Πέµπτο κεφάλαιο Η φυλακή Α. Θεωρήσεις για τη φυλακή

Transcript

1 Πέµπτο κεφάλαιο Η φυλακή Α. Θεωρήσεις για τη φυλακή Η φυλακή στην αρχή θεωρήθηκε ως προοδευτικό µέτρο εφ όσον αντικατέστησε τις σωµατικές τιµωρίες. Θεωρητικά ο εγκλεισµός πρέπει να περιορίζει απλά την ελευθερία κινήσεως του ατόµου. Στην πράξη, όµως, όπως εκτελείται επιφέρει ιδιαίτερα δυσάρεστες συνέπειες για τους κρατούµενους. Εκτός από την ιδρυµατοποίηση προκαλεί ακόµη µια διακοπή της οικογενειακής, επαγγελµατικής και σεξουαλικής ζωής του ατόµου το οποίο τοποθετείται και διαβιώνει σε µια πολύ «ευάλωτη» θέση τελώντας υπό συνεχή παρακολούθηση και επιτήρηση από το σωφρονιστικό προσωπικό. Αυτή η βίαιη αποκοπή του ατόµου από το φυσικό του περιβάλλον και την κοινωνική του ζωή έχει πολύ δυσάρεστες, ψυχικές και ψυχοσωµατικές επιδράσεις ιδιαίτερα στην περίπτωση των µακροχρόνιων ποινών. Εκτός από τον περιορισµό της ελευθερίας κίνησης του ατόµου σοβαρούς περιορισµούς υφίστανται και πολλά άλλα δικαιώµατα του εγκλείστου. Ο θεσµός της φυλακής εµφανίζεται σε διάφορες κοινωνίες και εποχές, και για να εξυπηρετήσει διάφορους και διαφορετικούς σκοπούς (Κουράκης, 2005). Όµως, σε µορφές που οµολογούν µε τη σύγχρονη φυλακή και για να εξυπηρετήσει σκοπούς όπως αυτοί στα τέλη του 20ού και τις αρχές του 21ου αιώνα, η φυλακή έκανε την εµφάνισή της στα τέλη του 16ου αιώνα, σε συνάρτηση µε την ανάπτυξη του καπιταλισµού. Κατά τη συγκεκριµένη περίοδο, η φυλακή εµφανίστηκε στη δυτική Ευρώπη όχι τόσο ως χώρος περιορισµού µέχρι την επιβολή της τιµωρίας (όπως, για παράδειγµα, προβλέπεται στην Ιουστινιάνεια νοµοθεσία, Zimring και Hawkins, 1995, σσ. 5-6) αλλά µε έναν νέο βασικό σκοπό: να παράσχει µια (πρόσθετη στις ήδη υπάρχουσες) θεσµική λύση σε κοινωνικά προβλήµατα. Το κύριο πρόβληµα της περιόδου που η φυλακή µε τη µορφή του θεσµού εξαναγκαστικής εργασίας ήρθε να συνδράµει στη λύση του ήταν η εξάπλωση της επαιτείας και της αλητείας. Από τα τέλη του 18ου αιώνα και την επικράτηση του καπιταλισµού η τυπικά ελεύθερη εργατική τάξη έκανε την εµφάνισή της σε συνθήκες οικονοµικής και πολιτισµικής εξαθλίωσης και απόλυτης πολιτικής αδυναµίας. Το (µικρο)έγκληµα της περιόδου ουσιαστικά εδραζόταν στην εξαθλίωση και η φυλακή ήρθε να αποτελέσει ένα µέσον ελέγχου και πειθάρχησης του ευρύτερου πληθυσµού αλλά και καθαρισµού της κοινωνίας από τα πιο εγκληµατικά στοιχεία της. Οι νέες µορφές πειθαρχίας µε πυρήνα την εργοστασιακή πειθαρχία και τα µεγάλα µεγέθη του πληθυσµού κατέστησαν αναποτελεσµατικές πιο παραδοσιακές µορφές πειθαρχίας όπως ο δηµόσιος βασανισµός και η θανάτωση. Δεν αντιστοιχούσαν 105

2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ στη νέα λογική κατανόησης της εργασίας σε όρους (χωρίς πρόσωπο, αδιαφοροποίητου) εργατικού δυναµικού και τις παράλληλα αναπτυσσόµενες αρχές του ανθρωπισµού, ενώ, επιπλέον, δεν ήταν εφαρµόσιµες στις πληθυσµιακές κλίµακες των µεγάλων αστικών κέντρων που αναπτύσσονταν. Η φυσική ποινή αντικαταστάθηκε από την ποινή σε µονάδες χρόνου. Από τα µέσα του 20ού αιώνα, η φυλακή γνώρισε µια συνεχή και θεαµατική ανάπτυξη: Από τη µια πλευρά, συνιστά πλέον θεσµό σχεδιασµένο ώστε να διαχειρίζεται έγκλειστους σε µαζική κλίµακα κατά χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες. Από την άλλη πλευρά, για να υπηρετήσει αυτό το σκοπό απαιτεί ευρύτατες επενδύσεις σε εκτεταµένες κτιριακές εγκαταστάσεις και µεγάλους αριθµούς προσωπικού µε διάφορες ειδικεύσεις. Για τον Goffman (1961), η φυλακή συνιστά έναν ολοκληρωτικό θεσµό, θεσµό που τείνει να καλύπτει και να ελέγχει τη ζωή των φυλακισµένων σε όλες της τις κλίµακες και λεπτοµέρειες. Κατά τον Christie (1994, σ. 25), η φυλακή είναι ο θεσµός της ολοκληρωµένης τιµωρίας: «Όλοι µας βρισκόµαστε κάτω από κάποια είδη περιορισµού, υποχρεωµένοι να εργαστούµε για να επιβιώσουµε, υποχρεωµένοι να υποτασσόµαστε στους ανωτέρους µας, αιχµάλωτοι σε κοινωνικές τάξεις ή αίθουσες διδασκαλίας, φυλακισµένοι στην πυρηνική οικογένεια Αλλά, µε την εξαίρεση της θανατικής καταδίκης και του φυσικού βασανισµού τίποτα δεν είναι τόσο ολοκληρωµένο σε περιορισµούς σε υποβάθµιση, και στην επίδειξη ισχύος, όσο είναι η φυλακή.» Όπως άλλωστε και η αστυνοµία και το δικαστήριο, µια σειρά από προσεγγίσεις της φυλακής περιλαµβάνουν ευφηµιστικές ορολογίες που συχνά έχουν σαν αποτέλεσµα να εξιδανικεύουν το συγκεκριµένο θεσµό απωθώντας στο περιθώριο της αντίληψης τον κατασταλτικό του χαρακτήρα και µειώνοντας σε σηµασία τις δοµές και πρακτικές που επικρατούν στο πλαίσιό του. Όµως, σε µια περίοδο όπου εκδηλώνεται µια µαζική και χωρίς προηγούµενο χρήση της φυλάκισης ως µέρος του πολέµου ενάντια στο έγκληµα (Parenti, 2001, σ. 23), πολλά από τα ιδανικά και κάποιοι από τους υψηλούς σκοπούς που υποτίθεται ότι φέρει και υπηρετεί η φυλακή έχουν αρχίσει να ξεθωριάζουν. Πολλοί νοµικοί και εγκληµατολόγοι έχουν αρχίσει να καταθέτουν αµφισβητήσεις που δεν περιορίζονται σε ορολογίες δυσλειτουργίας ή κακής εφαρµογής κάποιων κατά τα άλλα άριστων αρχών. Θα τους δούµε αφού πρώτα παρουσιαστούν οι απόψεις των συνεντευξιαζόµενων. Η πρώτη συστηµατική προσπάθεια για προσέγγιση της φυλακής σε όρους ευρύτερα κοινωνικούς, προσπάθεια κατανόησης του ρόλου της στην ευρύτερη κοινωνία πέρα από το ότι υπάρχει για να τιµωρεί τους (ευκαιριακά ή φύσει) κακούς έλαβε χώρα από τους Rusche και Kirchheimer στα τέλη της δεκαετίας του Κατά τους δύο επιστήµονες, η φυλακή αποσκοπεί στην πειθάρχηση των κατώτερων κοινωνικών στρωµάτων και κυρίως των ανέρ- 106

3 Η ΦΥΛΑΚΗ γων, είναι δε συναρτηµένη µε την αγορά εργασίας και ακολουθεί τις διακυ- µάνσεις της. Η φυλακή είναι ένα θεσµισµένο µέσο διακυβέρνησης των φτωχών µε την επιβολή του πόνου και της τιµωρίας. «Όσο φτωχότερες γίνονται οι µάζες, τόσο σκληρότερες γίνονται και οι ποινές ώστε να τις αποτρέπουν από το έγκληµα.» Επιπλέον, στηριγµένοι στη συνάρτηση φυλακής και αγοράς εργασίας, οι Rusche και Kirchheimer υποστήριξαν ότι µε βάση τη λογική και τα συµφέροντα του συστήµατος που κλήθηκε να υπηρετήσει η ζωή στη φυλακή πρέπει να είναι χειρότερη από τη ζωή εκτός φυλακής που κάποιος θα µπορούσε να ζήσει πάνω στη βάση του µεροκάµατου ανειδίκευτου εργάτη. Αν είναι καλύτερη, τότε πολλοί άνεργοι ή εργαζόµενοι για άθλια µεροκάµατα θα προτιµήσουν να πάνε στη φυλακή. Στο βαθµό που η θέση αυτή ισχύει, τα όποια προγράµµατα βελτίωσης της ζωής στη φυλακή έχουν κάποια αόρατα αλλά σιδερένια όρια που δεν µπορούν να ξεπεράσουν, άσχετα από τη διάθεση αυτών που επιχειρούν να τα κάνουν πράξη. Οι Rusche και Kirchheimer άσκησαν καθοριστική επίδραση στον επιστηµονικό στοχασµό των δεκαετιών που ακολούθησαν σε σχέση µε τη φυλακή. Καταρχήν, ο Foucault (1977) ακολούθησε το παράδειγµά τους, αν και έστρεψε την προσοχή του στη µικροφυσική της δύναµης µέσα σε ολοκληρωτικούς θεσµούς. Ο Christie θεωρεί ότι η φυλακή αποτελεί θεσµό που είναι σε θέση να αντιµετωπίσει το δυναµικό για αναταραχές σε µια κοινωνία όπως η σύγχρονη που χαρακτηρίζεται από ανισότητες στην κατανοµή του πλούτου και της πρόσβασης σε αµειβόµενη εργασία, κατανοεί δε τη φυλακή σαν θεσµό-χώρο όπου µέλη των επικίνδυνων πληθυσµών µπορούν να εγκλειστούν, αποθηκευτούν και φυλαχτούν εκτός κοινωνίας, και να υποχρεωθούν να ζήσουν τα πιο δραστήρια χρόνια τους σαν καταναλωτές ελέγχου. Αυτό µπορεί να γίνει δηµοκρατικά, κάτω από τον αυστηρό έλεγχο των νοµικών θεσµών (1994, σσ. 13 και 173). Ο Wacquant βλέπει τη φυλακή σαν κεντρικό όργανο για την εγκληµατοποίηση της εξαθλίωσης (2001, σ. 22) και τη θεωρεί σαν απαραίτητο συµπλήρωµα για την επιβολή της προσωρινής και υπο-αµειβόµενης εργασίας (σ. 121). Ο Melossi (2000) εκτιµά ότι το ποινικό σύστηµα είναι ένα µέσο απαξίωσης µερίδων της εργασίας και απόσυρσή τους από την αγορά εργασίας (και ευρύτερα την κοινωνία, τις νόµιµες πολιτικές και πολιτισµικές διαδικασίες) µέσω αποκλεισµού. Β. Η ζωή στη φυλακή Προβλέψεις του ΟΗΕ και απόψεις εγκληµατολόγων Ο τρόπος µε τον οποίο το σύστηµα της ποινικής δικαιοσύνης χειρίζεται τους παραβατικούς προσδιορίζει το µέγεθος του πληθυσµού των φυλακών, το οποίο µε τη σειρά του ασκεί σηµαντική επίδραση στον τρόπο µε τον οποίο οι φυλακές γίνονται αντικείµενα διαχείρισης. Από την άλλη πλευρά, το ίδιο το 107

4 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ σύστηµα της ποινικής δικαιοσύνης επηρεάζεται από τις κυβερνητικές πολιτικές και το πολιτικό κλίµα της εποχής που προσδιορίζονται σε µεγάλο βαθµό από το κοινό το οποίο στις δηµοκρατικές κοινωνίες εκλέγει την κυβέρνησή του. Με τον τρόπο αυτό, παρουσιάζοντας το σύστηµα της ποινικής δικαιοσύνης οφείλουµε να είµαστε σε εγρήγορση απέναντι στο ότι µια αποτελεσµατική διαχείριση και ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης στις φυλακές δεν εξαρτώνται µόνον από τη διοίκηση της φυλακής. Αυτό που συµβαίνει στις φυλακές είναι στενά συνδεδεµένο µε το πώς γίνεται αντικείµενο διαχείρισης το σύστηµα ποινικής δικαιοσύνης ως σύνολο και τι πιέσεις δέχεται από τους πολιτικούς και το κοινό. Με τον τρόπο αυτό οι προσπάθειες µεταρρύθµισης του συστήµατος των φυλακών πρέπει να εκληφθούν ως µέρος ενός προγράµµατος που στοχεύει όλο το σύστηµα της ποινικής δικαιοσύνης. Ο ΟΗΕ έχει καταθέσει µια σειρά από κανόνες και αρχές που πρέπει να διέπουν το σύστηµα των φυλακών ώστε οι έγκλειστοι να µην υφίστανται υπερβολικές ή περιττές φυσικές και ψυχικές βλάβες. Στις απόψεις του ΟΗΕ προστίθενται απόψεις εγκληµατολόγων που αναφέρονται σε µια σειρά από αδυναµίες στο σύστηµα των φυλακών, αδυναµίες που κατά κανόνα στρέφονται σε βάρος των φυλακισµένων. (Είσοδος) Η είσοδος στη φυλακή αποτελεί ισχυρό σοκ για το άτοµο. Ξαφνικά αποχωρίζεται βίαια από το οικογενειακό και επαγγελµατικό του περιβάλλον, του αφαιρούνται τα προσωπικά του είδη, υφίσταται µια ολοκληρωτική αλλοτρίωση και χρειάζεται σηµαντική ψυχική υποστήριξη για να µπορέσει να αποδεχθεί ο πλήγµα. Με την είσοδο στο κατάστηµα κράτησης ξεκινά µια νέα φάση κοινωνικοποίησης, διαφορετική από εκείνη που βίωνε στην ελεύθερη κοινωνία. Αρχικά, το άτοµο υφίσταται µια ταπεινωτική διαδικασία, όπως την αποκαλεί ο Goffman (1961). O αποχωρισµός των προσωπικών του αντικειµένων και η αδυναµία διαµόρφωσης του χώρου κράτησης και γενικότερα η απώλεια όλων εκείνων των µέσων που θα του επέτρεπαν να πραγµατοποιήσει τις συνήθειες και τις απαιτήσεις του εντάσσονται στη διαδικασία αυτή (Χάιδου, 2002, σ. 49). Για την αντιµετώπιση του αρχικού σοκ από την είσοδο στη φυλακή, σε µερικές χώρες, υπάρχουν ειδικές φυλακές όπου οι κρατούµενοι περνούν ένα διάστηµα προσαρµογής-εκπαίδευσης πριν µεταφερθούν στη φυλακή όπου θα εκτίσουν την ποινή. Σε άλλες περιπτώσεις οι κρατούµενοι κρατούνται σε ειδικό χώρο της φυλακής για ένα ορισµένο διάστηµα (µία ή δύο εβδοµάδες) όπου γίνονται αντικείµενο παρατήρησης και τους γνωστοποιούνται οι κανονισµοί της φυλακής. Στην πράξη, όµως, οι συνθήκες κράτησης στους χώρους αυτούς είναι µάλλον ανεπαρκείς και, ενίοτε, οι κρατούµενοι µπορεί να γίνουν αντικεί- µενο κακοµεταχείρισης. Ας προστεθεί δε ότι, κατά την είσοδό τους στη φυλακή, είναι ζωτικής σηµασίας να περνούν οι κρατούµενοι, ατοµικά, από ιατρική εξέταση ώστε να διασφαλισθεί ότι ο κρατούµενος αρχίζει να έχει αµέσως τη 108

5 Η ΦΥΛΑΚΗ φροντίδα για οποιοδήποτε πρόβληµα υγείας, και για να: ι) διαπιστωθεί κάθε σηµάδι κακοµεταχείρισης κατά την πιθανή προηγούµενη κράτησή του καθώς και ιι) να διαγνωσθεί εάν είναι φορέας κάποιας µεταδοτικής ασθένειας. (Παραµονή) Η προσαρµογή στο νέο περιβάλλον της φυλακής απαιτεί ιδιαίτερη ψυχική δύναµη. Για το λόγο αυτόν, οι συνθήκες κράτησης πρέπει να είναι όσο το δυνατό λιγότερο επαχθείς δεδοµένου µάλιστα ότι θεωρητικά το άτοµο υποτίθεται ότι σωφρονίζεται κατά τη διάρκεια του εγκλεισµού. Δεν υπάρχει κανένας λόγος να προστεθούν στα σηµαντικά προσωπικά προβλήµατα που βιώνει ο έγκλειστος και εκείνα που συνοδεύουν την παραµονή του σε µια φυλακή. Ως προς τις ειδικότερες συνθήκες διαβιώσεως, οι ελληνικές φυλακές χαρακτηρίζονται από στενότητα χώρου, έλλειψη κτιριακής λειτουργικότητας, έλλειψη αυστηρού διαχωρισµού των κρατουµένων, έλλειψη σε προσωπικό (φυλακτικό, διοικητικό, επιστηµονικό) και έλλειψη συστηµατικής ιατρικής παρακολούθησης (Κουράκης, 1997, σ. 250). Η µικροκοινωνία της φυλακής χαρακτηρίζεται από µιαν ιδιότυπη κοινωνική οργάνωση, δηλαδή από ένα σύνολο κοινωνικών σχέσεων, κανόνων, προτύπων και συµπεριφορών το οποίο δεν καθορίζεται από το επίσηµο νοµικό καθεστώς που διέπει τη φυλακή (Σωφρονιστικός Κώδικας, εσωτερικός κανονισµός φυλακής) αλλά αναπτύσσεται ανεξάρτητα από αυτό και ενάντια σε αυτό ως αποτέλεσµα της αλληλεπίδρασης που ασκείται από τις σχέσεις των κρατουµένων µεταξύ τους ή µεταξύ αυτών και του προσωπικού της φυλακής. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της οργάνωσης είναι η υποπολιτισµική οµάδα της φυλακής ή ο κώδικας των κρατουµένων (Χάιδου, 2002, σ. 49). Κατά τη διάρκεια του εγκλεισµού σε σωφρονιστικό κατάστηµα κράτησης ο κρατούµενος ετεροκαθορίζεται ως προς όλες του τις δραστηριότητες. Σε 24ωρη βάση οι αποφάσεις για την παραµικρή δραστηριότητα στα πλαίσια της φυλακής (από το τι θα φάει µέχρι το πού θα απασχοληθεί) λαµβάνονται από το προσωπικό του καταστήµατος. Ο ετεροκαθορισµός αυτός αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της κοινωνικοποίησής του στο κλειστό περιβάλλον και συντελεί στη λεγόµενη ιδρυµατοποίηση. Επειδή η οµαλή επιστροφή στο ελεύθερο κοινωνικό περιβάλλον είναι αντιστρόφως ανάλογη µε την κοινωνικοποίηση στα πλαίσια της φυλακής, όσο πιο µακροχρόνιος είναι ο εγκλεισµός τόσο δυσκολότερη είναι η µετάβαση στο ελεύθερο κοινωνικό περιβάλλον και αντίστροφα (Χάιδου, 2002, σ. 80). 109

6 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ (Συνθήκες διαβίωσης) Σύµφωνα µε το Πόρισµα του ΟΗΕ (Τhe Prison System, 2006), oι συνθήκες διαβίωσης στις φυλακές είναι ανάµεσα στους πρωταρχικούς παράγοντες που προσδίδουν στους κρατούµενους το αίσθηµα της αυτό-εκτίµησης και της αξιοπρέπειας. Η ποιότητα των εξυπηρετήσεων, το πώς είναι οργανωµένος ο ύπνος, τι και πότε τρώνε οι κρατούµενοι, τι επιτρέπεται να φορούν, αν έχουν εύκολη πρόσβαση σε υπηρεσίες τουαλέτας ασκούν µια τροµακτική επίδραση στην αίσθηση ευεξίας του κρατούµενου για µια ποιότητα ζωής. Ακόµη και αν οι φυσικές συνθήκες είναι οι κατάλληλες, περιοριστικές πρακτικές όπως το να ρωτά κάποιο φύλακα για να πάει στην τουαλέτα, µπορεί να ασκήσουν πολύ κακή επίδραση στην ψυχική υγεία του κρατούµενου. Ο χώρος που ο κάθε κρατούµενος πρέπει να έχει στη διάθεσή του είναι, συχνά, αντικείµενο ερωτήσεων και προβληµατισµού. Αν οι επικρατούντες κανόνες δεν προβλέπουν κάποιο ελάχιστο χώρου εν τούτοις αναφέρουν ότι οι συνθήκες κράτησης και ύπνου πρέπει να ανταποκρίνονται προς τους κανόνες υγιεινής. Βέβαια, οι συνθήκες διαβίωσης και ύπνου αφορούν πολλά θέµατα και δεν περιορίζονται στις διαστάσεις του χώρου. Ένας µεγάλος αριθµός ατόµων µε εγκληµατικό και, ενίοτε, βίαιο παρελθόν που διαβιώνουν µαζί σε στενόχωρες συνθήκες ενθαρρύνει την εκδήλωση βίαιων συµπεριφορών και πιθανών καταχρήσεων απέναντι στα πιο ευάλωτα άτοµα. Εποµένως επιβάλλεται η προσεκτική επιλογή των ατόµων που θα φιλοξενούνται µαζί και µια επιτήρηση των κοιτώνων ιδιαίτερα τη νύχτα. Παρ όλο που τα ατοµικά κελιά θα αποτελούσαν την ιδανική λύση αυτό δεν πρέπει να περιορίζει την επαφή µε τους άλλους κρατούµενους κατά τη διάρκεια της ηµέρας. Το όφελος του σεβασµού της ατοµικότητας κατά τη διάρκεια της νύχτας πρέπει να εξισορροπείται από το όφελος των ανθρώπινων επαφών κατά τις άλλες ώρες. Στις περιπτώσεις που δεν αφιερώνεται αρκετός χρόνος για επαφές και δραστηριότητες µε άλλους κρατούµενους, η τοποθέτηση σε ατοµικό κελί µπορεί να καταλήξει σε µερική ή πλήρη αποµόνωση µε δυσµενείς επιπτώσεις στην υγεία του κρατούµενου. Η διάταξη 17(1) των Ελάχιστων Κανόνων προβλέπει ότι «κάθε κρατούµενος για τον οποίο δεν επιτρέπεται να φέρει το δικό του ρουχισµό πρέπει να του διατίθεται ρουχισµός κατάλληλος για το κλίµα που επικρατεί και που θα τον κρατά σε καλή υγεία. Αυτός ο ρουχισµός δεν πρέπει, σε καµία περίπτωση να τον υποβιβάζει και να τον εξευτελίζει.» Πράγµατι, για πολλούς κρατού- µενους, το να φέρουν τα δικά τους ρούχα είναι ιδιαίτερα σηµαντικό, αφού τους προσδίδει την αίσθηση της ατοµικότητας και του αυτοσεβασµού. Στους Ευρωπαϊκούς Κανόνες για τις Φυλακές (2006), η διάταξη που ασχολείται µε το ρουχισµό λαµβάνει υπ όψιν τους παραπάνω παράγοντες παραλείποντας τη 110

7 Η ΦΥΛΑΚΗ δυνατότητα να µην επιτρέπεται να φέρει ο κρατούµενος τα δικά του ρούχα: «Κρατούµενοι που δεν διαθέτουν τον κατάλληλο δικό τους ρουχισµό θα πρέπει να έχουν στη διάθεσή τους ρούχα κατάλληλα µε το κλίµα» (άρθρο 20.1). Το άρθρο 12 της διεθνούς Σύµβασης για τα Οικονοµικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώµατα ορίζει το δικαίωµα κάθε ατόµου να απολαµβάνει των υψηλότερων δυνατών standards όσον αφορά τη σωµατική και ψυχική υγεία. Όσοι είναι φυλακισµένοι διατηρούν αυτό το βασικό δικαίωµα και του να έχουν ιατρική φροντίδα η οποία να είναι τουλάχιστον ανάλογη προς αυτήν που προσφέρεται στην ευρύτερη κοινωνία. (Βλ. Βασικές Αρχές για τη µεταχείριση των κρατουµένων, Αρχή 9). Όταν ένα Κράτος στερεί κάποιον από την ελευθερία του, αναλαµβάνει την ευθύνη για τη φροντίδα της υγείας του και, ευρύτερα, την ευθύνη για την υγεία, ασφάλεια και φυσική και ψυχική ευεξία. Το να εξασφαλίζεται η καλή υγεία των κρατουµένων είναι βασικό για µια επιτυχηµένη δηµόσια πολιτική υγείας, καθ όσον η ασθένεια µεταφέρεται εύκολα από τις φυλακές στο κοινό µέσω του προσωπικού και των επισκεπτών και δεδοµένου ότι οι φυλακισµένοι θα επιστρέψουν κάποια στιγµή στην κοινωνία και µπορεί να µεταδώσουν τις µολυσµατικές ασθένειες. Μπροστά στην ανησυχητική αύξηση του ΤΒ και ΗΙV στις φυλακές διεθνώς, είναι βασικό να ληφθεί υπ όψιν αυτό το γεγονός ώστε να ληφθούν οι αναγκαίες προφυλάξεις προς παρεµπόδιση των µεταδοτικών ασθενειών. Μία βασική προϋπόθεση για να εξασφαλισθεί ότι υπάρχει φροντίδα για την υγεία των κρατουµένων είναι το να εξασφαλισθεί ότι κάθε φυλακή διαθέτει ένα πλήρως καταρτισµένο γιατρό. Επιπρόσθετα προς τον η τους γιατρούς (για τις µεγάλες φυλακές) πρέπει να υφίσταται και πρόσθετο υγειονοµικό προσωπικό που να αναφέρεται στο γιατρό και να προσφέρει ιατρική βοήθεια και φροντίδα. (Το καθεστώς της φυλακής) Με τον όρο καθεστώς της φυλακής εννοούµε την εργασία στις φυλακές, την επιµόρφωση και επαγγελµατική εκπαίδευση, την πρόσβαση στη βιβλιοθήκη, στα διάφορα προγράµµατα θεραπείας και συµβουλευτικής, την άσκηση και φυσική αγωγή, τον αθλητισµό, τη θρησκευτική ή πνευµατική αγωγή, τις κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες και την προετοιµασία για την απόλυση. Η ποιότητα των υπηρεσιών βρίσκεται πίσω από την επιτυχία της κοινωνικής επανένταξης του κρατούµενου. Η πρόσβαση σε ένα εξισορροπηµένο σύνολο δραστηριοτήτων που είναι εποικοδοµητικές, αναπτύσσουν την ικανότητα κοινωνικής επαφής και όπου ο κρατούµενος δεν γίνεται αντικείµενο εκµετάλλευσης θα ενθαρρύνουν το άτοµο να υιοθετήσει µια σύννοµη και αυτόνοµη ζωή µετά την απόλυση. Είναι επίσης ιδιαίτερα σηµαντικό για την ψυχική τους υγεία να περνούν οι κρατούµενοι τον περισσότερο χρόνο τους έξω από το κελί. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την πρόληψη των βασανιστηρίων, για παράδειγµα, τονίζει ότι ένα ικανοποιητικό πρόγραµµα δραστηριοτήτων 111

8 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ (εργασία, επιµόρφωση, αθλητισµός, κ.λπ.) είναι πρωταρχικής σηµασίας για την υγεία των κρατουµένων, µε στόχο να ξοδεύει ο κρατούµενος οκτώ ή και περισσότερες ώρες την ηµέρα έξω από το κελί του, ασχολούµενος µε δραστηριότητες που έχουν κάποιο στόχο και παρουσιάζουν ποικιλία. Αυτό πρέπει να εφαρµόζεται για όλους τους κρατούµενους (εκτός αυτών που βρίσκονται σε αποµόνωση για πειθαρχικούς λόγους). Το να µπορούν οι κρατούµενοι να περνούν τον περισσότερο χρόνο τους έξω από το κελί τους, έχει επιπτώσεις στον τρόπο που διοικείται η φυλακή. Πρέπει να υπάρχει επαρκές και σωστά εκπαιδευµένο προσωπικό για να διασφαλίζει την ασφάλεια και την τάξη και να επιβλέπει τις δραστηριότητες. Το προσωπικό επίσης, οφείλει να διασφαλίζει ότι οι ιδιαίτερα ευάλωτοι κρατούµενοι τελούν υπό προστασία κατά τη διάρκεια των κοινών δραστηριοτήτων. (Ασφάλεια και Τάξη ) Η έννοια της ασφάλειας αναφέρεται στην υποχρέωση των αρχών της φυλακής να παρεµποδίσουν τις αποδράσεις κρατουµένων. Η διατήρηση της τάξης απαιτεί τη διατήρηση της τάξης και του ελέγχου στη φυλακή, την παρεµπόδιση των κρατούµενων από του να τη διαταράσσουν και την προστασία των πιο ευάλωτων. Τα µέτρα τάξης στη φυλακή πρέπει να υποστηρίζονται από ένα πειθαρχικό σύστηµα το οποίο εναρµονίζεται προς την ιδέα της Δικαιοσύνης. Τα παραδοσιακά µέτρα ασφάλειας περιλαµβάνουν τους τοίχους, τις ράβδους, τις κλειδαριές, τα κλειδιά, πόρτες, ανιχνευτές κινήσεων, και άλλα τεχνικά εργαλεία. Η ασφάλεια και η τάξη περιλαµβάνουν τη σωστή κατηγοριοποίηση και τοποθέτηση των κρατουµένων καθώς και διαδικασίες ερευνών και ελέγχου. Η σωστή κατηγοριοποίηση των κρατουµένων στηριγµένη στον κίνδυνο που παρουσιάζουν είναι ένα από τα πλέον σηµαντικά βήµατα που πρέπει να κάµει η Διοίκηση για να διασφαλίσει την ασφάλεια και την τάξη. Τα µέτρα ασφαλείας στα οποία υποβάλλονται οι φυλακισµένοι πρέπει να συνιστούν το αναγκαίο minimum για να επιτευχθεί η ασφαλής κράτησή τους. Αυτό θα βοηθήσει το προσωπικό της φυλακής να επιτηρεί πιο αποτελεσµατικά το µικρό αριθµό κρατουµένων που αποτελούν πραγµατικό κίνδυνο για τους άλλους, θα εξασφαλίσει ότι το περιβάλλον της φυλακής είναι όσο γίνεται πιο ανθρώπινο και ότι τα χρήµατα δεν διασπαθίζονται για να εξασφαλίσουν ιδιαίτερα αυξηµένες συνθήκες ασφάλειας για ένα µεγάλο αριθµό κρατουµένων. Στις µέρες µας είναι γενικά αποδεκτό, ότι η ασφάλεια και η τάξη στις φυλακές εξαρτάται από τη δηµιουργία ενός θετικού κλίµατος που ενθαρρύνει τη συνεργασία µεταξύ των κρατουµένων. Εξωτερικά µέτρα ασφαλείας (για την πρόληψη αποδράσεων) και εσωτερικά µέτρα τάξης (για την πρόληψη ταραχών) εξασφαλίζονται καλλίτερα µε τη δηµιουργία θετικών σχέσεων µεταξύ 112

9 Η ΦΥΛΑΚΗ κρατουµένων και προσωπικού. Πρόκειται για την ουσία αυτού που αποκαλείται δυναµική ασφάλεια. Η δυναµική ασφάλεια αναφέρεται στις σχέσεις µεταξύ φυλακισµένων και προσωπικού της φυλακής, όπου το προσωπικό αναπτύσσει µια εγρήγορση ανάλογα µε τις περιστάσεις που του επιτρέπει να προλαµβάνει τις αποδράσεις και τις ταραχές προτού υπάρξει προσπάθεια να εκδηλωθούν. Η έννοια αυτή περιλαµβάνει: α) την ανάπτυξη θετικών σχέσεων µε τους κρατούµενους, β) τη διοχέτευση της ενέργειας των κρατουµένων σε εποικοδοµητική εργασία και δραστηριότητες και γ) τη δηµιουργία ενός ισορροπηµένου τρόπου ζωής µε εξατοµικευµένα προγράµµατα για τους κρατούµενους. Οι κρατούµενοι δεν πρέπει να χρησιµοποιούνται για να δίνουν πληροφορίες στη Διοίκηση σχετικά µε άλλους κρατούµενους. Αν ένας καταδότης ανακαλυφθεί θα πέσει θύµα βίαιης αντίδρασης από τους άλλους κρατούµενους και επιπλέον ο καταδότης µπορεί να δώσει αναξιόπιστες πληροφορίες λόγω προσωπικών διαφορών ή για να ασκήσει έλεγχο πάνω σε άλλους κρατούµενους. Εξ άλλου η ύπαρξη ενός «δικτύου πληροφοριοδοτών» µπορεί να προκαλέσει ένα κλίµα έντασης και βίας. Έτσι η έννοια της «δυναµικής ασφάλειας» δεν πρέπει σε καµία περίπτωση να συγχέεται µε την ύπαρξη ενός συστήµατος πληροφοριοδοτών αλλά πρέπει στο ότι το προσωπικό γνωρίζει καλά τους κρατούµενους ως άτοµα πράγµα που θα οδηγήσει σε µια πιο σωστή αποτίµηση των κινδύνων που υπάρχουν για την ασφάλεια. (Σωφρονιστικό προσωπικό και σχέσεις µε το σωφρονιστικό προσωπικό) Ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο µπορούν να παίξουν για τον κρατούµενο οι σωφρονιστικοί υπάλληλοι. Μπορούν να συντελέσουν καθοριστικά στο να κάνουν τη ζωή του εγκλείστου πιο ανθρώπινη ή αντίθετα ένα πραγµατικό µαρτύριο. Η εξουσία που διαθέτουν τόσο από το νόµο όσο και στην πράξη αφήνουν το δρόµο ανοικτό για κάθε είδους αυθαιρεσίες. Το επαρκές και σωστά καταρτισµένο προσωπικό θεωρείται πολύ βασικό για την ορθή και αποτελεσµατική διαχείριση οποιασδήποτε οργάνωσης. Το αυτό συµβαίνει και µε τις φυλακές όπου η διοίκηση έχει να κάµει µε άτοµα από τα πλέον ευάλωτα έως τα πλέον επικίνδυνα. Το προσωπικό που είναι επιφορτισµένο µε την καθηµερινή διοίκηση και επαφή µε µια οµάδα ατόµων που παρουσιάζουν διάφορα προβλήµατα και απαιτήσεις οφείλει να διαθέτει ιδιαίτερες ικανότητες και κατάρτιση ώστε να διασφαλίσει την τάξη και ασφάλεια ταυτόχρονα µε µια ανθρώπινη µεταχείριση και φροντίδα για τους κρατούµενους ανάλογα µε τις ατοµικές τους ανάγκες. Δυστυχώς, το επίπεδο των µελών του προσωπικού των φυλακών είναι ιδιαίτερα χαµηλό σε πολλές χώρες. Πολύ λίγη προσοχή δίνεται στην αξιοκρατική πρόσληψη και την κατάρτιση. 113

10 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ Μια µεγάλη πλειονότητα δεν διαθέτει προϋπηρεσία στις φυλακές για παράδειγµα µπορεί να πρόκειται για πρώην στρατιωτικούς ή για άτοµα που δεν κατάφεραν να βρουν άλλη εργασία κ.ο.κ. Συνήθως, οι µισθοί τους δεν είναι ικανοποιητικοί, γεγονός που οδηγεί στη δυσαρέσκειά τους και σε πρακτικές διαφθοράς 24. (Σχέσεις µε επιστηµονικό προσωπικό) Οι κρατούµενοι περιµένουν πολλά από το εξειδικευµένο επιστηµονικό προσωπικό το οποίο ουσιαστικά είναι ο συνδετικός κρίκος του έγκλειστου µε τον έξω κόσµο. Γίνεται έτσι φανερό πόσο σηµαντικός µπορεί να είναι ο ρόλος τους. Όµως, για να ανταποκριθούν πραγµατικά σ αυτό το δύσκολο ρόλο, πρέπει να είναι αρκετοί σε αριθµό και να διαθέτουν τα κατάλληλα µέσα και την υποδοµή. Μπορεί, ακόµη, να είναι οι άνθρωποι µε τους οποίους θα δηµιουργήσει µια σχέση εµπιστοσύνης ο κρατούµενος. (Σχέσεις µε συγκρατούµενους) Είναι γνωστό ότι η φυλακή αποτελεί µια µικροκοινωνία µέσα στην οποία διαβιούν, υπό δύσκολες συνθήκες, πολλά άτοµα που υφίστανται σηµαντικούς περιορισµούς σε βασικά τους δικαιώµατα. Η κατάσταση αυτή είναι ευεπίφορη στο να εκδηλώνουν, συχνά, οι κρατούµενοι βίαιη και επιθετική συµπεριφορά απέναντι στους συγκρατούµενούς τους. Οι τελευταίοι έχουν λοιπόν να αντιµετωπίσουν, εκτός από τη θεσµική βία του σωφρονιστικού προσωπικού και τη βία των συγκρατουµένων τους. Οι πρακτικές διαφθοράς είναι επίσης κοινές µεταξύ των κρατουµένων, όταν ορισµένοι πληρώνουν άλλους κρατούµενους που έχουν ισχύ για να έχουν οτιδήποτε από την πρόσβαση σε ιδιαίτερους χώρους της φυλακής µέχρι το φαγητό ή ακόµη ένα κρεβάτι. Οι κρατούµενοι που δεν µπορούν να πληρώσουν ή δεν προστατεύονται από ισχυρούς κρατούµενους, µπορεί να υποστούν σωµατική ή σεξουαλική κακοποίηση. 24. Η διαφθορά είναι εξαπλωµένη, ιδιαίτερα στις φτωχές χώρες, όπου το προσωπικό των φυλακών αµοίβεται µε χαµηλούς µισθούς, και οι µέθοδοι ελέγχου δεν είναι οι κατάλληλοι. Σε πολλές χώρες οι κρατούµενοι για να απολαύσουν τα πιο βασικά τους δικαιώµατα πρέπει να δωροδοκήσουν. Τα δικαιώµατα που µπορούν να «αγοραστούν» µπορεί να περιλαµβάνουν από τα είδη καθηµερινής ανάγκης µέχρι την πρόσβαση σε γιατρό ή δικηγόρο ή ακόµη τη µεταφορά σε άλλο κελί ή κατάστηµα µεταξύ άλλων. Σε χώρες φτωχές όπου το προσωπικό είτε δεν πληρώνεται ή πληρώνεται µε καθυστέρηση αυτά τα προβλήµατα µπορεί να «πληρωθούν» από πλούσιους κρατούµενους µε αντάλλαγµα διάφορα προνόµια. Σε µερικές Διευθύνσεις, η διαφθορά µπορεί να συστηµατοποιηθεί, φτιάχνοντας µια αλυσίδα που µπορεί να εκτείνεται από το επίπεδο του κατώτερου προσωπικού έως τα πλέον υψηλά κλιµάκια. Στην περίπτωση που η διαφθορά θεσµοθετηθεί τότε υποσκάπτεται σοβαρό η ανθρώπινη και δίκαια διαχείριση της φυλακής. Οι ισχυρότεροι κρατούµενοι θα απολαµβάνουν καλλίτερες συνθήκες ζωής και προνόµια ενώ τα δικαιώµατα των πιο αδύναµων θα παραµεληθούν. 114

11 Η ΦΥΛΑΚΗ (Προβλήµατα και καταχρήσεις ατοµικών δικαιωµάτων) Το καθεστώς εγκλεισµού δηµιουργεί πολλά προβλήµατα στους κρατούµενους και αποτελεί το ιδανικό πεδίο για να εκδηλωθούν κάθε είδους καταπατήσεις των ανθρωπίνων δικαιωµάτων. Οι συνθήκες υπερπληθυσµού που επικρατούν στις φυλακές, η ακατάλληλη και ανεπαρκής υλικοτεχνική υποδοµή και η αδιαφορία της κοινής γνώµης για τους εγκλείστους επιτείνουν τα προβλήµατα και αφήνουν ελεύθερο το πεδίο για κάθε είδους καταχρήσεις. Πρέπει να σηµειωθεί ότι η βία και η εκµετάλλευση που παρατηρούνταν ανέκαθεν στις φυλακές δεν φαίνεται, δυστυχώς, να έχουν εκλείψει ακόµη και σήµερα αποτελώντας έτσι ένα συστατικό στοιχείο (και) των ελληνικών φυλακών. Το στίγµα (µε διπλή έννοια) της κατάστασης αυτής δίνουν καταγγελίες που έφεραν στη δηµοσιότητα όχι µόνον οι κρατούµενοι και οι υποστηρικτές τους αλλά και τολµηροί εισαγγελικοί λειτουργοί. Στις καταγγελίες αυτές αναφέρονται κακοποιήσεις κρατουµένων και οµαδικοί βιασµοί. Παράλληλα, η έλλειψη ουσιαστικής απασχόλησης των κρατουµένων, ο συνωστισµός, η διακίνηση ναρκωτικών και η εκµετάλλευση των κρατουµένων από ορισµένους ασυνείδητους δικηγόρους καθιστούν συχνά την κατάσταση αφόρητη και εξωθούν τους κρατούµενους σε εξεγέρσεις ακόµη και για ασήµαντες αφορµές αλλά ενίοτε µε δραµατικά αποτελέσµατα (Κουράκης, 1997, σσ ). (Πειθαρχία, κυρώσεις, παράπονα) Οι τάσεις που εµφανίζονται στον τοµέα των πειθαρχικών µέτρων και των ποινών που εφαρµόζονται αποτελούν ένδειξη του στυλ διοίκησης της φυλακής και του πώς έχει αλλάξει µε το πέρασµα του χρόνου. Πολλοί κανονισµοί φυλακών προβλέπουν τις έγγραφες διαδικασίες που θα επιτρέψουν στους κρατούµενους να καταγράψουν τα παράπονά τους σχετικά µε τη µεταχείρισή τους στις φυλακές. Κατά την είσοδο των κρατουµένων στις φυλακές πρέπει να τους δίδεται γραπτά η πληροφόρηση γύρω από τις διαδικασίες για την υποβολή παραπόνων καθώς και οι κανονισµοί και άλλες διατάξεις που αφορούν τη φυλακή. Οι διαδικασίες αυτές πρέπει να είναι διατυπωµένες µε σαφήνεια µε τρόπο που να γίνονται κατανοητές τόσο από τους κρατούµενους όσο και από το προσωπικό που έρχεται σε άµεση επαφή µαζί τους. Πρέπει, ακόµη, να υπάρχει κάποια διαδικασία µέσω της οποίας οι κρατούµενοι µπορούν να υποβάλλουν έγγραφα και εµπιστευτικά τα παράπονά τους σε κάποιο πρόσωπο ή Αρχή ανεξάρτητη από τη διοίκηση της φυλακής όπως τον Συνήγορο των κρατουµένων, το δικαστή ή τον εισαγγελέα όταν αισθάνονται όταν πιστεύουν ότι η διοίκηση δεν απαντά στα παράπονά τους ή όταν έχουν κάποια ένσταση κατά µιας πειθαρχικής απόφασης. Είναι επίσης σηµαντικό να προβλεφθούν οι σωστές διαδικασίες λήψης αποφάσεων, που πρέπει να συνοδεύονται από µια πραγµατική δυνατότητα υποβολής εφέσεων, ενστάσεων και άλλων παραπόνων εναντίον των αποφάσεων της διοίκησης. 115

12 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ (Υπερεκπροσωπούµενες οµάδες) Σε µερικές χώρες ορισµένες µειονότητες (εθνικές, φυλετικές, αυτοχθόνων) όπως και αλλοδαποί υπερεκπροσωπούνται σηµαντικά τόσο στις εγκληµατικές στατιστικές όσο και στις φυλακές. Όλα τα δικαιώµατα που αναγνωρίζονται από τους Ελάχιστους Κανόνες ισχύουν και γι αυτές τις οµάδες. Επί πλέον οι οµάδες αυτές έχουν ειδικές ανάγκες που σχετίζονται µε τη γλώσσα, την επαφή µε τις οικογένειές τους, τις προξενικές αρχές, τους εκπροσώπους του ΟΗΕ, τις θρησκευτικές και διατροφικές τους ανάγκες που πρέπει να εξυπηρετηθούν έξω από τη φυλακή. Αλλοδαποί και µέλη µειονοτήτων που δεν µιλούν τη γλώσσα θα αισθανθούν την αποµόνωση µε οξύτερο τρόπο απ ότι οι άλλο φυλακισµένοι ιδιαίτερα όταν η κατάστασή τους συνοδεύεται από µια απουσία ή περιορισµένη επαφή µε τις οικογένειές τους. Καθίσταται σηµαντικό, εποµένως, να προσφέρονται οι υπηρεσίες µεταφραστή όταν υπάρχει ανάγκη και ότι τους ανακοινώνουν όλους τους κανονισµούς της φυλακής σε µια γλώσσα που µπορούν να κατανοήσουν. Εξ άλλου πρέπει να πληροφορηθούν, άµεσα, για το δικαίωµά τους να επικοινωνήσουν µε τους διπλωµατικούς ή προξενικούς εκπροσώπους της χώρας τους. Αν είναι απάτριδες ή πρόσφυγες πρέπει να τους επιτραπεί η επαφή µε τους διπλωµατικούς εκπροσώπους του κράτους που εξυπηρετεί τα συµφέροντά τους ή µε τις εθνικές ή διεθνείς αρχές που εξυπηρετούν τα συµφέροντα παρόµοιων προσώπων όπως ο Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών για τους πρόσφυγες. Οι αλλοδαποί κρατούµενοι πρέπει να πληροφορηθούν για τη δυνατότητα να ζητήσουν όπως η εκτέλεση της ποινής τους µεταφερθεί σε άλλη χώρα. Μέλη µειονοτήτων, ακόµη και αν δεν υπερεκπροσωπούνται, µπορεί να αισθανθούν αποµόνωση και διότι έχουν διαφορετικές πολιτιστικές και θρησκευτικές ανάγκες, έξω από τις πιθανές διακρίσεις που µπορεί να γίνονται εις βάρος του. Δυστυχώς, στην πράξη, παρά τις νοµοθεσίες πολλών χωρών που απαγορεύουν τις διακρίσεις, µέλη µειονοτήτων και αλλοδαποί πέφτουν συχνά θύµατα διακρίσεων στο κλειστό και εξαναγκαστικό περιβάλλον των φυλακών, που µπορεί να οδηγήσει σε βίαιες αντιδράσεις από τους άλλους φυλακισµένους ή από σκληρότερη µεταχείριση από το προσωπικό. Καθίσταται, εποµένως, αναγκαίο να υπάρχει προσεκτική επιτήρηση µέσα στη φυλακή για την πρόληψη και αποτροπή παρόµοιων συ- µπεριφορών, να ξεχωρίζονται τα µέλη αυτών των οµάδων που διατελούν σε κίνδυνο από τον υπόλοιπο πληθυσµό. (Εναλλακτικοί τρόποι έκτισης της ποινής) Σε πολλές χώρες χρησιµοποιούνται εναλλακτικοί τρόποι έκτισης των ποινών εκτός από τη φυλακή όπως η ηλεκτρονική παρακολούθηση του ατόµου, η σταδιακή έκτιση της ποινής, η κοινωφελής εργασία, η επανόρθωση της βλάβης και για την Ελλάδα οι αγροτικές φυλακές, οι οποίες υπερτερούν σαφώς 116

13 Η ΦΥΛΑΚΗ σε σχέση µε τα κλειστά καταστήµατα. Η εφαρµογή των εναλλακτικών µεθόδων έκτισης της ποινής στοχεύει στο να καταστήσει ηπιότερη τη µεταχείριση του καταδικασθέντα και στο να µην αποκοπεί εντελώς από το περιβάλλον του. Εκτός από τις περιπτώσεις του εγκλεισµού όπου η άσκηση του επίση- µου κοινωνικού ελέγχου είναι απόλυτη υπάρχουν και εκείνες όπου το άτοµο εντάσσεται σε ένα καθεστώς µερικής και υπό όρους ελευθερίας στο πλαίσιο του σωφρονισµού και παύει να είναι δέκτης των εξουσιαστικών και καταναγκαστικών µηχανισµών του συστήµατος ποινικής δικαιοσύνης. Βρίσκεται δηλαδή σε ένα καθεστώς οιονεί µεταχείρισης σύµφωνα µε τη νοµική ορολογία (Χάιδου, 2002, σ. 66). Πέρα από αυτά, οι τάσεις για την κατάργηση της φυλακής δεν καρποφόρησαν στην πράξη. Οι µεταρρυθµιστές της φυλακής από την άλλη πλευρά µε τις εξω-ιδρυµατικές προτάσεις και την εφαρµογή προγραµµάτων ιατρικού και ψυχολογικού περιεχοµένου στο πλαίσιο της µεταχείρισης των δραστών δεν κατόρθωσαν να µετριάσουν τον πληθυσµό των εγκλείστων, πρόβληµα το οποίο κατά τις τελευταίες δεκαετίες έλαβε ανησυχητικές διαστάσεις. Υπερβολικός αριθµός εγκλείστων σηµαίνει ακαταλληλότητα της υποδοµής να αντεπεξέλθει στις ανάγκες των πολυάριθµων κρατουµένων, ανικανότητα του προσωπικού της φυλακής να εποπτεύσει το χώρο, τεράστιο οικονοµικό κόστος και προσπάθειες για αναζήτηση λύσεων εποπτείας ενδεχοµένως και εκτός των τειχών της φυλακής. Τα αδιέξοδα αυτά οδηγούν στην τεχνική λύση αντιµετώπισής τους. Ανοίγονται νέοι ορίζοντες για νέο είδος ηλεκτρονικής επιτήρησης κατά τη διάρκεια του εγκλεισµού, για εντατική εποπτεία και για κατ οίκον περιορισµό του δράστη (Χάιδου, 2002, σ. 83). Απόψεις των συνεντευξιαζόµενων (17 χρ.) «Η φυλακή; Εντάξει, µε αυτά που κάναµε όλοι εµείς το περιµένουµε και αυτό, όπως περιµένουµε και τον θάνατο. Είναι και αυτό µέρος του παιχνιδιού.» (18 χρ.) «Η φυλακή είναι ο καθρέφτης της κοινωνίας. Αθλιότητα, δυστυχία, µια σκέτη ζούγκλα! Όπως είναι κι έξω. Δεν εµπιστεύεσαι, δε µιλάς, προσπαθείς να επιβιώσεις όπως κι έξω µόνο που εδώ δεν µπορείς να πας όπου θες.» (18 χρ.) «Ξέρεις όταν όλη τη µέρα δεν κάνεις τίποτα, ψάχνεσαι, όλα σου φταίνε και ψάχνεις αφορµές να ξεσπάσεις, να την µπεις στον άλλο χωρίς σοβαρή αιτία. Γίνονται τσακωµοί, όµως όχι τίποτα σπουδαίο. Πριν έρθει ο κύριος Αραβαντινός γινότανε χαµός. Σουβλιά, µαχαιριές και ξύλο. Ο λόγος; Δεν ξέρω. Μάλλον στη βαράει εδώ µέσα. Βαριέσαι κιόλας να κάνεις οτιδήποτε. Δεν γυµναζόµαστε, δεν διαβάζουµε, µόνο τηλεόραση βλέπουµε.» (16 χρ.) «Την πρώτη φορά δεν έπρεπε να µε φέρουν εδώ µε όλους τους εγκληµατίες Είναι δυνατό να είµαι στο κελί µε άτοµα που ήταν µέσα για ανθρωποκτονίες; Έπρεπε να µε πάνε στο Βόλο, που είναι πιο ανοικτά. Δεν νοιώθεις τόσο µαντρωµένος και χάλια. Όταν µπήκα την πρώτη φορά, ήθελα να 117

14 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ αυτοκτονήσω. Το άσχηµο είναι ότι βαράω ηρωίνη µε χάπια, γίνοµαι χάλια αλλά δεν πέφτω σε κώµα. Γαµώτο, τόσες απόπειρες και τίποτα.» (35 χρ.) «Ένας µε βοήθησε να µη µε πειράξουν. Στην αρχή µε σπάσανε στο ξύλο, για να δουν αν ξερνάω, αν είµαι ρουφιάνος ξύλο και όσο πήγαινα να µιλήσω άλλο τόσο. Τι; Και ρε φίλε; και πήγαινε το ξύλο µέχρι να µατώσεις Κρύα λουτρά, να σε βουτάνε στο κρύο νερό έτσι χωρίς λόγο και αιτία επειδή δεν έχουν τι να κάνουν και προσπαθούν να σε σηµαδέψουν..» (35 χρ.) «Κρατάω το λόγο µου και ό,τι λέω το κάνω. Γι αυτό είµαι εδώ µέσα. Επειδή εµπιστεύοµαι εύκολα και επειδή κρατάω το λόγο µου. Τα παίζεις ψυχικά και σωµατικά χάλια, σκληρή ζωή, σκληροί άνθρωποι, άσχηµες φάσεις..» (24 χρ. αλλοδαπός) «Μόνο µε τη µητέρα µου επικοινωνώ και έρχεται Ελλάδα κάθε 2-3 µήνες για πολύ λίγο και µε βλέπει. Όµως κανείς άλλος δεν είναι δίπλα µου. Εδώ είναι ήρεµα, πηγαίνω σχολείο και µετά πιάνω δουλειά στο καφενείο. Είµαι αρχικαφετζής. Θα περάσει ο καιρός. Η ζωή είναι πολύ ωραία. Βέβαια εδώ είναι σκληρά για ένα παιδί, όµως η φυλακή σε ωριµάζει. Σε κάνει να σκεφτείς τα λάθη σου, να καταλάβεις τι έκανες και τι δεν θα ξανακάνεις. Είµαι µε άλλους 3 στο κελί. Η µέρα µου είναι γεµάτη και όταν έχω ελεύθερο χρόνο παίζω ποδόσφαιρο. Έχουµε και γυµναστήριο. Όµως το έξω είναι αλλιώς.» (29 χρ.) «Όταν κλείνουν οι πόρτες της φυλακής και τελειώνουν τα επισκεπτήρια, τότε αρχίζει ο εφιάλτης. Όλοι είναι εχθροί εναντίον σου χωρίς να ξέρεις το λόγο. Όταν όλη την ηµέρα είσαι κλεισµένος σε ένα θάλαµο, τότε στη βαράει. Δε γουστάρεις τη ζωή σου, ούτε όποιον είναι δίπλα σου ή απέναντί σου.... Μου την έχει σπάσει εδώ µέσα ένα χρόνο. Στην αρχή τρελάθηκα δεν αντέχεται η φυλακή, δεν βγαίνει ρε γαµώτο δεν είναι ανθρώπινο αυτό το πράµα, να είσαι κλεισµένος συνέχεια και να µην περνάει η ώρα. Δε γουστάρω να ακούω µουσική, µου θυµίζει το έξω, δε γουστάρω να βλέπω τηλεόραση, κοιτάω πώς ζει ο κόσµος έξω και σαλτάρω Τι κάνω εδώ µέσα;» (45 χρ.) «Στις κλειστές φυλακές υπάρχει πολυκοσµία στα κελιά, µαλώνουν, υπάρχει βρώµα. Δεν είναι ανθρώπινες οι συνθήκες. Έχεις δεκαπέντε λεπτά επισκεπτήριο µόνο. Δεν έχεις καλή επικοινωνία µε τους δικούς σου.» (38 χρ.) «Δε γίνεται χωρισµός των κρατουµένων. Για παράδειγµα οι ναρκοµανείς είναι µαζί µε όλους τους άλλους. Με το διαχωρισµό γλιτώνεις και τις αρρώστιες. Το Υπουργείο δεν δίνει λεφτά για καθαριότητα, δεν υπάρχουν χλωρίνες.» (47 χρ.) «Δεν υπάρχουν καλά στη κλειστή φυλακή. Ο σωφρονιστικός υπάλληλος δεν µπορεί να σε σωφρονίσει όταν, για παράδειγµα, στα Διαβατά οι εξήντα σωφρονιστικοί υπάλληλοι έχουν εξακόσιους κρατουµένους. Βλέπεις κάγκελα και σίδερα και σου µαυρίζει η ψυχή, η ψυχολογία σου είναι πάντα πεσµένη.» (37 χρ.) «Στις κλειστές φυλακές είναι πιο δύσκολα, δεν υπάρχει ελευθερία ούτε άδεια. Ενώ εδώ [στις αγροτικές φυλακές] κάθε δύο µήνες πάω σπίτι µου. [Στις κλειστές φυλακές] έχει πολλές φασαρίες και δεν έχει µεροκάµατα. Μου είχαν κόψει την άδεια ενώ εδώ πήρα σε δύο µήνες µέσα. Εκεί έχει βαρυποινίτες και 118

15 Η ΦΥΛΑΚΗ φοβάσαι. Δεν διστάζει κάποιος αν έχεις κανένα καλό πράγµα να σου το πάρουν µε νταϊλίκι.» (43 χρ.) «Στις κλειστές φυλακές είναι το ντουβάρι, το µάτι δεν µπορεί να δει µακριά και ζορίζει τον εγκέφαλο. Βλέπεις ντουβάρι και σίδερο. Πίεση. Μετά από ενάµιση χρόνο και πολύ λέω, δεν αντέχεις. Δεν εξηγούνται µε λόγια. Δεν σωφρονίζεσαι. Μόνο κακό κάνει, γιατί ζώντας σε ένα τέτοιο χώρο γίνεσαι πιο χτήνος. Όσο πιο πολύ σε κρατήσουνε τόσο πιο πολύ επικίνδυνος γίνεσαι για την κοινωνία. Το µεγάλο κακό το παθαίνουν οι νέοι, που έρχονται µαζί µε µας τους µεγάλους. Τι νοµίζεις ότι µπορεί να τους µάθω; Όσο πιο µεγάλο αδίκηµα κάνεις, τόσο πιο πολύ σε θαυµάζουν και σε θεωρούν σπουδαίο και θέλουν να έρθουν κοντά σου. Βέβαια αυτό είναι για σένα παραµύθι. Πού να ξέρει ότι όταν ακούσει τα πολλά χρόνια, τότε θα καταλάβει αλλά θα είναι αργά. Ο Αυλώνας είναι εργοστάσιο που παράγει εγκληµατίες. Αν είσαι λίγο νταής, θα πάρεις µε νταϊλίκι πράγµατα. Οι νέοι που µπαίνουν και είναι άπειροι, πέφτουν θύµατα της οµάδας που θέλει ο παλιός να επιβληθεί γιατί νιώθει από τα πολλά χρόνια το σπίτι τους και θέλει να ελέγχει αυτός τη κατάσταση. Βλέπεις κρατούµενους µε ένα χρόνο που είναι παρέα µε ισοβίτη. Θα µάθει να κλέβει και να ληστεύει.» (31 χρ.) «Στις κλειστές (φυλακές) δεν βρίσκεις εύκολα µεροκάµατα. Άδειες παίρνεις δύσκολα. Τα άτοµα είναι πολλά σ ένα θάλαµο και δεν µπορείς να πάρεις αέρα. Βλέπεις κάγκελα και σίτα µαζί. Είναι δύσκολη η επιβίωση και η συναναστροφή µε αλλοδαπούς.» (34 χρ.) «(Για µένα η φυλακή ήταν) µαρτύριο. Η οικογενειακή µου κατάσταση έγινε χάλια. Ο γιος µου είναι εικοσιενός µηνών. Το να ξέρω ότι δεν έχει ούτε γάλα ενώ εγώ στη φυλακή έτρωγα µπριζόλα, ήταν άσχηµο. Όταν πήγα στην φυλακή την πρώτη φορά και άνοιξε ο φύλακας την πόρτα για να µπω, αισθάνθηκα ότι ο φύλακας άνοιξε για να µπει ένα τσουβάλι.» (34 χρ.) «Πρέπει (να φυλακίζονται οι άνθρωποι) γιατί έτσι δοκιµάζουν τον εαυτό τους σε όλα. Μπαίνοντας φυλακή µαθαίνεις τα πάντα. Όσο είσαι έξω στην κοινωνία µαθαίνεις τα θετικά. Όταν µπαίνεις φυλακή µαθαίνεις όλα τα αρνητικά.» (50 χρ.) «Μεγάλο κακό κάνει η φυλακή. Χάνεις την προσωπικότητά σου. Βγαίνεις σαν διχασµένη προσωπικότητα. Φοβάµαι µην τρελαθώ. Με άλλαξε πολύ. Σε όλα, σε συµπεριφορά, στην εµπιστοσύνη. Σε κάνει ψυχρό και τσαµπουκά. Μπορεί να βγεις τρελός από εκεί. Για όλη µου τη ζωή θα µε ακολουθεί αυτό. Άγχος αισθάνοµαι και ότι είµαι µηδενικό. Στην φυλακή δεν υπάρχει κόσµος. Όταν είσαι µόνος µέσα στη φυλακή είναι δύσκολα. Η φυλακή σε τρελαίνει. Ακόµα λίγο και θα γινόµουνα Ναπολέων.» (45 χρ.) «(Η φυλακή αφήνει) απωθηµένα. Γιατί αυτό; Επειδή είναι απάνθρωπο αυτό που συµβαίνει και δεν έχει σχέση µε την ανθρώπινη φύση αυτός ο περιορισµός. Για να µπορέσεις να εξισορροπήσεις ή µάλλον για να επιβιώσεις, ένας άνθρωπος αρχίζει και γεµίζει µε µίσος µε απωθηµένα. Ζεις καταρχάς µε σηκωµένη την τρίχα µόνιµα Κάποιος παύει να επιθυµεί την ελευθερία του φυσικά! Όταν κάποιος πάψει να σκέφτεται την ελευθερία του, πάει να πει 119

16 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ότι έχει αλλοιωθεί τελείως. Αυτός ο άνθρωπος δεν πρόκειται αυτός είναι ο γνωστός τύπος του φυλακόβιου που µόλις βγει έξω τι θα κάνουµε, πώς θα την βγάλουµε; Κάτσε να ξανακάνουµε κάτι να πάω µέσα να αράξω. Υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις. Υπήρχαν άνθρωποι που το κάνανε. Η αλλοίωση αυτή είναι η λεγόµενη ιδρυµατοποίηση.» (26 χρ.) «Η κλεισούρα δεν αντέχεται. Αν δεν κάνεις κάτι εκεί πάνω θα τρελαθείς. Πολύ αργά κυλάει ο χρόνος. Η µέρα µοιάζει σαν χρόνος ολόκληρος. Η φυλακή ποτέ δεν θέλει να σε καταστρέψει γιατί µπαίνεις εκεί για να σωφρονιστείς. Μέσα στη φυλακή έχεις να αντιµετωπίσεις το άγχος σου να συµβιώνεις µε άλλους κρατούµενους, να συνηθίσεις το χώρο, τη στενοχώρια για το σύντροφό σου. Τα χειρότερα προβλήµατα που κάνει η φυλακή είναι να διαλύει τον ερωτικό σου δεσµό, την οικογένεια, τα οικονοµικά σου.» (36 χρ., γυναίκα) «Στην αρχή φοβήθηκα πάρα πολύ από αυτά που άκουγα για τις φυλακές από έξω. Καµία όµως σχέση µε αυτά που ακούγονται. Ίσως να το βλέπω εγώ έτσι, αλλά Δεν επιτίθενται οι κρατούµενες αν δεν τις πειράξεις.» (48 χρ., γυναίκα) «Όταν αποφυλακίστηκα έκλαιγα. Άνοιξε η πόρτα. Κοίταγα δεξιά, αριστερά. Περίµενα το γιο µου και τη µητέρα µου. Είχαν καθυστερήσει από τη κίνηση του δρόµου. Έφυγα γρήγορα. Γρήγορα. Δεν µπορούσα Να φύγω όσο πιο µακριά από τη φυλακή. Πήγα σπίτι µου. Με περίµεναν οι φίλοι µου και ο σύντροφός µου.» (30 χρ., γυναίκα) «Η φυλακή όχι µόνο δεν βοηθά, το αντίθετο κάνει.» (19 χρ.) «Η φυλακή είναι όχι µόνο προβληµατική αλλά και εχθρική απέναντί µου. Αν και βρέθηκα σε καλές συνθήκες από την αρχή, στο παράρτηµα και µε παιδιά που δεν µε πείραξαν.» (21 χρ.) «Εδώ ούτε προπόνηση κάνω. Βέβαια πηγαίνω σχολείο, αλλά δε µπαίνω µέσα. Απλά δηλώνω παρουσία γιατί πιάνονται διπλές οι µέρες. Στο θάλαµο όλη µέρα στραβώνω και δεν ξέρω τι να κάνω.» (21 χρ.) «Έτσι µε έστειλαν στον Κορυδαλλό, για να µάθω την πειθαρχία. Εκεί συνάντησα τον αδελφό µου. Και αυτός µπλεγµένος µε ναρκωτικά. Με έφεραν πίσω στον Αυλώνα. Εντάξει πολύ κάγκελο, πολύ κατάθλιψη βέβαια παρακολουθώ πρόγραµµα απεξάρτησης αλλά τι να σου κάνει µια ώρα τη βδοµάδα; Δουλεύω και στο καθαριστήριο αλλά µετά γυρνάς στο κελί σου και πέφτεις ξανά στα ίδια.» (34 χρ.) «Και δω µέσα τι να κάνω; Πώς θα βγει η ζωή; Κάθε ένας κοιτάει πώς να πιει για να ξεχάσει τον εφιάλτη. Έχεις και διάφορους πάνω από το κεφάλι σου. Σου πουλάνε τσαµπουκά χωρίς λόγο. Άµα βλέπεις 4 τοίχους πρωί-βράδυ, στη βαράει θες να σκοτώσεις άνθρωπο.» (23 χρ., γυναίκα) «Όµως από την άλλη χρειάζοµαι τις παρέες, τους ανθρώπους να δω κόσµο, να φύγει το µάτι µου από την ατέλειωτη εικόνα του κελιού και τα κάγκελα πολύ κάγκελο. Άντε να σηκωθείς καλά και µε όρεξη όταν πέφτει 120

17 Η ΦΥΛΑΚΗ τόσο κάγκελο γάµησέ τα. Και βλέπεις και κάτι φάτσες. Ο καθένας την έχει δει κάπως τους τη βαράει το βαρύ κλίµα της φυλακής. Τα παίζουν.» (19 χρ., αλλοδαπός) «Όταν µπήκα µέσα, κανόνισε να µην µε πειράξουν, έτσι κι έγινε Βέβαια είχα κάποια πειθαρχία, γιατί στην κλειστή φυλακή του Βόλου, πέφτει πολύ βία. Περιµένουν να στα πάρουν όλα, ρούχα, παπούτσια, αλυσίδες έπεσε ξύλο τι να κάνω; Να µην αµυνθώ; Να µην υπερασπιστώ τον εαυτό µου; Δυόµισι χρόνια έµεινα εκεί, σκληρή φυλακή, χειρότερος βγαίνεις καλλίτερος όχι. Με κακίες και µίση πολλά για όλους και για όλα. Τώρα έχω ηρεµήσει εδώ [αγροτική φυλακή].» (39 χρ.) «Είναι σκληρή η φυλακή, τέσσερις τοίχοι, πολλοί στο κελί, δεν περνάει η ώρα. Ζέστη, κρύο πολύ το χειµώνα.... Στη φυλακή οι ρουφιάνοι δεν περνάνε καλά. Προσπαθώ να κάνω διάφορα για να περάσει ο καιρός. Με έπιασαν µε ένα κινητό, έφαγα άλλους 6 µήνες. Δεν γουστάρω το καρτοτηλέφωνο, στην πέφτουν για να σου πάρουν την κάρτα, παίζεις ξύλο, πάλι τιµωρία, έτσι δεν βγαίνει. Γενικά µέσα στη φυλακή σκέφτεσαι διάφορα για να περάσει και η ώρα και να ξεφύγεις, να καλυτερεύσεις τους τέσσερις τοίχους. Τώρα θα ηρεµήσω γιατί αλλιώς δεν θα περάσει ο καιρός νοιώθω χάλια.» (19 χρ., γυναίκα) «Έφαγα πειθαρχείο για 400 µιλιγκραµ πρέζα. Μισό κουταλάκι για την πάρτη µου. Τι τους πειράζει; Ξέρουν αυτοί πώς βγαίνει η φυλακή; Χωρίς κάτι να σε κάνει να ξεχάσεις; Να ξεφύγεις από την κόλαση; Μόνο να κυνηγούν ξέρουν... Έφαγα πειθαρχείο. Και; Τι έγινε; Φτιάχνει έτσι ο άνθρωπος;» (22 χρ., γυναίκα) «Σκληρό µα αληθινό. Το κατάλαβα εδώ µέσα. Ο καθένας για την πάρτη του. Βέβαια έτσι είναι και έξω, µόνο που εδώ το καταλαβαίνεις αµέσως και µε τον πιο άσχηµα τρόπο. Είναι λες και ζεις σε ζούγκλα. Να στην πέσουν, να πουν ψέµατα, να σε ρουφιανέψουν.» (22 χρ., αλλοδαπός) «Βέβαια (εδώ) είναι ήρεµα σε σχέση µε την κλειστή φυλακή του Βόλου [που] είναι πιο σκληρά τα πράγµατα. Δεν βγαίνεις από το κελί, πολύ λίγο. Είσαι συνέχεια κλεισµένος σε τέσσερις τοίχους και κάγκελα. Δεν κάνεις τίποτα και ο τσακωµός είναι νόµος, αφού σου φταίνε όλα. Ο τσαµπουκάς είναι βασικό για να µπορείς να είσαι όρθιος. Έρχεται ο άλλος και επειδή έτσι γουστάρει σου αφαιρεί, όπως και εµείς άλλωστε κάναµε το ίδιο στους έξω. Αβοήθητοι άνθρωποι που τους κοβόταν η ανάσα από εµάς.» (34 χρ.) «(Η κατανοµή της εξουσίας µέσα στη φυλακή) γίνεται βάσει ρουφιανιάς. Δεν είναι όλες οι πτέρυγες το ίδιο. Στην Α δεν είχε πολλές εντάσεις. Ο αρχιφύλακας είναι αυτός που κρίνει τη µεταφορά από πτέρυγα σε πτέρυγα.» (54 χρ.) «(Η φυλακή για µένα ήταν) ένας πεθαµός πάντα στεναχώρια. Μπορείς νάσαι καλά όταν είσαι κλεισµένος µέσα; Τα καλά µε τους φύλακες, µε άφηναν να βγω έξω. Μου έδιναν να πάω τα σκουπίδια µέχρι έξω από τη φυλακή. Με έβλεπαν µε καλό µάτι. Από τότε που βγήκα, ο Θεός να µε αξιώσει να µην ξαναµπώ.» 121

18 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ (36 χρ, γυναίκα) «(Ο χρόνος µέσα στη φυλακή) αργά πέρασε. Ναι, αργά. Εγώ δούλευα µέσα στη φυλακή. Από τις εννέα έως τις δώδεκα το πρωί, µετά µπαίναµε στα κελιά µας. Αφού τρώγαµε και µετά πάλι στη Βιβλιοθήκη για εργασία από τις τέσσερις και µισή έως τις έξη το απόγευµα. Άλλα πράγµατα που κάναµε εκεί µέσα ήταν να πλύνεις τα ρούχα σου για παράδειγµα, να φτιάξεις καφέ τέτοια.» (48 χρ., γυναίκα) «Όταν ήµουν µέσα αρνιόµουν ότι ήµουν φυλακή. Έλεγα ότι είµαι σε νοσοκοµείο. Η φυλακή µου έχει αφήσει πολλές φοβίες, πολλά απωθη- µένα. Είδα τη ζωή µε άλλο µάτι, ποιοι είναι οι φίλοι µου. Δεν κάνω τίποτα χωρίς δικηγόρο πλέον.. Όταν µπαίνεις µέσα στη φυλακή, ο τσαµπουκάς σου φεύγει. Υπάρχουν οι σκληρές κρατούµενες, αυτές που είναι πιο παλιές, που ξέρουν τη φυλακή, που διεκδικούν τα δικαιώµατά τους. Μέσα στη φυλακή δεν µπορούν τις ρουφιάνες. Εκεί θα πέσει ξύλο. Οι ρουφιανιές γίνονται µε στόχο να έχουν καλύτερη µεταχείριση από την διοίκηση. Ο χρόνος δεν κυλάει µέσα στη φυλακή. Νοιώθεις ότι έχει σταµατήσει. Έκατσα ένα χρόνο µέσα και νόµιζα ότι είχα κάτσει δέκα. Να φανταστείς, προχτές πήγα βόλτα µε µια άλλη φίλη µου, αποφυλακισµένη. Και ξέρεις τι µου είπε; Έχω ξεχάσει να περπατάω. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη φυλακή. Ποτέ.... Είσαι σαν χαµένος όταν βγεις από την φυλακή. Την ηµέρα σπάνια βγαίνω. Έτσι ήµουν πάντα. Πήγα µια εκδροµή προχθές µέχρι τη Σαλαµίνα και έκλαιγα. Ξέρεις τι είναι νάσαι σε κελί; Να βλέπεις τα περιστέρια µες από κάγκελα;» (18 χρ.) «Στο κρεβάτι µένω. Δεν κάνω τίποτα. Η ώρα περνάει µε καφέ και τσιγάρο». (18 χρ.) «Η φυλακή περνάει λίγο δύσκολα, µε τη δουλειά όµως περνάει η ώρα. Αφού µαγειρέψουµε, πλένουµε τις λαµαρίνες και πετάµε τα σκουπίδια.» (20 χρ.) «Απλά σκέφτοµαι το έξω, δεν σκέφτοµαι το µέσα. Έχω το µυαλό µου έξω δύο µήνες που είµαι εδώ. Δεν έχω συνειδητοποιήσει ακόµα ότι είµαι µέσα γιατί εδώ είναι αλλιώς τα πράγµατα, δεν είναι σαν έξω και δεν τα έχω συνηθίσει εγώ αυτά.» (19 χρ.) «Τι µπορείς να κάνεις για να την καλυτερεύσεις; Έλα στη θέση µου. Μην σκέφτεσαι εξωτερικά, βάλε τη φαντασία σου να δουλέψει και έλα µέσα σε ένα σπίτι µε κλειδωµένη την πόρτα και να γυρνάς µέσα στους τέσσερις τοίχους. Πώς θα ένιωθες; Τρεις µήνες µόνο Στη σκέψη και µόνο θα έλιωνες.» (23 χρ., γυναίκα) «Πάω µια φορά να ρωτήσω κάτι έναν υπάλληλο, πριν χρόνια, και τι µου απαντάει; Δεν µπορείς να µου µιλάς είµαι σε άλλο δορυφόρο. Τι λες ρε φίλε; Δε σε πληρώνουν για να µε σωφρονίσεις και να µε προσέχεις; Αν δεν µιλήσεις σε µένα που είσαι υποχρεωµένος να µε φροντίζεις και να µε προσέχεις τότε γιατί είσαι εδώ µέσα; Γιατί σε προσλάβανε; Για να το παίζεις µάγκας; Με το καλάµι; Έχουν ξεφύγει από το πολύ µέσα και από τους πολλούς φυλακισµένους. Βλέπουν τόσους εγκληµατίες και τα παίζουν. Άνθρωποι είµαστε και µεις και πονάµε και κλαίµε και µετανιώνουµε. Κάτσε ρε φίλε, πώς να σε δω εγώ µετά; Αφού δεν µε σέβεσαι πώς θα σε σεβαστώ;» 122

19 Η ΦΥΛΑΚΗ (34 χρ.) «Με είχαν βάλει µε δύο άλλους υπόδικους και έναν κατάδικο για εµπορία ναρκωτικών, απόπειρα. Στην αρχή τους φοβόµουνα, µετά άλλαξα. Δεν βγήκε να µε ενηµερώσει κανείς ότι δεν είναι τόσο τραγικά τα πράγµατα.» (25 χρ.) «Στην αρχή όταν µπαίνεις φυλακή είσαι επιφυλακτικός. Πας στο θάλα- µο. Θες να γνωρίσεις τους κρατούµενους. Από τους δεκαπέντε κρατούµενους που σε πρωτοβλέπουν, οι δύο-τρεις σε βλέπουν θετικά. Είναι ξένο το περιβάλλον. Λες θα προσέχω τον τάδε και τον τάδε. Οι άλλοι είναι δικοί µου και το καταλαβαίνεις επειδή σε πλησιάζουν µε εγκαρδιότητα, µε αλληλοστήριξη. Τις µέρες κοντά στην αποφυλάκιση είναι δύσκολο να συγκρατηθείς. Έρχονται άλλοι κρατούµενοι να κάνεις κάτι για να µη βγεις Είναι οι προκλήσεις σε βρίζουν χυδαία. Έχω χάσει την αναστολή για ξυλοδαρµό.» (48 χρ., γυναίκα) «Μέσα στη φυλακή υπάρχει πολύ κακία. Παναγία και Χριστέ µου! Είχαν ζήλια γιατί ερχόντουσαν οι δικοί µου. Το έβλεπαν µε κακία. Τους ενοχλούσε. Αυτές που τρέφονται από τη φυλακή, βρίζουν όταν αποφυλακίζεσαι, κάποιες από αυτές. Ξέρεις τι είναι να βλέπεις το περιστέρι µέσα από τα κάγκελα; Γίνεσαι καχύποπτος. Μου λέει κάποιος κάτι και σκέφτοµαι πλέον Γιατί µου τόπε αυτό; Μήπως κρύβει κάτι; Γίνεσαι πονηρός. Χειρότερος. Στον θάλαµο που ήµουνα είχα µαζί µου και άλλες τρεις κρατούµενες που ήταν ψυχασθενείς. Είχαν σκοτώσει γιους, µάνες, παιδιά. Κοιµόµασταν µε βάρδιες. Είχαµε κανονίσει µε µια άλλη κρατούµενη να προσέχει η µια την άλλη όταν κοιµόµασταν γιατί φοβόµασταν αυτές που είχαν κάνει ανθρωποκτονίες. Είχαµε και αϋπνίες. Τις φοβόσουνα αυτές τις γυναίκες. Τα µάτια τους ήταν αγριεµένα. Τις είχαν πλακώσει και στα φάρµακα. Πήγαινα στην Α. και της έλεγα Γιατί µε κοιτάς έτσι; Στη συνέχεια τις συνήθισα γιατί κατάλαβα ότι είναι άκακες. Όταν µε βάλανε σε κελί, τα πράγµατα ήταν καλύτερα. Ήµουν µαζί µε τη φίλη µου και µε µια άλλη. Στον θάλαµο ήµασταν είκοσι άτοµα. Μας απαγόρευαν τη χλωρίνη για να µην την πιούµε και αυτοκτονήσουµε. Λες και δεν µπορούσες να πιεις Tide. Αν θες να κάνεις απόπειρα αυτοκτονίας µες τη φυλακή υπάρχουν χίλιοι τρόποι. Αυτό που δεν άντεχα καθόλου και µε ανατρίχιαζε κάθε φορά που το άκουγα ήταν η σιδερένια πόρτα του κελιού. Κάθε φορά που έκλεινε άκουγα το θόρυβο. Αυτός ο ήχος το κλείδωµα, δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Οι ισοβίτισσες δεν ενοχλούνε.» (48 χρ.) «(Για να βελτιωθεί ο κρατούµενος) πρέπει να υπάρξει άτοµο να ενδιαφερθεί για τον κρατούµενο, δηλαδή ένας κοινωνικός λειτουργός για κάθε δέκα άτοµα να ενδιαφερθεί πραγµατικά και όχι κάνω τη δουλειά µου και φεύγω, δηλαδή να υπάρξει καλυτέρευση έτσι γιατί βλέπεις ότι ένας άνθρωπος ενδιαφέρεται για σένα.» (42 χρ.) «Όσο καιρό ήµουν µέσα η Κοινωνική Υπηρεσία βοηθούσε βέβαια. Κάνουν ένα άριστο λειτούργηµα και έχουν να αντιµετωπίσουν κρατούµενους. Δεν είναι εύκολο αυτό που κάνουν. Όπως και ο Παπάς εκεί µέσα. Ήµουν χρόνια εκεί στον πάτερ Κωνσταντίνο και ήµουν και ο επίτροπος της Εκκλησίας τέσσερα χρόνια µέσα εκεί. Όλα τα χρόνια που ήµουν εκεί µέσα και δούλευα, 123

20 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ήµουν και ο επίτροπος στην Εκκλησία. Και οι ίδιοι οι κρατούµενοι να ψάξουν να βρουν γιατί είναι δυσαρεστηµένοι.» (14 χρ.) «Πήγα και στην ψυχολόγο αλλά κουράστηκα γιατί δεν καταλάβαινα τι µου έλεγε. Πήγα δύο-τρεις φορές µόνο. Αυτό κάπως βοηθάει. Εγώ, όµως, είµαι αγράµµατος και δεν ήξερα τις λέξεις που χρησιµοποιούσε.» (18 χρ.) «Πάω και κάθε Σάββατο εκκλησία. Έχω ανάγκη να έχω έναν άνθρωπο να µιλάω. Δεν θέλω όµως να µιλήσω στον παπά. Ούτε στην κοινωνική λειτουργό µου. Δεν θα καταλάβουν. Έχω σκεφτεί, σε ώρες δύσκολες, να µιλήσω σε κάποιον από τους δασκάλους µου. Αυτοί µε βλέπουν κάθε µέρα, µε ξέρουν πιο καλά.» (21χρ.) «Δεν πάω (στον ψυχολόγο). Δε µε βοηθάει. Γιατί να τους ανοιχτώ;» (23 χρ., αλλοδαπός) «(Αν πηγαίνω στον ψυχολόγο;) Όχι, όχι µια χαρά είµαι. Τι να τους πω, αν είχα ανάγκη θα πήγαινα στη οικογένεια µου όχι σε αυτούς.» (23 χρ., αλλοδαπή γυναίκα) «Όχι, δόξα σοι ο θεός. Δεν έχω ανάγκη.» (18 χρ.) «Δεν ήθελα, τους είπα ότι δεν είµαι τρελός εγώ.» (19 χρ.) «Πάω στην ψυχολόγο. Ακόµα είναι νωρίς, γιατί δύο φορές έχω πάει. Μερικές φορές, ναι (µε βοηθάει), µερικές µε φέρνει σε δύσκολη θέση µε κάποιες ερωτήσεις. Όταν µε ρωτάει για τα προσωπικά µου. Συζητάγαµε για την κοπέλα µου και µου λέει Μιλάς µε την κοπέλα σου; Της είπα ότι µιλάω αλλά δεν είµαστε όπως ήµασταν έξω. Μου λέει Τι νοµίζεις πώς νιώθει για σένα;. Της λέω προφανώς οίκτο και µου λέει Σου αρέσει αυτό;. Δεν µου αρέσει, λέω, αλλά δεν µπορώ να κάνω και διαφορετικά. Και µου λέει Για ποιο λόγο της µιλάς; και της λέω Δεν είναι κάποια που γνώρισα εχθές, τέσσερα χρόνια που είµαι εδώ και δύο έξω, έξι χρόνια ήµαστε µαζί και την αγαπάω ακόµα. Και µου λέει Γιατί να την αγαπάς; Αυτές οι ερωτήσεις µε φέρνουν σε δύσκολη θέση, δηλαδή τι µε ρωτάς αφού σου εξήγησα.» (20 χρ.) «Ε, µια φορά πήγα στον ψυχολόγο. Ναι (εγώ το ζήτησα). Βοήθησε, µετά δεν ξαναπήγα. Αισθάνθηκα την ανάγκη να µιλήσω να τα βγάλω από µέσα µου. (Ο ψυχολόγος µου είπε) να ξανάπαω, αλλά δεν χρειάστηκε. Ε, εντάξει πήγα τα είπα µια φορά.» (22 χρ.) «Δεν πάω, δεν µπορεί να µε ψυχολογήσει εµένα ψυχολόγος γιατί και αυτούς ψυχίατροι τους κοιτάνε. Να λέµε και του στραβού το δίκιο. Εδώ είχα πάει για πραγµατογνωµοσύνη στο ψυχιατρείο του Κορυδαλλού και είπε να του δώσω τη διεύθυνση των γονιών µου και πήγε και είπε ο ψυχολόγος που έχει πτυχία ότι δεν µπορεί να µε ψυχολογήσει. Κόντεψε να σκίσει τα πτυχία του, τι να πάω να κάνω σε αυτούς;» (19 χρ.) «Ψυχολόγο όχι, δεν το θεωρώ καν επάγγελµα. Στην κοινωνική λειτουργό πήγα όταν έκανα αίτηση για τον εισαγγελέα.» 124