ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗΣ ΝΟΣΗΛΕΥΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ: ΚΛΙΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕΛΗ ΟΜΑΔΑΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΒΑΣΙΛΟΥ ΜΑΡΙΑ ΜΟΥΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΝΗ ΕΠΙΒΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΘΕΟΦΑΝΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ 1

2 ΝΟΣΗΛΕΥΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ:ΚΛΙΝΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΘΕΟΦΑΝΙΔΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (επιβλέπων καθηγητής) ΚΑΖΑΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΥΚΟΥΡΙΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ 2

3 Ευχαριστίες Για την καθοδήγηση και βοήθεια που προσέφεραν στην διεξαγωγή της παρούσας έρευνας οφείλουμε ιδιαίτερες ευχαριστίες, βαθειά ευγνωμοσύνη και εκτίμηση σε όσους συμμετείχαν σε αυτή τη προσπάθεια. Αρχικά ένα μεγάλο ευχαριστώ στον καθηγητή μας κ. Δημήτριο Θεοφανίδη ο οποίος θυσίασε πρόθυμα αρκετές ώρες του ελεύθερου χρόνου παρόλο την πληθώρα των εργασιών του, όχι μόνο για να μας λύσει οποιαδήποτε απορία, να μας διορθώσει τα λάθη και να επισημάνει τις παραλείψεις μας αλλά αποτέλεσε για μας τη κινητήρια δύναμη καθώς ανέβαζε το πήχη των στόχων ολοένα και πιο πάνω ώστε να είμαστε σε εγρήγορση και να γινόμαστε καλύτεροι. Επίσης, δε θα πρέπει να παραλείψουμε τα κέντρα αποκατάστασης (Αρωγή, Φροντίζω) που μας επέτρεψαν την είσοδο και μας παραχώρησαν πληροφορίες σχετικά με το θέμα που διερευνήσαμε. Ακόμη θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την απόφοιτη του τμήματος Νοσηλευτικής του Αλεξάνδρειου Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Χλιαρά Ουρανία για την πολύτιμη συμβολή της, στην διεξαγωγή της εργασίας μας. Τέλος, θα θέλαμε να εκφράσουμε την εκτίμησή μας στις οικογένειές μας που μας έχουν στηρίξει όλα τα χρόνια των σπουδών μας και στους οποίους αφιερώνουμε αυτή την εργασία. 3

4 Περίληψη Ο σκοπός αυτής της μελέτης είναι η κατανόηση του κλινικού ρόλου του νοσηλευτή αποκατάστασης, καθώς επίσης και τις προοπτικές του επαγγέλματος αυτού. Πριν την έναρξη της έρευνας καταγράφεται μια σύντομη ανασκόπηση των όρων νοσηλευτική, αποκατάσταση, κλινικός ρόλος νοσηλευτή αποκατάστασης. Για τη συλλογή δεδομένων, πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις στους χώρους κέντρων αποκατάστασης του νομού Θεσσαλονίκης και συμπληρώθηκαν στοιχεία σε αυστηρά προκαθορισμένη φόρμα παρατήρησης, ενώ πραγματοποιήθηκαν και συνεντεύξεις επιβεβαιωτικού χαρακτήρα με το προσωπικό. Η μέθοδος που κρίθηκε καταλληλότερη για την επίτευξη του στόχου της έρευνας αυτής είναι η ημιδομημένη συνέντευξη. Η προσωπική συνέντευξη (face to face interview) ήταν πάντα ανώνυμη. Το δείγμα περιλαμβάνει επαγγελματίες υγείας ανεξαρτήτως βαθμίδας εκπαίδευσης, φύλου, ηλικίας, προϋπηρεσίας οι οποίοι εργάζονται ως νοσηλευτές αποκατάστασης στα ειδικά κέντρα. Κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων τέθηκαν ορισμένοι περιορισμοί που αφορούν την επιλογή του δείγματος. Αξίζει να σημειωθεί ότι η παρακάτω έρευνα τηρεί όλους τους κανόνες ηθικής και δεοντολογίας. Ακόμη όπως αρμόζει σε κάθε ποιοτική έρευνα διακατέχεται από αξιοπιστία, αντικειμενικότητα, φερεγγυότητα καθώς και εγκυρότητα. Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων προκύπτουν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Τα αποτελέσματα αυτά βοήθησαν στην κατανόηση του κλινικού ρόλου του επαγγέλματος αυτού, στη διερεύνηση των προβληματισμών και των εμπειριών που απέκτησαν κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής τους πορείας στο χώρο αυτό.σύμφωνα με τα συμπεράσματα της έρευνας αυτής παρουσιάζονται ορισμένες προτάσεις βελτίωσης των συνθηκών εργασίας καθώς επίσης και οι προοπτικές του επαγγέλματος αυτού. Λέξεις-Κλειδιά: Νοσηλευτής αποκατάστασης, κλινικός ρόλος, προοπτικές. Key Words : Rehabilitation nursing, clinical role, nurse, outlook 4

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Ευχαριστίες.σελ.:3 Περίληψη...σελ.:4 1.BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ σελ.: ΜΕΘΟΔΟΣ Σκοπός σελ.: Στρατηγική αναζήτησης.σελ.: Μεθοδολογία έρευνας σελ.: Διαδικασία συνεντεύξεων και επεξεργασία...σελ.: Βήματα λήψης συνέντευξης σελ.: Είδος συνέντευξης. σελ.: Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα συνεντεύξεων.σελ.: Mαγνητοφώνηση..σελ.: Αξιοπιστία δεδομένων και διαδικασίες...σελ.: Ηθική και δεοντολογία...σελ.: ΔΕΙΓΜΑ Πληθυσμός στόχος...σελ.: Δείγμα..σελ.: Γενικά..σελ.: Επιλογή δείγματος...σελ.: Μέθοδος δειγματοληψίας...σελ.: Δειγματοληψία μη πιθανότητας..σελ.: Περιγραφή δείγματος...σελ.:31 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...σελ.: ΣΥΖΗΤΗΣΗ...σελ.: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ σελ.:56-62 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.σελ.:63-66 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α...σελ.:67 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ B σελ

6 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: ΓΕΝΙΚΟ 6

7 1.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 1.1 Με τον όρο Νοσηλευτική (nursing) που προέρχεται από τη λατινική λέξη nutrix που σημαίνει τρέφω (nourish) ορίζεται η τέχνη και επιστήμη υγείας που ασχολείται με την καθημερινή και λεπτομερή φροντίδα των ατόμων, της οικογένειας και της κοινότητας για τη πρόληψη, διατήρηση και αποκατάσταση της υγείας σε όλο το φάσμα των φυσιολογικών βιοψυχοκοινωνικών λειτουργιών της. Η νοσηλευτική αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ως επάγγελμα, με βάση τα κριτήρια που πρέπει να έχει ένα επάγγελμα: Καλά καθορισμένο σώμα γνώσεων Ισχυρό προσανατολισμό προς την παροχή υπηρεσιών Αναγνωρισμένο κύρος από κάποια επαγγελματική ομάδα Κώδικα ηθικής Επαγγελματική οργάνωση που θέτει τα πρότυπα Συνεχιζόμενη έρευνα Αυτονομία Η νοσηλευτική περιλαμβάνει εξειδικευμένες δεξιότητες και εφαρμογή γνώσεων που βασίζονται στην εκπαίδευση και έχει τόσο θεωρητικά όσο και κλινικά στοιχεία. Οι νοσηλευτές διαθέτουν πρότυπα που έχουν τεθεί από επαγγελματικούς οργανισμούς και ακολουθούν καθιερωμένους κώδικες ηθικής. Το ενδιαφέρον της νοσηλευτικής επικεντρώνεται στις ανθρώπινες αντιδράσεις σε πραγματικά ή δυνητικά προβλήματα υγείας και συνεχώς περισσότερο εστιάζεται στην ευεξία, μια διάσταση της φροντίδας που περικλείει τις μοναδικές γνώσεις και δυνατότητες της νοσηλευτικής.η νοσηλευτική έχει πλούσια παράδοση. Επιπλέον, κερδίζει συνεχώς επιστημονική αναγνώριση μέσω ακαδημαϊκών τίτλων της έρευνας και των νοσηλευτικών δημοσιευμάτων και γίνεται συνεχώς ευρύτερα αποδεκτή και σεβαστή. Ιστορικά η νοσηλευτική εξελίχθηκε από μια τεχνική υπηρεσία σε ανθρωποκεντρική διεργασία, που επηρεάζει τις ζωές των άλλων έτσι ώστε να μεγιστοποιούνται οι ανθρώπινες δυνατότητες σε όλες τις διαστάσεις. Αυτή αποτέλεσε μια ενεργητική διεργασία καθώς η νοσηλευτική αναπτυσσόταν ως επάγγελμα και ως επιστημονικός κλάδος με βάση τα διδάγματα του παρελθόντος για την απόκτηση γνώσεων για την παρούσα και μελλοντική πρακτική της. (Lemone, Lillys, Taylor 2002). 7

8 Νοσηλευτής είναι ο επαγγελματίας υγείας που μαζί με άλλους επαγγελματίες υγείας (ιατρούς, φυσικοθεραπευτές, λογοθεραπευτές κ.α.) ασχολείται με την φροντίδα, την ασφάλεια και την αποκατάσταση της υγείας ατόμων που πάσχουν από κάποια οξεία ή χρόνια πάθηση. Ασχολείται επίσης με την πρόληψη των ασθενειών και την αντιμετώπιση επειγουσών ιατρικών και νοσηλευτικών καταστάσεων, καθώς και την διεξαγωγή έρευνας για την προαγωγή της νοσηλευτικής επιστήμης. Ο Νοσηλευτής μπορεί να έχει και ειδική εκπαίδευση σε μια από τις εξής ειδικότητες: Παθολογική Νοσηλευτική. Χειρουργική Νοσηλευτική. Παιδιατρική Νοσηλευτική. Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας. Νεφρολογική Νοσηλευτική. Εντατική Νοσηλευτική. Καρδιολογική Νοσηλευτική. Νοσηλευτική αποκατάστασης Σύμφωνα με το Προεδρικό Διάταγμα Υπ. Αριθμ. 351/ «Καθορισμός Επαγγελματικών δικαιωμάτων πτυχιούχων του τμήματος Νοσηλευτικής της Σχολής Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας», καθορίζονται ως εξής: Άρθρο 1 - Επαγγελματικά Δικαιώματα- 1. Οι πτυχιούχοι του τμήματος Νοσηλευτικής της Σχολής Επαγγελμάτων Υγείας και Πρόνοιας που φέρουν τον επαγγελματικό τίτλο «Νοσηλευτής - Νοσηλεύτρια» (παρ. 2, άρθρο 5 του Ν. 1579/85) αποκτούν ειδικές επιστημονικές και τεχνικές γνώσεις σε όλο το φάσμα της γενικής νοσηλευτικής φροντίδας, ως πολυδύναμοι νοσηλευτές γενικών φροντίδων. 2. Οι νοσηλευτές έχουν δικαίωμα απασχόλησης είτε ως στελέχη νοσηλευτικών μονάδων, στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα, είτε ως αυτοαπασχολούμενοι σε όλο το 8

9 φάσμα παροχής νοσηλευτικών φροντίδων και ειδικότερα με τα εξής αντικείμενα και δραστηριότητες: 2.1. Νοσηλευτικές πράξεις που γίνονται με δική τους απόφαση και ευθύνη εκτέλεσης προς κάλυψη των αναγκών του ανθρώπου σαν βιοψυχοκοινωνική οντότητα, στους τομείς υγιεινής, του ίδιου και του περιβάλλοντος του, ασφάλειας, άνεσης, υποβοήθησης οργανικών λειτουργιών, διατήρησης ισοζυγίων του Παροχή ολοκληρωμένης και εξατομικευμένης φροντίδας σε κλινήρεις αρρώστους όλων των ηλικιών, που πάσχουν από διάφορα νοσήματα Λήψη νοσηλευτικών μέτρων και επίβλεψη ανάπαυσης και ύπνου Λήψη μέτρων για πρόληψη και φροντίδα επιπλοκών από μακροχρόνια κατάκλιση Κάλυψη των αδυναμιών αυτοφροντίδας Υποβοήθηση και φροντίδα λειτουργιών απέκκρισης εντέρου και ουροδόχου κύστης Λήψη νοσηλευτικών μέτρων για παραγωγή αναπνευστικής λειτουργίας Στενή παρακολούθηση αρρώστων για έγκαιρη διαπίστωση δυσχερειών ή επιπλοκών από τη νόσο, τις διαγνωστικές εξετάσεις και τα θεραπευτικά σχήματα Λήψη μέτρων για πρόληψη ατυχημάτων στο χώρο παροχής νοσηλευτικής φροντίδας Απομόνωση και δήλωση αρρώστου με λοιμώδες νόσημα Προθανάτια υποστήριξη και φροντίδα του αρρώστου και μεταθανάτια φροντίδα του αρρώστου, στο θάλαμο και υποστήριξη της οικογένειας. 9

10 Σίτιση αρρώστου με όλους τους τρόπους Εφαρμογή φυσικών μέσων για πρόκληση υποθερμίας και επισπαστικών Πληροφόρηση του αρρώστου και των οικείων σε θέματα που αφορούν: 1. τη λειτουργία του νοσοκομείου 2. τη νομοθεσία των υπηρεσιών υγείας 3. την εφαρμοζόμενη θεραπευτική αγωγή Εκπαίδευση και παροχή βοήθειας στο άρρωστο με σκοπό την αυτοφροντίδα Εκπαίδευση και παροχή βοήθειας στους οικείους του αρρώστου με σκοπό τη συνέχιση της φροντίδας στο σπίτι Φροντίδα και υποστήριξη αρρώστου και περιβάλλοντος όταν υπάρχει χρόνιο ή ανίατο νόσημα Βοήθεια στην επικοινωνία μεταξύ αρρώστου, οικογένειας, γιατρού, προσωπικού του νοσοκομείου άλλων κοινωνικών και κοινοτικών ιδρυμάτων και Διενέργεια γραπτής και προφορικής ενημερωτικής επικοινωνίας με τα μέλη της υγειονομικής ομάδας και άλλους συναφείς Οργανισμούς Συνεργασία στο συντονισμό των ενεργειών για την πρόληψη, θεραπεία και αποκατάσταση Πράξεις σε απουσία γιατρού : Εφαρμογή πρωτοκόλλου επειγουσών ενεργειών σε χώρους ή μονάδες όπου δεν είναι σπάνια προβλεπτά οξέα συμβάντα Εφαρμογή πρώτων βοηθειών. 10

11 2.3. Πράξεις μετά από γνωμάτευση γιατρού και εκτέλεση από τον νοσηλευτή. Ο νοσηλευτής έχει την ικανότητα λόγω σπουδών και πρακτικής εμπειρίας να εκτελεί και τις πιο περίπλοκες πράξεις κατ εφαρμογή του θεραπευτικού προγράμματος : Μετρήσεις διαφόρων παραμέτρων που εμπίπτουν στις αρμοδιότητες του νοσηλευτή Χορήγηση φαρμάκων από όλες τις οδούς Χορήγηση οξυγόνου με όλους τους τρόπους Πλήρης παρεντερική θρέψη Θεραπευτικά λουτρά Βρογχική παροχέτευση εκκρίσεων. 3. Οι νοσηλευτές έχουν δικαίωμα να : 3.1. Συμμετέχουν σε περίπτωση θεομηνιών και εκτάκτων αναγκών στην κοινή προσπάθεια για την αντιμετώπιση υγειονομικών προβλημάτων Συμμετέχουν σε όλα τα επίπεδα λήψης αποφάσεων του συστήματος υγείας για τον καθορισμό της πολιτικής υγείας Καλύπτουν όλο το φάσμα της διοικητικής ιεραρχίας της σχετικής με τον τομέα της ειδικότητας τους, σύμφωνα με την κάθε φορά ισχύουσα νομοθεσία Καθορίζουν τα κριτήρια της νοσηλευτικής φροντίδας σε όλα τα πλαίσια της νοσηλευτικής άσκησης. 11

12 3.5. Ασκούν κάθε άλλη επαγγελματική δραστηριότητα που εμφανίζεται στο αντικείμενο της ειδικότητας τους με την εξέλιξη της τεχνολογίας σύμφωνα με τις ρυθμίσεις της κάθε φορά ισχύουσας νομοθεσίας Καλύπτουν τομείς νοσηλευτικών ειδικοτήτων, ελλείψει ειδικών νοσηλευτών αφού εκπαιδευτούν με ταχύρυθμα προγράμματα. 4. Οι πτυχιούχοι του αναφερομένου τμήματος απασχολούνται στην νοσηλευτική εκπαίδευση σύμφωνα με την κάθε φορά ισχύουσα νομοθεσία.. Ακόμη έχουν το δικαίωμα να επισημαίνουν προβλήματα για έρευνα ή μελέτη και να τις διεξαγάγουν με σκοπό την προαγωγή της νοσηλευτικής επιστήμης και μεθοδολογίας. 5. Οι παραπάνω πτυχιούχοι ασκούν το επάγγελμα στο πλαίσιο των παραπάνω επαγγελματικών τους δικαιωμάτων μετά την απόκτηση άδειας άσκησης επαγγέλματος που χορηγείται από τις αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Υγείας Πρόνοιας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων. 1.2 Οι αρχές της αποκατάστασης τεκμηριώνονται στο πρώτο βιβλίο της Florence Nightingale το Το 1940 η αποκατάσταση είδε σημαντική βελτίωση στον τομέα της φυσικής ιατρικής. Ήδη το 1945 υπήρχαν οκτώ μονάδες κάκωσης νωτιαίου μυελού στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Η ειδικότητα της ιατρικής αποκατάστασης είχε εδραιωθεί και από το 1946 φυσιοθεραπευτές και νοσηλευτές είχαν εκπαιδευτεί στην ιατρική αποκατάσταση. Η Αποκατάσταση είναι μία ειδικότητα της νοσηλευτικής που οργανώθηκε το 1964.Η αρχή της έννοιας της αποκατάστασης στο τομέα της νοσηλευτικής συνδέεται πολύ στενά με τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.. Η ψυχοκοινωνική θεραπεία και η επαγγελματική κατάρτιση στον τομέα της αποκατάστασης εισήχθησαν στο Air Force κέντρο ανάρρωσης. Η νοσηλευτική αποκατάστασης προέκυψε επίσημα όταν οι ασφαλιστικές εταιρίες προσέλαβαν νοσηλεύτριες για να ολοκληρώσουν την 12

13 αξιολόγηση των τραυματισμένων πελατών τους για σκοπούς της ασφάλισης. Η εμφάνισή της μπορεί να χρεωθεί σε οραματιστές όπως η Alice Morricey,συγγραφέας του πρώτου βιβλίου στον τομέα αυτόν με τον τίτλο Νοσηλευτική Αποκατάστασης Harriet Lane η οποία ήταν η πρώτη νοσηλεύτρια που είχε προσληφθεί από το Liberty Mutual Insurance Company για να συντονίσει τα προγράμματα αποκατάστασης και στην Mary A.Mikulic μια από τις πρώτες ειδικές που ασχολήθηκαν με τη διοίκηση βετεράνων. Η νοσηλευτική αποκατάστασης έχει οριστεί ως η διάγνωση και η θεραπεία των ανθρώπινων αντιδράσεων των ατόμων και ομάδων για τα πραγματικά ή δυνητικά προβλήματα υγείας που προκύπτουν από την αλλοιωμένη λειτουργική ικανότητα και την αλλοίωση της ζωής. Είναι μια δυναμική και δημιουργική διαδικασία που αποσκοπεί να διευκολύνει το επίπεδο ζωής ανθρώπων που χρίζουν αποκατάσταση. Ξεκινά με άμεση προληπτική φροντίδα στα αρχικά στάδια της ασθένειας ή του ατυχήματος, συνεχίζεται μέσω του σταδίου φροντίδας της αποκατάστασης και περιλαμβάνει την προσαρμογή του ανθρώπου σε μια νέα ζωή. Το άτομο με αναπηρία αντιμετωπίζεται ολιστικά ως ένα διαδραστικό ανοικτό σύστημα με την μελλοντική ικανότητα για αυτορρύθμιση, ο νοσηλευτής αποκατάστασης παρέχει φροντίδα, εκπαίδευση και υποστήριξη για τον ασθενή και την οικογένεια. Επικεντρώνεται στην παροχή βοήθειας στους ασθενείς με αναπηρία, τις οικογένειές τους, τις κοινότητές τους και στην ανάπτυξη των δεξιοτήτων για αυτοφροντίδα του ασθενή, ρόλος που επεκτείνεται και πέραν αυτών, συνηγορεί για τον άνθρωπο,την οικογένειά του και την κοινότητά του, παρέχει και συντονίζει τις ουσιαστικές παρεμβάσεις που αποσκοπούν στη διευκόλυνση της προσαρμογής του ατόμου με αναπηρία, στους νέους ρόλους τους και στο περιβάλλον του. Οι τρείς βασικοί στόχοι της νοσηλευτικής μπορούν να συνοψιστούν ως μεγιστοποίηση της αυτοδιάθεσης, την αποκατάσταση της λειτουργίας και τη βελτιστοποίηση των επιλογών του τρόπου ζωής των ασθενών. Είναι η επιστήμη της υποστήριξης, με όποια έννοια μπορεί να περικλείει ο όρος, που έχει κύριο στόχο να υποστηρίξει ολιστικά τους ανθρώπους με "ιδιαίτερες ικανότητες", να ανταπεξέλθουν στις ανάγκες και στις απαιτήσεις των νέων 13

14 συνθηκών της ζωής τους. Είναι μια δυναμική διεργασία που πραγματοποιείται μέσα από συντονισμένη εφαρμογή ιατρικών, κοινωνικών, εκπαιδευτικών και επαγγελματικών μέτρων. Οι δραστηριότητες που περιλαμβάνει η νοσηλευτική αποκατάσταση είναι η παροχή άμεσης φροντίδας στο άρρωστο άτομο που περικλείει σωματική φροντίδα, χορήγηση φαρμάκων και διεξαγωγή θεραπευτικών παρεμβάσεων και διαδικασιών. Επίσης η διεξαγωγή διαγνωστικών μετρήσεων και εξετάσεων μέσω των οποίων ανιχνεύεται μια ασθένεια. Έπειτα η αναφορά ερωτήσεων ή μη φυσιολογικών ευρημάτων σε άλλους επαγγελματίες υγείας. Ο σχεδιασμός, η διδασκαλία, η ολοκλήρωση προγραμμάτων αποκατάστασης. Τέλος η συμμετοχή σε προγράμματα ψυχικής υγείας και απεξάρτησης. Υπάρχουν δυσκολίες στον προσδιορισμό του ρόλου των νοσηλευτών μέσα στην αποκατάσταση, και ένας από αυτούς είναι εξαιτίας της πολυπλοκότητας της αποκατάστασης, και του αριθμού φαινομένων και εννοιών που είναι μέρος από αυτή. Υπάρχουν πλαίσια που προσδιορίζονται στη λογοτεχνία που μπορούν να βοηθήσουν με την έννοια της αποκατάστασης και της ανικανότητας που θα επιτρέψει να δοθεί μια υψηλή ποιότητα της φροντίδας αποκατάστασης στους ασθενείς (στόχος). Είναι σημαντικό να μην παραλείπεται, εντούτοις, ότι είναι όχι πάντα αρμόζον να υιοθετηθεί ένα πρότυπο του πλαισίου στην ολότητά του σε έναν συγκεκριμένο τομέα της νοσηλευτικής πρακτικής. Το μέρος για να αρχίσει ο προσδιορισμός αυτός είναι ίσως να προσδιοριστεί ποια είναι η φιλοσοφία της φροντίδας για τους πελάτες, και έπειτα να επιλεχτούν τα στοιχεία από διάφορα πρότυπα για να δημιουργήσει ένα εκλεκτικό πρότυπο που ταιριάζει την πρακτική. Ο νοσηλευτής αποκατάστασης απασχολείται με την εκπαίδευση και τις υποστηρικτικές στρατηγικές που βασίζονται στη φιλοσοφία της αποκατάστασης τους στόχους και τις έννοιές της. Η αποκατάσταση είναι μια αξιέπαινη διαδικασία της λειτουργικής βελτίωσης που περιλαμβάνει τον ασθενή, την οικογένεια, την κοινότητα και την παροχή υγειονομικής περίθαλψης. Η βέλτιστη λειτουργία επιτυγχάνεται όταν αναγνωρίζεται η μοναδικότητα και η ακεραιότητα του ατόμου. Οι στόχοι της νοσηλευτικής αποκατάστασης περιλαμβάνουν την μεγιστοποίηση στις δυνατότητες του ατόμου, στη μάθηση, στις ικανότητές του, στην ποιότητα ζωής του, στο 14

15 επίκεντρο της οικογένειας που θα αναλάβει τη φροντίδα του ατόμου, στην ευεξία, στην ικανότητα επανένταξης. Τέλος οι νοσηλευτές αποκατάστασης απαρτίζουν μια ομάδα με ευρεία ποικιλία των ρόλων, συμπεριλαμβανομένων των ακόλουθων ειδικοτήτων όπως υποστηρίζεται από την ένωση Νοσηλευτών Αποκατάστασης. Οι νοσηλευτές αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα μέσα στην υγειονομική υπηρεσία και είναι μια βασική πτυχή της διαδικασίας αποκατάστασης (Chamberlain,1988). Η αποκατάσταση παρουσιάζει το εύρος και την πολυπλοκότητα της ειδικότητας (Melvin,1989) και διαπραγματεύεται με ανθρώπους που έχουν τις πολλαπλάσιες ανάγκες (Diller,1990). Είναι ένα θέμα που είναι πολύ μεγαλύτερο από το ποσό των ιδρυτικών μερών του. Η ομάδα αποκατάστασης είναι μια ομάδα επαγγελματιών που εργάζονται μαζί για να καταφέρουν ένα ή περισσότερους στόχους οι οποίοι έχουν τεθεί. Σύμφωνα με τον Shirley Embling (1995), το λεξικό προσδιορίζει την ομαδική εργασία ως μια κοινή προσπάθεια ή οργανωμένη συνεργασία. Ενισχύουν τις άλλες δραστηριότητες που πραγματοποιούνται από άλλα μέλη της ομάδας αποκατάστασης και έχουν έναν ζωτικής σημασίας ρόλο για να παίξουν, τη συνοχή της προσέγγισης 24 ώρες τη μέρα, 7 ημέρες την εβδομάδα. Στην ομάδα αυτή ανήκουν: οι κατ οίκον νοσηλευτές αποκατάστασης γεροντολογικοί νοσηλευτές αποκατάστασης διευθύνων νοσηλευτής αποκατάστασης, ο εκπαιδευτής νοσηλευτής αποκατάστασης και ο ερευνητής νοσηλευτής αποκατάστασης(j.med 2006). Οι νοσηλευτές αποκατάστασης, κατόπιν διαβουλεύσεων με άλλα μέλη ομάδων, βοηθούν με τις αξιολογήσεις και τη διαχείριση πολλές από τις ακόλουθες περιοχές: γνώση, προσδιορισμού θέσης και στάσεις αναπηρικών καρεκλών, μεταφορές, φαρμακευτική αγωγή, σεξουαλικότητα, διδασκαλία. Η αποκατάσταση είναι ένα σύνθετο θέμα, καθίστανται απίθανο ότι οποιαδήποτε επιστήμη θα μπορούσε να καλύψει όλους τους τομείς της απαιτούμενης θεραπείας από αυτήν την ομάδα ασθενών. Για αυτούς τους λόγους πρέπει να υπάρχει ομαδική εργασία να και στη δομή και τη λειτουργία μιας ομάδας. Αποκατάσταση χρήζουν οι ασθενείς που πάσχουν από τις κάτωθι παθήσεις: Μετά από ορθοπεδικές 15

16 και νευροχειρουργικές επεμβάσεις, αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις, κακώσεις νωτιαίου μυελού, βλάβες περιφερικών νεύρων-πολυνευροπάθειες, σκλήρυνση κατά πλάκας, γηριατρικοί ασθενείς, νόσος Parkinson, παθήσεις εξωπυραμιδικού συστήματος, μυασθένεια-μυοπάθεια, εγκεφαλική παράλυση, ογκολογικές παθήσεις, ακρωτηριασμοί, ρευματολογικές παθήσεις, αναπνευστικές παθήσεις, καρδιολογικές παθήσεις. Τέλος ασθενείς ευπαθείς μετά από παρατεταμένη κατάκλιση ή παραμονή σε νοσοκομείο, προκειμένου να επιτευχθεί η βέλτιστη λειτουργικότητα και η οικογενειακή, κοινωνική και επαγγελματική τους επανένταξη. Δικαιώματα των ατόμων που ακολουθούν ένα πρόγραμμα αποκατάστασης: Παροχή λεπτομερειακών και επαρκών γνώσεων για το νόσημα από το οποίο πάσχει και την απαιτούμενη θεραπεία και φροντίδα. Ισότιμη συμμετοχή στο σχεδιασμό και τις αποφάσεις που σχετίζονται με τη φροντίδα. Η παροχή ελπίδας και επιβράβευσης. Απολαβή αποδοχής και ισοτιμίας μέσα στην ομάδα αποκατάστασης, στην οικογένεια και τη κοινωνία. Παροχή ευκαιριών για αύξηση της αυτονομίας στην αυτοφροντίδα. Παροχή υποστήριξης, ελπίδας και ανθρώπινης επαφής. Παροχή βοήθειας για να μπορέσει η οικογένεια να δει τις δυνατότητες που έχει το ασθενές μέλος της. Παροχή πληροφοριών για διαθέσιμες υπηρεσίες κοινοτικής βοήθειας. Παροχή αγωγή υγείας που θα καλύπτει γνώσεις σχετικά με την ασθένειααναπηρία και το είδος της φροντίδας που απαιτείται. Ευκαιρίες για γνωριμία και συναναστροφή με άλλες οικογένειες που έχουν ανάπηρα μέλη και αντιμετωπίζουν παρόμοιες καταστάσεις. Σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων των μελών της οικογένειας του ασθενή. Παροχή ευκαιριών για εκπλήρωση κοινωνικών ρόλων. Τα δικαιώματα της οικογένειας κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης. Επαρκής γνώση για την χρόνια ασθένεια ή την αναπηρία. 16

17 Παροχή χρήσιμης και σαφούς πληροφόρησης σχετικά με τον ρόλο της οικογένειας στην αποκατάσταση του ασθενούς μέλους της. Ο απώτερος σκοπός του προγράμματος αποκατάστασης είναι το τρίπτυχο: Αυτονομία-Ανεξαρτησία-Επανένταξη (ΣΑΠΟΥΝΤΖΗ-ΚΡΕΠΙΑ 2010) 17

18 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: ΕΙΔΙΚΟ 18

19 2. MEΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ 2.1 ΣΚΟΠΟΣ Τα ερευνητικά προγράμματα στοχεύουν κυρίως στην αξιολόγηση των επιπτώσεων από τις αλλαγές που γίνονται στην άσκηση του επαγγέλματος. Σκοπός της παρούσας πτυχιακής εργασίας ήταν να διερευνηθούν, ο κλινικός ρόλος του νοσηλευτή αποκατάστασης, καθώς και οι προοπτικές του επαγγέλματός του. Αντικειμενικοί στόχοι ήταν: Η διερεύνηση του κλινικού ρόλου του νοσηλευτή που εξειδικεύεται στην αποκατάσταση Η αποτύπωση των προβληματισμών τους καθώς και των συνολικών εμπειριών τους στο χώρο της αποκατάστασης Η καταγραφή των οραματισμών τους σε ότι αφορά το επάγγελμά τους 2.2 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗΣ Για την έρευνα αυτή χρησιμοποιήθηκαν πηγές από τη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία. Έγινε αναζήτηση διαδικτυακά από διάφορες μηχανές αναζήτησης (Google scholar) με λέξεις κλειδιά: Νοσηλευτής αποκατάστασης, κλινικός ρόλος, προοπτικές. Επίσης έγινε αναζήτηση με τις αντίστοιχες λέξεις κλειδιά στα αγγλικά: rehabilitation/ nurse/ nursing/ clinical role/ prospects αλλά και συνδυασμός των λέξεων αυτών. Ακόμη έγινε αναζήτηση σε ελληνικά και αγγλικά ιατρικά site (Medline, biomedcentral (BMC), ιατροτέκ, ιατρονέτ, online library) με σκοπό την εύρεση άρθρων και ερευνών στον ελληνικό χώρο. Στην αρχή της αναζήτησης αποφασίστηκε πως δεν θα χρησιμοποιηθούν άρθρα παλαιότερα του έτους Στην συνέχεια όμως της αναζήτησης και κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης των άρθρων, έγινε αντιληπτό πως τα περισσότερα από αυτά που αφορούσαν στην έρευνα αυτή ήταν παλαιότερα, με αποτέλεσμα να απορριφθεί η παραπάνω απόφαση. Επίσης απορρίφτηκαν άρθρα από άλλες άγνωστες σε εμάς γλώσσες.(π.χ. Γερμανικά). 19

20 2.3 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Η παρούσα ποιοτική μελέτη πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 2014,σε νοσηλευτές που εργάζονται σε κέντρα αποκατάστασης στο νομό Θεσσαλονίκης. Η έρευνα είχε ως δείγμα νοσηλευτές ανεξαρτήτου βαθμίδας εκπαίδευσης, προϋπηρεσίας, φύλου και ηλικίας. Αφορμή για τη διεξαγωγή της έρευνας αυτής ήταν ο κοινός προβληματισμός μας σχετικά με τον ακριβή ρόλο του νοσηλευτή αποκατάστασης στην Ελλάδα, πώς αυτός αντιλαμβάνεται το επάγγελμά του καθώς και τις προοπτικές που θεωρεί πως υπάρχουν. Αρχικά σχεδιάστηκε η μεθοδολογία που θα βασιστεί η έρευνα, η πορεία δηλαδή που θα ακολουθήσει ο ερευνητής για την για την εκπόνηση της εργασίας. Η διαδικασία για το ποιά μέθοδος θα ακολουθηθεί ήταν δύσκολη καθώς η βιβλιογραφία που υπάρχει, συγχύζει τον ερευνητή γιατί υπάρχουν πολλές διαφωνίες μεταξύ των συγγραφέων σε σχέση με την ονομασία των μεθόδων. Στη συγκεκριμένη εργασία θεωρήθηκε καταλληλότερη η ποιοτική μέθοδος από την ποσοτική γιατί στην ποσοτική μελετώνται μεταβλητές και απαιτείται στατιστική ανάλυση. Στην ποιοτική έρευνα αυτό που ενδιαφέρει τον ερευνητή είναι να καταγραφούν οι προσωπικές απόψεις των ατόμων που εμπλέκονται άμεσα με το υπό διερεύνηση θέμα, δηλαδή νοσηλευτές σε κέντρα αποκατάστασης. Επίσης ακολουθήθηκε η ποιοτική μέθοδος, διότι θεωρήθηκε καταλληλότερη αναφορικά με τη συγκέντρωση πληροφοριών και στοιχείων σχετικά με τον κλινικό ρόλο των νοσηλευτών στα κέντρα αποκατάστασης. Κύριο χαρακτηριστικό της ποιοτικής μεθόδου είναι η παρατήρηση, η λήψη σημειώσεων, η περιγραφή και η ερμηνεία των φαινομένων όπως ακριβώς έχουν. Επιπλέον ο ερευνητής έρχεται σε άμεση επαφή και αλληλεπίδραση με τα υποκείμενα της έρευνας και αναλαμβάνει να συνδυάσει με ένα λογικό τρόπο δεδομένα, στοιχεία και καταστάσεις ώστε να καταλήξει σε ένα συμπέρασμα από τα όσα παρατηρεί. Η ποιοτική έρευνα έχει οριστεί ως εκείνη της οποίας «το ουσιώδες χαρακτηριστικό είναι ότι ενδιαφέρεται για τη συγκέντρωση ποιοτικών και όχι ποσοτικών στοιχείων δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στην υποκειμενική προσέγγιση της ανθρώπινης συμπεριφοράς» (Πιέρρος, 2000). 20

21 2.4 ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ Όπως υποστηρίζει ο Πιέρρος βασικά μέσα συλλογής στοιχείων είναι η παρατήρηση και η συνέντευξη. Ως τεχνική συλλογής στοιχείων επιλέχθηκε η μέθοδος της συνέντευξης και ειδικότερα της ημι-δομημένης μορφής (Silverman, 2000). H συνέντευξη είναι η προσωπική επαφή του ερευνητή - συνεντευκτή με τον ερωτώμενο με σκοπό τη διερεύνηση, κατανόηση και την ανάλυση των απόψεών του. Είναι μια συζήτηση μεταξύ δύο ή περισσοτέρων ατόμων με σκοπό τη συλλογή δεδομένων που έχουν άμεση σχέση με τα αντικείμενα της έρευνας(γνώσεις, στάσεις, πεποιθήσεις). Η προσωπική συνέντευξη χρησιμοποιείται περισσότερο σε ποιοτικές μεθόδους εξαιτίας της ευελιξίας που προσφέρει κατά τη διεξαγωγή της, της αμεσότητας και της εξοικείωσης που αισθάνεται το άτομο (King, 1999). Οι συνεντεύξεις υποδεικνύουν τις πληροφορίες και τις γνώσεις που κατέχει ο ερωτώμενος, τις αξίες και τις προτιμήσεις του και τέλος τις απόψεις και αντιλήψεις του ΒΗΜΑΤΑ ΛΗΨΗΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ Η συνέντευξη είναι μια πολύ συνηθισμένη τεχνική συλλογής δεδομένων σε μια ποιοτική έρευνα. Για τη διεξαγωγή της συνέντευξης, από τη θεωρητική μορφή της μέχρι και την πράξη της ακολουθήθηκαν κάποια βήματα. Αρχικά έγινε η επιλογή των ερωτώμενων, δηλαδή το δείγμα της έρευνας, όπου το ζητούμενο ήταν πόσες συνεντεύξεις θα χρειαστεί να γίνουν, καθώς μερικές συνεντεύξεις είναι αρκετές για να δώσουν μια αντικειμενική εικόνα. Το επόμενο βήμα ήταν η επιλογή των ερωτώμενων όπου βασικό κριτήριο ήταν η δυνατότητα να προσεγγιστούν και το κατά πόσο άμεσα προσβάσιμοι ήταν για να οριστεί μια επικείμενη συνέντευξη. Στη συνέχεια ακολούθησε η προετοιμασία και ο σχεδιασμός της συνέντευξης, στάδιο στο οποίο καθορίζεται η πορεία που θα πάρει η συνέντευξη, τι θα ερωτηθεί και γιατί. Οι άξονες μιας συνέντευξης πρέπει να συμβαδίζουν με το στόχο και τα ερευνητικά ερωτήματα. Για το λόγο αυτό δημιουργήθηκε ένας οδηγός με βάση το σκοπό, τα ερευνητικά ερωτήματα της μελέτης και τους άξονες προβληματισμού που έχουν τεθεί 21

22 εξ αρχής. Σε κάθε άξονα είχαν προσχεδιαστεί ορισμένες ερωτήσεις που θα τεθούν και με αυτές ξεκινούσε η συνέντευξη, μέχρι να εγκλιματιστεί ο ερωτώμενος και η συζήτηση να κυλίσει πιο αβίαστα. Πριν τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων πραγματοποιήθηκε και μια πιλοτική συνέντευξη για βελτίωση και διόρθωση ορισμένων λαθών και προβλημάτων που μπορεί να εντοπιστούν κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων. Όλες οι συνεντεύξεις πραγματοποιήθηκαν σε ώρα που βόλευε τους νοσηλευτές και σε ήσυχο μέρος ώστε να αποφευχθεί η φασαρία και κατ' επέκταση η πίεση και το άγχος. Αρχικά έγιναν οι απαραίτητες συστάσεις και αναφέρθηκε ο σκοπός και ο στόχος της έρευνας, επιπλέον ενημερώθηκαν ότι οποιαδήποτε στιγμή δε νιώσουν άνετα, μπορούν να αποχωρίσουν από τη συνέντευξη. Έπειτα εξηγήθηκε πως θα αξιοποιηθούν οι πληροφορίες που θα αντληθούν από τη συνέντευξη και ότι τα ονόματα των νοσηλευτών δε θα αναφερθούν πουθενά μέσα στην έρευνα και θα παραμείνουν ανώνυμα. Επίσης κύριο μέλημα ήταν να δημιουργηθεί μια φιλική και άνετη ατμόσφαιρα και να πάρει τη μορφή ευχάριστης συνομιλίας ώστε ο συνομιλητής να μπορέσει πιο άνετα να ανταλλάξει τις ιδέες και τις απόψεις του. Τέλος στη διάρκεια των συνεντεύξεων τηρούνταν οι θεματικοί άξονες που είχαν τεθεί προκειμένου να συλλεχθούν τα δεδομένα που χρειάζονται ώστε στο επόμενο στάδιο να επεξεργαστούν με περισσότερη ευκολία ΕΙΔΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗΣ Η επιλογή τους είδους της συνέντευξης που υιοθετήθηκε βασίστηκε στο αντικείμενο της έρευνας, στους στόχους και στη μεθοδολογία που έχει ακολουθηθεί, καθώς η συνέντευξη είναι το αποτέλεσμα κάποιου είδους μεθοδολογικής στρατηγικής (Φίλιας, 1993). Στην παρούσα έρευνα, από τα τρία είδη συνεντεύξεων που υπάρχουν, δηλαδή τη δομημένη, την ημι-δομημένη και τη μη δομημένη (Cohen & Manion, 1994), επιλέχθηκε η ημι-δομημένη συνέντευξη, καταγράφηκαν σε ψηφιακό εγγραφέα ήχου, κατόπιν συμφωνίας του συνεντευξιαζόμενου, ενώ κάποια κωδικοποιημένα στοιχεία καταγράφηκαν και χειρόγραφα (κυρίως εκείνα που θεωρήθηκαν σημαντικά). 22

23 Θεωρήθηκε καταλληλότερη η ημι-δομημένη συνέντευξη γιατί αρχικά η δομημένη συνέντευξη αποτελείται από προκαθορισμένο αριθμό ερωτήσεων που ο ερευνητής υποβάλλει με καθορισμένη σειρά, ενώ στη μη δομημένη συνέντευξη η διατύπωση των ερωτήσεων και η σειρά που αυτές υποβάλλονται προκύπτουν από την αλληλεπίδραση συνεντευκτή και ερωτώμενου (Breakwell,1990 ). Την ημι-δομημένη μορφή συνέντευξης χαρακτηρίζει ένα σύνολο προκαθορισμένων ερωτήσεων αλλά παρουσιάζει ευελιξία ως προς τη σειρά διατύπωσης τους, είναι εφικτή η τροποποίηση του περιεχομένου των ερωτήσεων ανάλογα με τον ερωτώμενο και προσφέρει τη δυνατότητα προσθαφαίρεσης ερωτήσεων και θεμάτων για συζήτηση (Ιωσηφίδης, 2003). Επιπλέον στην ημιδομημένη συνέντευξη δημιουργείται μια λεπτομερή εικόνα για τις πεποιθήσεις, τις στάσεις και τις απόψεις του ερωτώμενου για το θέμα ( Smith, 1990). Το είδος της συνέντευξης στην παρούσα έρευνα στοχεύει στη διαμόρφωση μιας σφαιρικής και συνολικής εικόνας των απόψεων των νοσηλευτών αποκατάστασης, όσον αφορά στο εργασιακό τους περιβάλλον, στον κλινικό τους ρόλο καθώς και στις προοπτικές του επαγγέλματός τους. Οι ερωτήσεις ακολούθησαν κάποιες οδηγίες για τη διαμόρφωση τους και τον τρόπο υποβολής τους. Σύμφωνα με τη Breakwell οι ερωτήσεις: Δεν ήταν «διπλής φόρτισης» Δεν περιείχαν δύσκολες ή επιστημονικές λέξεις Δε ζητούσαν σχόλια πάνω στις πιθανότητες υποθετικών καταστάσεων Δεν ήταν καθοδηγητικές Δε ζητούσαν πολλές πληροφορίες μαζί. Μερικές επιπλέον συμβουλές που δίνει η Breakwell για μια επιτυχημένη συνέντευξη είναι η καλή εξοικείωση με τις ερωτήσεις που θα τεθούν, για την επίτευξη καλύτερης ροής στη συνέντευξη, χωρίς παύσεις από τον συνεντευκτή και για να γνωρίζει πώς θα κινηθεί από τη μια ερώτηση στην επόμενη. Επίσης πρέπει να υποβάλλονται όλες οι ερωτήσεις σε όλα τα άτομα ακόμα και αν η απάντηση που θα δώσουν θα είναι αναμενόμενη, όπως και να μην δίνονται άσχετες πληροφορίες παρά μόνο αν ζητηθούν από τον ερωτώμενο αλλά και πάλι να μην είναι κατευθυντήριες. 23