ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

Transcript

1 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Το έργο συγχρηματοδοτείται από τον κρατικό προϋπολογισμό κατά 71,42% το οποίο αντιστοιχεί σε 75% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και 25% από το Ελληνικό Δημόσιο και κατά 28,58% από πόρους του ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. (Λ.Α.Ε.Κ.) ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΑΘΗΝΑ 2008

2 ΑΘΗΝΑ 2008 ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ISBN: Αʹ Έκδοση: Δεκέμβριος 2008 Ελληνικό Ινστιτούτο Υγιεινής και Ασφάλειας της Εργασίας Λιοσίων 143 και Θειρσίου 6, ΑΘΗΝΑ Τηλ.: Φαξ: info@elinyae.gr Internet: Επιτρέπεται η αναπαραγωγή μέρους ή όλου του εντύπου, με οποιονδήποτε τρόπο, με αναφορά της πηγής. ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. ΔΕΝ ΕΠΙΤΡΕΠΕΤΑΙ Η ΠΩΛΗΣΗ ΑΠΟ ΤΡΙΤΟΥΣ 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΟΜΑΔΑ ΕΚΠΟΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Γεωργιάδου Εύη, Χημικός Μηχανικός, συντονίστρια της μελέτης (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.) Δοντάς Σπύρος, Δρ. Χημικός (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.) Δρίβας Σπύρος, Ειδικός Ιατρός Εργασίας (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.) Ζαφειρόπουλος Παντελεήμων, Ειδικός Παθολόγος, Ειδικός Ιατρός Εργασίας, τ. Δ/ντης ΕΣΥ Καραχάλιος Ευάγγελος, Δρ. Μηχανολόγος Μηχανικός, Τεχνκός Ασφάλειας Κομηνός Ξενοφών, Χημικός, MSc (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.) Κωνσταντοπούλου Σοφία, Μηχανικός Περιβάλλοντος ΤΕ, MSc (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.) Μουρελάτου Ειρήνη, Tεχνολόγος Τροφίμων (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.) Πινότση Δήμητρα, Μαθηματικός-Στατιστικός, MSc (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.) Ραντίν Λορέντζο, Βιομηχανικός Υγιεινολόγος (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε.) Στην έρευνα πεδίου συμμετείχαν, επίσης, στελέχη των υπηρεσιών Υγείας και Ασφάλειας της Εργασίας των Ελληνικών Πετρελαίων ΑΕ και της Μότορ Όϊλ, καθώς και μέλη των Επιτροπών Υγείας και Ασφάλειας των Εργαζομένων. Στη διεξαγωγή των ποσοτικών προσδιορισμών χημικών παραγόντων και μεταβολιτών υδρογονανθράκων στα ούρα εργαζομένων συμμετείχε η Τσουκαλά Μάγδα, Χημικός Μηχανικός, υποψήφια Δρ. ΕΜΠ. Ευχαριστίες Ευχαριστούμε τα Ελληνικά Πετρέλαια ΑΕ και τη Μότορ Όϊλ για τη δυνατότητα που έδωσαν για διεξαγωγή έρευνας πεδίου στις εγκαταστάσεις τους. Διοικητική υποστήριξη: Ριζάκου Ίρμα, Διοίκηση Επιχειρήσεων, BSc, MSc (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε) Γραμματειακή υποστήριξη: Ντάνη Λέλα (ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε) Βιβλιογραφική υποστήριξη: Καψάλη Κωνσταντίνα, Θωμαδάκη Φανή Επιμέλεια βιβλιογραφίας: Καψάλη Κωνσταντίνα Συλλογή νομοθεσίας: Δαΐκου Αφροδίτη Βιβλιοθήκη, Κέντρο Τεκμηρίωσης Πληροφόρησης ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. Επιμέλεια έκδοσης: Καταγή Εβίτα Τμήμα Εκδόσεων, Κέντρο Τεκμηρίωσης-Πληροφόρησης ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. 3

4 1 ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. Πρόεδρος: Ιωάννης Δραπανιώτης Αντιπρόεδροι: Ανδρέας Κολλάς (Γ.Σ.Ε.Ε.) Ευστάθιος Πολίτης (Γ.Σ.Ε.Β.Ε.Ε., Ε.Σ.Ε.Ε., Σ.Ε.Β.) Μέλη: Ιωάννης Αδαμάκης (Γ.Σ.Ε.Ε.) Θεόδωρος Δέδες (Σ.Ε.Β.) Ιωάννης Καλλιάνος (Γ.Σ.Ε.Ε.) Παύλος Κυριακόγγονας (Σ.Ε.Β.) Αναστάσιος Παντελάκης (Ε.Σ.Ε.Ε.) Κυριάκος Σιούλας (Γ.Σ.Ε.Ε.) Μηνάς Αναλυτής, Οικονομολόγος, PhD ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Eισαγωγή 1.1 Σκοπός της μελέτης Μεθοδολογία Διάρθρωση μελέτης...14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Περιγραφή παραγωγικών διαδικασιών στη βιομηχανία διύλισης πετρελαίου 2.1 Εισαγωγή Βασικά στοιχεία για το αργό πετρέλαιο Κύρια προϊόντα διύλισης πετρελαίου Συνήθη χημικά στη βιομηχανία διύλισης πετρελαίου Διύλιση πετρελαίου Εισαγωγή Διεργασίες διύλισης πετρελαίου Βοηθητικές εγκαταστάσεις διυλιστηρίων Σύστημα διαχείρισης καθαρού νερού / αποβλήτων Πρώτο στάδιο επεξεργασίας Αφαίρεση όξινου νερού Δεύτερο στάδιο επεξεργασίας Τρίτο στάδιο επεξεργασίας Πύργοι ψύξης Παραγωγή ατμού Καύσιμα Σύστημα παραγωγής / διανομής ατμού Καυστήρες, εναλλάκτες, ψύκτες Συστήματα ανακούφισης πίεσης Πυρσοί καύσης Παραγωγή & μεταφορά ενέργειας Παραγωγή πεπιεσμένου αέρα Αντλίες και σύστημα σωληνώσεων Δεξαμενές αποθήκευσης / αποθήκες Μεταφορά / μετάγγιση προϊόντων Χειρισμός καταλυτών Καταλύτες σταθερής κλίνης

6 ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Καταλύτες ρευστοστερεάς κλίνης Υγροί καταλύτες Χρησιμοποιημένοι καταλύτες Διοικητική μέριμνα Κατασκευές και συντήρηση Έλεγχος αερίων και ατμών Πρόγραμμα υγιεινής και ασφάλειας της εργασίας Πρόγραμμα προστασίας περιβάλλοντος Ειδικότητες εργαζομένων...45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Κίνδυνοι για την Υγεία και Ασφάλεια - Μέτρα Πρόληψης 3.1 Εισαγωγή Περιγραφή γενικών δυνητικών κινδύνων για την υγεία και ασφάλεια Κίνδυνοι πυρκαγιάς Κίνδυνοι έκρηξης Τεχνικές για πρόληψη κατά πυρκαγιών - εκρήξεων Κίνδυνοι χημικών αντιδράσεων Κίνδυνοι από τη χρήση χημικών Κίνδυνοι από εργασία σε «κλειστό χώρο» Κίνδυνοι από πίεση Κίνδυνοι από διάβρωση Κίνδυνοι από φράξιμο αγωγών και εξαρτημάτων Κίνδυνοι από διαρροή Κίνδυνοι από πτώση Κίνδυνοι ρύπανσης περιβάλλοντος Ρύπανση ατμόσφαιρας Ρύπανση υδάτων Ρύπανση εδαφών Κίνδυνοι από ηλεκτρισμό Κίνδυνοι ηλεκτρονικών συστημάτων Κίνδυνοι από χωροταξική διάταξη των εγκαταστάσεων Κίνδυνοι φυσικών καταστροφών & εξωγενών παραγόντων Νυχτερινή εργασία Επιπτώσεις του θορύβου και άλλων βλαπτικών παραγόντων του εργασιακού περιβάλλοντος στην ακοή των εργαζομένων Άλλοι παράγοντες κινδύνου Περιγραφή δυνητικών κινδύνων διεργασιών Διεργασίες αφαλάτωσης Διεργασίες απόσταξης (ατμοσφαιρικής, κενού, άλλες στήλες) Διεργασίες πυρόλυσης

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Διεργασίες θερμικής πυρόλυσης & εξανθράκωσης Διεργασίες καταλυτικής πυρόλυσης Διεργασίες υδρογονοπυρόλυσης Διεργασίες πολυμερισμού Διεργασίες αλκυλίωσης Διεργασίες καταλυτικής αναμόρφωσης Διεργασίες ισομερίωσης Διεργασίες αναμόρφωσης με ατμό Διεργασίες επεξεργασίας Διεργασίες επεξεργασίας ασφάλτου Διεργασίες επεξεργασίας με διαλύτη Διεργασίες υδρογονοεπεξεργασίας Διεργασίες επεξεργασίας αμινών Διεργασίες γλύκανσης & αποξήρανσης Διεργασίες καθαρισμού αερίων Διεργασίες ανάμιξης Διεργασίες συντήρησης / ελέγχου εγκαταστάσεων Διεργασίες χειρισμού καταλυτών Μέθοδοι προστασίας Διαδικασίες εκτάκτου ανάγκης Κοινές διεργασίες / λειτουργίες Διεργασίες διαχείρισης αποβλήτων Διεργασίες σε πύργους ψύξης, εναλλάκτες, καυστήρες Διεργασίες παραγωγής ατμού Διεργασίες σε μονάδες πυρσών καύσης Διεργασίες παραγωγής / μεταφοράς ενέργειας Διεργασίες παραγωγής πεπιεσμένου αέρα Αντλίες και συστήματα σωληνώσεων Δεξαμενές αποθήκευσης Διεργασίες μεταφοράς / μετάγγισης ουσιών Εκτίμηση κινδύνων - Οργάνωση θεμάτων ΥΑΕ Εκτίμηση κινδύνων στις διάφορες φάσεις διεργασιών Στοιχεία προσδιορισμού συνεπειών ατυχήματος Συλλογή / καταγραφή στοιχείων Ειδικές άδειες εργασίας Καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης Αλληλουχία γεγονότων ατυχήματος Τεχνικές μείωσης κινδύνων Μέσα Ατομικής Προστασίας Εξοπλισμός ασφάλειας Οργάνωση υπηρεσιών για την προστασία της υγείας και ασφάλειας των εργαζομένων

8 ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Στατιστικά Στοιχεία Ατυχημάτων 4.1 Εισαγωγή Στοιχεία ατυχημάτων: πηγή CONCAWE Στοιχεία ατυχημάτων από τις ΗΠΑ Στατιστικά στοιχεία ατυχημάτων σε εγκαταστάσεις διυλιστηρίων (Βάση δεδομένων Ility Engineering) ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Στοιχεία από τη βιβλιογραφία σχετικά με τη νοσηρότητα και θνησιμότητα των εργαζομένων στα διυλιστήρια 5.1 Εισαγωγή Νοσηρότητα των Εργαζομένων στα Διυλιστήρια Επαγγελματικοί Καρκίνοι των εργαζόμενων στα Διυλιστήρια Εισαγωγή IARC: Επαγγελματική έκθεση στη διύλιση πετρελαίου Εισαγωγή Δεδομένα για τον άνθρωπο (Human Data) Αξιολόγηση Αναφορά 2/87 CONCAWE Αξιολόγηση των βιβλιογραφικών επισκοπήσεων μέχρι το 1985 για τα προβλήματα υγείας που προκύπτουν από την επαγγελματική έκθεση σε προϊόντα διύλισης πετρελαίου Κακοήθεις Νεοπλασίες Αξιολόγηση του καθηγητή J.M. Harrington στην αναφορά 2/87 της CONCAWE για τα κακοήθη νεόπλασμα στους εργαζόμενους στη διύλιση του πετρελαίου Εισαγωγή Καρκίνοι κατά όργανο Μελέτες μαρτύρων περιπτώσεων (Case Control) Συμπεράσματα για τη Συχνότητα των Καρκίνων στους εργαζομένους στη Διύλιση Πετρελαίου από τον καθηγητή Harrington Μελέτη του Ινστιτούτου πετρελαίου της Αυστραλίας Εισαγωγή Ιστορικό της Μελέτης Αποτελέσματα για τις Γυναίκες Αποτελέσματα για τους Άνδρες Επιδράσεις του Καπνίσματος Επίδραση της Χρήσης Οινοπνεύματος Καρκίνοι κατά Όργανο Δείκτες Θνησιμότητας και επιπτώσεις καρκίνων κατά κατηγορία εργαζομένων

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συμπεράσματα Μεταανάλυση επιδημιολογικών μελετών σχετικά με τον επαγγελματικό καρκίνο στα διυλιστήρια Γενικά Καρκίνοι του Πεπτικού Καρκίνος του Πνεύμονα Μελάνωμα Καρκίνος του Προστάτη Καρκίνος της Ουροδόχου Κύστης Καρκίνος του Νεφρού Καρκίνοι του Εγκεφάλου Σύνοψη Το Μεσοθηλίωμα στους εργαζόμενους των Διυλιστηρίων Σχολιασμός ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Έρευνα πεδίου σε διυλιστήρια πετρελαίου στην Ελλάδα 6.1 Εισαγωγή Ποιοτικός και ποσοτικός προσδιορισμός των βλαπτικών παραγόντων Προσδιορισμός των βιολογικών παραγόντων Προσδιορισμός του θορύβου Εκτίμηση του θερμικού περιβάλλοντος Προσδιορισμός των χημικών παραγόντων Προσδιορισμός διοξειδίου και μονοξειδίου του άνθρακα (CO 2 και CO) Προσδιορισμός των πτητικών υδρογονανθράκων στον αέρα Βιολογική παρακολούθηση εργαζομένων που εκτίθενται σε αρωματικούς υδρογονάνθρακες Εκτίμηση των επιπέδων της έντασης του φωτισμού ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Τοξικές επιδράσεις χημικών παραγόντων στην υγεία των εργαζομένων 7.1 Εισαγωγή Τοξικές επιδράσεις στην υγεία του ΑΡΓΟΥ και των έτοιμων προϊόντων διύλισης πετρελαίου Τοξικές επιδράσεις στην υγεία από τις βενζίνες Εγκεφαλοπάθεια και Πολυνευροπάθεια από Οργανικούς Διαλύτες ή από Μείγματα Διαλυτών Κηροζίνες Καύσιμα Αεριωθούμενων Πετρελαϊκά Αέρια Καύσιμα / Πετρέλαια Θέρμανσης Μαζούτ

10 1 ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ 7.8 Ορυκτέλαια Πετρελαϊκοί Κηροί και Συγγενή Προϊόντα Πετρελαϊκή Πίσσα και Προϊόντα Πίσσας Κωκ Πετρελαϊκής Προέλευσης ή Πετρελαϊκό Κωκ Εκχυλίσματα Αρωματικών Υγραέριο Παράγοντες Κινδύνου για την Υγεία από τους Καταλύτες των Διαδικασιών Διύλισης Αργού Πετρελαίου Πεντάνιο n- Εξάνιο Κυκλοεξάνιο n Επτάνιο Φουρφουράλη Μεθυλαιθυλκετόνη (ΜΕΚ) (Βουτανόνη) Βενζόλιο Τολουόλιο Ξυλόλιο Αιθυλοβενζόλιο Φαινόλη Ναφθαλένιο (Ναφθαλίνη) Πολυκυκλικοί Αρωματικοί Υδρογονάνθρακες (Π.Α.Υ.) Υδρόθειο Θειικό Οξύ Διοξείδιο του Θείου Υδροφθόριο Υδροφθορικό Οξύ Υδροχλωρικό Οξύ Μονοξείδιο του Άνθρακα Καυστικό Νάτριο (Υδροξείδιο του Νατρίου) - Καυστικό Κάλιο (Υδροξείδιο του Καλίου) Αμμωνία Κίνδυνοι από τα Υλικά Μονώσεων στα Διυλιστήρια Εισαγωγή Δυσμενείς Επιδράσεις στην Υγεία των Ινών Αμιάντου Τεχνητές Ίνες Συνθετικές Ίνες Ύαλου Ανθρωπογενείς Ίνες Ύαλου ΙARC Βιβλιογραφία Παράρτημα Ενδεικτική λίστα ελέγχου για εγκαταστάσεις διυλιστηρίων

11 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα έκδοση παρουσιάζει τα βασικά συμπεράσματα μελέτης για την υγεία και την ασφάλεια των εργαζομένων στον τομέα της διύλισης πετρελαίου. Κατά τη διάρκεια της μελέτης πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική έρευνα και έρευνα πεδίου σε εγκαταστάσεις των ελληνικών διυλιστηρίων, που αφορούσε στην υποκειμενική εκτίμηση των εργαζομένων, την καταγραφή και την αξιολόγηση των κινδύνων για την υγεία και την ασφάλεια στους χώρους εργασίας, καθώς και τη διεξαγωγή ποσοτικών και ποιοτικών προσδιορισμών βλαπτικών παραγόντων του εργασιακού περιβάλλοντος. Ευελπιστούμε ότι τα συμπεράσματα της μελέτης θα βοηθήσουν στην κατεύθυνση της προαγωγής της υγείας και της ασφάλειας στο συγκεκριμένο κλάδο, αλλά και γενικότερα. Επίσης, με την ευκαιρία της παρούσας έκδοσης θα θέλαμε να εκφράσουμε τις ειλικρινείς μας ευχαριστίες στα Ελληνικά Πετρέλαια και τη Μότορ Όιλ που έδωσαν τη δυνατότητα να διεξαχθεί η έρευνα πεδίου. Ιωάννης Δραπανιώτης Πρόεδρος Δ.Σ. του ΕΛ.ΙΝ.Υ.Α.Ε. 11

12

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή 1.1 Σκοπός της μελέτης Σκοπός της μελέτης είναι η διερεύνηση των κινδύνων για την υγεία και ασφάλεια των εργαζομένων στον τομέα της διύλισης πετρελαίου, αξιοποιώντας στοιχεία από τη βιβλιογραφία και από έρευνα πεδίου σε διυλιστήρια που λειτουργούν στη χώρα μας. 1.2 Μεθοδολογία Κατά τη διάρκεια της μελέτης πραγματοποιήθηκε βιβλιογραφική έρευνα σχετικά με τους κινδύνους για την υγεία και ασφάλεια που σχετίζονται με την παραγωγική διαδικασία της βιομηχανίας διύλισης πετρελαίου. Επίσης, πραγματοποιήθηκε έρευνα πεδίου σε τρία διυλιστήρια στη χώρα μας, που αφορούσε στην υποκειμενική εκτίμηση των εργαζομένων και στην καταγραφή και αξιολόγηση των κινδύνων για την υγεία και ασφάλεια στους χώρους εργασίας. Η έρευνα πεδίου επικεντρώθηκε στη διεξαγωγή μετρήσεων και ποσοτικών προσδιορισμών βλαπτικών παραγόντων του εργασιακού περιβάλλοντος (θόρυβος, υδρογονάνθρακες, μικροκλίμα κλπ). Πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της έρευνας πεδίου εκτίμηση της έκθεσης των εργαζομένων σε υδρογονάνθρακες μέσω του ποσοτικού προσδιορισμού μεταβολιτών υδρογονανθράκων στα ούρα εργαζομένων. 13

14 1 ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ 1.3 Διάρθρωση της μελέτης Η παρούσα μελέτη αποτελεί μια πρώτη καταγραφή των κινδύνων για την ασφάλεια και υγεία των εργαζόμενων στα διυλιστήρια. Από την ερεύνα πεδίου επιβεβαιώνονται οι δυνητικοί κίνδυνοι για την ΥΑΕ που αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία για το συγκεκριμένο κλάδο. Η συνέχιση της έρευνας πεδίου στο μέλλον θα δώσει τη δυνατότητα εμβάθυνσης της μελέτης και αποτύπωση της κατάστασης πιο ολοκληρωμένα. Στη συγκεκριμένη έκδοση περιλαμβάνονται 7 κεφάλαια και το παράρτημα. Πιο συγκεκριμένα παρουσιάζονται τα ακόλουθα. Στο 2ο κεφάλαιο γίνεται μια συνοπτική περιγραφή των παραγωγικών διαδικασιών της βιομηχανίας διύλισης πετρελαίου. Στο 3ο κεφάλαιο περιγράφονται οι δυνητικοί κίνδυνοι για την ΥΑΕ στα διυλιστήρια. Αξιοποιούνται στοιχεία που συλλέχθηκαν από τη βιβλιογραφία και την έρευνα πεδίου σε διυλιστήρια στην Ελλάδα. Γίνεται μια συνοπτική αναφορά σε μέτρα πρόληψης αυτών των κινδύνων. Στο 4ο και 5ο κεφάλαιο παρουσιάζονται στοιχεία από τη βιβλιογραφία για τα ατυχήματα και τη νοσηρότητα θνησιμότητα των εργαζομένων στα διυλιστήρια αντίστοιχα. Στο 6ο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα από την έρευνα πεδίου σε διυλιστήρια στην Ελλάδα (ποιοτικός και ποσοτικός προσδιορισμός βλαπτικών παραγόντων). Στο 7ο κεφάλαιο αναλύονται περεταίρω τα θέματα που αφορούν στους κινδύνους για την υγεία των εργαζομένων από χημικούς παράγοντες στα διυλιστήρια. Στο παράτημα παρατίθεται ενδεικτική λίστα ελέγχου που αφορά στα θέματα ασφάλειας στα διυλιστήρια. 14

15 Περιγραφή παραγωγικών διαδικασιών στη βιομηχανία διύλισης πετρελαίου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Περιγραφή παραγωγικών διαδικασιών στη βιομηχανία διύλισης πετρελαίου 2.1 Εισαγωγή Βασικά στοιχεία για το αργό πετρέλαιο Το αργό πετρέλαιο είναι ένα σύνθετο μείγμα που περιέχει πληθώρα διαφορετικών μορίων υδρογονανθράκων. Υπάρχουν διάφοροι τύποι αργού πετρελαίου ανάλογα με την τοποθεσία στην οποία γίνεται η εξόρυξη και οι οποίοι διαφέρουν σε μορφή και σύνθεση. Ένα «μέσο» αργό πετρέλαιο περιέχει περίπου 84% άνθρακα, 14% υδρογόνο, 1-3% θείο και λιγότερο από 1% άζωτο, οξυγόνο, μέταλλα και άλατα. Γενικά ταξινομούνται σε παραφινικά, ναφθενικά και αρωματικά, ανάλογα με την κύρια ομάδα υδρογονανθράκων που βρίσκεται σε περίσσια. Στα διυλιστήρια πετρελαίου συνήθως καταλήγουν μίγματα δύο ή και τριών διαφορετικών τύπων. Ο διαχωρισμός τους γίνεται με απλές χημικές αναλύσεις οι οποίες χρησιμοποιούνται και για την κατηγοριοποίηση των διαφόρων παραγόμενων προϊόντων (αναφορικά με την ποιότητα και την ποσότητά τους). Οι ιδιότητες των υδρογονανθράκων εξαρτώνται από τον αριθμό και τη διάταξη των ατόμων άνθρακα και υδρογόνου στα μόρια. Το πιο απλό μόριο υδρογονάνθρακα είναι το μεθάνιο, με ένα άτομο άνθρακα να συνδέεται με τέσσερα άτομα υδρογόνου. Όλες οι υπόλοιπες ενώσεις υδρογονανθράκων προέρχονται από αυτό το βασικό μόριο. Υδρογονάνθρακες που περιέχουν μέχρι 4 άτομα άνθρακα είναι συνήθως αέρια, από 5-19 άτομα άνθρακα είναι συνήθως υγρά και από 20 και πάνω, στερεά. Η διαδικασία της διύλισης χρησιμοποιεί χημικά, καταλύτες, θερμοκρασία και πίεση με σκοπό να ξεχωρίσει και συνδυάσει τους βασικούς τύπους των μορίων υδρογονανθράκων σε ομάδες αντίστοιχων μορίων. Επίσης, η διαδικασία της διύλισης μετατρέπει τη δομή και τον τρόπο σύνδεσης των μορίων σε διαφορετικά μόρια και μείγματα υδρογονανθράκων. Συμπερασματικά, στη διαδικασία διύλισης τη βασικότερη σημασία έχει ο τύπος του υδρογονάνθρακα (παραφινικός, ναφθενικός ή αρωματικός) και όχι η συγκεκριμένη χημική σύσταση. Οι τρεις βασικές ομάδες υδρογονανθράκων είναι: παραφινικοί: εμφανίζονται σε ευθείες ή διακλαδισμένες αλυσίδες (ισομερή). Αέρια, όπως μεθάνιο, αιθάνιο, προπάνιο, βουτάνιο, ισοβουτάνιο. Υγρά, όπως πεντάνιο και εξάνιο αρωματικοί: μη κορεσμένοι κυκλικοί υδρογονάνθρακες που περιέχουν τουλάχιστον ένα δακτύλιο βενζίνης. Είναι ιδιαίτερα δραστικοί διότι περιέχουν άτομα άνθρακα τα οποία συνδέονται με μικρό αριθμό ατόμων υδρογόνου (βενζίνη, ναφθαλίνη) ναφθενικοί: κορεσμένοι κυκλικοί υδρογονάνθρακες (κυκλοεξάνιο, μεθυλ-κυκλοπεντάνιο). 15

16 2 ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Άλλα είδη υδρογονανθράκων αναφέρονται στη συνέχεια. Αλκένια (μονο-ολεφίνες) όπως αιθυλένιο, 1-βουτένιο, ισοβουτένιο. Παράγονται συνήθως με θερμική ή καταλυτική πυρόλυση και σπάνια βρίσκονται στο ακατέργαστο αργό πετρέλαιο. Διένια (διολεφίνες) (1,2 βουταδιένιο, 1,3 βουταδιένιο) και αλκίνια (ασετιλίνη) μη κορεσμένοι υδρογονάνθρακες καθώς ο αριθμός ατόμων υδρογόνου είναι μικρότερος από αυτόν που απαιτείται για τον κορεσμό των ατόμων άνθρακα. Είναι, γενικά, πιο δραστικοί από τους παραφινικούς και ναφθενικούς υδρογονάνθρακες και αντιδρούν με στοιχεία όπως υδρογόνο, χλώριο και βρώμιο. Το αργό πετρέλαιο περιέχει και άλλα στοιχεία όπως αυτά που ακολουθούν. Ενώσεις θείου. Το θείο μπορεί να βρεθεί στο αργό πετρέλαιο είτε σε στοιχειακή μορφή, είτε σαν υδρόθειο είτε σαν μείγμα (σουλφίδια, δισουλφίδια, θειοφένια, μερκαπτάνες κ.λπ.). Η παρουσία των θειούχων ενώσεων (κυρίως υδρόθειου) είναι η βασική αιτία διάβρωσης σε εγκαταστάσεις διυλιστηρίων. Οι ενώσεις θείου έχουν μια χαρακτηριστική αποκρουστική οσμή. Για την απομάκρυνση του θείου/οσμών χρησιμοποιούνται διεργασίες όπως υδρογονοαποθείωση και γλύκανση. Οξυγονούχα μείγματα, όπως φαινόλες, κετόνες και καρβοξυλικά οξέα. Αζωτούχα μείγματα. Οξείδια του αζώτου μπορεί να δημιουργηθούν σε διεργασίες φούρνων. Κατά τη διάσπαση των αζωτούχων μειγμάτων στις διεργασίες καταλυτικής πυρόλυσης και υδρογονοπυρόλυσης δημιουργείται αμμωνία και κυανίδια τα οποία είναι διαβρωτικά. Ιχνοστοιχεία μετάλλων, όπως νικέλιο, σίδηρος, βανάδιο, αρσενικό είναι επιθυμητό να αφαιρούνται πριν από την εκτέλεση των χημικών διεργασιών γιατί υπάρχει κίνδυνος να «μολυνθούν» οι καταλύτες. Οξείδιο του βαναδίου και νικελίου δημιουργούνται στις σωληνώσεις και τα δοχεία από την καύση βαρέων κλασμάτων πετρελαίου. Άλατα. Ανόργανα άλατα όπως χλωριούχο νάτριο, χλωριούχο μαγνήσιο, χλωριούχο ασβέστιο περιέχονται στο αργό και πρέπει να αφαιρεθούν ή να εξουδετερωθούν πριν αρχίσουν χημικές διεργασίες διύλισης για να αποφευχθεί η «μόλυνση» καταλυτών και η διάβρωση των εγκαταστάσεων. Από την υδρόλυση των χλωριούχων μετάλλων δημιουργείται υδροχλωρικό οξύ και χλωριούχο αμμώνιο, που είναι ισχυρά διαβρωτικά. Διοξείδιο του άνθρακα. Δημιουργείται από τη διάσπαση των ανθρακικών οξέων. Ναφθενικά οξέα. Μερικές ποικιλίες αργού πετρελαίου περιέχουν οργανικά οξέα τα οποία μπορεί να γίνουν διαβρωτικά με αύξηση της θερμοκρασίας Κύρια προϊόντα διύλισης πετρελαίου Τα κυριότερα προϊόντα που προκύπτουν από τις διάφορες διεργασίες διύλισης πετρελαίου περιγράφονται παρακάτω. Βενζίνη. Μίγμα υδρογονανθράκων με σημεία ζέσεως που κυμαίνονται από τη θερμοκρασία περιβάλλοντος έως τους 200 C. Χρησιμοποιείται ευρέως στις μηχανές εσωτερι- 16

17 Περιγραφή παραγωγικών διαδικασιών στη βιομηχανία διύλισης πετρελαίου κής καύσης και είναι το σημαντικότερο προϊόν της διύλισης. Οι σημαντικότερες ιδιότητες της βενζίνης είναι ο αριθμός οκτανίων (αντικροτικό), η πτητικότητα και η τάση των ατμών (για περιβαλλοντικό έλεγχο). Συχνά γίνεται τοποθέτηση πρόσθετων ουσιών για να αυξηθεί η απόδοση και για βελτίωση κατά της οξείδωσης και της δημιουργίας σκουριάς. Κηροζίνη. Η κηροζίνη είναι ένα ενδιάμεσο απόσταγμα το οποίο χρησιμοποιείται ως καύσιμο αεροσκαφών αλλά και για οικιακή χρήση (θέρμανση κ.λπ.). Η χρήση της ως αεροπορικό καύσιμο οφείλεται στις σημαντικές της ιδιότητες: το σημείο πήξης, το σημείο ανάφλεξης και το σημείο καπνού. Το εμπορικό αεροπορικό καύσιμο κηροζίνης έχει σημείο ζέσεως που κυμαίνεται μεταξύ C ενώ το αντίστοιχο για στρατιωτική χρήση μεταξύ C. Η κηροζίνη που προορίζεται για οικιακή χρήση έχει λιγότερο αυστηρές προδιαγραφές. Υγροποιημένα πετρελαϊκά αέρια (LPG). Αποτελούνται κυρίως από προπάνιο και βουτάνιο. Οι σημαντικότερες ιδιότητές τους είναι η τάση ατμών και ο έλεγχος των ακαθαρσιών. Ελαφρά κλάσματα πετρελαίου (πετρέλαιο κίνησης και θέρμανσης -diesel). Οι σημαντικότερες ιδιότητές τους είναι το σημείο ανάφλεξης, η ελάχιστη θερμοκρασία ροής, η καθαρότητα της καύσης και η μη δημιουργία ιζημάτων στις δεξαμενές, καθώς και η απόδοση αναφορικά με το βαθμό συμπίεσης και καύσης. Βαρέα κλάσματα πετρελαίου. Πολλά μηχανήματα (παραγωγής ενέργειας, θαλάσσιων μεταφορών κ.λπ.) χρησιμοποιούν βαρέα κλάσματα πετρελαίου ή και μίγματα με diesel. Οι σημαντικότερες ιδιότητες των υπολειμμάτων καυσίμου είναι το ιξώδες και η περιεκτικότητα σε θείο για περιβαλλοντικούς λόγους. Άνθρακας και άσφαλτος. Ο άνθρακας χρησιμοποιείται σε πολλούς τομείς (από την κατασκευή ηλεκτροδίων μέχρι την παραγωγή μπρικετών από κάρβουνο). Η άσφαλτος χρησιμοποιείται για δρόμους, στεγανοποιήσεις κ.λπ. και θα πρέπει να είναι αδρανής στα περισσότερα χημικά και τις περιβαλλοντικές συνθήκες. Διαλύτες. Υπάρχει ποικιλία προϊόντων των οποίων τα σημεία ζέσεως και η σύσταση των υδρογονανθράκων ελέγχεται με μεγάλη ακρίβεια, όπως το βενζόλιο, το τολουένιο και το ξυλένιο. Πετροχημικά. Πολλά από τα προϊόντα διύλισης, όπως το αιθυλένιο, το προπυλένιο, το βουτυλένιο και το ισοβουτυλένιο, χρησιμοποιούνται κυρίως ως πρώτη ύλη για παραγωγή πετροχημικών, όπως πλαστικά, συνθετικές ίνες, ελαστικά κ.λπ. Λιπαντικά. Με ειδικές διεργασίες γίνεται παραγωγή διαφόρων ειδών λιπαντικών. Πρόσθετα. όπως αντιαφριστικά, αντιοξειδωτικά και βελτιωτικά του δείκτη ιξώδους κ.λπ. αναμειγνύονται με τα βασικά έλαια με σκοπό την παραγωγή ειδικών προϊόντων όπως γράσα, λάδια μηχανών, υδραυλικά λάδια, υγρά κοπής κ.λπ. Η σημαντικότερη ιδιότητα σε ένα λιπαντικό είναι ο μεγάλος δείκτης ιξώδους, που μεταφράζεται σε σταθερότητα ιδιοτήτων σε ένα ευρύ φάσμα θερμοκρασιών. 17

18 2 ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ Στον παρακάτω πίνακα συνοψίζονται ορισμένες ιδιότητες βασικών προϊόντων διύλισης πετρελαίου 1. Πίνακας 2.1 Κλάσματα Εύρος σημείου ζέσεως ( C) (σε ατμοσφαιρική πίεση) Αριθμός ατόμων άνθρακα στο μόριο % κατ όγκο Αέρια < Αργό πετρέλαιο Ελαφριές βενζίνες ή ελαφριά νάφθα Νάφθα (ενδιάμεσης βαθμίδας) Κηροζίνη Gas oil Αποστάγματα - πρώτες ύλες λιπαντικών / κεριών ή βαρέα καύσιμα Άσφαλτος >500 >35 1. Heaton A. An introduction to industrial chemistry,

19 Περιγραφή παραγωγικών διαδικασιών στη βιομηχανία διύλισης πετρελαίου Συνήθη χημικά στη βιομηχανία διύλισης πετρελαίου Μολυβδούχα πρόσθετα βενζίνης. Ο τετρααιθυλικός μόλυβδος (TEL) και ο τετραμεθυλικός μόλυβδος (TML) ήταν τα συνηθέστερα βελτιωτικά που χρησιμοποιούνταν παλιότερα για τη βελτίωση του αριθμού οκτανίων. Οξυγονωτικά. Βελτιωτικά, όπως ο αιθυλο tert-βουτυλαιθέρας (ETBE), μεθυλο tertβουτυλαιθέρας (ΜΤΒΕ) και ο tert-αμυλo μεθυλαιθέρας (ΤΑΜΕ) αυξάνουν τον αριθμό οκτανίων και μειώνουν τις εκπομπές μονοξειδίου του άνθρακα. Καυστικά. Τα καυστικά προστίθενται στο αφαλατωμένο νερό με σκοπό την εξουδετέρωση των οξέων και τη μείωση της διάβρωσης. Προστίθενται, επίσης, στο αφαλατωμένο αργό με σκοπό τη μείωση των διαβρωτικών χλωριούχων ενώσεων στους πύργους διεργασιών που ακολουθούν. Θειικό οξύ και υδροφθoρικό οξύ. Χρησιμοποιούνται κυρίως σαν καταλύτες σε διεργασίες αλκυλίωσης. 2.2 Διύλιση πετρελαίου Εισαγωγή Το πετρέλαιο είναι ένα μίγμα μεγάλου αριθμού διαφορετικών ουσιών (κυρίως υδρογονανθράκων) αλλά και άλλων χημικών ενώσεων που περιέχουν άζωτο, θείο, οξυγόνο κ.λπ. Η διεργασία που χρησιμοποιείται για το διαχωρισμό αυτών των ενώσεων (κυρίως των υδρογονανθράκων) ονομάζεται διύλιση και εκτελείται σε ειδικές εγκαταστάσεις, τα διυλιστήρια. Η διαδικασία της διύλισης σε γενικές γραμμές είναι η επεξεργασία και η μετατροπή ενός μίγματος υδρογονανθράκων σε κάποιο άλλο σύνθετο μίγμα υδρογονανθράκων. Ο βασικός σκοπός ενός διυλιστηρίου είναι να διαχωρίσει το αργό πετρέλαιο αρχικά σε κλάσματα, λαμβάνοντας ενδιάμεσα ακατέργαστα προϊόντα και στη συνέχεια να επεξεργασθεί περαιτέρω τα ενδιάμεσα αυτά προϊόντα, κάνοντας και τις κατάλληλες μεταξύ τους αναμίξεις, για την παραγωγή τελικών προϊόντων με τις επιθυμητές ιδιότητες. Η διύλιση είναι μια συνεχής διαδικασία κατά την οποία ο πρωτογενής διαχωρισμός ακολουθείται από διάφορες διεργασίες μετατροπής, με απώτερο σκοπό τη βελτιστοποίηση απόδοσης παραγωγής βενζίνης και μάλιστα υψηλού αριθμού οκτανίων. Τα διυλιστήρια πετρελαίου μπορούν να διαχωριστούν ανάλογα με το παραγόμενο προϊόν σε διυλιστήρια παραγωγής: καυσίμων καυσίμων και λιπαντικών πετροχημικών. Τα διυλιστήρια χαρακτηρίζονται, επίσης, από το «βάθος» της επεξεργασίας για την παραγωγή βαρύτερων ή ελαφρύτερων κλασμάτων του πετρελαίου όπως φαίνεται παρακάτω: 19

20 2 ΜΕΛΕΤΗ ΕΚΤΙΜΗΣΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΟΥ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΣΤΟΝ ΚΛΑΔΟ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΔΙΥΛΙΣΗΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ επεξεργασία πετρελαίου για την παραγωγή καυσίμων με χαμηλό επίπεδο ελαφρών κλασμάτων επεξεργασία πετρελαίου για την παραγωγή καυσίμων με υψηλό επίπεδο ελαφρών κλασμάτων επεξεργασία πετρελαίου για την παραγωγή καυσίμων και λιπαντικών επεξεργασία πετρελαίου για την παραγωγή πετροχημικών προϊόντων. Η διαδικασία διύλισης πετρελαίου αρχίζει με τη διεργασία της απόσταξης του αργού πετρελαίου στα διάφορα κλάσματα, ομάδες υδρογονανθράκων. Οι ιδιότητες των παραγόμενων αυτών προϊόντων είναι άμεσα συνδεδεμένες με τα χαρακτηριστικά του αργού πετρελαίου που διυλίζεται. Τα περισσότερα από αυτά τα προϊόντα της απόσταξης μετατρέπονται μέσα από σειρά διεργασιών (αναμόρφωση [reforming], πυρόλυση [cracking] κ.λπ.) σε άλλα πιο χρήσιμα προϊόντα, όπως θα αναλυθεί παρακάτω. Κατά τη διάρκεια των διεργασιών αυτών γίνεται αλλαγή στη δομή και το μέγεθος των μορίων των υδρογονανθράκων που αποτελούν την πρώτη ύλη του αργού πετρελαίου. Στη συνέχεια ακολουθεί περαιτέρω επεξεργασία των προϊόντων (επεξεργασία με υδρογόνο [hydro treating], γλύκανση [sweetening], εκχύλιση [extraction]) με σκοπό τη απομάκρυνση ανεπιθύμητων ουσιών (π.χ. θείο) και τη βελτίωση της ποιότητας των τελικών προϊόντων. Στις ολοκληρωμένες μονάδες διύλισης πετρελαίου, εκτός από μονάδες απόσταξης και χημικής μετατροπής, υπάρχουν μονάδες ανάμιξης [blending] και μονάδες για δημιουργία πετροχημικών. Η εξέλιξη στην τεχνολογία διύλισης πετρελαίου, από την απλή απόσταξη στις σύγχρονες μεθόδους που χρησιμοποιούνται σήμερα, δημιούργησε παράλληλα την ανάγκη για την οργάνωση και τη διαχείριση διαδικασιών υγείας και ασφάλειας και την εφαρμογή κανόνων ασφαλούς εργασίας στον τομέα της βιομηχανίας αυτής. Η επεξεργασία αυτή (του αργού πετρελαίου σε εύφλεκτα υγρά και αέρια και πληθώρα άλλων ουσιών) γίνεται με χρήση εξοπλισμού, εγκαταστάσεων, σωληνώσεων οι οποίες υπόκεινται σε υψηλές θερμοκρασίες, πιέσεις, τάσεις και συνήθως βρίσκονται σε διαβρωτικό περιβάλλον. Η ασφαλής και οργανωμένη ολοκλήρωση των διαδικασιών αυτών απαιτεί σημαντική γνώση, έλεγχο, εμπειρία και εξειδίκευση. Ο σκοπός των υπευθύνων υγείας και ασφάλειας είναι ο εντοπισμός κάθε πιθανού κινδύνου (φυσικού, μηχανικού, χημικού ή υγείας), η λήψη των απαραίτητων μέτρων ασφάλειας και η θέσπιση κανόνων ασφαλούς εργασίας για κάθε διαδικασία που εκτελείται στις εγκαταστάσεις ενός διυλιστηρίου. Τα μέτρα ασφάλειας μπορεί να είναι διαδικαστικά, οργανωτικά, τεχνικά ή και μέτρα που σχετίζονται με τη χρήση μέσων ατομικής προστασίας (π.χ. για προστασία της αναπνοής, κατάλληλος ρουχισμός κ.λπ.). Επιπρόσθετα, οι διαδικασίες που ακολουθούνται θα πρέπει να πληρούν διάφορες προδιαγραφές και κανονισμούς (π.χ. που αφορούν εργασία σε κλειστό χώρο, εργασία με εύφλεκτα υλικά κ.λπ.). 20