

8 τότε ακόμα που ήταν καινούριο, είχε την εμφάνιση του χωριάτη αστού πουκάμισο ασιδέρωτο και χωρίς κολάρο με ύφος αλογοκλέφτη άρχιζε τις επιδείξεις με λέξεις και κινήσεις που διασκέδαζαν τον κόσμο, αλλά ταπείνωναν τον ίδιο και λέκιαζαν την υπόληψή του. Πλησίαζε τους γνώριμούς του στη μέση του δρόμου με κουβέντες ξεκάθαρες αλλά κι αστείες ποτέ καταθλιπτικές. Πολλοί απ' αυτούς σταματούσαν. Αν κάποιος του άρεσε, τον έπαιρνε στο καφενείο, παράγγελνε μισό λίτρο κρασί και αφού τσούγκριζε το ποτήρι του μαζί του, έβγαινε στην αυλή «για την ανάγκη του» και δεν ξαναγύριζε. Κι αν πάλι κάποιος από τις συντροφιές του αυτές αποδεικνυόταν από εκείνες που σου γίνονται «στενός κορσές», του έλεγε πειστικά: «Ο τάδε φίλος σε ζητάει στο τάδε καφενείο. Τρέχα γρήγορα!...» Αλλά αυτό που ενθουσίαζε τον Αδριανό ήταν τα κεφάλια των τσίρων και το παιχνίδι με την ταμπακέρα. Πάνω σε μια κουβέντα, εκείνος έβγαζε από την τσέπη του ένα απ' αυτά τα κεφάλια των ξεραμένων ψαριών με το μισάνοιχτο στόμα, και το κρέμαγε προσεχτικά στην άκρη του σακακιού του συνομιλητή του. Ο άνθρωπος έφευγε και περιέφερε στο δρόμο το ψαροκέφαλο που φαινόταν να του δαγκώνει το ρούχο προς μεγάλη διασκέδαση των περαστικών. Το κόλπο με την ταμπακέρα ήταν ακόμα καλύτερο. Ξέρουμε πως στην Ανατολή συνηθίζεται εκείνος που θέλει να στρίψει ένα τσιγάρο να ζητάει την ταμπακέρα κάποιου από τους ανθρώπους με τους οποίους συμβαίνει να είναι παρέα. Ο Σταύρος δεν έχανε την ευκαιρία να πλησιάσει τον πρώτο τυχόντα και μόλις έκανε τη δουλειά του, αντί να επιστρέψει την ταμπακέρα μ' ένα «ευχαριστώ», την έριχνε στην τσέπη του απ' όπου έπεφτε μονομιάς και κυλιόταν στο δάπεδο. Τότε τσακιζόταν να τη μαζέψει από κάτω, τη σκούπιζε, ζητούσε συγγνώμη και κάνοντας να τη βάλει δήθεν μέσα στην τσέπη του ιδιοκτήτη της, την άφηνε να πέσει απ' έξω. Το δύστυχο κουτί, που ήταν από νικελωμένο μέταλλο ή από πεπιεσμένο χαρτί, κατρακυλούσε πάλι στο λιθόστρωτο. Α, μα τι αδέξιος που είμαι! Δεν πειράζει, κύριε, απαντούσε συνήθως το θύμα εξετάζοντας την ταλαιπωρημένη ταμπακέρα του καθώς όλοι γύρω έσκαγαν στα γέλια. Αλλά ο Σταύρος δεν ξανάβλεπε τις ταμπακέρες που είχε κακομεταχειρισθεί έστω και για μια φορά. Έτσι ο Αδριανός άρχισε να συμπαθεί αυτόν τον άνθρωπο από τις φάρσες του. Στο μεταξύ, όμως, διάφορα παράξενα πράγματα έρχονταν να τον κλονίσουν και να τον μπερδέψουν. Κάπου κάπου, ανάμεσα στ' αστεία και τις κουταμάρες του, ο Σταύρος στρεφόταν σοβαρός προς τον Αδριανό και κάρφωνε στα μάτια του ένα βλέμμα καθάριο, ήσυχο κι ανώτερο. Σ' αυτές τις περιπτώσεις, ο Αδριανός αισθανόταν κατώτερος απ' αυτόν το γυρολόγο, γοητευμένος απ' αυτόν τον αγράμματο. Στην αρχή του φάνηκε ανεξήγητο αυτό και βάλθηκε να το εξετάσει. Αλλά οι ευκαιρίες ήταν σπάνιες. Το μυστηριώδες και ειρωνικό βλέμμα που ο Αδριανός αποκαλούσε κρυφά «ο άλλος Σταύρος», παρουσιαζόταν σπάνια. Παρόλα αυτά μια μέρα ήταν δέκα μήνες πριν από τη συνάντηση στο πάρκο συνοδεύοντας τον «λεμονάδα» στον μπακάλη του ένα γέρο Έλληνα που του προμήθευε τα λεμόνια και τη ζάχαρη είδε ξαφνικά μπροστά του έναν «άλλο Σταύρο». Ο Αδριανός κρεμάστηκε από τα μάτια του. Κανένας έξω απ' αυτούς τους τρεις, σε μια κακοφωτισμένη γωνιά του μαγαζιού ο Σταύρος, μ' όλες τις ζαρωματιές και τις χαρακιές του προσώπου του απαλημένες, τα μάτια

9 ορθάνοιχτα, ντόμπρα και φωτεινά, κοίταζε τον μπακάλη με το πρησμένο κι ανέκφραστο πρόσωπο, κι είπε, δειλά αλλά σταθερά, καθώς ο άλλος συγκατάνευε κουνώντας το κεφάλι του: «Κυρ Μαργούλη... Πάει άσχημα... Δεν κάνει ζέστη και η λεμονάδα δεν πουλιέται... Τρώω τις οικονομίες μου και τη ζάχαρή σου... Λοιπόν, κατάλαβες; Δεν πληρώνω κι αυτή τη φορά, ε; Θα είναι σαν τις άλλες φορές: αν πεθάνω, χάνεις δέκα φράγκα». Κι ο μπακάλης, τσιγκούνης αλλά γνώστης των ανθρώπων, δέχτηκε την πίστωση, σφίγγοντας το χέρι του Σταύρου μέσα στην ξερή παλάμη του ξερή σαν την ίδια τη ζωή του. Έξω, με το εμπόρευμα κάτω απ' τη μασχάλη, ο Σταύρος βιάστηκε να καλαμπουρίσει, ν' αποδιώξει κάποια αόριστη σκέψη, να χοροπηδήσει στο ένα πόδι: Τον τύλιξα, Αδριανέ, τον τύλιξα! εμπιστεύτηκε στ' αυτί του νεαρού φίλου του. Μα όχι Σταύρο! διαμαρτυρήθηκε ο Αδριανός. Δεν τον τύλιξες. Θα πληρώσεις!.. Ναι, Αδριανέ, θα πληρώσω, αν δεν πεθάνω... Κι αν πεθάνω θα τον πληρώσει ο διάβολος!... Αν πεθάνεις... Αυτή είναι άλλη υπόθεση... Μα εσύ λες πως τον τύλιξες. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε πως είσαι ανέντιμος. Ίσως να είμαι... Όχι Σταύρο, με κοροϊδεύεις. Δεν είσαι ανέντιμος! Ο Σταύρος σταμάτησε απότομα, έσπρωξε το σύντροφό του πάνω σ' ένα φράχτη και ξαναπαίρνοντας για λίγο το δεσποτικό ύφος του σιγοσφύριξε στ' αυτί του Αδριανού: Ναι, είμαι ανέντιμος!.. Δυστυχώς, Αδριανέ, είμαι πολύ ανέντιμος!.. Και λέγοντας αυτά τα λόγια γύρισε να φύγει. Αλλά ο Αδριανός, κυριευμένος από κάτι σαν πανικό, τον άδραξε από το πέτο του σακακιού του, τον τράβηξε και φώναξε πνιχτά: Σταύρο, μείνε! Θα μου πεις τώρα την αλήθεια!.. Βλέπω δυο ανθρώπους μέσα σου ποιος είναι ο πραγματικός; Ο καλός; Ή ο απατεώνας; Ο Σταύρος ταλαντεύθηκε. Δεν ξέρω! Και ξεριζώνοντας βίαια τα χέρια του Αδριανού: Παράτα με στην ησυχία μου, φώναξε θυμωμένος. Ύστερα κοντοστάθηκε λίγο πιο κάτω στη σκέψη πως είχε στενοχωρήσει το νεαρό φίλο του και πρόσθεσε: Θα στο πω όταν δεν θα 'σαι πια αμούστακος. Από τότε δεν είχαν ξαναϊδωθεί. Ο Σταύρος περιπλανιόταν στα πανηγύρια τους μήνες από το Μάρτη μέχρι τον Οκτώβρη, ενώ τους χειμώνες πούλαγε ψητά κάστανα, ένας Θεός ξέρει που. Στη Βραΐλα δεν πατούσε παρά για ν' ανανεώσει τις προμήθειές του. Ο Αδριανός ήταν τόσο ευχαριστημένος που τον συνάντησε εκείνη τη μέρα στο παγκάκι του κήπου, όσο και τα ρυάκια που ενώνονται με τα ποτάμια, όσο και τα ποτάμια που ξεχύνονται στο στήθος της θάλασσας.

10 Ο Σταύρος, σε αντίθεση με τις συνήθειές του, ήταν ελάχιστα φλύαρος αυτή τη φορά, κι αυτό ευχαρίστησε ακόμα περισσότερο τον Αδριανό. Εξέταζε το πρόσωπό του μέσα στο κιτρινωπό φως του σούρουπου και έβρισκε να μην έχει αλλάξει καθόλου. Κανένας δεν είχε μπορέσει, ούτε κατά προσέγγιση, να μαντέψει την ηλικία του. Στο μεταξύ ο Αδριανός παρατήρησε ότι στους κροτάφους τα ανοιχτόξανθα μαλλιά του είχαν αρχίσει να γίνονται ψαρά. Τι με κοιτάς έτσι; ρώτησε ερεθισμένος ο Σταύρος. Δεν είμαι για πούλημα. Ξέρω, μα ήθελα να δω αν είσαι ακόμα νέος ή γέρασες. Είμαι και νέος και γέρος, όπως τα πουλιά... Αληθινά! Είσαι ένα πουλί, Σταύρο! Και μετά από μια μικρή παύση: Θα 'θελες την καπνοσακούλα μου για να τη στείλεις να κυλιστεί κατάχαμα; Αυτό θα σου θυμίσει ίσως ότι είμαι πάντα περίεργος να μάθω από που έρχεσαι, που πηγαίνεις και πώς πάνε οι δουλειές σου. Από που έρχομαι και που πηγαίνω... αυτό δεν έχει μεγάλη σημασία. Αλλά σου λέω πως οι δουλειές δεν πάνε και τόσο άσχημα. Αλλά αυτόν τον καιρό έχω προβλήματα, πουλαράκι μου! Χτύπησε χαϊδευτικά τον Αδριανό στο γόνατο. Αυτό σου συμβαίνει πολύ σπάνια, απάντησε εκείνος. Και γιατί έχεις προβλήματα, γέρο μου; Άρχισαν να σπανίζουν τα λεμόνια; Όχι τα λεμόνια, μα τα παλιά «έντιμα αλάνια» άρχισαν να σπανίζουν. Έντιμα αλάνια; αναφώνησε ο Αδριανός. Αυτό είναι παραδοξολογία. Τα αλάνια δεν μπορεί να είναι έντιμα! Νομίζεις! Καλά λοιπόν, εγώ ξέρω πολλά τέτοια. Ο Σταύρος έσκυψε μπροστά κι ακουμπώντας τους αγκώνες του στα γόνατά του έμεινε να κοιτάζει το χώμα. Ο Αδριανός διαισθάνθηκε πως ο φίλος του σοβαρολογούσε και θέλησε να μάθει περισσότερα, μα αποφάσισε να ενεργήσει φρόνιμα: Θα μπορούσες να μου πεις για ποιο λόγο χρειάζεσαι ένα τέτοιο αλάνι; Για να με συνοδέψει στο πανηγύρι του Σ... την ερχόμενη Πέμπτη. Για να είμαι ειλικρινής, δεν είναι για μένα, αλλά είναι σα να ήταν για μένα... Ξέρεις πως στα πανηγύρια συνηθίζω να στήνομαι δίπλα σ' ένα ζαχαροπλάστη που φτιάχνει τηγανίτες. Οι άνθρωποι τρώνε, διψάνε, κι εγώ είμαι εκεί για τη λεμονάδα. Στην ανάγκη και μια χούφτα αλάτι στη ζύμη... Βλέπεις πόσο ανέντιμος είμαι!.. Ε λοιπόν, τον έχω βρει το ζαχαροπλάστη, είναι ο κυρ Νικόλας... Ο κυρ Νικόλας! αναπήδησε ο Αδριανός....Ο γείτονάς σας, το παλιό σου αφεντικό. Αλλά να η αναποδιά. Δεν μπορεί ν' αφήσει το φούρνο του και να 'ρθει στο πανηγύρι. Του χρειάζεται λοιπόν ένα «έντιμο αλάνι», που θα συνοδέψει τον παραγιό του, τον Μιχαήλ, και θα μαζεύει τις πεντάρες καθώς ο άλλος θα ψήνει τις τηγανίτες στο λάδι. Δυο μέρες τώρα ψάχνω να βρω το «έντιμο αλάνι». Κι ο Σταύρος κατέληξε σοβαρός και θλιμμένος:

11 Όλο και περισσότερο η Βραΐλα φτωχαίνει σε ανθρώπους! Ο Αδριανός ένιωθε να τον διαπερνά ένα ρίγος. Πετάχτηκε όρθιος μπροστά στο «λεμονάδα» και είπε: Σταύρο! Είμαι αρκετά εντάξει για να γίνω εγώ το έντιμο αλάνι που ψάχνεις; Ο γυρολόγος σήκωσε το κεφάλι του: Δεν κάνεις πλάκα;... Στο λόγο ενός έντιμου αλανιού! Έρχομαι μαζί σου! Ο Σταύρος αναπήδησε σαν χιμπατζής και φώναξε: Κόλλα το, γιε της ερωτύλας Ρουμάνας και του τυχοδιώκτη Κεφαλλονίτη! Είσαι σίγουρα εντάξει μια και κρατάς από τέτοιους προγόνους... Μα τι ξέρεις εσύ για τους προγόνους μου; Ω! Σίγουρα θα πρέπει να υπήρξαν μεγάλα αλάνια! Λέγοντας αυτά ο «λεμονάδας» φίλησε τον μπογιατζή. Μετά πιάνοντάς τον αγκαζέ τον τράβηξε μαζί του: Γρήγορα στο Νικόλα, να του πούμε το καλό μαντάτο!.. φεύγουμε το αργότερο αύριο, Κυριακή βράδυ, για να φτάσουμε στο Σ... την Τρίτη το πρωί και να πιάσουμε μια καλή θέση. Έχουμε μια μέρα και δυο νύχτες καρόδρομο. Τ' άλογο πάει αργά ή γρήγορα ανάλογα με τις δυνάμεις του και με την ποιότητα του κρασιού που συναντάμε στα πανδοχεία.

12 Η εμφάνιση του «άρχοντα των πανηγυριών» και του πουλαριού του προκάλεσε έντονα σχόλια στο ζαχαροπλαστείο. Ο κυρ Νικόλας βρήκε τον μπελά του από το Σταύρο που ούρλιαζε για να ξεκαθαρίσει το θέμα της κηδεμονίας του νεαρού βοηθού του. Ο Σταύρος άρχισε ν' αραδιάζει φράσεις στα τούρκικα χωρίς να παίρνει αναπνοή. Ο Μιχαήλ, που παρακολουθούσε τη λογομαχία, ανακατεύτηκε στον καβγά, προς μεγάλη έκπληξη του Αδριανού που δεν καταλάβαινε τίποτα. Σε μια σοβαρή παρατήρηση του Μιχαήλ, είδε τον κυρ Νικόλα να σηκώνει τους ώμους του και το Σταύρο να ηρεμεί, αλλά ταυτόχρονα ν' αναφωνεί σε άπταιστα ελληνικά: Μη σας απασχολεί τι θα πει η μητέρα του, παιδιά μου 2!... Αν είχα υποχρεωθεί να συμμορφωθώ με τη ζωή της μάνας μου, εγώ, πενήντα χρόνων, δε θα 'χα μάθει ποτέ μου πως ανατέλλει ο ήλιος πίσω απ' τ' αυλάκι που κυκλώνει την ωραία μας πόλη, τη Βραΐλα βλέπετε, φίλοι μου, οι μάνες είναι όλες ίδιες. Θέλουν ν' αναβιώσουν κάτω από το πετσί του παιδιού τους όλες τις φτωχές μικρές απολαύσεις τους καθώς και τις άχαρες πλήξεις τους. Και μετά, πέστε μου, που σφάλλουμε όταν γινόμαστε έτσι όπως μας έπλασαν; Συμφωνείς, Αδριανέ; Ο Μιχαήλ μπήκε πάλι στη μέση, στα ελληνικά κι αυτός: Σ' αυτό έχετε δίκιο, κύριε, μα δεν ξέρουμε τη μητέρα του Αδριανού. Μπορεί να πρόκειται για εξαίρεση. Εγώ σας προτείνω να στείλετε τον Αδριανό να ζητήσει τη συγκατάθεσή της. Αν την πετύχει, θα είμαι ο πρώτος που θα χαρεί. Αλλά χωρίς την έγκριση της μητέρας του κι ενάντια στη θέλησή της, ε λοιπόν, εγώ αρνούμαι να 'ρθω στο πανηγύρι. Αυτή η δήλωση έκανε τον Αδριανό να φύγει σαν τον άνεμο. Η μάνα του ετοίμαζε το βραδινό τους. Στάθηκε στη μέση του δωματίου, με μάτια υγρά, μάγουλα φλογισμένα, ονειροπολώντας. Μην έχοντας προετοιμάσει τι θα της πει, ένιωθε τη φωνή του να πνίγεται. Μα εκείνη το μάντεψε και μίλησε πρώτη: Πετάς πάλι στα σύννεφα! Ναι, μαμά... Καλά, λοιπόν, αν πρόκειται να μου τραγουδήσεις στον ίδιο σκοπό, όπως και τις άλλες φορές, σε παρακαλώ!.. Κάνε αυτό που νομίζεις ότι θέλεις να κάνεις, χωρίς να μου ματώσεις πολύ την καρδιά, και μην ασχολείσαι πια μαζί μου. Είναι καλύτερα έτσι. Δεν πρόκειται για τίποτα τραγικό, μαμά, απάντησε ο Αδριανός. Είμαι χωρίς δουλειά για οχτώ μέρες, ίσως περισσότερο, και θα 'θελα να συνοδέψω τον Μιχαήλ στο πανηγύρι του Σ... Είναι ευκαιρία για μένα να γνωρίσω αυτή την ωραία περιοχή και παράλληλα να κερδίσω και μερικά λεφτά αφού έτσι κι αλλιώς είμαι άνεργος. Μόνο οι δυο σας θα πάτε; Ναι... Όχι... Θα είναι κι ο Σταύρος... Θαύμα!... Όλο και καλύτερα... Ακόμα ένας «φιλόσοφος», έτσι; Και ενώ ο γιος της παρέμενε σιωπηλός, πρόσθεσε: Τέλος πάντων, να πας! Να πας! 2 Ελληνικά στο γαλλικό κείμενο.

13 Χωρίς να θυμώσεις, μαμά; Χωρίς να θυμώσω, φίλε μου...

14 Έφυγαν την Κυριακή, κάτω από τα βλέμματα και τα αστεία όλων των φλύαρων γυναικών της οδού Γκριβίτσα, Ο Σταύρος κατέφτασε στις τέσσερεις τ' απόγευμα, με το κάρο και την πραμάτεια του, το βυτίο που του χρησίμευε για ν' αποθηκεύει νερό, και μέσα στο βυτίο το βαρέλι της λεμονάδας, που περιλαμβάνει με τη σειρά του τη ζάχαρη, τα λεμόνια, τα ποτήρια κλπ... Μπροστά στο ζαχαροπλαστείο φόρτωσε με τη βοήθεια του κυρ Νικόλα και του Μιχαήλ, τ' απαραίτητα σύνεργα και υλικά για τις τηγανίτες: ένα τραπέζι, μια τεράστια κατσαρόλα, δυο σακιά αλεύρι, ένα μικρό φούρνο, μερικούς ντενεκέδες λάδι και διάφορα σκεύη, φρόντισε βέβαια να μείνει χώρος και για τους τρεις τους. Για ν' απαλλάξει τον Αδριανό από τα κοροϊδευτικά σχόλια των γυναικών της γειτονιάς, η μητέρα του βγήκε μαζί του, μισή ώρα πριν έρθει ο Σταύρος. Θα χωρίζονταν στην οδό Γκαλάτς, εκείνη να πάει σε μια φίλη της. Εκείνος να κατευθυνθεί στο μεγάλο δρόμο απ' όπου θα περνούσε το κάρο. Φίλησε το γιο της και του είπε: Βλέπεις, Αδριανέ, υποχωρώ στις επιθυμίες σου, αλλά μια μέρα θα μετανιώσεις για τις πράξεις σου. Το μικρό ταξίδι που κάνεις τώρα θα σου ανοίξει την όρεξη για μεγαλύτερα αύριο, όλο και μεγαλύτερα. Κι αν εσύ δεν μπορείς να μου εγγυηθείς την ευτυχία που σου επιφυλάσσει ένα τέτοιο μέλλον, εγώ είμαι βέβαιη πως θα κλάψουμε κι οι δυο μας. Είθε να μη δώσει ο Θεός. Θέλησε ν' απαντήσει, αλλά δεν πρόλαβε γιατί εκείνη απομακρύνθηκε. Καθηλωμένος ο Αδριανός, την παρακολούθησε με το βλέμμα του. Βάδιζε ίσια, ολόισια, όπως και η ζωή της υπήρξε ολόισια, απλή, πονεμένη γιατί τη μοναδική φορά που στάθηκε ένοχη, δεν το μετάνιωσε, ακόμα κι αν της κόστισε τόσο ακριβά. Με τη μαντίλα στο κεφάλι, την μπλούζα της από φτηνό ύφασμα, το μαντίλι στο δεξί χέρι, ανασήκωσε ελαφρά με τ' αριστερό της χέρι τη μακριά φούστα που μάζευε τη σκόνη του δρόμου και κράταγε τα μάτια καρφωμένα ίσια μπροστά σα να έψαχνε κάτι κάτι που δεν είχε ακόμα χάσει, μα που άρχιζε να χάνει. Φτωχό μου αδέρφι, Αδριανέ... Εσύ τρέμεις... Μέσα σ' αυτό το κάρο που διασχίζει τη δημοσιά, προστατευμένος στα δεξιά σου από το Σταύρο που οδηγεί το άλογο, τραγουδώντας στ' αρμένικα και ακουμπώντας στ' αριστερά σου στον ώμο του Μιχαήλ που καπνίζει σιωπηλός τρέμεις γενναίε μου φίλε αλλά δεν είναι η παγωνιά που σε κάνει να τρέμεις. Τρέμεις από φόβο; Ή στριμωγμένος ανάμεσα σ' αυτούς τους δυο δαίμονες της ζωής σου ανατριχιάζεις ίσως κάτω από την πνοή του πεπρωμένου σου, που σε σπρώχνει όχι μόνο στο πανηγύρι του Σ... αλλά παραπέρα, στο μεγάλο πανηγύρι της ύπαρξής σου, που μόλις αρχίζει; Για κάμποση ώρα κάτω από τις αστραπές της θύελλας που κόπαζε, κι ενώ το κάρο προχωρούσε πάνω στο λιθόστρωτο, ανάμεσα σε δεντροστοιχίες και σταροχώραφα ο Σταύρος τραγουδούσε και θρηνούσε στ' αρμένικα. Ώρα πολλή, ο Μιχαήλ κι ο Αδριανός άκουγαν χωρίς να καταλαβαίνουν, αλλά διαισθάνονταν τα πάντα. Ύστερα η νύχτα τους τύλιξε, βυθίζοντάς τους τον καθένα στις σκέψεις του. Χωριά και συνοικισμοί διαδέχονταν άλλα χωριά κι άλλους συνοικισμούς, δυστυχισμένες φωλιές της θλίψης και της χαράς, καταβροχθισμένες από το σκοτάδι και ξεχασμένες από τον κόσμο. Το τρεμουλιαστό φως του κλεφτοφάναρου που κρεμόταν από το κάρο και τρανταζόταν μαζί του, αποκάλυπτε αξιολύπητες σκηνές μέσα στη νύχτα, που φωτιζόταν για μια στιγμή και μετά χάνονταν για πάντα: ένα σκυλί που αλυχτούσε θυμωμένα, μια τραβηγμένη κουρτίνα σε κάποιο παράθυρο απ' όπου μια ανθρώπινη μορφή προσπαθούσε να διακρίνει έξω, παλιά καλαμένια καλύβια με τρύπιες σκεπές μαυρισμένες από την κακοκαιρία, περιβόλια με ξεντεριασμένους φράχτες. Κάθε δυο ώρες περίπου ο Σταύρος σταματούσε μπροστά σε κάποιο πανδοχείο, πείραζε τ' άλογο τραβώντας του τ' αυτιά, του κρεμούσε τη σακούλα με τη βρώμη, το σκέπαζε και

15 έμπαινε μετά στο πανδοχείο με σαματά ακολουθούμενος από τους δυο συντρόφους του. Εκεί άρχιζε τις φωνές, τις σαχλαμάρες, τα παραμύθια, και καμιά φορά δε δίσταζε να δώσει κι ένα φιλικό χτύπημα στο σκούφο κάποιας χωριάτισσας. Ύστερα, παραγγέλνοντας «ένα λίτρο κι ένα ποτήρι για τ' αφεντικό», παρακαλούσε ευγενικά τον τελευταίο να του δανείσει την ταμπακέρα του, έστριβε τσιγάρο, και σοβαρός σαν Πάπας, αντί για «ευχαριστώ», έστελνε την ταμπακέρα να κάνει περίπατο στο δάπεδο. Ο Αδριανός αντιλήφθηκε ότι ο Μιχαήλ, που δε γνώριζε παρά μόνο δυο μέρες το Σταύρο, τον παρατηρούσε διακριτικά αλλά επίμονα. Επωφελούμενος από μια σύντομη απουσία του «λεμονάδα», είπε στο φίλο του στα ελληνικά: Τι σαχλαμάρες! Τι φασαρία για το τίποτα!.. Ο Μιχαήλ του ψιθύρισε: Είναι μια φασαρία που προσπαθεί να δημιουργήσει μια σιωπή κάπου αλλά δεν ξέρω που... Παρόλα αυτά, κρύβει κάποιο μυστικό.

16 Μετά από εφτά ώρες δρόμο, καλπάζοντας σχεδόν συνέχεια μπήκαν γύρω στα μεσάνυχτα βαριοί από την κούραση και κάτω από μια σιγανή βροχή στο χωριό του Χ... όπου δε φαινόταν ψυχή, πέρα από μια αγέλη επιληπτικών σκυλιών που επιτέθηκαν μανιασμένα στ' άλογο. Ο Σταύρος τα μαστίγωσε ανελέητα και κατευθύνθηκε με μια σιγουριά στην πόρτα κάποιας αυλής, που το άλογο τη χτύπησε με το κεφάλι του και παρά λίγο να την γκρεμίσει. Απ' το κάθισμά του ο Σταύρος φώναξε προς το παράθυρο του πανδοχέα: Γρηγόρη!... Ε, Γρηγόρη! και μόλις μετά από αρκετή ώρα αναμονής μια μαύρη σιλουέτα μας άνοιξε, πρόσθεσε κάνοντας κοροϊδευτικά έναν όρκο: Μα το Πάσχα, τα Ευαγγέλια και όλους τους αγίους. Δε θα 'θελες, φαντάζομαι, να φτιάξουμε τηγανίτες και λεμονάδα με το νερό της βροχής. Άνοιξε γρήγορα, κερατά! Ο πανδοχέας μουρμούρισε κάτι και πήρε τ' άλογο απ' το χαλινάρι. Ξεζέψαμε το ζώο και βάλαμε το κάρο στο υπόστεγο. Ύστερα οι τρεις γυρολόγοι κι ο πανδοχέας βρέθηκαν σε μια απ' αυτές τις ρουμάνικες «καρσιούμα», ίδια μ' εκείνη του θείου του Άγγελου, όπου οι ταξιδιώτες τρώνε, πίνουν, καπνίζουν, λένε πράγματα καλά και άσχημα, ανάλογα με το χαρακτήρα τους, την ηλικία τους και την «ποιότητα του κρασιού». Ο Σταύρος υπήρξε σύντομος: Θα φάμε καλά, αλλά δε θα ξημερωθούμε φλυαρώντας. Θα σταματήσουμε εδώ μέχρι την αυγή οπότε και θα ξεκινήσουμε πάλι. Το πιο δύσκολο το καταφέραμε. Αύριο το πρωί, με κορμί και πνεύμα ξεκούραστο, θα διηγούμαστε ιστορίες καθώς θα ταξιδεύουμε παράλληλα με το ποτάμι και θ' αντικρίζουμε τον ήλιο ν' ανατέλλει μπροστά στα μάτια του αλόγου. Θα 'χει καλοκαιρία αύριο... Τσουγκρίζοντας με το Σταύρο, ο πανδοχέας του είπε: Πας στο πανηγύρι του Σ... Ο άλλος έγνεψε καταφατικά. Ο συνομιλητής του βάλθηκε να τον πειράξει: Πάντα με ζαχαρίνη αντί για ζάχαρη και με κιτρικό οξύ αντί για λεμόνια φτιάχνεις τη λεμονάδα σου; Ο Σταύρος τον κοίταξε ολόισια στα μάτια και συνέχισε μέχρι που κατάπιε τη μπουκιά του. Μετά απάντησε: Και συ, σπεσιαλίστα του κ... πάντα με οινόπνευμα και νερό της πηγής κατασκευάζεις το νερό της ζωής, για να δηλητηριάσεις τους χωρικούς και να στρογγυλέψεις το πουγκί σου; Ο Αδριανός παρενέβη έκπληκτος: Μα, Σταύρο, σε είδα ν' αγοράζεις ζάχαρη και λεμόνια δεν είναι για να κάνεις τη λεμονάδα; Όχι, όχι, φίλε μου, είναι μόνο για τα μάτια των διψασμένων, απάντησε ο Σταύρος. Και πρόσθεσε ελληνικά: Βλέπεις, λοιπόν, που τελικά είμαι ανέντιμος! Και αυτό δεν είναι τίποτα. Ο Μιχαήλ κι ο Αδριανός αντάλλαξαν ένα βλέμμα όλο σημασία και τα μάτια του πρώτου απαντούσαν στα ερωτηματικά μάτια του δεύτερου. Κάτι κρύβει αυτός ο άνθρωπος.

17 Οι τρεις άντρες σηκώθηκαν. Ο ιδιοκτήτης πήρε ένα κουτί σπίρτα κι ένα κερί και τους οδήγησε στη σιταποθήκη. Το πάνω πάτωμα ήταν το μισό γεμάτο άχυρο. Έστρωσαν στο δάπεδο μια τεράστια «ρογκοζίνα» (ψάθα) και ξάπλωσαν πάνω της και οι τρεις με τα ρούχα, το στομάχι βαρύ και ξεθεωμένοι από το κρασί και την κούραση. Αν καπνίσετε, προσέξτε τη φωτιά, τους είπε ο ιδιοκτήτης καληνυχτίζοντάς τους. Πήρε μαζί του τα σπίρτα και το κερί. Πέντε λεπτά αργότερα κοιμόντουσαν και οι τρεις τους. *** Τι ώρα να ήταν; Ο Αδριανός δεν μπορούσε να πει, αλλά κάποια στιγμή αυτής της βαθιάς νύχτας, ένιωσε ένα χέρι να του αγγίζει τον ώμο και μετά το πρόσωπο. Ανοίγοντας για λίγο τα μάτια του, βαριά απ' τον ύπνο, κατάφερε να θυμηθεί πως δε βρισκόταν σπίτι του, μα σε μια σιταποθήκη κι αμέσως ξανακοιμήθηκε. Μα να που το χέρι εξακολουθούσε να περιπλανιέται πάνω στο σώμα του ενώ την ίδια στιγμή ένα ζεστό φιλί σφράγιζε τ' αριστερό του μάγουλο. Αυτή τη φορά ο Αδριανός ξύπνησε κι άρχισε να συλλογιέται, παραμένοντας σιωπηλός. Τι στο διάβολο σήμαινε τούτο;... Ανοιγοκλείνοντας τα βλέφαρα μέσα στο σκοτάδι, προσπάθησε να θυμηθεί με ποιόν τρόπο είχαν ξαπλώσει οι τρεις τους. Αριστερά του και στη μέση ο Σταύρος δίπλα στο Σταύρο ο Μιχαήλ. Και σκέφτηκε: Πώς... Ο Σταύρος με φίλησε;... Και τι να σημαίνει άραγε αυτό;... Μια οδυνηρή σκέψη καρφώθηκε στο μυαλό του, τόσο οδυνηρή που την απόδιωξε λέγοντας στον εαυτό του: Όχι... Σίγουρα ονειρεύτηκα!... Δεν είναι δυνατό! Μα λίγα λεπτά αργότερα ένιωσε το χέρι του Σταύρου να του αγγίζει συνέχεια το στήθος. Έκπληκτος και φοβισμένος, τον ρώτησε, με μια πνιχτή φωνή αλλά αρκετά δυνατή: Ψάχνεις για την καπνοσακούλα μου, Σταύρο; Το ερώτημα αντήχησε μέσα στην ήσυχη νύχτα υπόκωφα. Αναπηδώντας ο «λεμονάδας» τον άδραξε απ' το μπράτσο και του ψιθύρισε στ' αυτί, τρέμοντας από πόθο: Πάψε!... Μα τι ήθελες λοιπόν;... Εσύ δε με φίλησες πριν λίγο; ξανάρχισε ο Αδριανός όλο και πιο τρομαγμένος. Πάψε!.. Μη φωνάζεις!..., του σφύριξε ο άλλος στρίβοντάς του το χέρι. Ακολούθησαν μερικές στιγμές σιωπής και φόβου όταν ξαφνικά ακούστηκε η φωνή του Μιχαήλ, που μίλησε ήρεμα, στα τούρκικα, κάνοντας μια σύντομη ερώτηση στον Σταύρο. Εκείνος φαινόταν σα να μην ήθελε ν' απαντήσει μετά άρθρωσε μερικά λόγια. Ο Μιχαήλ τον κατηγόρησε και πάλι με μια νέα ερώτηση. Ο Σταύρος του ανταπάντησε με περισσότερα λόγια. Και πάλι ο Μιχαήλ επέμεινε να τον ανακρίνει πιο επίμονα πράγμα που έκανε το Σταύρο ν' απαντήσει ξερά. Ο Μιχαήλ έμοιαζε να σκέφτεται, σώπασε για λίγο μα να που ανασηκώθηκε στηριγμένος στον αγκώνα του και κοιτάζοντας το Σταύρο κατάματα του μίλησε ήρεμα για ένα λεπτό, χωρίς να του κάνει πια ερωτήσεις. Σ' αυτό ο Σταύρος αντέδρασε βίαια, κόβοντάς του την κουβέντα. Έγινε τότε κάτι που άφησε τον Αδριανό κατάπληκτο. Ο Μιχαήλ που ο Αδριανός δεν τον είχε δει ποτέ του θυμωμένο αναπήδησε στην ψάθα,

18 ξεστομίζοντας μια φράση, νευριασμένα κι απότομα. Ο Σταύρος μιμήθηκε την κίνησή του και του αποκρίθηκε στον ίδιο τόνο. Από κει κι ύστερα, ένας δριμύς διάλογος άρχισε ανάμεσα στους δυο άντρες που μόλις γνωρίζονταν. Μέσα στη νύχτα, τόσο μαύρη που σε τύφλωνε, οι φράσεις, τα λόγια ανάβλυζαν βίαια σα σπαθιά που διασταυρώνονται την ώρα της αναμέτρησης. Μάντευα πως τα κεφάλια τους πλησίαζαν συχνά μέχρι που άγγιζαν το ένα τ' άλλο πως τα μάτια τους πάσχιζαν μάταια να διαπεράσουν το σκοτάδι πως τα μπράτσα τους συμπλέκονταν. Στην παγωμένη καρδιά του Αδριανού τα φωνήεντα της τούρκικης γλώσσας στάλαζαν σα στεναγμοί αυλού, και τα πολυάριθμα και σκληρά της σύμφωνα αντηχούσαν σαν τυμπανοκρουσίες. Ο Αδριανός κατάλαβε την αλήθεια κατάλαβε επίσης ότι ο Μιχαήλ έσφιγγε το Σταύρο σα μέγγενη κι ένας βαθύς οίκτος για τη δυστυχία του τελευταίου του πλάκωσε το στήθος και τον έκανε να ξεσπάσει σε δάκρυα. Μέσα στους λυγμούς του, είπε. Μα... μιλήστε ελληνικά! Δεν καταλαβαίνω λέξη! Αυτή η έκρηξη πόνου τους έκανε να σταματήσουν τον καβγά τους. Μια βαριά σιωπή απλώθηκε μετά το ξέσπασμα του Αδριανού και τότε εκείνος ρώτησε: Σταύρο! Γιατί το ' κάνες αυτό; Ο Σταύρος στράφηκε στον νεαρό άντρα και απάντησε με φωνή τυραννισμένη: Μα, φτωχέ μου φίλε, γιατί είμαι ανέντιμος! Στο 'χα πει! Ήσυχα, ο Μιχαήλ του απάντησε: Είναι χειρότερο κι από ανεντιμότητα είναι διαστροφή. Είναι μια βιαιότητα που στρέφεται ενάντια σε μια ισορροπημένη κατάσταση όπου τα πάντα είναι αρμονικά. Έχεις διαφθείρει αυτή την ισορροπία. Και διαπράττεις το χειρότερο από τα εγκλήματα, όταν προσπαθείς να διαδώσεις, να εξαπλώσεις αυτή τη διαφθορά. Κι ο Μιχαήλ πρόσθεσε σταθερά: Ζήτησε ειλικρινά συγγνώμη από τον Αδριανό, διαφορετικά θα 'χουμε κακά ξεμπερδέματα. Ο Σταύρος δεν αποκρίθηκε. Έστριβε τσιγάρο κι όταν τ' άναψε, οι δυο φίλοι είδαν, απ' το πλάι, πως το πρόσωπό του ήταν αγνώριστο. Η μύτη και το στόμα τραβηγμένα, το μουστάκι σηκωμένο προς τα πάνω. Το δέρμα του είχε το χρώμα του φόβου. Τα μάτια βαθουλωμένα δεν τους κοίταζε ούτε κι όταν με τη σειρά τους, έστριψαν τα τσιγάρα τους και τ' άναψαν. Έξω, τα αλυχτίσματα και το τραγούδι του κόκορα διαπερνούσαν τον αέρα της νύχτας.

19 Ναι, άρχισε ο Σταύρος πολύ αργότερα, όταν πια ο Μιχαήλ είχε απελπισθεί ότι θα 'κουγε την απάντησή του. Ναι, θα ζητήσω ειλικρινά συγγνώμη από τον Αδριανό... Ειλικρινά, μα όχι ταπεινά... Κι όχι αμέσως, αλλά αφού πρώτα μ' ακούσετε... Λέτε: «Διαφθορά», «Βιαιότητα», «Διαστροφή». Και νομίζετε πως με ρεζιλεύετε. Όμως, σας είπα πως είμαι ανέντιμος. Και αυτό είναι το χειρότερο γιατί σημαίνει: να κάνεις το κακό συνειδητά. Αλλά διαφθορά; Αλλά βιαιότητα; Διαστροφή; Καλέ μου, Μιχαήλ!.. Αυτά συμβαίνουν καθημερινά, γύρω μας, και κανένας δεν ξεσηκώνεται!.. Έχουν εισχωρήσει στους νόμους και τις συνήθειές μας έχουν γίνει τρόπος ζωής. Κι εγώ, εγώ είμαι ένας από τους ακρωτηριασμένους αυτής της διεφθαρμένης ζωής. Τα πάντα στη ζωή μου υπήρξαν διαφθορά, βιαιότητα και διαστροφή. Πάει να πει, μεγάλωσα κάτω από την δίνη αυτών των συμφορών. Κι όμως, δεν ήταν η κλίση μου που μ' έσπρωξε σ' αυτές. Είναι θλιβερό να υποχρεώνεσαι να μιλάς παρά τη θέλησή σου. Μα το κάνει ευκολότερο το γεγονός πως είμαστε μέσα στο σκοτάδι της νύχτας, στο βασίλειο του τυφλοπόντικα. Και δεν είναι για να δικαιολογηθώ που θέλω να μιλήσω: ω, αυτό μου είναι αδιάφορο!.. Είναι για να σας δώσω εγώ, ο ανήθικος, ένα μάθημα ζωής, σε σας, τους ηθικούς, κυρίως σε σένα, Μιχαήλ, που δεν τα ξέρεις όλα, όπως ίσως νομίζεις. Είμαι ένας άνθρωπος ανήθικος και ανέντιμος. Για την ανεντιμότητά μου ζητάω συγγνώμη μα όσον αφορά την ανηθικότητά μου ο κριτής πρέπει να είμαι εγώ. Κριτής ποιου; Αυτό πρέπει να εξετάσετε. Ένα επεισόδιο της ζωή μου θα σας βοηθήσει κι αυτό είναι η περιπέτεια του γάμου μου. Γύρω στα 1867, λίγο μετά την είσοδο του πρίγκιπα Κάρολου στα Πριγκιπάτα του, επέστρεφα κι εγώ στη χώρα μου, όχι όμως σαν εκείνον, πρίγκιπας. Επέστρεφα σημαδεμένος από το ρομαντικό χαμό της μεγαλύτερη αδερφής μου, διαβρωμένος από την τυχοδιωκτική ζωή που έκανα αναζητώντας την δώδεκα ολόκληρα χρόνια στην Ανατολή, στην Αρμενία και στην Ευρωπαϊκή Τουρκία. Κρίμα που δεν μπορώ ν' αρχίσω τώρα να σας εξιστορώ τα παιδικά μου χρόνια, τη θλιβερή μοίρα της αδερφής μου, και τις συνθήκες της διαφθοράς μου. Θα γινόμουνα πολύ κουραστικός. Ίσως το κάνω κάποια μέρα, αν συνεχίσετε να θέλετε να μου σφίγγετε το χέρι αλλά κι αν πάψετε να το θέλετε, δε θα με νοιάξει καθόλου. Ήμουν τότε είκοσι πέντε χρονώ, είχα ελάχιστα χρήματα και γνώριζα τρεις γλώσσες της Ανατολής, μα είχα σχεδόν λησμονήσει τα Ρουμάνικα. Οι άνθρωποι των παιδικών μου χρόνων δε με αναγνώρισαν, κι αυτό με βόλευε για τίποτα στον κόσμο δε θα 'θελα να μ' αναγνωρίσουν. Πρώτα απ' όλα είχα χαρτιά που έλεγαν πως είμαι ραγιάς 3. Έπειτα μίλαγα άσχημα τη γλώσσα. Έτσι με πήραν για ξένο. Γιατί ξαναγυρνούσα στον τόπο μου; Για τίποτα και για όλα. Για τίποτα, επειδή δεν είχα πια ρίζες στο χώμα που είχα αντικρίσει το φως, και επειδή με είχε αφομοιώσει για τα καλά η ξενιτιά. Όμως αυτό το για τα καλά, ήταν επιφανειακό. Ζούσα μια ζωή ελεύθερη, νομαδική μα διεφθαρμένη. Από γυναίκες δε γνώριζα παρά μάνα κι αδερφή η σύζυγος ή η αγαπημένη μου ήταν άγνωστες. Και τις επιθυμούσα σφοδρά, αλλά φοβόμουν να τις πλησιάσω. Να κάτι που δε γνωρίζεις Μιχαήλ!.. Α, πόσο πλανιόμαστε στη ζωή. Όταν αντικρίζουμε έναν άνθρωπο ακρωτηριασμένο, έναν άνθρωπο που του λείπει το χέρι ή το πόδι, κανένας μας δεν τον ντροπιάζει κι όλοι τον συμπονάμε αλλά όλος ο κόσμος πισωπλατεί, και κανένας δε 3 Υποτελής στους Οθωμανούς

20 νιώθει οίκτο για τον ψυχικά ακρωτηριασμένο!.. Κι όμως, το στήριγμα είναι που του λείπει από τη ζωή. Εμένα μου έλειπε. Γυρνώντας στη Ρουμανία, προσπαθούσα να το αναζητήσω ανάμεσα σ' εκείνους που τα έθιμά τους είναι πιο κοντά στην ηδονική αλήθεια. Μου το 'δωσαν, μα μόνο για λίγο, για να το πάρουν πίσω γρήγορα, ντροπιάζοντάς με, και ρίχνοντάς με ξανά στη διαφθορά. Να πως: Φτάνοντας στον τόπο μου, ξανάπιασα τη γνώριμη δουλειά του σαλεπιτζή 4. Περιφερόμουν στις αγορές και στα πανηγύρια, έξω από τη Βραΐλα, στα περίχωρα κι ακόμα μακρύτερα. Μέσα στην πόλη κανένας δεν ήξερε τίποτα για τη δουλειά που έκανα. Το σαλέπι τ' αγόραζα κρυφά από 'να Τούρκο που με πέρναγε για συμπατριώτη του, κι εγώ τον άφηνα να καταλάβει μόνο αυτά που ήθελε. Έτσι δούλευα λίγο και κέρδιζα αρκετά κυρίως όμως βασιζόμουν στ' απόθεμα που φύλαγα κάτω απ' τη ζώνη μου. Βάλθηκα τότε να δημιουργήσω γνωριμίες. Ντυμένος σαν γκιαμπούρ 5 και πληρώνοντας χωρίς δεύτερη κουβέντα ατέλειωτες οκάδες κρασί εδώ κι εκεί, μια μέρα, στην «Ουλίτζα Καλιμερέσκε» 6, έπεσα σ' ένα καλό κρασί, και ταυτόχρονα πάνω σ' αυτό που απ' τον καιρό της επιστροφής μου (ένας χρόνος περίπου) αναζητούσα: το κρασί το σέρβιρε μερικές φορές μια όμορφη «κρασμαρίτσα», η κόρη του αφεντικού. Κι έγινα ο πιστός πελάτης αυτού του καλού κρασιού, όπως και το θύμα των φλογερών ματιών του ειδώλου μου. Αλλά φέρθηκα συνετά: η οικογένεια ήταν αυστηρή και πλούσια. Επιπλέον, δεν αγαπούσε τους ξένους, παρόλο που η περιουσία της προερχόταν απ' αυτούς. Έτσι το πρώτο πράγμα που κάνω κατεπειγόντως, είναι να προμηθευτώ ρουμάνικα χαρτιά, διαδικασία εύκολη στις χώρες του Αγίου Μπαχτσίς 7. Μέσα σε μια μέρα κηδεύω τον «Σταύρο τον σαλεπιτζή», και γίνομαι ο Ντομνύλ Ισβοράνου, «έμπορας χαλκωμάτων της Δαμασκού». Τ όνομα και το επάγγελμα αρέσουν. Έχουμε ιδιαίτερες περιποιήσεις και εκδηλώσεις σεβασμού. Απ' την οικογένεια έλειπε η μητέρα. Ο πατέρας ήταν γέρος κι αυστηρός, και υπέφερε από ποδάγρα. Μετά τρεις μήνες γνωριμίας να 'μαι ένα βράδυ καλεσμένος σε οικογενειακό δείπνο. Εκεί συναντώ μια θεία που αντικαθιστά τη μητέρα και μονοπωλεί με την τρυφερότητά της το κορίτσι κυρίως όμως διαπιστώνω πως δεν πρέπει να λέει ψέματα κανένας παρά μόνο κατά ένα μέρος. Στο τραπέζι βρίσκονται και οι δυο αδερφοί, ψηλοί και δυνατοί σαν γκντελάτ 8, έμποροι χαλκού και χαλκωμάτων της Δαμασκού. Για καλή μου τύχη, ήξερα και τη Δαμασκό και τη δουλειά καλύτερα απ' αυτούς είχα συχνά εμπορευτεί τα χαλιά και τα λαξευτά χαλκώματα αυτής της χώρας. Στη διάρκεια του γεύματος διηγούμαι ιστορίες και περιστατικά από τη ζωή στην «Ανατολή», και στέκομαι ιδιαίτερα στη μιζέρια που κρύβεται πίσω απ' τα χαλιά και τα χαλκώματα της Δαμασκού, όπου βλέπουμε να δουλεύουν για την κατασκευή τους όλα χειροποίητα πεντάχρονα παιδιά και μισότυφλες γριές τα παιδιά κερδίζοντας δυο μεταλλίκια τη μέρα (δέκα σαντίμ), αγνοώντας τι σημαίνει παιδική ηλικία, και μπαίνοντας 4 Πωλητής ζεστού ποτού που παρασκευάζεται με βάση το αλεύρι, σαλέπι 5 Άνθρωπος εύπορος 6 Παλιά συνοικία της Βραΐλα 7 φιλοδώρημα 8 Δήμιος, στα τούρκικα