Το Γράμμα Έτος IΓ, αριθ. 74

Transcript

1 Το Γράμμα Έτος IΓ, αριθ. 74 ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟ ΙΚΟ ΕΚ Ι ΕΤΑΙ ΚΑΘΕ ΥΟ ΜΗΝΕΣ ΕΚ ΟΤΗΣ ΚΑΙ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: Μάνος Τσελίκας ΙΕΥΘΥΝΣΗ : Ο ΟΣ ΤΕΩ 1, ΠΑΤΗΣΙΑ, Τ.Κ , ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛΕΦ ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤ ΑΥΤΕΣ ΟΙ ΧΑΡΙΤΩΜΕΝΕΣ ΓΑΤΟΥΛΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΩΡΑΙΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΖΩΩΝ ΠΟΥ ΚΥΚΛΟΦΟΡΟΥΝ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ ================================================================================== Νυχτώνει Συμβολικό σκίτσο Μάνου Τσελίκα

2 2 Η περιβαλλοντική συνείδηση ως σκοπός της πρωτοβάθμιας εκπαιδευτικής κατάρτισης του Dietmar Bolscho, Καθηγητή Πανεπιστημίου Αννόβερου (Από ομιλία στο Συνέδριο «Ο δάσκαλος του 21 ου αιώνα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Αλεξανδρούπολη 2001) Πιθανόν δεν θα βρείτε κανένα διεθνές ή εθνικό έγγραφο για την περιβαλλοντική ανάπτυξη, όπου να μην υπάρχουν σημεία που να τονίζουν τη σημασία της περιβαλλοντικής συνείδησης ως το βασικό προσανατολισμό της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα η Ατζέντα 21 το βασικό έγγραφο της Συνάντησης Κορυφής του Ρίο (1992) τονίζει αυτόν τον προσανατολισμό: η Εκπαίδευση είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ενδυνάμωση των δυνατοτήτων των ανθρώπων να αντιμετωπίζουν την περιβαλλοντική ανάπτυξη και τα προβλήματα. Και τονίζεται ότι η εκπαίδευση θέτει τις βάσεις για μια οικολογική, ακόμα και ηθική, συνέιδηση, όπως και για αξίες και για μια συμπεριφορά που να ανταποκρίνεται σε βασικές προκλήσεις της αειφόρου ανάπτυξης. ( ) Το 1996 το Προεδρικό Συμβούλιο για την Αειφόρο Ανάπτυξη των ΗΠΑ επιμελήθηκε μιας αναφοράς για την «Αειφόρο Αμερική», όρισε την αειφορία ως μια «νέα ομοφωνία» και δήλωσε: «Η εκπαίδευση αειφορίας είναι η συνεχής επεξεργασία των γνώσεων και ικανοτήτων που οδηγούν σε μια νέα ενημερωμένη πολιτειακή κοινότητα που δεσμεύεται για υπεύθυνες ατομικές και συλλογικές δραστηριότητες που θα οδηγήσουν σε μια οικολογικά ορθή, οικονομικά ακμάζουσα και ίση κοινωνία για τις παρούσες και μελλοντικές γενιές». Έτσι υπάρχει ευρεία ομοφωνία στο βασικό υπόβαθρο του θέματός μου, τουλάχιστο σε ένα γενικό επίπεδο. Από την άλλη, αν ρωτήσετε δέκα εκπαιδευτικούς που ασχολούνται με την εκπαιδευτική κατάρτιση, πώς θα φαντάζονταν την επίτευξη της περιβαλλοντικής συνείδησης, θα ακούσετε δέκα ή παραπάνω προτάσεις. Προκειμένου να ελαττώσω αυτή τη σύγχυση, θα προχωρήσω στην παρουσίασή μου, κάνοντας τις ακόλουθες ερωτήσεις, και θα προσπαθήσω να δώσω απαντήσεις: Τι εννοούμε όταν μιλάμε για περιβαλλοντική συνείδηση; Σκοπεύω να περιγράψω συνοπτικά τις συζητήσεις σχετικά με την περιβαλλοντική συνείδηση, τονίζοντας τέσσερεις διαστάσεις της: γνώσεις, στάσεις και αξίες, ενδιαφέρον για περιβαλλοντικά προβλήματα και συμπεριφορά. Τι αποκαλύπτουν τα αποτελέσματα έρευνας για τους συσχετισμούς μεταξύ αυτών των διαστάσεων; Θα δώσω παραδείγματα από προσωπικά ερευνητικά προγράμματα περιβαλλοντικής συνείδησης σε καθηγητές. Τι συμπεράσματα και συνέπειες προκύπτουν για την άσκηση της πρωτοβάθμιας εκπαιδευτικής κατάρτισης; Σκοπεύω να σας πείσω ότι δύο απαντήσεις πρέπει να ληφθούν υπόψει. (1) Η περιβαλλοντική εκπαίδευση δεν θα πρέπει να φορτωθεί με υπερβολικές προσδοκίες και απαιτήσεις για την εκπαίδευση «περιβαλλοντικά τέλειων» ανθρώπων, παρά μόνο αφού ληφθούν υπόψει οικονομικά και πολιτικά πλαίσια που υποστηρίζουν μια περιβαλλοντικά κατευθυνόμενη συμπεριφορά. (2) Η περιβαλλοντική εκπαίδευση θα πρέπει να τονίζει προσεγγίσεις που να εστιάζουν στις ανάγκες των ανθρώπων και τις προσωπικές τους θεωρήσεις των περιβαλλοντικών αναπτύξεων. Κατά τέτοιο τρόπο, η εκπαίδευση μπορεί να προσφέρει επιλογές τρόπων συμπεριφοράς στους συντελεστές. Τέσσερεις διαστάσεις περιβαλλοντικής συνείδησης Παρά τις διαφορές στους τρόπους κατανόησης της περιβαλλοντικής συνείδησης υπάρχουν τέσσερεις διαστάσεις που περιλαμβάνουν τον πυρήνα και τα προβλήματα της περιβαλλοντικής συνειδητοποίησης. Το ακόλουθο διάγραμμα απεικονίζει αυτές τις διαστάσεις. Ενδιαφέρον Γνώση Συμπεριφορά Στάσεις και αξίες Σαν πρώτο βήμα θα κάνω κάποια εισαγωγικά σχόλια σχετικά με αυτές τις διαστάσεις: Γνώση Στους σύγχρονους καιρούς, δηλαδή στην εποχή του ορθολογισμού, θα πρέπει να είναι κοινά αποδεκτό ότι οι μορφωμένοι άνθρωποι ορίζουν τη συμπεριφορά τους, τουλάχιστον εν μέρει, βάσει του τι γνωρίζουν σχετικά με το αντικείμενο. Δεν υπάρχει άλλη επιλογή, εκτός και αν προτιμούμε τα λεγόμενα «μπιχεβιοριστικά» μοντέλα συμπεριφοράς, που ισχυρίζονται ότι οι άνθρωποι κατ εξοχήν συμπεριφέρονται βάσει αντιδράσεων σε ερεθίσματα, δίχως να έχουν την πιθανότητα να καταλήξουν σε ατομικές επιλογές λόγω γνώσεων που έχουν αποκτήσει. Με άλλα λόγια η λογική, η κατανόηση και η κρίση είναι στοιχεία που προϋποτίθενται σε μια τέτοια θεωρία της γνώσης. Για εκπαιδευτικούς λόγους δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε την αυτο-αναφορική γνώση ως βασικό παράγοντα συμπεριφοράς. Από την άλλη, όλοι το γνωρίζουμε και η καθημερινή δραστηριότητα το αποδεικνύει: εάν οι άνθρωποι

3 αντιδρούσαν βάσει διαθέσιμων γνώσεων σε περιβαλλοντικά προβλήματα σε τοπικά, εθνικά και διεθνή επίπεδα, δεν θα υπήρχαν προβλήματα τέτοιου μεγέθους όπως σήμερα. Το συχνά αναφερόμενο χάσμα μεταξύ γνώσης και συπεριφοράς παραπέμπει σε κάποιες ερωτήσεις που είναι ιδιαίτερα σημαντικές σε αυτό το σημείο: Τι είδους γνώση εννοούμε όταν απαιτούμε η γνώση να είναι βάση της οικολογικής συμπεριφοράς; Οφείλουν να γνωρίζουν οι άνθρωποι το βαθμό παγκόσμιας κατανάλωσης ενέργειας; Ή θα πρέπει να γνωρίζουν την κατανάλωση ενέργειας του σπιτιού τους και πώς να χρησιμοποιούν τεχνολογίες που εξοικονομούν ενέργεια; ή πρέπει να γνωρίζουν γιατί να εξοικονομούν ενέργεια λόγω διεθνούς δικαιοσύνης μεταξύ βιομηχανοποιημένων και λιγότερο αναπτυγμένων χωρών; Ένα άλλο πρόβλημα σχετικά με ένα χρήσιμο σύνολο γνώσεων προκύπτει ρωτώντας: Πώς να επιλέξουμε τις χρήσιμες γνώσεις από τον τεράστιο αριθμό διαθέσιμων γνώσεων; Οι άνθρωποι θα μπορούσαν να καταλήξουν απογοητευμένοι ακούγοντας σχεδόν κάθε μέρα τα «πιο πρόσφατα αποτελέσματα ερευνών». Η γνώση είναι αναγκαία, αλλά ποια γνώση; Ενδιαφέρον Στα αγγλικά ερευνητικά κείμενα, το ενδιαφέρον (concern) περιλαμβάνει ένα σύνολο μεταβλητών, κυρίως σε μια συναισθηματική βάση, που απευθύνονται στην έννοια των περιβαλλοντικών εξελίξεων και στα προβλήματα από μια ατομική προοπτική. Για παράδειγμα, υπάρχουν άνθρωποι που αντιμετωπίζουν την απειλή των πυρηνικών εργοστασίων πιο σοβαρά από άλλους. Ή ένα άλλο παράδειγμα: αυτοί που προστατεύουν τη φύση νοιώθουν ότι απειλούνται από τις καταστροφές φυσικών χώρων, ενώ κάποιες άλλες ομάδες δεν ενδιαφέρονται τόσο έντονα. Έρευνες πάνω στην αντίληψη κινδύνου έχουν αποδείξει ότι ο βαθμός ενδιαφέροντος φυσικά διαφέρει μεταξύ επιστημόνων και μη επιστημόνων. Οι τελευταίοι ανησυχούν ιδιαίτερα, αν περιβαλλοντικά προβλήματα επηρεάζουν την ατομική τους ευτυχία. Από το 1950 υπάρχει ένα ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτείται από τη γερμανική SHELL και ονομάζεται «Μελέτη Νεολαίας». Νέοι άνθρωποι (από χρονών) ρωτήθηκαν: «Ποια είναι η γνώμη σου για τα βασικά προβλήματα των νέων σήμερα;» Μπόρεσαν να ονομάσουν πολλά προβλήματα, αλλά κατά μέσο όρο αναφέρθηκαν τρία. Η σειρά των προβλημάτων που αναφέρθηκαν φαίνεται στο διπλανό πίνακα. Χωρίς να υπερεκτιμήσουμε αυτές τις απαντήσεις, το κρίσιμο ερώτημα που προκύπτει είναι: Γιατί τα περιβαλλοντικά προβλήματα παίρνουν τόσο χαμηλό ποσοστό; Σειρά Πρόβλημα Ποσοστό 1 Ανεργία 45,3 2 Ναρκωτικά 36,4 3 Προβλήματα με άτομα του εγγύτερου 32,1 κοινωνικού περιβάλλοντος 4 Έλλειψη μαθητείας 27,5 5 Σχολικά προβλήματα 27,1 6 Φόβος για το μέλλον 20,9 7 Βία 19,8 8 Προβλήματα χρηματ. επάρκειας 18,9 9 Προβλήματα υγείας 18,9 10 Ανεπαρκείς ψυχαγωγικές 16,6 εγκαταστάσεις 11 Περιβαλλοντικά προβλήματα 10,8 Είναι κάτι τυπικό για νέους που ζουν σε βιομηχανοποιημένες δυτικοευρωπαϊκές χώρες; Είναι οι νέοι εγωϊστές; Μήπως απέτυχε η περιβαλλοντική εκπαίδευση; Στάσεις και αξίες Οι στάσεις μέσα στο πλαίσιο της περιβαλλοντικής συνείδησης περιλαμβάνουν αυτούς τους παράγοντες που έχουν να κάνουν με τα αισθήματα του ατόμου, υπέρ και κατά, ευνοϊκά ή όχι, όσον αφορά ιδιαίτερες πτυχές του περιβάλλοντος ή αντικείμενα που σχετίζονται με το περιβάλλον. Περιλαμβάνουν την αξιολόγηση της γενικής στάσης απέναντι στο περιβάλλον ή την οικολογία, καθώς και πιο συγκεκριμένες στάσεις απέναντι στην προστασία της φύσης, στάσεις απέναντι στην αμόλυβδη βενζίνη, ή στάσεις απέναντι στη λήψη περιβαλλοντικής δράσης. Οι αξίες όσον αφορά την περιβαλλοντική συνείδηση είναι πιο γενικής και βασικής φύσεως, π.χ. η ανθρωποκεντρική σε αντίθεση με τη βιο-κεντρική άποψη της φύσης. Η πρώτη τονίζει το δικαίωμα της ανθρωπότητας να εξερευνά τη φύση για τους δικούς της σκοπούς, ενώ η δεύτερη τονίζει τα «προσωπικά δικαιώματα της φύσης». Ένας άλλος τομέας αξιών σημαντικός για την περιβαλλοντική συνείδηση είναι η υλιστική σε αντίθεση με την μη υλιστική αξία. Αφότου ο Roland Inglehart έκανε την πρόγνωση, παρά τις κριτικές από τους αντιπάλους του, ότι στις δυτικές βιομηχανοποιημένες κοινωνίες οι αξίες αναπτύσσονται με μη υλιστικές κατευθύνσεις, η περιβαλλοντική εκπαίδευση θα πρέπει να λάβει υπόψει αυτή την ανάπτυξη. Συμπεριφορά Το κρίσιμο σημείο της περιβαλλοντικής συνείδησης είναι αναμφίβολα η διάσταση της συμπεριφοράς. ( ) Δεν θα σχολιάσω την εκτεταμένη έρευνα πάνω στην περιβαλλοντική συμπεριφορά σε αυτό το κεφάλαιο, αλλά θα τονίσω δύο σημεία. Πρώτον, δεν υπάρχει έλλειψη γνώσεων σχετικά με τα εμπόδια της περιβαλλοντικά φιλικής συμπεριφοράς, αλλά το αντίθετο, υπάρχει έλλειψη γνώσεων εκείνων των παραγόντων που έχουν σημαντικά αποτελέσματα στην ανάπτυξη περιβαλλοντικά φιλικής συμπεριφοράς κάτω από διάφορες συνθήκες. Με άλλα λόγια, οι συσχετισμοί μεταξύ των διαστάσεων αυτών δεν είναι συνεπείς με κάποια 3

4 4 ξεκάθαρη στρατηγική για την επίτευξη αλλαγής συμπεριφοράς. Ίσως να μην είναι δυνατό γενικά να ορίσουμε ξεκάθαρες στρατηγικές, λόγω της τεράστιας ποικιλίας των καταστάσεων που βιώνουν οι άνθρωποι. Δεύτερον, η μέθοδος για το πώς η πλειοψηφία των εμπειρικών μελετών ερευνούν τη συμπεριφοριακή διάσταση της περιβαλλοντικής συνείδησης αναζητά συμπεριφορά που έχει καταγραφεί. Αυτό δεν είναι ένα απλό ερώτημα μεθόδου, υπάρχει επίσης και μία εμπειρική άποψη. Εάν οι ερευνητές εξέταζαν πραγματική συμπεριφορά, θα έπρεπε να παρατηρούν ανθρώπους σε καθημερινές συνθήκες της πραγματικής ζωής. Η ερώτηση είναι: Δεν είναι προσωπικό δικαίωμα του καθενός να προστατεύεται από συνεχή παρατήρηση, έστω και όταν αυτή γίνεται από κοινωνικούς επιστήμονες ; Εννοώ ότι η έρευνα πρέπει να είναι διστακτική σχετικά με την εξέταση της πραγματικής συμπεριφοράς των ανθρώπων. Το μειονέκτημα είναι ότι θα παραμείνουν ανοιχτά και αναπάντητα ζητήματα για τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι συμπεριφέρονται κατά διαφορετικούς τρόπους. Ίσως είναι μια ευκαιρία, ιδιαίτερα για την περιβαλλοντική εκπαίδευση, να θεωρήσουμε την πραγματική συμπεριφορά ως μια ανοιχτή διαδικασία, για την οποία είναι υπεύθυνα τα ίδια τα άτομα. Αποτελέσματα έρευνας Χιλιάδες εμπειρικές μελέτες έχουν διεξαχθεί για να βρεθούν στενοί συσχετισμοί ανάμεσα στις παραπάνω διαστάσεις της περιβαλλοντικής συνείδησης. Ωστόσο το δυσάρεστο συμπέρασμα είναι ότι οι συσχετισμοί διαφέρουν ανάλογα με τις επιλεγμένες μεθόδους των μελετών και τα γενικότερα πλαίσιά τους. Με άλλα λόγια, δεν υπάρχει ένα μοναδικό πρότυπο συμπεριφοράς φιλικής προς το περιβάλλον που να ακολουθεί μια ιδανική πορεία από γνώση σε έντονο ενδιαφέρον και με τις κατάλληλες στάσεις και αξίες στη συμπεριφορά. Ωστόσο, όσον αφορά τη διάσταση της συμπεριφοράς, πρόσφατες μελέτες παρουσιάζουν κάποια αποτελέσματα που είναι ενδιαφέροντα για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Ως παράδειγμα αναφέρω μια έρευνα που διεξάγαμε με ερωτήσεις στους δασκάλους πάνω στην περιβαλλοντική συμπεριφορά τους [Βλέπε Eulefeld, G., Bolscho, D., Rode, H., Rost, J., Seybold, H., : Entwicklung und Praxis schulischer Umwelterziehung in Deutschland. (Ανάπτυξη και πράξη της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στο σχολείο), Ινστιτούτο Επιστημονικής Εκπαίδευσης, Κίελο 1993]. Οι δάσκαλοι ερωτήθηκαν ως εξής (μέσα σε παρενθέσεις οι συντομεύσεις που χρησιμοποιούνται στο ακόλουθο σχεδιάγραμμα): Θα έπρεπε όλοι να συνεισφέρουν προσωπικά στη βελτίωση της οικολογικής κατάστασης; Πώς αξιολογείτε τον εαυτό σας; 1. Χρησιμοποιώ τακτικά δημόσιες συγκοινωνίες, περπατάω ή πηγαίνω με ποδήλατο στο σχολείο (μεταφορικά μέσα). 2. Ψηφίζω για ένα πολιτικό κόμμα επειδή θέλει να αντιμετωπίσει οικολογικά τη βιομηχανική κοινωνία (ψήφος). 3. Δωρίζω λεφτά σε περιβαλλοντικό οργανισμό (δωρεά). 4. Απέχω από κάποιο άθλημα επιβλαβές στο περιβάλλον. 5. Παρακολουθώ κάποια συνάντηση οικολογικής ομάδας. 6. Αγοράζω διαφορετικό προϊόν για περιβαλλοντικούς λόγους, έστω κι αν είναι ακριβότερο (αλλαγή προϊόντος). 7. Ταξινομώ τα σκουπίδια σε χαρτί, γυαλί, μπαταρίες κλπ. 8. Συμμετέχω ενεργά σε προγράμματα συντήρηση της φύσης. Οι ερωτηθέντες μπορούσαν να επιλέξουν μεταξύ των ακολούθων απαντήσεων: Α. Το έχω κάνει ή το κάνω ακόμα. Β. Μπορώ να φανταστώ τον εαυτό μου να το κάνει. Γ. Θα το έκανα αν υπήρχαν καλύτερες συνθήκες. Δ. Δεν πιστεύω ότι αυτό βοηθάει στην προστασία του περιβάλλοντος. Το ακόλουθο διάγραμμα απεικονίζει τις απαντήσεις που δόθηκαν: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΔΑΣΚΑΛΩΝ Το κάνω Μπορώ να το κάνω Υπό προϋποθ. Δεν βοηθεί Είναι αξιοσημείωτο ότι σε δύο τομείς αλλαγή προϊόντος και ανακύκλωση υπάρχει υψηλός βαθμός περιβαλλοντικής συνείδησης. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από διάφορες προσπάθειες που γίνονται τα τελευταία χρόνια σ αυτούς τους τομείς. Πολλές τοπικές αρχές στη Γερμανία προσφέρουν τη δυνατότητα να μαζεύονται τα απορρίμματα ταξινομημένα. Ένα «πράσινο» ίματζ έχει επίσης αγοραστική αξία, έτσι ώστε έχει αυξηθεί η ποικιλία καταναλωτικών αγαθών φιλικών προς το περιβάλλον. Όλα αυτά υποστηρίζουν μια άποψη της αλλαγής συμπεριφοράς που αναφέρεται συχνά: Η περιβαλλοντική συμπεριφορά μπορεί να αναπτυχθεί όταν το άτομο έχει την ευκαιρία να κάνει κάτι συγκεκριμένο και να «αμείβεται» για τις πράξεις του με δημόσια επιβράβευση. Ο μεγάλος αριθμός απαντήσεων «θα το έκανα αν υπήρχαν καλύτερες συνθήκες» στην ερώτηση για τη χρήση μεταφορικών μέσων μας οδηγεί σε μια θεωρητική προσέγγιση που συζητείται τα τελευταία χρόνια ιδαιτέρως, τη λεγομένη «συμπεριφορά υψηλού κόστους» έναντι της συμπεριφοράς «χαμηλού κόστους». Οι Diekmann και Preisendőrfer σε μια έρευνά τους βρήκαν ότι οι άνθρωποι τείνουν να συμπεριφέρονται φιλικά προς το περιβάλλον κυρίως σε εκείνα τα επίπεδα που δεν απαιτούν σοβαρές αλλαγές στις συνήθειές τους ή που «δεν κοστίζουν πολύ». Το έστειλε ο καθηγ. Αριστοτέλης Κοτίνης

5 Οι γιατροί σήμερα, τα συνέδρια, οι τομογραφίες, τα πιεσόμεστρα στο σπίτι... ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΥΤΥΧΙΟΥ ΒΟΡΙΔΗ στη Γαλήνη Φούρα (αναδημοσίευση από την «Καθημερινή της Κυριακής») 5 Κύριε καθηγητά, υπάρχει σήμερα αυτή η ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στον ασθενή και στο γιατρό του; Αυτό χάνεται σιγά σιγά για πολλούς λόγους. Ένας λόγος είναι η επέκταση τής κοινωνικής και της ιδιωτικής ασφάλισης, που σημαίνει ότι ο ασθενής δεν έχει πια, παρά σε σπάνιες περιπτώσεις, τα περιθώρια να επιλέξει το γιατρό του, όπως γινόταν άλλοτε. Ο γιατρός πληρώνεται από το Δημόσιο ή την ασφαλιστική εταιρεία. Έτσι δημιουργείται υποσυνείδητα στον ασθενή η αντίληψη ότι ο γιατρός δεν λογοδοτεί σε εκείνον, αλλά στον εργοδότη του. Και αυτό προκαλεί ένα είδος διαζυγίου μεταξύ τους. Μια άλλη αιτία είναι ότι πλέον η ιατρική έχει γίνει πολύ μηχανική. Οι παλαιότεροι γιατροί, ακόμη και εμείς, χρησιμοποιούσαμε για τη διάγνωση την επίκρουση, την ψηλάφηση και το στηθοσκόπιο. Τώρα αν έχετε προσέξει, τα στηθοσκόπια έχουν γίνει κολιέ γύρω από το λαιμό των γιατρών, δεν τα πολυχρησιμοποιούν. Ο γιατρός είναι υποχρεωμένος να στηριχθεί σε διαγνωστικές μεθόδους εξωανθρώπινες, οι οποίες καταλήγουν να είναι ένα είδος προστασίας του, ακτινογραφίες, υπερηχογράφημα, αξονικές, μαγνητικές τομογραφίες. Έτσι συγκεντρώνει διάφορα ντοκουμέντα, αλλά δεν πλησιάζει τον άρρωστο, ούτε προφταίνει να τον πλησιάσει, ιδίως μέσα στο νοσοκομείο. Τέλος, νομίζω ότι σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των σχέσεων γιατρών-ασθενών παίζουν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, τα οποία παρουσιάζουν καταπληκτικές ιατρικές ανακαλύψεις κάθε μέρα, οι οποίες ως επί το πλείστον δεν υπάρχουν, είτε αποκαλύπτουν ιατρικές αθλιότητες επικεντρώνοντας σε εξαιρέσεις. Βλέποντας τις ενδείξεις των μηχανημάτων και όχι τον άρρωστο, οι γιατροί κάνουν λάθη πολλές φορές. Τι λέτε; Δεν μπορούν να κάνουν διαφορετικά. Αυτό είναι ένα σκοτεινό σημείο της σημερινής ιατρικής που ξεκίνησε από την Αμερική, όπου το ένα τρίτο των δικηγόρων εξασφάλιζε τους πόρους του από μηνύσεις και αγωγές κατά των γιατρών για αμέλεια και mal practice. Σιγά σιγά για την προστασία των γιατρών κυρίως, επινόησαν κανόνες και αυτό λέγεται τεκμηριωμένη ιατρική. Δηλαδή ασκείς την ιατρική βάσει αντικειμενικών κριτηρίων, τα οποία είναι δεκτικά συγκρίσεως και μετρήσεως. Σε ένα ποσοστό είναι πρόοδος και σε ένα ποσοστό είναι τρόπος αμύνης του γιατρού. Η ιατρική έχει μηχανοποιηθεί κυρίως γιατί ο γιατρός είναι υποχρεωμένος να ενεργήσει σαν αμυνόμενος. Ο Έλληνας γιατρός ασκεί αμυντική ιατρική; Γιατί όχι; Συνέχεια βλέπουμε ρεπορτάζ στην τηλεόραση. Τι έκανε ένας γιατρός, γιατί το έκανε έτσι ή αλλιώς, τι έκανε λάθος. Όλα αυτά κοινολογούνται με τέτοιο τρόπο (όπως παραδείγματος χάριν με το θέμα των μεταγγίσεων) που ο γιατρός ακόμη κι όταν πάρει αίμα από ένα ασθενή 90 ετών, ο οποίος δεν υπάρχει περίπτωση να ενήργησε κατά τρόπον ώστε να πάθει έιτζ, θα κάνει τον μοριακο έλεγχο για να είναι σίγουρος. Αφού υπάρχει η τεχνολογία, ο γιατρός κοιτάζει πλέον να προφυλαχθεί από το ένα τοις χιλίοις. Αυτό όμως δημιουργεί μια δαπανηρή ιατρική. Τελικά από τι επηρεάζεται η σταδιοδρομία του γιατρού; Δυστυχώς δεν στηρίζεται στις κλινικές του ικανότητες ούτε στην προσήλωσή του στον άρρωστο. Ο γιατρός θα κριθεί από τον αριθμό των μελετών και των δημοσιεύσεών του, από τα συνέδρια που έχει παρακολουθήσει, το πόσες φορές αναφέρεται το όνομά του στην βιβλιογραφία. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο ασθενής πλέον είναι ένα μέσον προόδου τού γιατρού όχι ως προσωπικότητα, αλλά σαν νούμερο, σαν νόσος, σαν ιδιοτυπία, ένας στον οποίο δοκιμάζεται το φάρμακο κ.ο.κ. Γιατί η σταδιοδρομία του γιατρού πλέον σχετίζεται όχι με το τι κάνει μπροστά στον άρρωστο, αλλά με το τι γράφει και πώς εμφανίζεται. Παραδείγματος χάριν, κάθε χρόνο οργανώνονται 50 συνέδρια, ημερίδες κτλ. που έχουν αντικείμενο την καρδιολογία. Αυτό σημαίνει ότι οι γιατροί σχεδόν κάθε Σαββατοκύριακο ασχολούνται με αυτό και είναι απαραίτητο να είναι εκεί παρόντες. Θα μου πείτε, πώς διαδίδεται η νέα γνώση; Μα είναι αδύνατο να παραδεχθώ ότι κάθε εβδομάδα υπάρχουν νέα επιστημονικά δεδομένα. Πίσω από όλα αυτά, λοιπόν, είναι η βιτρίνα που προσπαθεί να δημιουργήσει ο γιατρός, αλλά και κάποιος που χρηματοδοτεί τα πανάκριβα συνέδρια, τα ξενοδοχεία, τα αεροπορικά εισιτήρια, τις εκδηλώσεις ή τις εκδρομές που διοργανώνονται και τόσα άλλα. Ο ρόλος των φαρμακοβιομηχανιών Ποιος είναι πίσω από όλα αυτά; Οι φαρμακοβιομηχανίες; Δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο. Συνέδρια δεν οργανώνονται από το Δημόσιο, πολύ σπάνια. Γιατί το κάνουν; Γιατί θέλουν να προβάλουν τα φάρμακά τους ή τα προϊόντα τους. Για τους γιατρούς, πρώτον,

6 6 δημιουργείται μία εξάρτηση και, δεύτερον, είναι μια μορφή πλύσεως εγκεφάλου. Γίνεται ένα ειδικό σεμινάριο για κάποια νόσο και ξαφνικά αποδεικνύεται ότι ένα καινούργιο φάρμακο, που καλύπτεται από το δικαίωμα εκμεταλλεύσεως, είναι το πιο αποδοτικό. Όταν περάσουν χρόνια και δεν υπάρχει πια αυτή η προστασία βλέπουμε το φάρμακο αυτό να ξεχνιέται ξαφνικά και να εμφανίζεται στη θέση του κάποιο άλλο. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι για να παραχθεί ένα καινούργιο φάρμακο απαιτούνται εκατομμύρια δολάρια, εκ των οποίων τα δύο τρίτα είναι για τη διάδοσή του. Αντιλαμβάνεσθε ότι οι εταιρείες είναι υποχρεωμένες να παίξουν το παιχνίδι, γιατί αλλοιώς θα κλείσουν. Ευτύχιος Βορίδης Δηλαδή οι γιατροί εξαγοράζονται; Μπορεί και αυτό να συμβαίνει, δεν το ξέρουμε. Αλλά το να πάρεις την οικογένειά σου και να ταξιδέψεις business class στη Φραγκφούρτη, να μέινεις στο καλύτερο ξενοδοχείο κλπ. είναι μια μορφή εξαγοράς. Έτσι δεν είναι; Δεν λέω ότι τα παίρνουν στο χέρι. Αλλά και αυτό μπορεί να συμβεί υπό άλλη μορφή. Φέρ ειπείν, να αναλάβουν να κάνουν μια έρευνα για γνωστό φάρμακο. Πιστεύετε ότι ο σύγχρονος τρόπος ζωής ακυρώνει τα αποτελέσματα της ιατρικής; Πάμε σε ένα κεφάλαιο που είναι άλλη βιομηχανία. θα φέρω ένα παράδειγμα. Ξεκινήσαμε μια ιστορία με την υπέρταση και είπαμε στους ανθρώπους να πάρουν ένα πιεσόμετρο στο σπίτι. Το αποτέλεσμα είναι ότι δημιουργήσαμε υπερτασικούς και μάλιστα ανίατους, διότι αν αισθανθούν μία ζάλη, ένα πονοκέφαλο, μετρούν την πίεσή τους και αισθάνονται ότι πρόκειται για υπό εκκόλαψη εγκεφαλικό επεισόδιο. Τον πανικό τους πώς να τον ξεπεράσεις; Τώρα έχουμε μαγειρέψει και κάτι άλλο που λέγεται προπίεση. Προπίεση είναι όταν έχεις 13,5 πίεση με 8,5 διαστολική. Τώρα αν πάρετε χίλιους ανθρώπους και τους μετρήσετε, το ένα τρίτο θα είναι προϋπερτασικοί, να είστε σίγουρη. Στις ΗΠΑ έχει υπολογιστεί ότι περί τα 70 εκατομμύρια άνθρωποι είναι κατ οίκον προϋπερτασικοί. Τι κάνουν αυτοί; Βρέθηκε ότι αν πάρουν φάρμακο έστω και για δυο χρόνια, καθυστερεί η εμφάνιση της νόσου. Αντιλαμβάνεστε τι σημαίνει εβδομήντα εκατομμύρια άνθρωποι να παίρνουν ένα χαπάκι, έστω και του ενός ευρώ; Δημοσιεύονται επιστημονικές μελέτες, οι οποίες πάντα προσθέτουν κάτι. Δεν θέλω να πω ότι είναι ψεύτικες, αυτό μπορεί να γινόταν παλαιότερα, τώρα δεν γίνεται αλλά έχω μια υπόνοια ότι αν τα αποτελέσματα δεν είναι πολύ ικανοποιητικά, απλώς δικαιολογούνται και ό,τι συμφέρει εμφανίζεται. Χοληστερίνη Ένα άλλο παράδειγμα είναι η χοληστερίνη, τα ασφαλή όρια της οποίας κατεβαίνουν κάθε τρίατέσσερα χρόνια. Τώρα η σιγουριά είναι όταν η LDL (κακή χοληστερίνη) είναι στα 80. Για να καταλάβετε, αυτές τις τιμές τις βρίσκαμε σε νεοσύλλεκτους 18 ετών, όταν ήμουν στην αεροπορία (λογαριάστε, είναι μισός αιώνας) που έρχονταν ως εθελοντές από τα φτωχότερα μέρη της Ελλάδας για να μάθουν μια τέχνη. Ύστερα από ένα χρόνο που έτρωγαν αμερικανικό σιτηρέσιο και «εξεπολιτίζοντο» η χοληστερίνη τους ανέβαινε. Κακό είναι να μειώσουμε τους παράγοντες υψηλού κινδύνου; Καθόλου, δεν έχω καμιά αντίρρηση, αλλά δεν είναι καθόλου εύκολο. Μέσα μας έχουμε τα κύτταρα, τους μυς, τις αρτηρίες των ανθρώπων των σπηλαίων, οι οποίοι δεν είχαν να φάνε κάθε μέρα και έπρεπε να τρέχουν από το βράδυ ή για να φάνε ή για να μην τους φάνε. Εμείς ξεκινάμε έχοντας όλους τους πειρασμούς του σημερινού πολιτισμου. Ποιος θα πεισθεί να προσαρμόσει τη ζωή του σε τόσο δύσκολες συνθήκες, όταν δεν υπάρχουν; Δύσκολο έως αδύνατο για ένα φυσιολογικό άνθρωπο, εκτός αν έχεις κάποια νεύρωση ή ψυχογενή ανορεξία. Πόσοι χρησιμοποιούν τους μυς τους; Ξέρετε καμιά νοικοκυρά να ανεβαίνει στην ταράτσα για την μπουγάδα ή κάποιον να κουβαλάει ξύλα; Χρησιμοποιούμε ασανσέρ, δεν ζούμε χωρίς αυτοκίνητο και ο μέσος όρος τηλεθέασης έφθασε τις τέσσερις ώρες ημερησίως. Ακόμη και για αλλάξουμε κανάλι έχουμε τηλεχειριστήριο. Στα σπίτια μας διαθέτουμε κεντρική θέρμανση. Ποτέ δεν κρυώνουμε, πώς να κάψουμε θερμίδες; Η σημασία της πρόληψης Μπορεί να μην πηγαίνουμε καλά στην πρόληψη, κάνουμε όμως συχνά τσεκ-απ. Γιατί είμαι αντίθετος με αυτή τη μανία της εποχής μας; Πιστεύω κατ αρχήν ότι κανείς δεν είναι τέλειος, έφηβος των Αντικυθήρων. Έπειτα ο άνθρωπος

7 φθείρεται με τα χρόνια. Ο γιατρός όμως και το παραμικρό να δει που να ξεφεύγει από τον κανόνα είναι υποχρεωμένος να συστήσει θεραπεία, γιατί όπως είπαμε προηγουμένως, ενδέχεται να βρει τον μπελά του. Και αυτός είναι ο κίνδυνος από το τσεκαπ. Και λέω καμιά φορά, γιατί παραδοξολογώ βεβαίως, ότι στο γιατρό πρέπει να πηγαίνεις μόνο με φορείο. Αλλοιώς πας και μπλέκεις. Αν το τσεκ-απ ήταν τόσο χρήσιμο, δεν θα πέθαιναν ποτέ οι γιατροί αιφνιδίως. Αλλά πεθαίνουν κι αυτοί Με λίγα λόγια, λέτε όχι στις υπερβολές, ότι αυτή είναι η ζωή μας. Έτσι λέω. Αυτή είναι η ζωή μας. Όπου υπάρχει αρρώστεια ή όπου αυτή είναι επί θύραις πρέπει να την πολεμήσουμε. Αλλά να μετατρέψουμε όλους τους υγιείς σε δυνάμει αρρώστους, βρίσκω ότι είναι αμαρτωλό και υποκρύπτει συμφέροντα. ====================================== Γεωργικά φάρμακα και νόσος του Πάρκινσον Η έκθεση σε γεωργικά φάρμακα μπορεί να αυξήσει τον κίνδυνο νόσου του Πάρκινσον. Αυτό είναι το συμπέρασμα μιας μεγάλης και μακράς μελέτης που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Αρχεία Νευρολογίας (Annals of Neurology). Οι ερευνητές παρακολούθησαν την εξέλιξη της υγείας ανθρώπων από το 1982 μέχρι τώρα και βρήκαν ότι αυτοί που εκτίθονταν συστηματικά σε γεωργικά φάρμακα είχαν μεγαλύτερη κατά 70% πιθανότητα να πάθουν Πάρκινσον. Η ποσότητα της ουσίας φαίνεται ότι δεν παίζει ρόλο. Οι γεωργοί, οι κηπουροί από χόμπυ και οι απεντομωτές των σπιτιών παρουσίασαν τον ίδιο αυξημένο κίνδυνο. (Έκθεση σε άλλους χημικούς παράγοντες, όπως η φορμαλδεΰδη και ο αμίαντος δεν αύξησαν τον κίνδυνο νόσου Πάρκινσον). Ειδικά τα οργανοφωσφορικά φάρμακα έχουν περισσότερη σχέση με την πρόκληση Πάρκινσον. Οι πάσχοντες από τη νόσο παγκοσμίως ανέρχονται σε 6,3 εκατομμύρια άτομα. Τα συμπτώματα είναι έλλειψη ελέγχου των μυών και ο πάσχων έχει μειωμένη ικανότητα βάδισης και ομιλίας. ===================================== Η 20ή ΙΟΥΝΙΟΥ ΗΤΑΝ ΗΜΕΡΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥ- ΓΩΝ. Η Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες εξέδωσε τη διπλανή μεγάλη αφίσα, ο οποία είναι ολόκληρη μια κραυγή κι ένα παράπονο κι ένα δράμα, που επαναλαμβάνεται στον κόσμο εκατομμύρια φορές, όσοι είναι εκείνοι που φεύγουν κυνηγημένοι κι από ανάγκη, όχι γιατί ζητούν καλύτερη τύχη, αλλά γιατί δεν μπορούν να κάνουν αλλοιώς. Πίσω από κάθε κύμα προσφύγων είναι ένας πόλεμος, ένας εμφύλιος πόλεμος ή μια διάθεση γενοκτονίας και εθνοκάθαρσης. Τότε οι Κοσοβάροι, πρόσφατα οι Αφρικανοί, τώρα οι κάτοικοι της Βυρηττού Αν δεν υπάρχουν πόλεμοι κι εθνοκαθάρσεις και φανατισμοί, δεν θα υπάρχουν πρόσφυγες. Κι όταν δεν υπάρχει εγωισμός, που σε συλλογικό επίπεδο λέγεται φανατισμός, αντί πολέμων και μίσους θα υπάρχει κατανόηση, ειρηνική συνύπαρξη και αλληλοβοήθεια. Πρόληψη είναι η ανθρωπιά. Και η σκέψη: Θα ήθελα εγώ να βρεθώ σε τέτοια θέση; Όσοι ζήσαμε, εμείς ή οι γονείς μας, ξεσπίτωμα και κυνηγητό και φόβο και σκόρπισμα οικογενειών, ξέρουμε ότι και στο θέμα αυτό η πρόληψη είναι η καλύτερη και η φθηνότερη λύση. Αλλά τώρα που τόσοι πληθυσμοί είναι κιόλας στο δρόμο μην έχοντας τίποτε παρά τις ελπίδες τους, ας συμβάλουμε όσο μπορούμε και σε ό,τι μπορούμε στο έργο των διασωστών, των ανακουφιστών, των πάσης φύσεως οργανώσεων και των νοσηλευτών γιατί κάθε ευποιΐα που γίνεται στο πλούσιο περιβάλλον μας είναι πολυτέλεια συγκρινόμενη με την ανάγκη, ανάγκη επείγουσα των ξερριζωμένων ανθρώπων στον κόσμο. 7

8 8 Σχηματικές εικόνες άστρων που δείχνουν το συγκριτικό τους μέγεθος. Στην εικόνα 1 φαίνεται μεταξύ των πλανητών μεγαλύτερη η Γη, κατόπιν η Αφροδίτη, ο Άρης, ο Ερμής και ο Πλούτων. Στην εικόνα 2 πολύ μεγαλύτεροι από τη Γη (Earth) είναι o Ποσειδών (Neptune), ο Ουρανός, ο Κρόνος (Saturn) και ο Δίας (Jupiter). Στη δεξιά σελίδα (εικ. 3) ο Δίας και οι άλλοι πλανήτες φαίνονται και είναι πολύ μικρότεροι από τον Ήλιο. Στην εικόνα 4 ο Αρκτούρος είναι το μεγαλύτερο άστρο, ενώ ο Ήλιος (Sun) φαίνεται συγκριτικά μικρός. Η Γη δεν φαίνεται καθόλου στην κλίμακα αυτή. Στην κλίμακα της εικόνας 5 ο ήλιος είναι μικροσκοπικός (1 pixel), ο Δίας δεν μπορεί να φανεί και εμφανίζονται πολύ μεγαλύτερα από τον Αρκτούρο άστρα του κοντινού μας σύμπαντος, (π.χ. Αντάρης).

9 9

10 10 Το μυστήριο του αρχαίου Λοιμού των Αθηνών γράφει ο ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΠΙΤΖΑΚΗΣ (Αναδημοσίευση από το περιοδικό ΙΣΤΟΡΙΑ, τ. Απριλίου 2006) Εξαίφνης, υγιείς όντας, πρώτον μεν της κεφαλής θέρμαι ισχυραί και των οφθαλμών ερυθήματα και φλόγωσις ελάμβανε. Και τα εντός, η τε φάρυγξ και η γλώσσα ευθύς και αιματώδη ην και πνεύμα άτοπον και δυσώδες ηφίει. Έπειτα εξ αυτών πταρμός και βράγχος επεγίγνετο. Και εν ου πολλώ χρόνω, κατέβαινεν εις τα στήθη ο πόνος, μετά βηχός ισχυρού Επικατιόντος του νοσήματος εις την κοιλίαν και ελκώσεώς τε αυτή ισχυράς επιγιγνομένης και διαρροίας άμα ακράτου επιπττούσης, οι πολλοί, ύστερον, δι αυτήν, ασθενεία διεφθείροντο (Θουκυδίδης, Ιστορίαι, Βιβλίο Β ). Σε μια εποχή σαν τη δική μας, που σοβαρές θανατηφόρες ασθένειες (γρίππη πουλερικών, έιτζ, καρκίνοι λόγω μολυσμένου περιβάλλοντος και κακής διατροφής) απειλούν έμμεσα ή άμεσα τη ζωή μας, τα αποτελέσματα μιας έρευνας υψηλού επιστημονικού ενδιαφέροντος και επιπέδου για μια ασθένεια που στέρησε αναπάντεχα τη ζωή πολλών ανθρώπων στην Αθήνα του Χρυσού πέμπτου π. Χ. αιώνα (ανάμεσά τους και του Περικλή) αλλάζοντας άρδην την καλοτυχία της Ιστορίας, δεν μπορούσαν παρά, με την πρόσφατη ανακοίνωσή τους, να χαρακτηρισθούν σαν ιδιαίτερα σημαντικά. Μπορεί η επιστημονική εξακρίβωση της φύσης του Λοιμού να άργησε κατά είκοσι τέσσερεις ολόκληρους αιώνες και να μην έχει πια καμιά πρακτική χρησιμότητα γι' αυτούς που χάθηκαν τότε με οδυνηρό τρόπο, όπως περιγράφει ο Θουκυδίδης, που ήταν ένας από τους παθόντες που ξέφυγαν τον θάνατο, όμως η έρευνα αυτή και ο εντοπισμός τής ακριβούς αιτίας είναι ένας ιστορικός θρίαμβος της αλματώδους ανάπτυξης της Μοριακής Βιολογίας σε όλους τους τομείς, όπως τώρα σε αυτόν της Αρχαιολογίας, με εντυπωσιακά απότελέσματα. Η ανακάλυψη έγινε από τον γενετιστή-ερευνητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών δρ Χρήστο Γιαπιτζάκη, που έκανε την ανάλυση DΝΑ και αποκάλυψε την αιτία θανάτου, όχι μόνο των αρχαίων πολιτών της Αθήνας, αλλά και της πιο ιστορικής δημοκρατίας του Κόσμου. Η έρευνα έγινε σε συνεργασία με τον καθηγητή της Οδοντιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Μανώλη Παπαγρηγοράκη, που ως διευθυντής του Μουσείου Κρανιοπροσωπικής Εξέλιξης είχε την πρωτοβουλία να διαθέσει τρία αρχαία δόντια για υλικό έρευνας, με την αρχαιολόγο 'Εφη Μπαζιοπούλου-Βαλαβάνη, που ανακάλυψε το 1995 έναν ομαδικό τάφο του 430 π.χ. στον Κεραμεικό, από όπου προήλθε το σκελετικό υλικό, και με τον ορθοδοντικό Φίλιππο Συνοδινό που βοήθησε στη διερεύνηση της βιβλιογραφίας. Ποια ήταν λοιπόν η αιτία που έφερε τους απλούς αλλά τόσο προνομιούχους εκείνους ανθρωπους, που ανέβασαν τον εαυτό τους επάνω στη ζωφόρο του Παρθενώνα και στο ύψος των θεών, δοξάζοντας που προκάλεσε τον Λοιμό. Τα συμπτώματα που περιέγραψε ο Θουκυδίδης υποδείκνυαν ότι οι άρρωστοι Αθηναίοι ειχαν μικροβιαιμία. Επιπλέον, επειδή η αδαμαντίνη των δοντιώv είναι το πλέον ανθεκτικό στον χρόνο συστατικό του σώματός μας, προφυλάσσει με εξαιρετικό τρόπο την μαλακή πολφική κοιλότητα από εξωγενείς παράγοντες. 'Ετσι λοιπόν εξηγεί ο δρ Γιαπιτζάκης την αντοχή του μικροβιακού DΝΑ και του μυστικού που έκρυψαν μέσα τους επί δυόμισι χιλιάδες χρόνια περίπου τα δόντια των τριών αρχαίων Αθηναίων. Ο Λοιμός των Αθηνών που αποδιοργάνωσε και συνέτριψε για πολυ μεγάλο χρονικό διάστημα την εξέλιξη της ανθρώπινης σκεψης, ήταν τυφοειδής πυρετός. Με αντίστοιχη μελέτη δοντιώv είχε βρεθεί πριν από πέντε χρόνια και μια άλλη ιστορική επιδημία. 'Ηταν το μεσαιωνικό μικρόβιο της πανώλης που εντοπίστηκε από μια ομάδα Γάλλων ερευνητών της Μασσαλίας σε δόντια από σκελετούς-θύματα. Η επιτυχία όμως των Ελλήνων επιστημόνων, που αφορούσε μια επιδημία αρχαιότερη κατά δύο χιλιάδες χρόνια, ήταν δυσκολότερη και γι' αυτό μεγαλύτερη. Μας λέει ο δρ Γιαπιτζάκης: "Η στιγμή που ένα βράδυ αργά στο εργαστήριο είδα το πρώτο αποτέλεσμα ήταν συγκλονιστική. 'Ημουν ο πρώτος άνθρωπος στον κόσμο που έμαθα, μετά από τόσους αιώνες, την αιτία για την οποία χάθηκε μέσα σε φοβερές συνθήκες το ένα τρίτο του πληθυσμού της Αθήνας, του Περικλή, του Σωκράτη, του Πλάτωνα, του Σοφοκλή και του Αναξαγόρα. Ο ίδιος ο Ιπποκράτης ζούσε εκείνη την εποχή και σίγουρα γνώριζε τη νόσο, γιατί την περιγράφει στα έργα του. Και, βέβαια, ανατρίχιασα όταν διάβασα στο κείμενο του Θουκυδίδη, αυτού του πρώτου ορθολογικού ιστορικού της ανθρωπότητας να σημειώνει πως θα περιγράψει με λεπτομέρειες τη νόσο, ώστε κάποιος στο μέλλοv να ανακαλύψει την αιτία. Συνειδητοποίησα πως αυτό το μήνυμα, των δυόμισι χιλιάδων ετών, απευθυνόταν σ' εμένα!" Ο ανθρώπινος πόνος που έζησαν οι πρόγονοί μας (μεταξύ των ετών 430 και 426 π.χ ) καταγράφεται σε μια περίφημη περιγραφή τού Ρωμαίου ποιητή Λουκρήτιου στο έργο του Περί της φύσεως των Πραγμάτων (σε μετάφραση Κωvσταντίvου Θεοτόκη) που αποδίδει με δικό του τρόπο την καταγραφή του Θουκυδίδη και αποτελεί πρότυπο ανάλογων σελίδων στην πεζογραφία και στην ποίηση: Κι αρρώσταιναν κοπαδιαστά κι απέθνησκαν οι ανθρώποι.. Κι ολούθε στους τόπους που ήταν ανοιχτοί για τον λαό, και σ' όλες τις στράτες, θα βλεπε κανείς να σβήνονται περίσσια άρρωστα μέλη, με κορμί μισοξεψυχισμένο, φριχτά απ' τον ρύπο, μ' άπαστρα κουρέλια σκεπασμένα και τωόντι τότες, σεβασμό δεν είχε πια η λατρεία των αθανάτων κι οι θεοί: Τον ξεπερνούσε ο πόνος. άπαστρα = βρώμικα (το έστειλε ο φίλος Σταμάτης Ροζάκης)