Σας παρουσιάζουμε με μεγάλη χαρά το 59 ο ηλεκτρονικό μας περιοδικό στις. ενδιαφέροντα άρθρα, το πρώτο με θέμα: «Υπέρμετρη κατανάλωση αλκοόλ:

Transcript

1 Οργανισμός Science Technologies Απρίλιος 2013 Έκδοση Φεβρουαρίου Μαρτίου 2013 Τεύχος 59 NEWSLETTER Αγαπητές οί φίλες-οι, Σας παρουσιάζουμε με μεγάλη χαρά το 59 ο ηλεκτρονικό μας περιοδικό στις σελίδες του οποίου μπορείτε να περιηγηθείτε και να διαβάσετε δύο άκρως ενδιαφέροντα άρθρα, το πρώτο με θέμα: «Υπέρμετρη κατανάλωση αλκοόλ: σταθμίζοντας τον καρδιαγγειακό κίνδυνο» Χάρη Δημοσθενόπουλου προϊστάμενου του Διαιτολογικού Τμήματος Λαϊκού Νοσοκομείου Αθηνών και Περιεχόμενα Διατροφή Υπέρμετρη κατανάλωση αλκοόλ: σταθμίζοντας τον καρδιαγγειακό κίνδυνο Χάρης Δημοσθενόπουλος MMedSci.SRD Κλινικός Διαιτολόγος-Βιολόγος Προϊστάμενος του Διαιτολογικού Τμήματος Λαϊκού Νοσοκομείου Αθηνών Διατροφή H επίδραση των φαινολών του ελαιόλαδου σε δείκτες οξειδωτικού στρες του αίματος αθλητών ποδηλασίας υψηλού επιπέδου μετά από προπονητικό πρόγραμμα τριών εβδομάδων Ιφιγένεια Γιαννοπούλου Ph.D Λέκτορας Αθλητικής διατροφής στο Τ.Ε.Φ.Α.Α Αθηνών το δεύτερο ένα άρθρο της Λέκτορος Αθλητικής διατροφής στο Τ.Ε.Φ.Α.Α Αθηνών Ιφιγένειας Γιαννοπούλου με θέμα: «H επίδραση των φαινολών του ελαιόλαδου σε δείκτες οξειδωτικού στρες του αίματος αθλητών ποδηλασίας υψηλού επιπέδου μετά από προπονητικό πρόγραμμα τριών εβδομάδων». Επίσης θα έχετε την ευκαιρία να δείτε μια σειρά από δραστηριότητες, νέα, τόσο για τα τεκταινόμενα της εταιρείας μας όσο και για τωρινά και μελλοντικά δρώμενα στη Ελληνική και Κυπριακή Επικράτεια στους χώρους της Υγείας-Άσκησης-Διατροφής-Ευεξίας! Σας ευχόμαστε καλή ανάγνωση Με εκτίμηση, Ο γυρολόγος Ακολουθείστε μας στο Twitter Βρείτε μας στο facebook

2 59 ο NEWSLETTER Διατροφή Υπέρμετρη κατανάλωση αλκοόλ: σταθμίζοντας τον καρδιαγγειακό κίνδυνο Χάρης Δημοσθενόπουλος MMedSci.SRD Κλινικός Διαιτολόγος-Βιολόγος Προϊστάμενος του Διαιτολογικού Τμήματος στο ΓΝΑ «Λαϊκό» Τα καρδιαγγειακά νοσήματα είναι πολυπαραγοντικά νοσήματα που αποτελούν σημαντικότερη αιτία θανάτου, στους άνδρες ηλικίας χρονών και μία από τις σημαντικότερες αιτίες θανάτου στις γυναίκες στις χώρες δυτικού κόσμου. Διατροφικοί παράγοντες, όπως το λίπος, η ζάχαρη, το αλκοόλ έχουν συνδεθεί τόσο με την πρόληψη, όσο και με τη θεραπεία των καρδιαγγειακών νοσημάτων. Έχει δειχθεί ότι το αλκοόλ έχει μια σταθερή σχέση με τη μείωση της επίπτωσης της καρδιαγγειακής νόσου, όταν η κατανάλωσή του είναι χαμηλή ή μέτρια, σύμφωνα με την ΑΗΑ, ενώ όσοι καταναλώνουν μικρές έως μέτριες ποσότητες αλκοόλ (light to moderate drinkers) φαίνεται να έχουν μακροβιότητα, σε σχέση με τους μη πότες ή αυτούς που υπερβάλλουν στην κατανάλωση αλκοόλ (heavy drinkers). Η American Heart Association αναφέρει μάλιστα ότι, όσοι καταναλώνουν 1-2 ποτήρια αλκοόλ την ημέρα, τείνουν να έχουν μικρότερη πιθανότητα για θάνατο από χρόνια νόσο. Οι επιδράσεις του αλκοόλ στην καρδιά είναι λοιπόν ακόμα θέμα συζήτησης και η υπερκατανάλωση της μπορεί να επηρεάσει δυσμενώς τη λειτουργικότητά της. Σε σχετική αναφορά του WHO το 2004, αναφέρθησαν όλες οι επιπτώσεις της κατανάλωσης αλκοόλης σε παράγοντες της υγείας, ανάμεσα στις οποίες είναι και η υπέρταση και ισχαιμική καρδιοπάθεια. Γενικά, για τις γυναίκες μέτρια ποσότητα θεωρείται η κατανάλωση μέχρι ενός ποτηριού αλκοόλ την ημέρα και αντίστοιχα για τους άντρες μέχρι 2 ποτηριών την ημέρα, ενώ ποσότητα που ξεπερνά τα παραπάνω όρια θεωρείται μεγάλη.

3 59 ο NEWSLETTER Όπως φαίνεται από το παραπάνω διάγραμμα, της σχετικής αναφοράς του WHO, με τίτλο Global status report on alcohol and health", τρεις είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν τις επιπτώσεις του αλκοόλ στην υγεία. Είναι η ποσότητα που καταναλώνεται volume, η συχνότητα και το μοντέλο κατανάλωσης patterns και τέλος η ποιότηταείδος της αλκοόλης quality. Κάθε ένας από αυτούς τους παράγοντες φαίνεται να παίζει το δικό του ιδιαίτερο τρόπο στις συνολικές επιπτώσεις της αλκοόλης. Οι περισσότερες επιδημιολογικές μελέτες έχουν δείξει ότι υπάρχει μία σχέση μορφής U ή J (U- or J-shaped relation), ανάμεσα στην κατανάλωση αλκοόλης και την είπτωση της καρδιαγγειακής νόσου, αν και οι μηχανισμοί που «κρύβονται» πίσω από τη σχέση αυτή δεν είναι πλήρως γνωστοί. Οι μελέτες αυτές, λοιπόν, υποδεικνύουν ότι η μέτρια κατανάλωση αλκοόλης σχετίζεται με χαμηλότερη θνησιμότητα, ενώ η υψηλή κατανάλωση με υψηλή θνησιμότητα από καρδιαγγειακή νόσο. κατανάλωση αλκοόλης και την είπτωση της καρδιαγγειακής νόσου, αν και οι μηχανισμοί που «κρύβονται» πίσω από τη σχέση αυτή δεν είναι πλήρως γνωστοί. Οι μελέτες αυτές, λοιπόν, υποδεικνύουν ότι η μέτρια κατανάλωση αλκοόλης σχετίζεται με χαμηλότερη θνησιμότητα, ενώ η υψηλή κατανάλωση με υψηλή θνησιμότητα από καρδιαγγειακή νόσο.

4 59 ο NEWSLETTER κινδύνου κολπικής μαρμαρυγής. Αντίθετα, η μέτρια κατανάλωση μειώνει τον κίνδυνο, ακόμα και σε σχέση με εκείνους που δεν πίνουν καθόλου, έχει ευνοϊκή επίδραση στην εμφάνιση στεφανιαίας νόσου και μειώνει τον κίνδυνο εκδήλωσης εμφράγματος του μυοκαρδίου. Όσο αφορά την ποιότητα-είδος της καταναλισκόμενης αλκοόλης δεν φαίνεται να επηρεάζει τις επιπτώσεις στην καρδιαγγειακή υγεία. Έτσι, σε σύγκριση ανάμεσα στην κατανάλωση διαφορετικών τύπων αλκοόλης, από μελέτη του 2005, που δίνονται παρακάτω, φαίνεται πως είναι περισσότερο η συχνότητα και η συνολική ποσότητα που παίζει καθοριστικότερο ρόλο. Η υπέρμετρη κατανάλωση αλκοόλης έχει ενοχοποιηθεί για: 1) την αύξηση των διαταραχών του καρδιακού ρυθμού (αρρυθμίες), 2) τον κίνδυνο αιφνιδίου καρδιακού θανάτου, 3) τη σημαντική αύξηση του κινδύνου κολπικής μαρμαρυγής, 4) η σκλήρυνση των αρτηριών, 5) η μυοκαρδιοπάθεια και η αύξηση της αρτηριακής πίεσης. Αντίθετα, η μέτρια κατανάλωση: 1) μειώνει τον κίνδυνο, ακόμα και σε σχέση με εκείνους που δεν πίνουν καθόλου, 2) έχει ευνοϊκή επίδραση στην εμφάνιση στεφανιαίας νόσου και 3) μειώνει τον κίνδυνο εκδήλωσης εμφράγματος του μυοκαρδίου. Αν και η μέτρια κατανάλωση αλκοόλ έχει οφέλη για την υγεία, εντούτοις η υπέρμετρη κατανάλωση φαίνεται ότι αυξάνει την αρτηριακή πίεση, σκληραίνει τα αγγεία και οδηγεί σε πιο άκαμπτους καρδιακούς μυς, ανάμεσα στους άντρες πότες, ενώ στις γυναίκες η υψηλή κατανάλωση σχετίζεται με την υπερτροφία της καρδιάς. Μια συνολική κατανάλωση πάνω από 21 μονάδες αλκοόλ από άντρες, την εβδομάδα, και πάνω από 14 μονάδες από γυναίκες, δημιουργεί σοβαρό κίνδυνο για καρδιοπάθεια, καρδιακή ανεπάρκεια και εγκεφαλικό. Η υπέρμετρη κατανάλωση αλκοόλης έχει ενοχοποιηθεί για την αύξηση των διαταραχών του καρδιακού ρυθμού (αρρυθμίες), τον κίνδυνο αιφνιδίου καρδιακού θανάτου και τη σημαντική αύξηση του Κλασσικές μικρομερίδες αλκοόλης είναι : Ένα ποτό oz/ ml ποτού υψηλής αλκοόλης π.χ. Βότκα, ουίσκι, τεκίλα, ρούμι ή 5 oz/125 ml κρασιού ή 12 oz/ ml μπύρας Παράλληλα με τις άμεσες επιπτώσεις της υπερκατανάλωσης αλκοόλης στο καρδιαγγειακό σύστημα και στην αύξηση του καρδιαγγειακού κινδύνου φαίνεται ότι, υπάρχουν και έμμεσες επιπτώσεις. Σχετικές

5 59 ο NEWSLETTER μελέτες, έχουν δείξει πως, οι επιβλαβείς επιδράσεις του αλκοόλ στην υγεία, μπορεί να σχετίζονται και με τις διατροφικές συνήθειες των ατόμων, που καταναλώνουν αλκοόλ, πέρα από τις συνιστώμενες ποσότητες. Μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό STRESS, μόλις το Φεβρουάριο του 2013 αναφέρει χαρακτηριστικά πόσο επιβλαβής είναι η πρόσληψη αλκοόλης σε μεγάλες ποσότητες και πόσοι θάνατοι συνδέονται με αυτήν. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι : «Ηeavy alcohol consumption is harmful and it is well established that heavy alcohol consumption is harmful to the liver, brain and cardiovascular system, leading to an estimated 2.5 million deaths per year globally (Global status report on alcohol and health 2011)». Επίσης ο ρυθμός με τον οποίο προσλαμβάνεται η αλκοόλη φαίνεται αν παίζει ρόλο στις επιπτώσεις στην υγεία. Σε μια πολύ γνωστή ανασκόπηση του 2007, με τον χαρακτηριστικό τίτλο: «To drink or Not to drink: That is a question» από το περιοδικό Circulation το 2007 δόθηκε ένας διαχωρισμός των διαφόρων κατηγοριών λήψης αλκοόλης. μπορεί να τη συνοδεύουν), αλλά και ρετινόλης, σίδηρου και βιταμίνης Ε. Έτσι, τρόφιμα όπως τυριά, πατάτες, λάδι, ψωμί και δημητριακά πρωινού φαίνεται να καταναλώνονται σε υψηλότερες ποσότητες, ενώ λαχανικά και γαλακτοκομικά προϊόντα, λιγότερο. Επίσης, στοιχεία από βαρείς αλκοολικούς έδειξαν ότι αυτοί είχαν χαμηλότερη κατανάλωση γάλακτος, δημητριακών ολικής αλέσεως, φυτικών ινών, φολικού οξέος, βιταμίνης C και σιδήρου και υψηλότερη πρόσληψη βιταμίνης D, μονοακόρεστων λιπαρών οξέων, πολυακόρεστων λιπαρών οξέων, πρωτεϊνών και λιπών, σε σχέση με άτομα που έπιναν λιγότερο Στη μεγάλη μελέτη EPIC και συγκεκριμένα σε μελέτη του 2001 με τίτλο: «Do eating habits differ according to alcohol consumption? Results of a study of the French cohort of the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (E3N-EPIC)». Στα αποτελέσματα της μελέτης αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι μέρος των επιβλαβών επιπτώσεων της λήψης αλκοόλης μπορεί να σχετίζεται με την ποιότητα της διατροφής, που τη συνοδεύει. Γίνεται λοιπόν, όπως βλέπουμε, η διάκριση ανάμεσα στον βαρύ πότη (heavy drinker), που είναι αυτός που πίνει >2 ποτά για άντρες και >1 ποτό για γυναίκες και αυτός που κάνει binge drinking (Binge Drinking: ευκαιριακή άμετρη κατανάλωση οινοπνεύματος), o οποίος προσλαμβάνει μεγάλο όγκο ποτών (> 4 για άντρες και > 3 για γυναίκες) μέσα σε 2 ώρες. Αυτό το μοντέλο πρόσληψης αλκοόλης φαίνεται να είναι και το πιο επιβαρυντικό. H υψηλή κατανάλωση αλκοόλ συσχετίστηκε, μέσα από επιδημιολογικές μελέτες, με μία συνολικά υψηλή ενεργειακή πρόσληψη, με υψηλή κατανάλωση πρωτεϊνών και λιπών, με υψηλότερη πρόσληψη χοληστερόλης και λιπαρών οξέων (κυρίως λόγω των τροφίμων που Αν και η θετική επίδραση της μέτριας κατανάλωσης αλκοόλης, στην υγεία, είναι σχεδόν καθολικά αποδεκτή, η υπέρμετρη κατανάλωση φαίνεται πως αντισταθμίζει τα θετικά στοιχεία και επιβαρύνει περισσότερο την υγεία, αυξάνοντας παραμέτρους του καρδιομεταβολικού κινδύνου. Επίσης, υπάρχουν ακόμα αμφισβητούμενα θέματα που αφορούν τη σχέση κατανάλωσης αλκοόλ και καρδιαγγειακής νόσου, σε σχέση με τους τύπους των αλκοολούχων ποτών (κρασί, μπύρα

6 59 ο NEWSLETTER κ.ά.), την ιδανική ποσότητα πρόσληψης που σχετίζεται με το όφελος της υγείας, καθώς και τη συχνότητα και το μοτίβο της κατανάλωσης. Μία ακόμα συσχέτιση της υψηλής πρόσληψης αλκοόλης με τη διατροφή και τις δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία, σχετίζεται με μία σχετικά σύγχρονη μορφή διατροφικής διαταραχής, που λέγεται «Drunkorexia». Αυτή η διαταραχή που εμφανίζεται τα τελευταία χρόνια κυρίως σε νέα άτομα εμπεριέχει δύο καταστάσεις : α) τον αλκοολισμό και πιο συχνά την επεισοδιακή υπερκατανάλωση αλκοόλ και β) τη νευρογενή ανορεξία [anorexia nervosa]. Σύμφωνα με τον Εθνικό Οργανισμό Διατροφικών Διαταραχών η drunkorexia αναφέρεται σε «εκείνες τις συμπεριφορές που χαρακτηρίζονται από αντικατάσταση της τροφής με εκτεταμένη κατανάλωση αλκοόλ ή κατανάλωση τροφής σε συνδυασμό με αλκοόλ με σκοπό την εκδήλωση εκκαθαριστικών συμπεριφορών για ανακούφιση από έντονα συναισθήματα». Η «drunkorexia» περιλαμβάνει δηλαδή την αυτοεπιβαλόμενη ασιτία ή την επεισοδιακή υπερφαγία/εκκαθαριστική συμπεριφορά, σε συνδυασμό βέβαια με την κατάχρηση αλκοόλ. Τα άτομα που πάσχουν από αυτή τη διαταραχή παρουσιάζουν παράλειψη γευμάτων (συνηθέστερα του βραδινού, ώστε να έχουν περιθώριο να καταναλώσουν αλκοόλ, χωρίς να πάρουν επιπλέον βάρος, καταναλώνουν τροφές με πολύ χαμηλές θερμίδες, καταφεύγουν σε εκκαθαριστικές συμπεριφορές (όπως ο έμετος), ενώ συχνά παρουσιάζουν υπνηλία και σύγχυση. Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η μειωμένη πρόσληψη και απορρόφηση πολύτιμων θρεπτικών συστατικών, τόσο για τη συνολική, αλλά και την καρδιαγγειακή υγεία. 2. American Heart Association Nutrition Committee, Lichtenstein AH, Appel LJ, Brands M, Carnethon M, Daniels S, Franch HA, Franklin B, Kris-Etherton P, Harris WS, Howard B, Karanja N, Lefevre M, Rudel L, Sacks F, Van Horn L, Winston M, Wylie- Rosett J. Diet and lifestyle recommendations revision 2006: a scientific statement from the American Heart Association Nutrition Committee. Circulation Jul 4;114(1): Bos S, Grobbee DE, Boer JM, Verschuren WM, Beulens JW Alcohol consumption and risk of cardiovascular disease among hypertensive women. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil Feb;17(1): Costanzo S, Di Castelnuovo A, Donati MB, Iacoviello L, de Gaetano G. Wine, beer or spirit drinking in relation to fatal and non-fatal cardiovascular events: a meta-analysis. Eur J Epidemiol Nov;26(11): Gigleux I, Gagnon J, St-Pierre A, Cantin B, Dagenais GR, Meyer F, Després JP, Lamarche B. Moderate alcohol consumption is more cardioprotective in men with the metabolic syndrome. J Nutr Dec;136(12): Jones A, McMillan MR, Jones RW, Kowalik GT, Steeden JA, Pruessner JC, Taylor AM, Deanfield JE, Muthurangu V.Habitual alcohol consumption is associated with lower cardiovascular stress responses - a novel explanation for the known cardiovascular benefits of alcohol? Stress Feb 21. [Epub ahead of print] 7. Panagiotakos DB, Kourlaba G, Zeimbekis A, Toutouzas P, Polychronopoulos E. The J-shape association of alcohol consumption on blood pressure levels, in elderly people from Mediterranean Islands (MEDIS epidemiological study). J Hum Hypertens Jul;21(7): Pitsavos C, Makrilakis K, Panagiotakos DB, Chrysohoou C, Ioannidis I, Dimosthenopoulos C, Stefanadis C, Katsilambros N. The J-shape effect of alcohol intake on the risk of developing acute coronary syndromes in diabetic subjects: the CARDIO2000 II Study. Diabet Med Mar;22(3): Snow WM, Murray R, Ekuma O, Tyas SL, Barnes GE. Alcohol use and cardiovascular health outcomes: a comparison across age and gender in the Winnipeg Health and Drinking Survey Cohort. Age Ageing Mar; 38(2): ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Alkerwi A, Boutsen M, Vaillant M, Barre J, Lair ML, Albert A, Guillaume M, Dramaix M. Alcohol consumption and the prevalence of metabolic syndrome: a meta-analysis of observational studies. Atherosclerosis Jun;204(2):

7 Διατροφή 59 ο NEWSLETTER H επίδραση των φαινολών του ελαιόλαδου σε δείκτες οξειδωτικού στρες του αίματος αθλητών ποδηλασίας υψηλού επιπέδου μετά από προπονητικό πρόγραμμα τριών εβδομάδων Ιφιγένεια Γιαννοπούλου Ph.D Λέκτορας Αθλητικής διατροφής Τ.Ε.Φ.Α.Α Αθηνών ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση της επίδρασης του ελαιόλαδου χαμηλής έναντι υψηλής περιεκτικότητας σε φαινόλες στο οξειδωτικό προφίλ αθλητών ποδηλασίας. Δεκαπέντε πρωταθλητές ποδηλασίας συμμετείχαν σε μια τυχαιοποιημένη, διπλά-τυφλή, διασταυρούμενη μελέτη, η οποία διακρινόταν σε δύο, τριών εβδομάδων περιόδους παρέμβασης. Η παρέμβαση χαρακτηριζόταν από τη καθημερινή χορήγηση τριάντα γραμμαρίων ελαιόλαδου-χαμηλής (7 mg. 100 ml -1 ελαιοευρωπαΐνη) και υψηλής (165 mg. 100 ml -1 ελαιοευρωπαΐνη) περιεκτικότητας σε φαινόλες, κατά τη διάρκεια έντονης προπόνησης αντοχής παρατεταμένης διάρκειας.. Η κατανάλωση και των δύο συμπληρωμάτων προκάλεσε σημαντική αύξηση της βιταμίνης C (P=0.001). Η συγκέντρωση των υπεροξειδίων υδρογόνου από το μεταβολισμό του λίπους αυξήθηκε μόνο έπειτα από τη χορήγηση ελαιόλαδου χαμηλής συγκέντρωσης σε φαινόλες (P=0.03), ενώ δεν βρέθηκαν άλλες στατιστικά σημαντικές διαφορές σε περαιτέρω δείκτες οξειδωτικού στρες. Συμπερασματικά, η χορήγηση εμπλουτισμένου ελαιόλαδου με υψηλή συγκέντρωση σε φαινόλες φαίνεται να επιφέρει μόνο μικρές βελτιώσεις στο οξειδωτικό στρες αθλητών ποδηλασίας, που δεν είναι προς το παρόν αρκετές για να καταλήξουμε σε κάποιο τελικό συμπέρασμα. Είναι γνωστό ότι η επίπονη, υψηλής-έντασης άσκηση μπορεί να οδηγήσει σε διαταραχές της ενδοκυτταρικής ομοιόστασης αυξάνοντας τη συγκέντρωση των ελευθέρων ριζών και άλλων δραστικών μορφών οξυγόνου (ROS) στον ασκούμενο μυ (Clarkson & Thompson, 2000; Urso & Clarkson, 2003, Toskulkao & Glinsukon, 1996). Υψηλή συγκέντρωση ROS μπορεί να είναι επιβλαβής για τον οργανισμό λόγω της μείωσης των αποθεμάτων των βιταμινών με αντιοξειδωτική δράση και του αυξημένου κινδύνου οξειδωτικής καταστροφής (Ji, 1999). Η υπερπαραγωγή των ROS μπορεί επίσης να προκαλέσει οξείδωση των πρωτεϊνών, γεγονός που έχει παρατηρηθεί έπειτα από επίπονη άσκηση, με πιθανή αρνητική επίδραση στην απόδοση και αθλητική επίδοση του αθλητή (Powers et al, 2004). Το γεγονός ότι η οξειδωτική καταστροφή λόγω έντονης προπόνησης δύναται να επιφέρει μυϊκή κόπωση, έχει οδηγήσει πολλούς ερευνητές στη διερεύνηση της δράσης των συμπληρωμάτων που περιέχουν αντιοξειδωτικά στοιχεία, προκειμένου να βρουν αν και πώς αυτά επηρεάζουν τη σωματική απόδοση (Ji, 1999; Clarkson & Thompson, 2000; Powers et al, 2004; Sacheck et al, 2001; Urso & Clarkson, 2003; Wiseman et al, 1996). Μέχρι σήμερα όμως, τα στοιχεία που υπάρχουν αναφορικά με τη σχέση μεταξύ των συμπληρωμάτων που περιέχουν αντιοξειδωτικά και της αθλητικής απόδοσης, είναι περιορισμένα. (Ji, 1999; Clarkson & Thompson, 2000; Powers et al, 2004; Sacheck et al, 2001; Urso & Clarkson, 2003; Wiseman et al, 1996). Το ελαιόλαδο θεωρείται μια πλούσια πηγή

8 59 ο NEWSLETTER αντιοξειδωτικών συστατικών, ιδιαίτερα λόγω της υψηλής του συγκέντρωσης σε φαινόλες, ουσίες με έντονα αντιοξειδωτική ιδιότητα. (Vissers et al, 2004; Vissers et al, 2001a; Vissers et al, 2001b; Visioli & Galli, 2004). Μπορεί επίσης να εμπλουτιστεί περαιτέρω με προσθήκη βιταμίνης E, η οποία χαρακτηρίζεται για την αντιοξειδωτική της δράση (Moschandreas et al, 2002). Μελέτες σε ζώα έχουν δείξει ότι αυξημένες συγκεντρώσεις φαινολών που προέρχονται από το ελαιόλαδο εμποδίζουν την οξείδωση των λιποπρωτεϊνών χαμηλής πυκνότητας (LDL), ένα σοβαρό παράγοντα του οξειδωτικού στρες (Marrugat et al, 2004; Scaccini et al, 1992; Wiseman et al, 1996). Επιπρόσθετα, μελέτες σε ανθρώπους έχουν δείξει ότι οι φαινόλες που προέρχονται από το ελαιόλαδο, καταπολεμούν τις ελεύθερες ρίζες και προλαμβάνουν το σχηματισμό των ROS, εμποδίζουν τη συγκόλληση αιμοπεταλίων, αυξάνουν τη δραστικότητα των μακροφάγων εναντίων των ενδοτοξινών και εμποδίζουν την ανάπτυξη καρκινικών όγκων (Vissers et al, 2004). Θεωρείται πιθανό ότι τα οφέλη των φαινολών διαφαίνονται εντονότερα υπό συνθήκες οξειδωτικού στρες, όπως συμβαίνει κατά την έντονη προπόνηση (Vissers et al, 2004). Μέχρι σήμερα όμως, δεν υπάρχουν έρευνες σχετικά με τη δράση του εμπλουτισμένου με φαινόλες ελαιόλαδου ενάντια στην οξειδωτική καταστροφή που προκαλείται από την έντονη άσκηση. Για το λόγο αυτό, ο σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν να αξιολογήσει τη δράση του εμπλουτισμένου ελαιόλαδου υψηλής συγκέντρωσης σε φαινόλες σε επιλεγμένους δείκτες οξείδωσης, στην ευαισθησία οξείδωσης του πλάσματος και στην αντιοξειδωτική κατάσταση του αθλητή. Σύμφωνα με την αρχική υπόθεση, η κατανάλωση εμπλουτισμένου ελαιόλαδου υψηλής συγκέντρωσης σε φαινόλες, θα βελτιώσει τον αντιοξειδωτικό αμυντικό μηχανισμό του οργανισμού κατά τις περιόδους έντονης προπόνησης, συγκριτικά με την κατανάλωση ελαιόλαδου χαμηλής συγκέντρωσης σε φαινολικές ουσίες. Μεθοδολογία Συμμετέχοντες Δεκαπέντε ποδηλάτες υψηλών επιδόσεων (14 άνδρες και 1 γυναίκα) με μέγιστη πρόσληψη οξυγόνου (VO 2 max): 62.0±6.0 ml. kg - 1. min -1, έλαβαν μέρος στη μελέτη. Η μέση ηλικία των συμμετεχόντων ήταν τα 23.0±6.0 έτη, ο δείκτης μάζας σώματος (BMI) κυμαινόταν στα 22.2±2.2 kg. m -2, και το ποσοστό σωματικού λίπους ήταν 12.4±2.6 %. Όλοι οι αθλητές ήταν μέλη της Ελληνικής Εθνικής Ομάδας Ποδηλασίας. Και οι δεκαπέντε αθλητές έδωσαν γραπτή συγκατάθεση για τη συμμετοχή τους στη συγκεκριμένη μελέτη, πριν από την έναρξή της. Σχεδιασμός της μελέτης Πρόκειται για μια διπλά τυφλή, τυχαιοποιημένη, διασταυρούμενη μελέτη η οποία διεξήχθη στο Ελληνικό Ολυμπιακό Προπονητικό Κέντρο Ποδηλασίας για τους Ολυμπιακούς αγώνες του 2004 της Αθήνα, στην περιοχή των Χανίων (Κρήτη) και στην πόλη της Ρόδου (Ρόδο), στην Ελλάδα. Ο σχεδιασμός της πειραματικής μελέτες ήταν ως εξής: Η πειραματική περίοδος ξεκίνησε με μία περίοδο προετοιμασίας 2 εβδομάδων, όπου οι αθλητές σε κάθε πειραματική ομάδα απείχαν από την πρόσληψη συμπληρωμάτων τα οποία θα μπορούσαν να επηρεάσουν το οξειδωτικό τους προφίλ (π.χ. βιταμίνες, ασπιρίνη, κτλ.). Επίσης, οι αθλητές και των δύο πειραματικών ομάδων ακολούθησαν το ίδιο προπονητικό πρόγραμμα σε διάρκεια, συχνότητα και ένταση έτσι ώστε να ελεγχτεί ο παράγοντας της άσκησης πριν την παρέμβαση. Αμέσως μετά την περίοδο προετοιμασίας και πριν την έναρξη των περιόδων παρεμβάσεων, συλλέχτηκαν δύο δείγματα αίματος όγκου 10 ml το καθένα από τον κάθε αθλητή για να καθοριστούν οι οξειδωτικοί δείκτες. Επίσης, πραγματοποιήθηκαν ανθρωπομετρικές μετρήσεις και μέτρηση σύστασης σώματος. Η πειραματική μελέτη συνεχίστηκε με τις δύο περιόδους παρέμβασης, διάρκεια 3 εβδομάδων η κάθε μία, όπου η μία πειραματική ομάδα ακολούθησε διατροφή υψηλή σε συγκέντρωση σε φαινόλες και η άλλη ομάδα ακολούθησε διατροφή χαμηλή σε συγκέντρωση σε φαινόλες. Κατά τις δύο περιόδους παρέμβασης, χορηγούνταν 30 g ελαιόλαδου με χαμηλή ή υψηλή συγκέντρωση σε φαινόλες (περίπου 2 κουταλιές της σούπας) καθημερινά σε κάθε αθλητή 60 λεπτά πριν την άσκηση. Κατά τη διάρκεια των περιόδων παρέμβασης οι αθλητές συμμετείχαν σε καθημερινή υψηλής εντάσεως προπόνηση. Στο τέλος των περιόδων παρέμβασης και 60 λεπτά πριν την έναρξη της τελευταίας προπόνησης και τη τελευταία χορήγηση 30 γραμ ελαιόλαδου,

9 59 ο NEWSLETTER συλλέχτηκαν δύο δείγματα αίματος όγκου 10 ml το καθένα από τον κάθε αθλητή για να καθοριστούν οι οξειδωτικοί δείκτες στο τέλος της προπονητικής περιόδου. Ανάμεσα στις 2 περιόδους παρέμβασης πραγματοποιήθηκε μία περίοδος «έκπλυσης», διάρκειας 2 εβδομάδων. Η μελέτη εγκρίθηκε από την Επιτροπή Ιατρικής Δεοντολογίας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Κρήτης. Ο σχεδιασμός της μελέτης, παρουσιάζεται στο Σχήμα 1. Ανθρωπομετρικά Στοιχεία Πριν την έναρξη της μελέτης, έγιναν μετρήσεις σχετικά με το ύψος και τη μάζα σώματος των αθλητών. Οι μετρήσεις της σωματικής μάζας καταγράφονταν καθημερινά κατά τη διάρκεια των πειραματικών περιόδων, προκειμένου να εντοπιστούν πιθανές αποκλίσεις κατά τη διάρκεια της μελέτης. Ο υπολογισμός του BMI έχει ορισθεί ως το σωματικό βάρος διαιρούμενο με το τετράγωνο του ύψους (kg. m -2 ). Κατά την έναρξη της μελέτης, μετρήθηκε το ποσοστό του σωματικού λίπους όλων των συμμετεχόντων μέσω της μεθόδου βιοηλεκτρικής αγωγιμότητας (Bodystat 1500 MDD, Bodystat, Isle of Man, UK). Είχε συσταθεί στους αθλητές να μην καταναλώσουν τροφή, καφέ ή θερμιδογόνα υγρά, 3 ώρες πριν από τη μέτρηση, καθώς και να αποφύγουν την έντονη άσκηση για 24 ώρες πριν από τη μέτρηση. Διατροφική Παρέμβαση και Ανάλυση Η διατροφική παρέμβαση αποτελούνταν από δύο περιόδους συμπληρωματικής χορήγησης ελαιόλαδου υψηλής και χαμηλής συγκέντρωσης σε φαινόλες, διάρκειας 3 εβδομάδων η κάθε μια. Το εμπλουτισμένο ελαιόλαδο υψηλής συγκέντρωσης σε φαινόλες περιείχε 30 mg ελαιοευρωπαΐνη ανά 30 ml λαδιού. Αρχικά, διαλύσαμε 1.67 g καθαρής ελαιοευρωπαΐνης σε 7.77 ml νερού. Στη συνέχεια, το διάλυμα αυτό προστέθηκε σε 1 lt ελαιόλαδο μαζί με 300 mg γαλακτοματοποιητή. Ακολούθησε ανάδευση του μίγματος η οποία διήρκησε 1 ώρα. Η συγκέντρωση φαινόλης σε αυτό καθορίστηκε όπως περιγράφεται από τους Montedoro et al (1993). Κατά τις δύο περιόδους παρέμβασης, χορηγούνταν 30 g ελαιόλαδου (περίπου 2 κουταλιές της σούπας) καθημερινά σε κάθε αθλητή 60 λεπτά πριν την άσκηση. Οι αθλητές δεν γνώριζαν το είδος του λαδιού που κατανάλωναν. Τα ποσοστά συγκέντρωσης των διαφόρων φαινολών και στα δύο έλαια ήταν τα ακόλουθα: το εμπλουτισμένο ελαιόλαδο υψηλής συγκέντρωσης σε φαινόλες περιείχε 2 % τυροσόλη, 1 % υδροξυτυροσόλη, 72 % ελαιοευρωπαΐνη- αγλυκόνες, και 25 % λιγκστροσίδη- αγλυκόνες; το ελαιόλαδο χαμηλής συγκέντρωσης σε φαινόλες περιείχε 16, 2, 13, και 69 % από το κάθε είδος φαινόλης αντίστοιχα, όπως το κοινό επιτραπέζιο ελαιόλαδο που χρησιμοποιούμε στην Ελλάδα στο φαγητό. Κατά τη διάρκεια και των δύο παρεμβάσεων, ορίστηκε στους αθλητές δίαιτα υψηλή σε υδατάνθρακες (75 % υδατάνθρακες, 10 % πρωτεΐνες, 15 % λίπος) και ίσης ενέργειας με εκείνη που συνήθως ακολουθούσαν, σύμφωνα με αξιολόγηση που έγινε κατά την περίοδο προετοιμασίας των 2 εβδομάδων πριν την έναρξη της πρώτης παρέμβασης όπου συλλέχθηκαν και αναλύθηκαν 2 εβδομαδιαία ημερολόγια διατροφής με τη χρήση του προγράμματος Food Processor (ESHA Research, USA). Επίσης, συλλογή και ανάλυση της διατροφής των αθλητών πραγματοποιήθηκε και κατά τη διάρκεια των περιόδων παρέμβασης, με τη χρήση και αξιολόγηση 3 εβδομαδιαίων ημερολογίων διατροφής μέσω του προγράμματος Food Processor (ESHA Research, USA). Ζητήθηκε επίσης από τους αθλητές να απέχουν από την πρόσληψη συμπληρωμάτων τα οποία θα μπορούσαν να επηρεάσουν το οξειδωτικό τους προφίλ (π.χ. βιταμίνες, ασπιρίνη, κτλ.).

10 59 ο NEWSLETTER Πρόγραμμα Προπόνησης Το πρόγραμμα προπόνησης περιελάμβανε έντονη άσκηση, κατά τις δύο περιόδους παρέμβασης, διάρκειας 3 εβδομάδων η καθεμία. Πιο συγκεκριμένα, περιελάμβανε μακράς διάρκειας ποδηλασία αντοχής και τουλάχιστον δύο υψηλής έντασης, διαλλειματικές προπονήσεις την εβδομάδα. Κατά την περίοδο «έκπλυσης», διάρκειας 2 εβδομάδων, οι αθλητές μείωσαν τον όγκο της προπόνησης μέσω της μείωσης της συχνότητας και της διάρκειας της ποδηλασίας αντοχής και απέχοντας από τις υψηλής έντασης- διαλλειματικές προπονήσεις. Κατά την περίοδο αυτή, οι συμμετέχοντες είχαν επίσης την επιλογή να επιστρέψουν στο κανονικό τους διαιτολόγιο. Αναλύσεις Αίματος Οι δείκτες οξειδωτικού στρες καθορίστηκαν. Τα δείγματα του αίματος λήφθηκαν στην αρχή και στο τέλος κάθε μιας από τις δύο περιόδους παρέμβασης. Έγινε λήψη δύο δειγμάτων αίματος όγκου 10 ml το καθένα. Το πρώτο δείγμα συλλέχθηκε σε ηρεμία έπειτα από νυχτερινή νηστεία, ενώ το δεύτερο δείγμα συλλέχθηκε αμέσως μετά από υψηλής έντασης άσκηση της οποίας είχε προηγηθεί 60 λεπτά πριν την κατανάλωση 30 g ελαιόλαδου, χαμηλής ή υψηλής περιεκτικότητας σε φαινόλες (Σχήμα 1). Για τη διαδικασία χρησιμοποιήθηκαν στεγνές σύρριγκες. Μισό από το περιεχόμενό τους τοποθετήθηκε σε δοκιμαστικούς σωλήνες που περιείχαν K 3 EDTA, ενώ το υπόλοιπο σε δοκιμαστικούς σωλήνες που δεν περιείχαν αντιπηκτικό. Το αίμα που τοποθετήθηκε στους σωλήνες με K 3 EDTA, φυγοκεντρήθηκε αμέσως. Το πλάσμα διαχωρίστηκε από τα έμορφα στοιχεία του αίματος, τοποθετήθηκε σε σωλήνες και αποθηκεύτηκε στους 80 o C, για μετέπειτα ανάλυση. Με την ίδια μέθοδο, το αίμα που βρισκόταν στους σωλήνες που δεν περιείχαν αντιπηκτικό, διαχωρίστηκε στον ορό και στα έμορφα στοιχεία του. Ο ορός αποθηκεύτηκε επίσης στους 80 o C για μετέπειτα ανάλυση. Η ανάλυση των δειγμάτων του αίματος έγινε με σκοπό τον καθορισμό ουσιών με γνωστή αντιοξειδωτική δράση και οι οποίες συμμετέχουν στον αντιοξειδωτικό αμυντικό μηχανισμό των αθλητών (π.χ. λυκοπένιο, α-καροτένιο, β-καροτένιο, α-τοκοφερόλη, γ- τοκοφερόλη, ρετινόλη, και βιταμίνη C) καθώς επίσης και τον καθορισμό δεικτών οξειδωτικού στρες (π.χ. λανθάνων χρόνος οξείδωσης της LDL και υπεροξείδια του υδρογόνου προερχόμενα από λιπίδια). Η ευπάθεια της LDL στην οξείδωση από χαλκό καθορίστηκε με τον έλεγχο σχηματισμού συζευγμένων διένιων, σύμφωνα με τη μέθοδο των McDowell et al. (1995). Η συγκέντρωση βιταμινών στον ορό του αίματος καθορίστηκε από μια φθορισμομετρική δοκιμασία, σύμφωνα με τη μέθοδο του Vuilleumier (1993). Λιποδιαλυτά αντιοξειδωτικά στοιχεία μετρήθηκαν με τη μέθοδο υγρής χρωματογραφίας υψηλής απόδοσης (HPLC, Waters Instruments, Milfort, USA) σύμφωνα με τους Catignani & Bieri (1983) και Thurnham et al. (1988). Υπεροξείδια του υδρογόνου από λιπίδια, στον ορό του αίματος καθορίστηκαν μέσω της δοκιμασίας οξείδωσης της πορτοκαλί ξυλενόλης (FOX-I) όπως περιγράφεται από τους McEneny et al. (1998). Στατιστική Ανάλυση Αμφίδρομη, επαναλαμβανόμενη μέτρηση ανάλυσης διακύμανσης (ANOVA) εφαρμόστηκε σε όλες τις εξαρτημένες μεταβλητές. Όπου βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές κύριες επιδράσεις εκτελούνταν οι μετα-πειραματικές συγκρίσεις (post-hoc comparisons) του Tukey. Μετατροπή λογαρίθμων και περαιτέρω στατιστική ανάλυση έγινε σε μεταβλητές με στρεβλωμένη διανομή (βιταμίνη C, υπεροξείδιο του υδρογόνου) αλλά δεν βρέθηκαν σημαντικές διαφορές. Για το λόγο αυτό δεν παρουσιάζονται σχετικά δεδομένα. Το κατώφλι σημαντικότητας ορίστηκε στα 0.05, ενώ έγιναν ρυθμίσεις για πολλαπλές συγκρίσεις με τη χρήση της μεθόδου Bonferroni. Η στατιστική ανάλυση έγινε με το πρόγραμμα SPSS για λειτουργικό σύστημα Windows, έκδοση 11 (SPSS Inc., IL). Όλες οι τιμές παρουσιάζονται κατά μέσο όρο SD.

11 59 ο NEWSLETTER Πίνακας 1. Ανάλυση της μέσης διατροφικής πρόσληψης των συμμετεχόντων κατά την έναρξη της έρευνας και τις περιόδους παρέμβασης 0BΕξαρτημένη Μεταβλητή Αρχικά Κατά την Παρέμβαση Συνολική Ενέργεια (kcal) 4166± ±225 Υδατάνθρακες (%) 67.30± ±1.9 Ολικό Λίπος (%) 21.20± ±0.4 Ολική Πρωτεΐνη (%) 11.50± ±1.4 Κορεσμένο λίπος (%) 6.42± ±0.7 Μονοακόρεστο Λίπος (%) 7.31± ±1.4 Πολυακόρεστο λίπος (%) 3.01± ±0.5 Αποτελέσματα Η μέση πρόσληψη θρεπτικών συστατικών πριν και κατά τη διάρκεια των περιόδων παρέμβασης, παρουσιάζονται στον Πίνακα 1. Έπειτα από τις ρυθμίσεις για πολλαπλές συγκρίσεις, δεν υπήρξαν στοιχεία που να έδειχναν διαφορές στην πρόσληψη μάκρο- ή μίκρο-θρεπτικών συστατικών, καθώς και στη συνολική προσλαμβανόμενη ενέργεια κατά τη διάρκεια των περιόδων παρέμβασης. Η μάζα σώματος των αθλητών στην αρχή της μελέτης ήταν 70±6.0 kg και παρέμεινε η ίδια καθ όλη τη διάρκεια των δύο περιόδων παρέμβασης. Πριν από τη συμπληρωματική χορήγηση των φαινολών ελαιόλαδου, δε είχαν βρεθεί σημαντικές διαφορές ως προς τις συγκεντρώσεις των αντιοξειδωτικών ουσιών και τους δείκτες οξειδωτικού στρες των αθλητών. Επίσης, η περίοδος «έκπλυσης» των 2 εβδομάδων αποδείχτηκε επαρκής προκειμένου να αποφευχθούν επιδράσεις από τη μία περίοδο παρέμβασης στην άλλη (Πίνακας 2). Επομένως, δεν υπήρχε λόγος να συμπεριλάβουμε στη στατιστική ανάλυση τις αρχικές, πριν την έναρξη της μελέτης-συγκεντρώσεις αντιοξειδωτικών ουσιών και τους δείκτες οξειδωτικού στρες. Πίνακας 2. Δείκτες οξειδωτικού στρες και ουσίες με αντιοξειδωτική δράση πριν και μετά το τέλος προπονητικού προγράμματος κατά τη διάρκεια του οποίου χορηγήθηκε τις παρεμβάσεις με ελαιόλαδο υψηλής ή χαμηλής περιεκτικότητας σε φαινόλες (n=15) 1BΕξαρτημένη Μεταβλητή Χαμηλής Περιεκτικότητας σε Φαινόλες Υψηλής Περιεκτικότητας σε Φαινόλες Πριν Μετά Πριν Μετά Λανθάνων Χρόνος Οξείδωσης της LDL (λεπτά) Υπεροξείδια του Υδρογόνου από Λίπη (μmol. L -1 ) 65.6 ± ± ± ± ± ± 0.6* 1.00 ± ± 0.3 Βιταμίνη C (μmol. L -1 ) ± ± 30.0** ± ± 22.4** Ρετινόλη (μmol. L -1 ) 1.31 ± ± ± ± 0.3 Λυκοπένιο (μmol. L -1 ) 1.24 ± ± ± ± 0.6

12 59 ο NEWSLETTER β-καροτένιο (μmol. L -1 ) 0.76 ± ± ± ± 0.4 α-καροτένιο (μmol. L -1 ) 0.25 ± ± ± ± 0.2 γ-τοκοφερόλη (μmol. L -1 ) 1.27 ± ± ± ± 0.6 α-τοκοφερόλη (μmol. L -1 ) ± ± ± ± 4.7 * P<0.05 μεταξύ πριν και μετά την παρέμβαση, **P<0.01 μεταξύ πριν και μετά την παρέμβαση Σημαντικές διαφορές βρέθηκαν ως προς τη συγκέντρωση της βιταμίνης C πριν- και μετά τη χορήγηση συμπληρώματος (Πίνακας 2). Πιο συγκεκριμένα, στο τέλος του προπονητικού προγράμματος η βιταμίνη C βρέθηκε σε σημαντικά υψηλότερα επίπεδα έπειτα από τη χορήγηση τόσο του συμπληρώματος ελαιόλαδου χαμηλής περιεκτικότητας σε φαινόλες: (πριν: 27.80±17.2 μmol. L -1 έναντι μετά: 64.13±30.0 μmol. L -1, P=0.001) όσο και μετά τη χορήγηση εμπλουτισμένου ελαιόλαδου υψηλής περιεκτικότητας σε φαινόλες (πριν: 37.81±15.7 μmol. L -1, έναντι μετά: 64.61±22.4 μmol. L -1, P=0.001), χωρίς όμως να σημειωθεί στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των δύο συμπληρωμάτων ελαιόλαδου (Πίνακας 2). Κανένα από τα δύο συμπληρώματα ελαιόλαδου δεν είχε στατιστικά σημαντική επίδραση στη συγκέντρωση των αντιοξειδωτικών ουσιών του αίματος, όπως είναι τα λυκοπένιο, α-καροτένιο και β-καροτένιο, οι α-τοκοφερόλη, γ- τοκοφερόλη και ρετινόλη. Επιπλέον, δε βρέθηκαν στατιστικά σημαντικές μεταβολές ως προς το λανθάνων χρόνο οξείδωσης της LDL για κανένα από τα δύο συμπληρώματα ελαιόλαδου. Παρ όλα αυτά, σημειώθηκε στατιστικά σημαντική αύξηση στις συγκεντρώσεις υπεροξειδίου του υδρογόνου προερχόμενο από τα λίπη όταν χορηγήθηκε ελαιόλαδο χαμηλής περιεκτικότητας σε φαινόλες (πριν: 0.80±0.3 μmol. L -1 έναντι μετά: 1.10±0.6 μmol. L -1, P=0.03), ενώ δε σημειώθηκε σημαντική μεταβολή έπειτα από τη χορήγηση του εμπλουτισμένου ελαιόλαδου υψηλής περιεκτικότητας σε φαινόλες (πριν: 1.00±0.5 μmol. L -1 έναντι μετά: 1.15±0.3 μmol. L -1, P=0.21) (Πίνακας 2). Συζήτηση Στην παρούσα μελέτη προσπαθήσαμε να ερευνήσουμε την επίδραση δυο διαφορετικών συγκεντρώσεων φαινολών του ελαιόλαδου στο οξειδωτικό στρες που προκαλείται από την έντονη άσκηση, καθώς και στην αντιοξειδωτική κατάσταση του οργανισμού αθλητών ποδηλασίας υψηλών επιδόσεων. Η χορήγηση ελαιόλαδου, είτε αυτό εμπεριέχει υψηλή είτε χαμηλή συγκέντρωση φαινόλων, δε φαίνεται να έχει σημαντική επίδραση στο οξειδωτικό στρες το οποίο εμφανίζεται σε υψηλού επιπέδου αθλητές ποδηλασίας λόγω της έντονης άσκησης, παρά επιφέρει μόνο μικρές βελτιώσεις στα επίπεδα υπεροξειδίου του υδρογόνου από την υπεροξείδωση των λιπών καθώς και στο λανθάνων χρόνο οξείδωσης της LDL. Είναι πιθανό ότι η καλή φυσική κατάσταση και η μεσογειακή διατροφή των συμμετεχόντων να έχουν επηρεάσει τα αποτελέσματα της μελέτης. Η συγκεκριμένη έρευνα αποτελεί μία από τις πρώτες απόπειρες για την εξέταση της επίδρασης των φαινολών του ελαιόλαδου στην οξειδωτική καταστροφή που προκαλείται από την επίπονη άσκηση στους ανθρώπους. Στα ζώα, η χορήγηση φαινολών ελαιόλαδου έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της οξειδωτικής καταστροφής, σε καταστάσεις ηρεμίας (Marrugat et al, 2004; Scaccini et al, 1992; Wiseman et al, 1996). Επιπλέον, πρόσφατες μελέτες σε ανθρώπους έχουν δείξει μείωση της οξειδωτικής καταστροφής έπειτα από τη συμπληρωματική χορήγηση φαινολών ελαιόλαδου, σε καταστάσεις ηρεμίας (Vissers et al, 2001a; Vissers et al 2001b; Vissers et al, 2004). Περαιτέρω, δεν υπάρχουν έρευνες που να μελετούν τη δράση του εμπλουτισμένου με φαινόλες ελαιόλαδου στην οξειδωτική καταστροφή που προκαλείται από την έντονη άσκηση. Στην παρούσα μελέτη, όταν χορηγήθηκε το ελαιόλαδο χαμηλής συγκέντρωσης σε φαινόλες, η επίπονη άσκηση προκάλεσε σημαντική (σχεδόν διπλάσια) αύξηση της συγκέντρωσης υπεροξειδίου του υδρογόνου, ενός προϊόντος της υπεροξείδωσης των λιπών το οποίο είναι γνωστό και ως αποτέλεσμα της παραγωγής ελευθέρων ριζών και ROS (Hochstein & Ernster, 1963; Ross & Moldeus, 1991). Τα ευρήματα αυτά συμφωνούν με τη βιβλιογραφία σχετικά με την άσκηση, η οποία

13 59 ο NEWSLETTER αναφέρει την αύξηση της οξειδωτικής καταστροφής έπειτα από έντονη προπόνηση (Clarkson & Thompson, 2000; Powers et al, 2004). Παρ όλα αυτά, δε σημειώθηκε σημαντική αύξηση στα επίπεδα υπεροξειδίου του υδρογόνου από την υπεροξείδωση των λιπών, έπειτα από έντονη προπόνηση και αφού είχε προηγηθεί η κατανάλωση του εμπλουτισμένου ελαιόλαδου υψηλής συγκέντρωσης σε φαινόλες. Ένα τέτοιο εύρημα είναι πιθανόν ένδειξη της προστατευτικής δράσης των φαινολών έναντι της οξειδωτικής καταστροφής που προκαλείται από την έντονη προπόνηση, όταν αυτές βρίσκονται σε υψηλή συγκέντρωση. Ωστόσο, χρειάζεται προσοχή στην ερμηνεία αυτών των αποτελεσμάτων καθώς αυτή είναι η πρώτη έρευνα που μελέτα αυτό το φαινόμενο. Η χορήγηση του εμπλουτισμένου με φαινόλες ελαιόλαδου δεν οδήγησε σε μεταβολή στο λανθάνων χρόνο οξείδωσης της LDL, έναν δείκτη από τον οποίο φαίνεται η ευαισθησία των λιπιδίων του πλάσματος στην οξείδωση. Προηγούμενες έρευνες έχουν δείξει αυξημένη οξείδωση των λιπιδίων στο πλάσμα και αυξημένο λανθάνων χρόνο οξείδωσης της LDL, έπειτα από υψηλής έντασης αερόβια άσκηση, σε υγιή άτομα, ασκούμενα ή μη (Clarkson & Thompson, 2000; Powers et al, 2004). Η αυξημένη ευαισθησία στην οξείδωση των λιπιδίων, αποδίδεται από τη μία στην αύξηση της παραγωγής ROS, γεγονός που οφείλεται στην έντονη άσκηση, και από την άλλη στην αλληλεπίδρασή τους με τα λιπίδια του πλάσματος. (Clarkson & Thompson, 2000). Στην παρούσα μελέτη, το γεγονός ότι δεν βρέθηκαν μεταβολές στο λανθάνων χρόνο της οξείδωσης της LDL, μπορεί να οφείλεται στη συμπληρωματική χορήγηση φαινολών ελαιόλαδου. Τα φαινολικά στοιχεία τα οποία βρίσκονται στο ελαιόλαδο είναι γνωστό ότι παρέχουν προστασία ενάντια στο οξειδωτικό στρες. Αυτό έχουν δείξει μελέτες σε ανθρώπους και ζώα (Marrugat et al, 2004; Scaccini et al, 1992; Wiseman et al, 1996, Vissers et al, 2004). Ο μηχανισμός που είναι υπεύθυνος για αυτή την προστατευτική δράση των φαινολών του ελαιόλαδου δεν είναι ακόμα γνωστός. Ωστόσο, πειραματικές μελέτες έχουν δείξει αναστολή της οξείδωσης της LDL μέσω της αύξησης της μεταγραφής του mrna σε ένζυμα που περιέχουν γλουταθειόνη. Αυτό επιτυγχάνεται με τη χορήγηση βιοφαινολών που προέρχονται από το έξτρα παρθένο ελαιόλαδο (Masella et al 2004). Εφόσον αυτή είναι η πρώτη μελέτη που ερευνά την επίδραση των φαινολών του ελαιόλαδου στην οξείδωση των λιπών σε κορυφαίους αθλητές υψηλών επιδόσεων, απαιτείται περαιτέρω έρευνα προκειμένου να καταλήξουμε σε συγκεκριμένα συμπεράσματα ως προς το ρόλο που παίζουν οι φαινόλες του ελαιόλαδου στο οξειδωτικό στρες που εμφανίζεται στην πληθυσμιακή αυτή ομάδα. Στη βιβλιογραφία δεν φαίνεται να υπάρχουν προς το παρόν μελέτες οι οποίες να έχουν ερευνήσει την επίδραση των φαινολών του ελαιόλαδου στους αντιοξειδωτικούς δείκτες κορυφαίων αθλητών, έπειτα από έντονη προπόνηση. Στην παρούσα μελέτη, η έντονη άσκηση είχε ως αποτέλεσμα μία σημαντική αύξηση (περίπου κατά το διπλάσιο) της βιταμίνης C, ανεξάρτητα από τη χορήγηση εμπλουτισμένου με φαινόλες ελαιόλαδου. Τα ευρήματά μας βρίσκονται σε συμφωνία με προηγούμενες μελέτες οι οποίες είχαν δείξει άμεση αύξηση των επιπέδων της βιταμίνης C στο πλάσμα, έπειτα από μία έντονη προπόνηση (Gleeson et al, 1987; Duthie et al, 1990). Η αύξηση της βιταμίνης C του πλάσματος αποτελεί δείκτη της οξειδωτικής αντίδρασης (Peake, 2003). Σε τέτοιες περιπτώσεις, η βιταμίνη C θεωρείται ότι κινητοποιείται από τις αποθήκες των ιστών και μεταφέρεται στο πλάσμα προκειμένου να αντιμετωπίσει το οξειδωτικό στρες σε κάποιο τμήμα του σώματος (Peake, 2003). Η έλλειψη βελτίωσης των επιπέδων της βιταμίνης C με την χορήγηση του ελαιόλαδου θα μπορούσε να αποδοθεί στην πολύ καλή φυσική κατάσταση των συμμετεχόντων. Μελέτες έχουν δείξει ότι τα καλά προπονημένα άτομα παρουσιάζουν βελτιωμένη αντιοξειδωτική ιδιότητα και κατ επέκταση μειωμένο οξειδωτικό στρες, συγκριτικά με τα μηπροπονημένα (Robertson et al, 1991). Επιπλέον, το γεγονός ότι οι αθλητές μας ακολουθούσαν το μεσογειακό πρότυπο διατροφής, το οποίο χαρακτηρίζεται από υψηλή κατανάλωση ελαιόλαδου και κατ επέκταση φαινολών που περιέχονται σε αυτό, πιθανολογείται ότι έχει συμβάλλει στις ήδη υψηλές συγκεντρώσεις αντιοξειδωτικών στους συμμετέχοντες στη μελέτη. Πρόσφατες μελέτες που ερευνούν την επίδραση της μακρόχρονης κατανάλωσης παρθένου ελαιόλαδου σε ανθρώπους, έχουν αναφέρει οφέλη ως προς την πρόληψη έναρξης της διαδικασίας οξείδωσης, μέσω της αναστολής της οξείδωσης της LDL και της αύξησης των αντιοξειδωτικών δεικτών (Marrugat et al. 2004, Vissers et al, 2004). Επομένως, είναι πιθανό οι αθλητές μας να είχαν βελτιωμένο αντιοξειδωτικό προφίλ από την αρχή, το οποίο δεν επέτρεψε περαιτέρω βελτίωση μέσω των φαινολών.

14 59 ο NEWSLETTER Συμπεράσματα Από τα πρωταρχικά αποτελέσματα της παρούσας έρευνας διαφαίνεται ότι η χορήγηση ελαιόλαδου με χαμηλή ή με υψηλή συγκέντρωση φαινόλων, δεν επιφέρει σημαντική βελτίωση στο οξειδωτικό στρες αθλητών ποδηλασίας υψηλού επιπέδου. Μόνο μικρές βελτιώσεις, κυρίως με την υψηλή συγκέντρωση σε φαινόλες εμπλουτισμένο ελαιόλαδο, παρατηρήθηκαν σε δείκτες οξειδωτικού στρες όπως στα επίπεδα υπεροξειδίου του υδρογόνου από την υπεροξείδωση των λιπών καθώς και στο λανθάνων χρόνο οξείδωσης της LDL, που δεν είναι προς το παρόν αρκετά για να καταλήξουμε σε κάποιο τελικό συμπέρασμα. Είναι επίσης πιθανό, ότι η μεσογειακή διατροφή καθώς και η καλή φυσική κατάσταση των συμμετεχόντων να έχουν επηρεάσει τα αποτελέσματα. Εφόσον αυτή είναι η πρώτη μελέτη που εξετάζει την επίδραση των φαινολών του ελαιόλαδου στο οξειδωτικό στρες που προκαλείται από την άσκηση, και δεν έχει γίνει αρκετή μελέτη ως προς τις αντιοξειδωτικές ιδιότητες των φαινολών του ελαιόλαδου στον ευρύτερο πληθυσμό, πόσο μάλλον στους αθλητές, δεν μπορούν σε αυτό το σημείο να εξαχθούν συγκεκριμένα συμπεράσματα. Απαιτείται μελλοντική έρευνα για να εξετάσουμε το θέμα αυτό καθώς και την επίδραση των φαινολών του ελαιόλαδου σε αθλητές που δεν τρέφονται με το μεσογειακό μοντέλο διατροφής. Βιβλιογραφία 1. Catignani, G.L. & Bieri, J.G. (1983): Simultaneous determination of retinol and alpha-tocopherol in serum or plasma by liquid chromatography. Clinical Chemistry, 29, Clarkson, P.M. & Thompson, H.S. (2000): Antioxidants: what role do they play in physical activity and health? American Journal of Clinical Nutrition, 72, 637S-646S. 3. Duthie, G.G., Robertson, J.D., Maughan, R.J., Morrice, P.C. (1990). Blood antioxidant status and erythrocyte lipid peroxidation following distance running. Archives of Biochemistry and Biophysics, 82, Gleeson, M., Robertson, J.D., Maughan, R.J. (1987). Influence of exercise on ascorbic acid status in man. Clinical Science, 73, Hochstein, P. & Ernster, L. (1963): ADP-activated lipid peroxidation coupled on TPNH oxidase system of microsomes. Biochemical and Biophysical Research Communications, 12, Ji, L. (1999): Antioxidants and oxidative stress in exercise. The Society for Experimental Biology and Medicine, 222, Masella, R., Vari, R., D'Archivio, M., Di Benedetto, R., Matarrese, P., Malo, W., Scazzocchio, B., Giovannini, C. (2004). Extra virgin olive oil biophenols inhibit cell-mediated oxidation of LDL by increasing the mrna transcription of glutathione-related enzymes. Journal of Nutrition, 134, Marrugat, J., Covas, M.I., Schroder, H., Miro-Casas, E., Gimeno, E., Lopez-Sabatar, M.C., De la Torre, R., Farre, M.; SOLOS Investigators (2004): Effects of differing phenolic content in dietary olive oils on lipids and lipid oxidation-a randomized controlled trial. European Journal of Nutrition, 43, McEneny, J., Trimble, E.R., Young, I.S. (1998): A simple method for assessing copper-mediated oxidation of very-lowdensity lipoprotein isolated by rapid ultracentrifugation. Annals of Clinical Biochemistry, 35, McDowell, I.F.W., McEneny, J., Trimble, E.R. (1995) A rapid method for measurement of the susceptibility to oxidation of low-density lipoprotein. Annals of Clinical Biochemistry, 32: Peake, J. (2003): Vitamin C: effects of exercise and requirements with training. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism, 13, Robertson, J.D., Maughan, R.J., Duthie, G.G., Morrice, P.C. (1991): Increased blood antioxidant systems of runners in response to training load. Clinical Science, 80, Ross, D. & Moldeus, P. (1991): Antioxidant defense systems and oxidative stress. In: Vigo-Pelfrey, C., ed. Membrane lipid oxidation. Boca Raton, FL: CRC Press; Sacheck, J.M. & Blumberg, J.B. (2001): Role of Vitamin E and oxidative stress in exercise. Nutrition,. 17, Scaccini, S., Nardini, M., D'Aquino, M., Gentili, V., Di Felice, M. & Tomassi, G. (1992): Effect of dietary oils on lipid peroxidation and on antioxidant parameters of rat plasma and lipoprotein fractions. Journal of Lipid Research, 33, Thurnham, D.I., Smith, E., Flora, P.S. (1988): Concurrent liquid-chromatographic assay of retinol, alpha-tocopherol, beta-carotene, alpha-carotene, lycopene, and betacryptoxanthin in plasma, with tocopherol acetate as internal standard. Clinical Chemistry, 34, Toskulkao, C. & Glinsukon, T. (1996): Endurance exercise and muscle damage: relationship to lipid peroxidation and scavenging enzymes in short and long distance runners. The Japanese Society of Physical Fitness and Sports Medicine, 45, Urso, M.L. & Clarckson, P.M. (2003): Oxidative stress, exercise, and antioxidant supplementation. Toxicology, 15, Visioli, F. & Galli, C. (2004): Olive oil: more than just oleic acid. American Journal of Clinical Nutrition,72, 853.

15 20. Vissers, M.N., Zock, P.L., Katan, M.B. (2004): Bioavailability and antioxidant effects of olive oil phenols in humans: a review. European Journal of Clinical Nutrition, 58, Vissers, M.N., Zock, P.L., Leenen, R., Roodenburg, A.J.C., Van Putte, K.P.A.M. & Katan, M.B. (2001a): Effect of consumption of phenols from olives and extra virgin olive oil on LDL oxidizability in healthy humans. Free Radical Research, 35, Vissers, M.N., Zock, P.L., Wiseman, S.A., Meyboom, S. & Katan, M.B. (2001b): Effect of phenol-rich extra virgin olive oil on markers of oxidation in healthy volunteers. European Journal of Clinical Nutrition, 55, Vuilleumier, J.P.K. (1993): Fluorimetric assay of vitamin C in biological materials using a centrifugal analyser with fluorescence attachment. Journal of Micronutrient Analysis, 5, Wiseman, S.A., Mathot, J.N., De Fouw, N. & Tijburg, L.B. (1996): Dietary non-tocopherol antioxidants present in extra virgin olive oil increase the resistance of low density lipoproteins to oxidation in rabbits. Atherosclerosis, 120, ο NEWSLETTER

16 59 ο NEWSLETTER Νέα Ο οργανισμός Science Technologies (πρώην εταιρεία, Science Fit Science in Health and Fitness) ιδρύθηκε στα τέλη του 1998 με σκοπό να διαμορφώσει μια ιδιαίτερη σχέση επαγγελματικής συνεργασίας -επιστημονική και τεχνική στήριξη- τόσο με τους επαγγελματίες χρήστες όσο και με το καταναλωτικό κοινό της Ελληνικής και Κυπριακής Επικράτειας, στο χώρο της Υγείας, Άσκησης, Διατροφής και Ευεξίας. Ο οργανισμός SCIENCE TECHNOLOGIES ( διαθέτει τρεις μεγάλους τομείς επιχειρηματικής πρακτικής: 1ον) SCIENCE TECHNOLOGIES ( : δραστηριότητες που αφορούν επαγγελματίες χρήστες σε μηχανικό εξοπλισμό ή λογισμικές εφαρμογές, το δίκτυο λιανικής (POS) και τη λιανική. Η Science Technologies έχει πλέον καθιερωθεί, με μια σειρά προϊόντων στις ακόλουθες κατηγορίες: Α) Έλεγχος Σύστασης σώματος, Β) Έλεγχος Βάρους σώματος και Διαιτολογική υποστήριξη, Γ) Άσκηση και Αθλητισμός, Δ) Αξιολόγηση Φυσικής Κατάστασης, Ε) Σωματική και Ψυχική Ευεξία, ΣΤ) Μονάδα Φροντίδας Υγείας Ζ) Διαγνωστικά Συστήματα, και, Η) Λογισμικές Εφαρμογές που υποστηρίζουν τα παραπάνω, όπως και μηχανογράφηση οργανισμών και επαγγελματικών χώρων 2ον) SCIENCEWEB ( διαδικτυακές υπηρεσίες για τους επαγγελματίες και όχι μόνο, στους τομείς άσκησης και διατροφής (διαδικτυακά σεμινάρια, επιστημονική ενημέρωση κ.α.) 3ον) SCIENCEMARKET ( πλατφόρμα ηλεκτρονικού εμπορίου, με πολλά προϊόντα κι αποτελεσματικό επίπεδο εξυπηρέτησης για το καταναλωτικό κοινό.

17 59ο NEWSLETTER Hellas PHARM Απριλίου 2013 ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ: το σήμερα και η επόμενη μέρα» Το Hellas PHARM 2013 πραγματοποιείται σε μια περίοδο που το ελληνικό φαρμακείο βρίσκεται σε σημείο καμπής. Η βαθιά και παρατεταμένη οικονομική κρίση, οι απαιτήσεις της τρόικας και οι νομοθετημένες, ή και οι υπό διαπραγμάτευση, αλλαγές στη φαρμακευτική περίθαλψη, προϊδεάζουν για την επόμενη ημέρα για το ελληνικό φαρμακείο. Στο πλαίσιο αυτό, ο Φαρμακευτικός Σύλλογος Αττικής και ο Φαρμακευτικός Σύλλογος Πειραιά συνδιοργανώνουν το φαρμακευτικό συνέδριο-έκθεση Hellas PHARM 2013, στις 6-7 Απριλίου 2013, στο Helexpo Palace στο Μαρούσι. 22 nd G.R.A.F.T.S International Helath & Fitness Congress 5-7 Απριλίου 2013 Το ετήσιο ραντεβού ενημέρωσης των Επαγγελματιών Health & Fitness σε Ελλάδα και Κύπρο τα τελευταία 22 χρόνια. ΒΕΛΛΙΔΕΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Δείτε το πρόγραμμα εδώ

18 59ο NEWSLETTER 16 ο ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Ε.Γ.Β.Ε Θεσσαλονίκη Απριλίου 2013 Οι προετοιμασίες έχουν ήδη ξεκινήσει για τη διοργάνωση από την Ένωση Γυμναστών Βορείου Ελλάδος του 16ου Διεθνούς Συνεδρίου Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, που θα διεξαχθεί στη Θεσσαλονίκη από 12 έως 14 Απριλίου του Στο πρόγραμμα του συνεδρίου έχουν συμπεριληφθεί ήδη οι στρογγυλές τράπεζες με την παρακάτω θεματολογία. 1) Η Φυσική Αγωγή από την Προσχολική Αγωγή μέχρι την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. 2) «Υγρός Στίβος και Ναυταθλητισμός». 3) Η Αντιμετώπιση του Προβλήματος του Ντόπινγκ σε όλο το Ηλικιακό Φάσμα και σε όλες τις Αθλητικές Δραστηριότητες. 4) Η Άσκηση ως Μέσο Θεραπείας. 5) Η Επίδραση της Κίνησης και της Ακινησίας στη Μηχανική Συμπεριφορά των Διαφόρων Ιστών του Σώματος, ανά Ηλικία. Περισσότερες πληροφορίες στο 2 ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΕΦΑΑ ΑΘΗΝΩΝ Άσκηση & Υγεία Αθήνα Απριλίου 2013 Το Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, διοργανώνει το 2ο Επιστημονικό Συνέδριο με κεντρικό θέμα "Άσκηση και Υγεία". Το φετινό Επιστημονικό Συνέδριο θα διεξαχθεί στις εγκαταστάσεις του Τμήματος και θα διαρκέσει τρεις ημέρες, από την Παρασκευή 19 μέχρι την Κυριακή 21 Απριλίου Στο Συνέδριο θα συμμετάσχουν ως προσκεκλημένοι ομιλητές εξέχουσες επιστημονικές προσωπικότητες από Πανεπιστήμια και Ερευνητικά Κέντρα της χώρας. Θα γίνει παρουσίαση επιστημονικών εργασιών υπό τη μορφή προφορικών και αναρτημένων ανακοινώσεων οι οποίες αντικατοπτρίζουν την ποιότητα του ερευνητικού έργου που παράγεται από το διδακτικό προσωπικό και τους μεταπτυχιακούς και διδακτορικούς φοιτητές του Τμήματος.Περισσότερα στο

19 59ο NEWSLETTER 21o Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής & Αθλητισμού ΤΕΦΑΑ Δ.Π.Θ Κομοτηνή Μαΐου 2013 Το Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού διοργανώνεται για 21η συνεχή χρονιά στην πόλη της Κομοτηνής από το Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Η διαχρονικότητα του Συνεδρίου και η αποτελεσματική οργάνωση και διεξαγωγή του από τους διδάσκοντες και το διοικητικό προσωπικό του Τμήματος απορρέει από τους πολυδιάστατους και δυναμικούς του στόχους: α) την παρουσίαση των νέων επιστημονικών επιτευγμάτων στο χώρο του αθλητισμού, της υγείας, της αποκατάστασης, της διδακτικής της φυσικής αγωγής, της αναψυχής και της οργάνωσης του αθλητισμού, β) τη διάδοση των επιστημονικών μεθόδων και εργασιών που πραγματοποιούνται στο χώρο της άσκησης και αναψυχής, γ) την εκμάθηση τεχνικών και σύγχρονων μεθόδων που σχετίζονται με την αγορά εργασίας, μέσω των εκπαιδευτικών σεμιναρίων, δ) την καταγραφή των νέων ερευνητικών εργασιών μέσω των εκδόσεων που πραγματοποιεί το Συνέδριο. Περισσότερα στο Νέες τεχνολογίες Ο διαιτολόγος, διατροφολόγος αλλά και συγγραφέας Βαγγέλης Ζουμπανέας κάνει πράξη την έμπνευσή του για μια νέα παραδοσιακή συνταγή το κριθαρένιο παξιμάδι Κυθήρων με φυσικό θαλασσινό αλάτι.

20 59ο NEWSLETTER Webinar Scienceweb Ημερομηνία: Ανάλυση πρωτοκόλλου χορήγησης κρεατίνης σε μπασκετμπολίστες για την προετοιμασία και την αγωνιστική περίοδο Webinar Scienceweb Ημερομηνία: Προπόνηση αιώρησης για τα πόδια: progressions για αρχάριους και προχωρημένους