ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ ΤΜΗΜΑ: Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής, Διακόσμησης και Σχεδιασμού Αντικειμένων. Η αποδόμηση. Στην τέχνη και την αρχιτεκτονική.

Transcript

1 ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ ΤΜΗΜΑ: Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής, Διακόσμησης και Σχεδιασμού Αντικειμένων Η αποδόμηση Στην τέχνη και την αρχιτεκτονική Ελένη Λιάτσου 2013

2 Περιεχόμενα Η αποδόμηση σελ.2 Αναζητώντας την αποδόμηση στην ιστορία σελ.3 Η ανατολική φιλοσοφία σελ.12 Αποδόμηση σελ.16 Από την θεωρία στην Αρχιτεκτονική σελ.18 Έκθεση MoMA 1988 σελ.26 Πηγές βιβλιογραφία σελ.27 1

3 Η αποδόμηση Το κίνημα της Αποδόμησης στην Αρχιτεκτονική είναι μια εξέλιξη της μεταμοντέρνας αρχιτεκτονικής, που ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του Αυτό το κίνημα έρχεται ως συνέχεια από τη θεωρία της «Αποδόμησης» στη λογοτεχνία. Είναι και σε κάποιο βαθμό μια μορφή της σημειωτικής ανάλυσης που άρχιζε να απορρίπτει την Σωσσυριανή σημειολογία και ανοίχτηκε στη διαπίστωση της «άπειρης σημείωσης». Μπορούμε να πούμε ότι χωρίζουμε το κίνημα της αποδόμησης σε δύο κόσμους αυτόν της ανατολής και αυτόν της δύσης. Για τον ανατολικό κόσμο (Ιαπωνία) θα δούμε ότι η έννοια της αποδόμησης δεν προήρθε από γλωσσολογικές θεωρίες μήτε από νέες αναζήτησης, αλλά σε κάποιο βαθμό εμπεριέχεται στην ανατολική θεώρηση του Κόσμου και του Ανθρώπου. Η αποδόμηση λοιπόν προϋπήρχε στον αρχαίο ανατολικό κόσμο μέσα από τις θεωρίες της αρμονίας μεταξύ του κενού και ύλης και έτσι εκφράζεται στην ανατολική Αρχιτεκτονική και Τέχνη. Στη Δύση, η προσέγγισή της με την Ανατολή ξεκίνησε ήδη από τα κινήματα των αρχών του ΧΧου αιώνα, κινήματα που προετοίμασαν το έδαφος για της θεωρίες της νέας κόσμο-εικόνας των Derrida, Eisenman και Tschumi. Η αποδόμηση δημιουργήθηκε αρχικά ως γλωσσολογική και σημειωτική ανάλυση από τον Jacques Derrida. Η Αποδόμηση έχει συνδεθεί και με την προσπάθεια να εκθέσει και να υπονομεύσει τις αντιθέσεις, ιεραρχίες και παράδοξα των δυτικών φιλοσοφικών κειμένων. Στη Αρχιτεκτονική τώρα, η αποδόμηση χαρακτηρίζεται από τον κατακερματισμό, το ενδιαφέρον για το χειρισμό και την δομή της επιφάνειας με μη ευθύγραμμα σχήματα που φαίνονται να στρεβλώνουν και να εξαρθρώνουν τα στοιχεία της αρχιτεκτονικής, δηλαδή αποδομούνται. Το τελικό οπτικό αποτέλεσμα των κτηρίων χαρακτηρίζετε ως μη προβλέψιμο ενώ υπάρχει η αίσθηση του ελεγχόμενου χάους. 2

4 Αναζητώντας την αποδόμηση στην ιστορία Θα πρέπει να κάνουμε μια ιστορική ανάδρομη έτσι ώστε να δούμε ότι υπήρξαν πολλές προεργασίες για να φτάσουμε σε αυτό το κίνημα της Αποδόμησης. Ο δυτικός κόσμος φτάνει πλέον να αναζήτα μια νέα ταυτότητα καθώς η ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη δεν του αφήνει περιθώρια να ασχοληθεί πλέον με την αλληγορία και το θεϊκό. Εισερχόμαστε πλέον στην εποχή της μετάνευτώνειας φυσικής όπου όλα αποδεικνύονται. Η θεωρία της σχετικότητας του Albert Einstein, της έννοιας του χώρο-χρονικού συνεχούς και της κυρτότητας άλλαξε τελείως το σκηνικό της διανόησης του δυτικού κόσμου. Η μετάνευτώνειες θεωρίες και απόψεις περί νέας αντίληψης του σύμπαντος έφερε σε σύγκρουση ολόκληρο τον δυτικό κόσμο. Η μέχρι τώρα δυτική διανόηση του ανθρώπου έχοντας περάσει τους περασμένους αιώνες ως ένα ανθρωποκεντρικό θεϊκό ων (αφού ο άνθρωπος είναι εμπνευσμένος από τον θεό), καλείται στον 20 αιώνα να συνειδητοποιήσει πόσο μικρός είναι σε σχέση με το σύμπαν και της δυνάμεις της νέας φυσικής. Η νέες αυτές θεωρίες όμως δεν είναι ξένες όσον αναφορά την ιαπωνική σκέψη καθώς προϋπήρχε στης ανατολικές δοξασίες. Ο ανατολίτης μύστης είναι συμφιλιωμένος με το σύμπαν και το χάος, δεν ξεχωρίζει τον άνθρωπο από το όλον του σύμπαντος. Ο κόσμος είναι ένα πολύπλοκο πλέγμα από στοιχεία, που μέσα σε αυτό είναι και ο Άνθρωπος και λειτουργεί σε αυτό το χαοτικό σύστημα σαν ένα κομμάτι του. Όλα αυτά δεν θα αφήσουν ανεπηρέαστη την τότε φιλοσοφία και τέχνη. Ακόμα και πολιτικά κινήματα υπήρξαν που θα αποστραφούν την θρησκεία ως ένα κομμάτι του παρελθόντος αφού η μηχανή και η λειτουργικότητα θα γίνει το νέο δόγμα. Έτσι βλέπουμε μια αποστροφή προς τον ιστορισμό, και του παρελθόντος όπως είχε. Θα δούμε πρόσωπα της ευρωπαϊκής διανόησης να επιτυγχάνουν μια πρώτη προσέγγιση στην ιαπωνική σκέψη. Για αυτό ήδη το 1892 θα δούμε την δημιουργία της Νέας Τέχνης (Art Nouveau) που θα είναι το πρώτο βήμα για μια νέα, διαφορετική τέχνη και φιλοσοφία. Βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του κινήματος είναι η επιτήδευση της μορφής, κυρίως για στοιχεία που αντλούνται από τη φύση καθώς και η στενή συσχέτιση του με το κίνημα του συμβολισμού. Χαρακτηριστική είναι η διάθεση των καλλιτεχνών να καταργήσουν τις αποστάσεις μεταξύ των διαφορετικών μορφών της τέχνης. Θα δούμε την προσπάθεια του κινήματος να εντάξει όλες της προηγούμενες καλλιτεχνικές τάσεις σε μια νέα μορφή τέχνης η οποία θα γινόταν παγκόσμια. 3

5 Είναι εξίσου σημαντικό να σημειώσουμε ότι υπήρξε μεγάλη επιρροή από την ιαπωνική τέχνη στην αρ νουβό διότι υπήρξε μεγάλο ενδιαφέρον από την Δύση για την φιλοσοφία και την τέχνη της Άπω Ανατολής. στην παγκόσμια έκθεση στο Παρίσι το 1867 υπήρξε ένα τμήμα αφιερωμένο στην ιαπωνική τέχνη το όπιο έγινε διεθνώς γνωστό. Η έκθεση αυτή οφείλετε στο άνοιγμα του εμπορίου μεταξύ Ευρώπης και Ιαπωνίας όπου ανάμεσα στα εμπορεύματα κατέφθασαν και εξαιρετικά ιαπωνικά έργα τέχνης που κατέκλισαν την Ευρώπη. Η αντιμετώπιση των ζωγραφικών θεμάτων από τούς ιάπωνες έκανε μεγάλη εντύπωση στους δυτικούς καλλιτέχνες. Το ενδιαφέρων για την ιαπωνική σκέψη και τέχνη κατέκλισε ολόκληρη την δύση και επηρέασε τους διανοούμενος της εποχής. Η τάση προς την ιαπωνική τέχνη ονομάστηκε Japonisme δηλ. Ιαπωνισμός. Ένα καλό παράδειγμα Ιαπωνικής επιρροής στην αρ νουβό είναι και τα έργα του Aubrey Beardsley. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα οι ιαπωνικές επιρροές εντείνονταν διαρκώς, όπως το μαρτυρά η δημοσίευση του περιοδικού Καλλιτεχνική Ιαπωνία ( ) από τον Σάμουελ Μπίνγκ, καθώς και οι εκθέσεις ιαπωνικής τέχνης που οργανώνονταν από τη Κεντρική Ένωση Διακοσμητικών Τεχνών (1893) και τη Σχολή Καλών Τεχνών (1890). Η ιαπωνική τέχνη προσέφερε στην Αρ Νουβό τη μίμηση των φυσικών μορφών αλλά και την αναζήτηση περίπλοκων διακοσμητικών θεμάτων. Ο Otto Wagner ένας πρόδρομος του μοντερνισμού θα στηρίξει της ιδέες του στις νέες κοινωνικές αλλαγές και στην τεχνολογική εξέλιξη που συνιστούν μια χαρακτηριστική μετάβαση από την τεχνοτροπία του Ιστορισμού στις νέες μορφολογικές αναζητήσεις και απαιτήσεις που διαγράφονται έντονα την περίοδο εκείνη σαν απαίτηση των καιρών. Aubrey Beardsley 4

6 Θα δούμε ακόμα ότι αυτή η νέα διανοητική εξέλιξη στο χώρο της φιλοσοφίας της τέχνης και της αρχιτεκτονικής έφερε και ακρότητες. Από εκεί που ο άνθρωπος αισθάνθηκε μικρός μπροστά στης δυνάμεις της νέας φυσικής και του σύμπαντος έρχεται να κηρύξει τον εαυτό του ανώτερο ον για μια ακόμα φορά, διότι θεώρησε ότι εφόσον κατέχει την γνώση για το σύμπαν άρα εισέρχεται σε μια ανώτερη πολιτισμική στάθμη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Adolf Loos ο όποιος πιστεύει ότι τα διακοσμητικά στοιχεία δεν έχουν πλέον νόημα για τον πολιτισμό της εποχής μας. Ο Loos βλέπει τον άνθρωπο ως ένα ανώτερο ον που δεν χρειάζεται επιπλέον στοιχεία. Το 1908 έγραψε το άρθρο Κόσμημα και Έγκλημα ("Ornament und Verbrechen"). Ένα έργο, πιστεύει ο Loos, που εκφράζει και συμβολικά μια εποχή σαν τη δική του, µια εποχή µε καθαρή σκέψη και ανώτερη πολιτιστική στάθμη πρέπει να αποκηρύξει το κάθε τι περιττό. Και σε αυτό το σημείο ήδη διακρίνουμε της μετάβαση από το παρελθόν στο μέλλον ήδη βλέπουμε την σταδιακή αποδόμηση. Adolf Loos έργα που αποστρέφονται την αρχιτεκτονική του παρελθόντος. Α. Steiner House, Vienna. Β. House for Josephine Baker Έτσι βλέπουμε ότι αρχίζει μια σταδιακή αποδόμηση των καλλιτεχνικών και αρχιτεκτονικών έργων καθώς περνάμε από τον κυβισμό στον εξπρεσιονισμό. Βλέπουμε της μορφές να σπάνε, να αποδομούνται, να κυβοπιούνται και να επαναδημιουργούν ένα νέο νόημα ή ίσως και ένα κρυφό νόημα. Λόγω αυτής της αποδομημένης κατάστασης των έργων πολλοί από τους καλλιτέχνες της τότε εποχής βιώσαν τον διωγμό από την τότε κοινωνία αλλά και από τους ναζί. Οι όποιοι ναζί ως υποστηρικτές της κλασικής τέχνης θεωρούσαν ότι η τέχνη πρέπει να εκθειάζει το ωραίο και όχι να προβάλει διαμελισμένα σώματα ανθρώπων. Ήθελαν μια τέχνη που να προβάλει της αρετές της καλής και κλασσικής μορφής και όχι την επικέντρωση στο νόημα όπως έκαναν οι μοντερνιστές. Χαρακτηριστική είναι η έκθεση < Degenerate Art> το 1937 από 5

7 τους ναζί όπου συνέλεξαν και εξέθεσαν όλα τα έργα των τότε μοντερνιστών καλλιτεχνών και τα πρόβαλαν ως εκφυλισμένη τέχνη προς αποφυγή, η οποία θεωρούσαν ότι παράγεται από τους εβραίους μπολσεβίκους και είναι αντίγερμανική. Οι αρχή του εικοστού αιώνα ήταν περίοδος θεμελιακών αλλαγών στις τέχνες και την διανόηση. Στις οπτικές τέχνες, καινοτομίες όπως ο κυβισμός, ο ντανταϊσμός και ο σουρεαλισμός που βάθυναν το ρήγμα με την παραδοσιακή τέχνη που είχαν ανοίξει προηγουμένως ο συμβολισμός και ο φοβισμός δεν έχαιραν καθολικής εκτίμησης. Η πλειοψηφία του κόσμου δεν ενδιαφερόταν για τη νέα τέχνη, που πολλοί την αποστρέφονταν ως ελιτίστικη, ηθικά ύποπτη, εκφυλιστική και συχνά ακατανόητη. Ο Γκαίμπελς επισκέπτεται την Έκθεση Εκφυλισμένης Τέχνης. Έτσι η πρώτη προσπάθεια των καλλιτεχνών προς μια νέα εποχή της τέχνης και αρχιτεκτονικής ανετράπη για κάποιο διάστημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του Piet Mondrian που δεν κατάφερε να πουλήσει τα έργα του στην Ευρώπη και για αυτό το λόγο ζούσε σε μια κατάσταση αβάσταχτης φτώχιας. Ήταν αναγκασμένος να ζωγραφίζει λουλούδια (πράγμα που δεν άντεχε ο ίδιος) για να μπορέσει να ζήσει. Έτσι λοιπόν οι περισσότεροι καλλιτέχνες εκδιωχθήκαν και βρήκαν μετέπειτα μεγάλη απήχηση στην Αμερική και στην σοβιετική Ρωσία όπου συνέχισαν το έργο τους. Παρόλα αυτά υπήρξε, γύρω στα , σύγχυση μέσα στο κόμμα σχετικά με το ζήτημα του γερμανικού εξπρεσιονισμού. Ο Γκαίμπελς και μερικοί ακόμα πίστευαν ότι τα γεμάτα δύναμη έργα καλλιτεχνών όπως οι Έμιλ Νόλντε, Ερνστ Μπάρλαχ και Έριχ Χέκελ ενσάρκωναν το τευτονικό ιδεώδες κατά τον Γκαίμπελς: "εμείς οι εθνικοσοσιαλιστές δεν είμαστε οπισθοδρομικοί. Είμαστε φορείς ενός νέου μοντερνισμού, όχι μόνο στην πολιτική και τα κοινωνικά ζητήματα, αλλά και στην τέχνη και τα διανοητικά ζητήματα". Βλέπουμε ότι ούτε η τότε ναζιστική Γερμανία μπορούσε να ξεφύγει από αυτή την εξέλιξη του μοντερνισμού. Ως εκφυλισμένα χαρακτηριστήκαν τα κινήματα του 6

8 Ντανταϊσμού Κυβισμού, Εξπρεσιονισμού, Φοβισμού, Ιμπρεσιονισμού, της Νέας αντικειμενικότητας, Σουρεαλισμού, de Stijl, Μπάουχαους. Τα παραπάνω κινήματα ήταν αυτά τα οποία έθεσαν τα θεμέλια για την μετέπειτα εμφάνιση της αποδόμησης ή Μετά-δομισμού. Ένας εξαίρετος πρόδρομος είναι και ο Piet Mondrian αντιπρόσωπος του νεοπλαστικισμού (de Stijl) δεν μπόρεσε να δεχτεί τη συμβατική τέχνη. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ενός δέντρου το οποίο αποδομείται σιγά σιγά από πινάκα σε πινάκα για να φτάσει σε ένα αποτέλεσμα με χρωματιστά τετράγωνα και μαύρες ευθείες. Ο Μοντριάν αν και ζωγράφος στην πραγματικότητα σχεδίαζε τέλειους αρχιτεκτονικούς εσωτερικούς χώρους. Ήταν συμφιλιωμένος και αυτός με της έννοιες της ανατολικής φιλοσοφίας και των σχέσεων κενού ή χάους και φόρμας. Τα έργα του μοιάζουν με πολύπλοκα πλέγματα σε άρτια σχέση μεταξύ τους. Φτάνοντας στην Αμερική βλέπει τους ουρανοξύστες και ακούει τα νέα ακούσματα της τζαζ και τα μεταφράζει στους πίνακες του. Ο ίδιος δεν μπορεί να μείνει στην δισδιάστατη σχεδίαση, αρχίζει να «τραβάει» τους πίνακες του έξω σε μια τρισδιάστατη πραγματικότητα. Σχεδιάζει το atelier του σαν να ζούσε μέσα σε ένα πινάκα του. Βλέπουμε την σταδιακή αποδόμηση στα έργα του Μοντριάν. 7

9 Από το δισδιάστατο στο τρισδιάστατο το studio του Μοντριάν. 8

10 Καλλιτεχνικό alter-ego του Μοντριαν θα μπορούσε να είναι ο Kazimir Malevich ο οποίος πλέον σχεδιάζει βασικά σχήματα σε μια άρτια σχέση μεταξύ τους αλλά και ταυτόχρονα είναι σαν να είναι διασκορπισμένα. Ο Kazimir Malevich είναι ένας καλλιτέχνης προερχόμενος από την ρώσικη avant-garde του κονστρουκτιβισμού και του φουτουρισμού. Σε αυτά τα κινήματα τα οποία προετοίμασαν το έδαφος για την δημιουργία του Bauhaus θα βρούμε ονόματα όπως Vladimir Shukhov, Wassily Kandinsky, Tatlin, Ilya Golosov και άλλων, στα έργα των οποίων διακρίνουμε την αφαίρεση καθώς και την ανάγκη του ανθρώπου να αφήσει πίσω του τις τακτικές του παρελθόντος και να συμβαδίσει πλέον η τέχνη με την βιομηχανική πραγματικότητα. Wassily Kandinsky, "On Shukhov Tower, 1922 Ilya Golosov, Zuev Club, 1926 Suprematism, Museum of Art, Krasnodar,

11 Κοντά στα ιδεώδη της μετά-νευτώνειας φυσικής και της νέας πραγματικότητας που θέλει τον άνθρωπο να συμβαδίζει με την ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας είναι και η σχολή του Μπάουχαους. Θα δούμε τότε τον Λε Κορμπυζιέ να βλέπει το κτίριο σαν μια μηχανή. Ο Λε Κορμπυζιέ θα μυηθεί στα ιαπωνικά ιδεώδη ήδη από το 1955 όπου ζήτησε να σχεδιάσει το εθνικό μουσείο ανατολικής τέχνης στο Τόκιο και αργότερα εμπνέεται από τους Ιάπωνες Μεταβολιστές. Εδώ λοιπόν βλέπουμε μια σταδιακή επιρροή των ανατολικών, κυρίως ιαπωνικών, θεωριών στη δύση. National Museum of Western Art, Tōkyō, built in Le Corbusier The Bauhaus Dessau Βλέπουμε ιστορικά ένα επαναπροσδιορισμό της ευρωπαϊκής τέχνης. Από τέχνη για την υπηρεσία του θείου και της «καλής κοινωνίας» αφού προορίζονταν μόνο για τούς ναούς, τα δημοσιά κτίρια και της βίλες να περνά πλέων στον απλό άνθρωπο δια μέσου της μαζικής παράγωγης χωρίς όμως να έχει τα κλασικά στοιχεία (μορφές) του παρελθόντος. Το κτήριο είναι πλέων ένας φορέας λειτουργιών. Φράσεις όπως <Το σπίτι είναι μια μηχανή για να κατοικείς> του Le Corbusier ή <Η μορφή ακλουθεί την λειτουργία> του Sullivan και το <Less is more> του Mies van der Rohe θα αφήσουν εποχή στην ιστορία 10

12 της μορφολογίας της αρχιτεκτονικής και της τέχνης. Όλα αυτά αναμφίβολα προήρθαν από την εξέλιξη της τεχνολογίας και επηρέασαν σημαντικά την εξέλιξη της τέχνης. Ίσως το πιο κοντινό από τα κινήματα του 20 ου αιώνα στην αποδόμηση να είναι το Dada. Ήταν ένα καλλιτεχνικό κίνημα αισθητικής αναρχίας που αναπτύχθηκε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στις εικαστικές τέχνες καθώς και στη λογοτεχνία (κυρίως στην ποίηση), το θέατρο και την γραφιστική. Βλέπουμε ότι οι ντανταϊστές εμπεριείχαν στην τέχνη τους το γλωσσικό παραλογισμό και το διάσπαρτο νόημα. συγγενείς αρχές θα λέγαμε με αυτές του Jacques Derrida. Ο Ντανταϊσμός χαρακτηρίζεται από εσκεμμένο παραλογισμό και την απόρριψη των κυρίαρχων ιδανικών της τέχνης. Το Ντάντα έχει πολλά κοινά με αυτό που αποκαλούμε σήμερα αποδόμηση. Οι καλλιτέχνες δημιουργούσαν για πρώτη φορά το κολάζ, διάφορα κομμάτια από έργα επανασυντίθενται και δημιουργούν ένα διάσπαρτο νόημα. Το ίδιο συμβαίνει και με τα λεγόμενα happenings των ντανταιστών όπου μουσική και διάσπαρτες λέξεις ενώνονται και δημιουργούν ένα μουσικοχορευτικό νόημα. Μεταξύ άλλων, το κίνημα ήταν και μια διαμαρτυρία ενάντια στη βαρβαρότητα του πολέμου και αυτού του οπίου οι ντανταϊστές πίστευαν ότι ήταν μια καταπιεστική διανοητική αγκύλωση, τόσο στην τέχνη όσο και στην καθημερινότητα. Ο Χανς Ρίχτερ, μέλος του ντανταϊστικού κινήματος γράφει χαρακτηριστικά: "Ακόμα και ο διάσημος εκείνος Ηρόστρατος της αρχαιότητας που έβαλε φωτιά στο ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο μόνο και μόνο για να ξεσηκώσει τους συμπολίτες του ήταν ασφαλώς ένας ντανταϊστής" εδώ βλέπουμε τάσεις προς μια αναρχία και μια εκλογίκευση του χάους από τους ντανταϊστές. Κάναμε λοιπόν μια ιστορική αναδρομή στα κινήματα του 20 ου αιώνα. Είδαμε την προσπάθεια αποστροφής από τον ιστορισμό και το θεϊκό έτσι όπως το ξέραμε από τους προηγούμενος αιώνες. Είδαμε την ένταξη της ιαπωνικής φιλοσοφίας στη δυτική διανόηση. Είδαμε την σταδιακή αποδόμηση της τέχνης σε όλα τα επίπεδα της και τον επαναπροσδιορισμό της στην νέα εποχή. Όλα αυτά ήταν μια επανάσταση για την δυτική διανόηση που δεν μπορούσε ακόμα να δεχτεί την νέα πραγματικότητα. Είδαμε καλλιτέχνες και έργα να διώκονται λόγω των νέων ιδεών που υποστήριζαν. Μετά από αυτές της ιστορικές διαπιστώσεις είναι πολύ δύσκολο να πούμε ότι η ιδέα της αποδόμησης ανήκει αποκλειστικά στον Γάλλο φιλόσοφο Derrida και την εποχή του μεταμοντερνισμού. Εκτός όλων αυτών που αναφέραμε η αποδόμηση προϋπήρχε στην ανατολική φιλοσοφία για αυτό άλλωστε και πόλοι από τους εκπροσώπους των κινημάτων του 20 ανατρέξαν σε αυτή. 11

13 Η ανατολική φιλοσοφία Αυτό που γενικά χαρακτηρίζεται ως ιαπωνική αισθητική πηγάζει από τα ιδεώδη του Ταοϊσμού, που εισάγονται από την αρχαία Κίνα στην ιαπωνική κουλτούρα. Η ιαπωνική κουλτούρα προκύπτει να είναι πολύ διαφορετική τελικά, από τη διαφορά μεταξύ του Noh θεάτρου και του Καμπούκι θεάτρου (ιαπωνικού). Όσον αφορά στο εσωτερικό, και την αισθητική η ιαπωνική χαρακτηρίζεται από την απλότητα και τον μινιμαλισμό σε σχέση με την κινεζική που είναι πιο φλύαρη. Η συγκεκριμένη ιδέα ότι η αληθινή ομορφιά ενός δωματίου ενάγεται στον κενό χώρο μεταξύ της οροφής και των τοίχων προήλθε από Laozi, ένας φιλόσοφος και ο ιδρυτής του Ταοϊσμού, που κατοχύρωσε την «αισθητική ιδέα του κενού» πιστεύει ότι η διάθεση θα πρέπει να συλλαμβάνεται στη φαντασία και όχι σε τόσο μεγάλο βαθμό από το τι υπάρχει γύρω μας. Το ιαπωνικό σχέδιο βασίζεται σε μεγάλο βαθμό από την δεξιοτεχνία, την ομορφιά, την επεξεργασία, και την λεπτότητα. Ο σχεδιασμός των εσωτερικών χώρων είναι πολύ απλός, αλλά γίνεται με προσοχή στη λεπτομέρεια και την πολυπλοκότητα. Αυτή η αίσθηση της πολυπλοκότητας και της ταυτόχρονης απλότητας στα ιαπωνικά σχέδια εξακολουθεί να αποτιμάται στη σύγχρονη Ιαπωνία, όπως ήταν και στην παραδοσιακή Ιαπωνία. Οι εσωτερικοί χώροι είναι πολύ απλοί, αναδεικνύοντας την μινιμαλιστική και την φυσική διακόσμηση. Οι Παραδοσιακοί ιαπωνικοί εσωτερικοί χώροι καθώς και οι μοντέρνοι κυρίως ενσωματώνουν φυσικά υλικά, όπως το εκλεκτό ξύλο, μπαμπού, μετάξι, το ρύζι ψάθες, χαρτί και πάνελ Shoji. Παραδείγματα ιαπωνικής εσωτερικής αρχιτεκτονικής. 12

14 Η ιαπωνική αισθητική αναπτύχθηκε περαιτέρω με τον «εορτασμό» της ατέλειας και της ανεπάρκειας, χαρακτηριστικά που προκύπτουν από τη φυσική διαδικασία της γήρανσης ή του σκούρου φαινομένου όπως το αποκαλούν. Το Σίντο, η εγχώρια θρησκευτική παράδοση της Ιαπωνίας, παρέχει τη βάση για την εκτίμηση αυτών των ιδιοτήτων, κρατώντας μια φιλοσοφία εκτίμησης της ζωής και του κόσμου. Έτσι λοιπόν καταλαβαίνουμε ότι οι ιάπωνες δε προέκυψαν κάποια στιγμή «μοντέρνοι» και παρόλο της επιρροές της δύσης στην Ιαπωνία. Οι ιάπωνες ανέκαθεν ήταν συμφιλιωμένοι με τα ιδεώδη του μινιμαλισμού όλα αυτά προϋπήρχαν στην κουλτούρα τους η όπια έρχεται να συνεχίσει την πορεία της. Μετά τον πόλεμο κάνει την εμφάνιση του το κίνημα των Μεταβολιστών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950, μια μικρή ομάδα νεαρών Ιαπώνων αρχιτεκτόνων και σχεδιαστών ένωσαν τις δυνάμεις τους κάτω από τον τίτλο «Μεταβολισμός». Το όραμά τους για τις πόλεις του μέλλοντος που κατοικούνται από μια κοινωνική μάζα, η ιδέα χαρακτηρίστηκε από μεγάλης κλίμακας ευέλικτων και επεκτάσιμων δομών που προκάλεσαν τις διαδικασίες μιας οργανικής ανάπτυξης. Κατά την άποψή τους, οι παραδοσιακοί θεσμοί της σταθερής μορφής και λειτουργίας είναι πλέων απαρχαιωμένοι. Ο Μεταβολισμός προέκυψε μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο στην Ιαπωνία. ένα μεγάλο μέρος του έργου του κινήματος έχει να κάνει με την κατασκευή κατοικιών. Μετά τη διάλυση των CIAM το 1958, οι ιδέες του Team X είχαν επηρεάσει τους νέους αρχιτέκτονες σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένων των νέων Ιαπώνων αρχιτεκτόνων. Η παγκοσμία διάσκεψη του Design του 1960 διεξήχθη στην Ιαπωνία περιελάμβανε αυτούς τους νέους αρχιτέκτονες, οι οποίοι ασχοληθήκαν με τον σχεδιασμό υπό την καθοδήγηση των Kenzo Tange, των αρχιτέκτονων Takashi Asada, Kisho Kurokawa, Kiyonori Kikutake, και του συγγραφέα Noboru Kawazoe όπου συχνά συναντιούνταν και συζητούσαν για την κατεύθυνση της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας. Κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης World Design οι μεταβολίστες παρουσίασαν το μεταβολιστικό μανιφέστο ένα δίγλωσσο φυλλάδιο που ονομάζεται <Μεταβολισμός 1960>. Σε αυτό υπήρχαν οι προτάσεις για μια νέα πολεοδομία. Συντελεστές αυτής της εργασίας ήταν Noboru Kawazoe, Kiyonori Kikutake, Fumihiko Maki, Masato Otaka, Kisho Kurokawa, και Kiyoshi Awazu. Οι ιδέες του μεταβολισμού όπως υλοποιούνται στη σύγχρονη κουλτούρα είναι φιλοσοφικές, καθώς και αρχιτεκτονικές, και φαινομενικά βασίζονται στης βουδιστικές έννοιες της προσωρινότητας και της αλλαγής. 13

15 Η δουλειά της ομάδας των μεταβολιστών συχνά αποκαλείται τεχνοκρατική και τα σχέδιά τους που περιγράφονται ως avant-garde με ένα ρητορικό χαρακτήρα. Το έργο των μεταβολιστών έχει συχνά συγκριθεί με τα αδόμητα σχέδια της Archigram. Τα σχέδια τους βασιστήκαν σε μεγάλο βαθμό στην ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας και συχνά χαρακτηρίζονται ως υποδομημένες μέγα-δομές. Διάσημα έργα είναι η <πλωτή πόλη> (Unabara project), Kiyonori Kikutake's Marine City, Tower City, Ocean City, Wall City, Kisho Kurokawa's Agricultural City and Helix City. Το πιο διάσημο παράδειγμα της κατασκευής του μεταβολισμού είναι του Nakagin Kurokawa ο Πύργος κάψουλα (1972). Διάσημα έργα ιαπώνων μεταβολιστών Living in a capsule (Akira Shibuya 1966, Youji Watanabe 1967, Kisho Kurokawa ) Mega city planning for Tokyo (Kenzo Tange 1960) Σχέσεις με την δυτική αρχιτεκτονική Habitat 67 Montréal (Moshe Safdie 1967) Redevelopment Plan for the Modern Center of Montréal (1960s). Funnel city 'Intrapolis' (Walter Jonas 1960) Space city (Yona Friedman ) Overbuilding the city of Ragnitz (Günther Domenig ) Swimming Hotel Kairo (Justus Dahinden 1972) Akro-Polis leisure city (Justus Dahinden 1974) Leisure city Kiryat Ono near Tel Aviv (Justus Dahinden 1984) Ασιατικό περιβάλλων Golden Mile Complex, Singapore (Gan Eng Oon, William S.W. Lim and Tay Kheng Soon 1973) 14

16 Στο μεταβολιστικό έργο του Nakagin Kurokawa ο Πύργος κάψουλα, μπορούμε να δούμε «απόδόμηση» ; Τα στοιχεία του έργου φαντάζουν να κινούνται και να αφαιρούν το ένα το άλλο. Βλέπουμε την αρμονία μεταξύ κενού και φόρμας 15

17 Είναι πλέον σαφές βάσει των παραπάνω στοιχείων ότι η αποδόμηση δεν ανακαλύφθηκε ξαφνικά από τον φιλόσοφο Jacques Derrida αλλά προϋπήρχε ήδη αφού από της αρχές το 20 ου αιώνα έως και την μεταπολεμική περίοδο. Η αρχιτεκτονική και οι τέχνες της τότε περιόδου συμβάδισαν με την προηγμένη επιστήμη και την αλήθεια περί κόσμου. Η τότε αρχιτεκτονική πάσχιζε να βρει τον κοινό τρόπο ζωής των λαών, ένα κοινό στοιχείο των διαφορετικών λαών στο πώς να συνυπάρχουν στο χώρο, τον χρόνο, στον κόσμο και στην ιστορία, να τους φέρει δηλαδή σε ένα κοινό διάλογο. Η ανατολική φιλοσοφία όπως αναφέραμε παραπάνω ήρθε να βοηθήσει στην επιτήδευση του στόχου αυτού αφού είχε ήδη συμφιλιωθεί από αρχαιοτάτων χρόνων και ανέπτυξε μετέπειτα τον «εορτασμό» της ατέλειας, της ανεπάρκειας και της συμφιλίωσης με το κενό. Ο φιλόσοφος Jacques Derrida έρχεται μετά να καθιερώσει τον όρο αποδόμηση αφού εργάστηκε και ανέπτυξε ολοκληρωμένα πια τον όρο αποδόμηση στα φιλοσοφικά του έργα. Η αποδόμηση μετά έρχεται να εφαρμοστεί στην αρχιτεκτονική και να μεταφραστεί ως μετά-δομισμός ή μετάστρουκτουραλισμός, τα οποία ακλουθήσανε ευλαβικά μεγάλοι αρχιτέκτονες της εποχής μας. Αποδόμηση Ο Derrida ονομάζει την προσέγγιση του "αποδόμησης". Η αποδόμηση είναι όρος της φιλοσοφίας, της λογοτεχνικής κριτικής, και των κοινωνικών επιστημών, που ήρθε στη δημοσιότητα μέσω της χρήσης του από το φιλόσοφο Derrida κατά τη δεκαετία του '60. Με τον όρο "αποδόμηση" εννοείται η λεπτομερής ανάγνωση κειμένων με στόχο την υπόδειξη ότι κάθε δεδομένο κείμενο, αντί να είναι ένα ενιαίο όλο, έχει αδιάλλακτα αντιφατικά νοήματα. Όπως ο J. Hillis Miller, διαπρεπής Αμερικανός που εξάσκησε την αποδόμηση, έχει εξηγήσει σε ένα δοκίμιό του, "αποδόμηση δεν είναι το να αποσυναρμολογήσεις τη δομή ενός κειμένου, αλλά μία υπόδειξη ότι το ίδιο το κείμενο έχει αποσυναρμολογήσει τον εαυτό του. Αυτό που φαίνεται ως η συμπαγής του βάση δεν είναι βράχος, αλλά αέρας". Η αποδόμηση ορίζει το κείμενο ως κάτι, το νόημα του οποίου γνωρίζεται μόνο μέσω διαφοράς. Η γλώσσα είναι αυθαίρετη οι αξιώσεις και προθέσεις ενός κειμένου για αλήθεια υπονομεύονται από τις ίδιες του τις αντιφάσεις το νόημα είναι εντέλει ακαθόριστο. Ο σκοπός της αποδόμησης είναι ότι επιτρέπει να δει κανείς μέσα από την υποτιθέμενη σταθερότητα του νοήματος ενός κειμένου το νόημα του κειμένου δεν είναι πεπερασμένο στενή προσοχή στο παιχνίδι της γλώσσας αποφέρει τέρψη. Ο Derrida ανάπτυξε τον όρο "αποδόμηση" για να συνδεθεί με 16

18 τη Φαινομενολογία, τη δομική γλωσσολογία, την πολιτική, την αισθητική, το φεμινισμό και τη λογοτεχνία της δεκαετίας του '60, και η χρησιμότητα του όρου έχει έκτοτε διευρυνθεί. Ο αποδομισμός, επίσης, συνδέεται με την κριτική παράδοση της ερμηνευτικής επιστήμης αφού μεταχειρίζεται την ερμηνεία κειμένων και της έμφυτης κριτικής καθώς υποδεικνύει αντιφάσεις που ήδη λειτουργούν μέσα στο κείμενο. Ο Derrida χρησιμοποιεί πρώτη φορά τον όρο "αποδόμηση" στο βιβλίο του Περί γραμματολογίας το 1967 για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο η ερμηνεία της γλώσσας γενικά σαν "γραφή" καθιστά μια άμεσα σημαντική θεωρία αδύνατη. Ο Derrida δηλώνει ότι την πρώτη φορά που χρησιμοποίησε τον όρο "αποδόμηση" θέλησε να μεταφράσει και να προσαρμόσει στους δικούς του στόχους τον χαϊντεγκεριανό όρο Destruktion ή Αbbau. Η φιλοσοφία του Χάιντεγκερ αναπτύχθηκε σε σχέση πάντα με του Χούσερλ, και η χρήση του όρου "αποδόμηση" από τον Derrida συνδέεται στενά με την ίδια την οικειοποίηση από τον Derrida της αντίληψης, από το Χούσερλ, προβλημάτων σχετικών με τη στρουκτουραλιστική περιγραφή. Η στρατηγική του Derrida εμπεριέχει μια διχάζουσα κατάσταση σκέψης σχεδόν για όλα τα θέματα.... όλες οι εννοιολογικές αντιθέσεις της μεταφυσικής (σημαίνοντος / σημαινόμενου, κατανοητού / νοητού, γραφή / ομιλία, παθητικότητα / δραστηριότητα κλπ.) Στο βαθμό που αυτά τελικώς μαρτυρούν την παρουσία του παρουσιαζόμενου. (για παράδειγμα, με τη μορφή της ταυτότητας του υποκειμένου που είναι παρών για όλες τις δραστηριότητές του, παρουσιάζεται κάτω από κάθε ατύχημα ή συμβάν ή αυτοπαρουσιάζεται στην ζωντανή του ομιλία. Παρουσιάζει την διακήρυξη του, υπό την παρουσία αντικειμένων και πράξεων της γλώσσας του κλπ.) Από: Become non-pertinent (Positions p 28-30). Jacques Derrida 17

19 Από την θεωρία στην Αρχιτεκτονική Έχοντας αναλύσει το χρονικό της διεργασίας που χρειάστηκε για να φτάσουμε στην καθιέρωση του όρου αποδόμηση από τον Derrida, ερχόμαστε πλέον να δούμε την εφαρμογή της φιλοσοφίας αυτής στην αρχιτεκτονική με τον όρο Μετά-δομισμός ή μετά-στρουκτουραλισμός. Μερικοί αποδομηστές αρχιτέκτονες έχουν επηρεαστεί από τον Γάλλο φιλόσοφο Derrida. Ο Eisenman ήταν φίλος του Derrida, αλλά ακόμα κι έτσι η προσέγγισή του στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό αναπτύχθηκε πολύ πριν γίνει αποδομιστής. Για αυτόν αποδόμηση θα πρέπει να θεωρείται η επέκταση του ενδιαφέροντος του για ριζικό φορμαλισμό. Κάποιοι άλλοι αποδομιστές είχαν επηρεαστεί από τους φορμαλιστικούς πειραματισμούς τους από τις γεωμετρικές ανισορροπίες του ρωσικού κονστρουκτιβισμού. Υπάρχουν διάφορες αναφορές για την αποδόμηση στα κινήματα του 20 ου αιώνα: του μοντερνισμού / μεταμοντερνισμού, του εξπρεσιονισμού, του κυβισμού, του μινιμαλισμού και της σύγχρονης τέχνης. Η αποδόμηση προσπαθεί να ξεφύγει από τα ασφυκτικά δήθεν και τους «κανόνες» του μοντερνισμού, όπως η "μορφή ακολουθεί τη λειτουργία», «καθαρότητα της μορφής," και "αλήθεια για τα υλικά" αν και αυτά αποτελέσαν την αρχή για μια στροφή προς μια νέα αρχιτεκτονική. Ο κύριος δίαυλος από την φιλοσοφία της αποδόμησης στην αρχιτεκτονική θεωρία ήταν διάμεσου της επιρροής του φιλοσόφου Derrida στον Peter Eisenman. Ο Eisenman συνέταξε κάποιες φιλοσοφικές βάσεις από το λογοτεχνικό κίνημα Αποδόμηση, και συνεργάστηκε άμεσα με τον Ντεριντά σε έργα περιλαμβανόμενου και του διαγωνισμού για το Parc de la Villette. Τόσο ο Derrida και ο Eisenman, καθώς και ο Daniel Libeskind ήταν που ασχολούντο με την «μεταφυσική της παρουσίας», και αυτό είναι το κύριο θέμα της φιλοσοφίας των αποδομιστών για την αρχιτεκτονική. Η προϋπόθεση είναι ότι η αρχιτεκτονική είναι μια γλώσσα ικανή να επικοινωνεί μέσω νοημάτων και να λαμβάνει περεταίρω επεξεργασία με της μεθόδους της γλωσσικής φιλοσοφίας. Η διαλεκτική της παρουσίας και της απουσίας ή του στερεού και το κενού λαμβάνει χώρα σε πολλά από τα έργα του Eisenman, τόσο δομημένη αλλά κα τόσο αδόμητη. Τόσο ο Derrida αλλά και ο Eisenman πιστεύουν ότι ο τόπος ή ο τόπος του παρουσιαζόμενου είναι αρχιτεκτονική, και η ίδια η διαλεκτική της παρουσίας και της απουσίας βρίσκεται στην δόμηση και στην αποδόμηση. 18

20 Σύμφωνα με τον Derrida, οι αναγνώσεις των κειμένων πραγματοποιούνται καλύτερα, όταν ασχολούνται με της κλασικές αφηγηματικές δομές. Κάθε αρχιτεκτονική αποδόμηση απαιτεί την ύπαρξη μιας συγκεκριμένης αρχετυπικής δομής. Ο σχεδιασμός της κατοικίας του Frank Gehry στην Σάντα Μόνικα έχει αποκαλεστεί ως ένα πρωτότυπο αποδομημένο κτίριο. Αφετηρία του ήταν ένα πρωτότυπο προαστιακό σπίτι στο όπιο ενσωματώνονται τυπικά σύνολα κοινωνικών νοημάτων. Κατοικία του Frank Gehry στην Σάντα Μόνικα 19

21 Επιπλέον έννοιες του Derrida για τη μεταφυσική της παρουσίας και για τον μετά-δομισμό, καθώς και οι έννοιες του ίχνους και της διαγραφής ενσωματώνονται στη φιλοσοφία του για την γραφή. Όλα αυτά βρήκαν τον τρόπο να τα ενσωματώσουν σε μνημεία. Ο Daniel Libeskind οραματίστηκε πολλά από τα πρώιμα έργα του, ως μια μορφή γραφής ή διαλόγου και συχνά εργάζεται πάνω σε μια μορφή ποίησης από σκυρόδεμα. Δημιούργησε αρχιτεκτονικά γλυπτά παρμένα από βιβλία και δοκίμια και συχνά κάλυπτε τα αρχιτεκτονικά μοντέλα του με γραπτά και έτσι τα αρχιτεκτονήματα του παρέπεμπαν σε ένα είδος γραφής και αφήγησης. Οι έννοιες του ίχνους και της διαγραφής πάρθηκαν από τα δοκίμια του Libeskind καθώς και από το έργο του για το Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου. Το μουσείο έχει σχεδιαστεί ως μια ανίχνευση της διαγραφής του Ολοκαυτώματος που προορίζεται για να κάνει ποιο ευανάγνωστο στον επισκέπτη το αίσθημα του πόνου και της οδύνης. Τα μνημεία, όπως οι βιετναμέζοι βετεράνοι της Maya Lin και το μνημείο του Peter Eisenman για τους δολοφονημένους εβραίους της Ευρώπης αντανακλούν επίσης το ίχνος και τη διαγραφή. το Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου Daniel Libeskind 20

22 Καταλαβαίνουμε λοιπόν πώς αντιμετωπίζουν πλέον οι αρχιτέκτονες την αρχιτεκτονική σχεδίαση, την βλέπουν ως ένα μέσο επικοινωνίας και ως μια μέθοδο αφήγησης συμβάντων και καταστάσεων. Είναι σαν να οδηγούν τον χρήστη του χώρου σε μια τρισδιάστατη πλέον ψυχοσωματική εμπειρία όπου η αφήγηση δεν είναι τυπωμένη πάνω στο χαρτί αλλά πλάθεται με το σκυρόδεμα. Έτσι λοιπόν μετά της θεωρίες του Derrida για την αποδόμηση θα θεωρήσουμε κύριους εκπροσώπους του κινήματος της αποδόμησης στην αρχιτεκτονική τους Eisenman και Tscumi. Ο Eisenman αν και φίλος με τον Derrida έχει εκδηλώσει αρκετές διαφορές στον τρόπο που αυτός προσεγγίζει την αποδόμηση. Ο Eisenman αντιτίθεται των απόψεων ότι ένα νόημα μπορεί να υπάρχει στο εσωτερικό μιας φόρμας, μάλιστα πιστεύει ότι ένα αντικείμενο πρέπει να μην έχει καμία ιστορία μήτε παρελθόν μήτε μέλλον. Θέλει το αντικείμενο αυτό να είναι στο μεταίχμιο μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Η αποδόμηση (decomposition) για των Eisenman διατηρεί μια μνήμη του παρελθόντος αλλά και ένα μέλλον που βρίσκεται μέσα στο παρόν. Θα λέγαμε ότι οι δομές του μοιάζουν σαν να έχουν παγώσει ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον. Τα αντικείμενα έχουν μια επικείμενη σταθερότητα. Τα αντικείμενα λαμβάνουν την ταυτότητα τους από τους εξωτερικούς παράγοντες και συνεχίζουν την αποδόμηση. Ο Eisenman εκθέτει μια αρχιτεκτονική διαδικασία που είναι μια κριτική του εαυτού του, ένα αντικείμενο που εκφράζει τόσο την παρουσία και την απουσία του. Η Αποσύνθεση (Decomposition) του Eisenman προχωρεί περισσότερο στο ότι προτείνει σε μια ριζικά μεταβαλλόμενη διαδικασία να παρθεί είτε από τον μοντερνισμό είτε από τον κλασικισμό. Η Αποσύνθεση προϋποθέτει η προέλευσή να τελειώνει και η αυτούσια διαδικασία να είναι φευγαλέα και πολύπλοκη παρά σταθερή, απλή ή καθαρή, κλασική ή νατουραλιστική... Προτείνοντας μια διαδικασία η οποία στη βάση της είναι το αρνητικό της κλασικής σύνθεσης, η διαδικασία αποκαλύπτει (ή αποδομεί) σχέσεις που ενυπάρχουν σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο και στη δομή του, η οποία ήταν προηγουμένως αποκρυβόταν από την κλασική ευαισθησία. Αντί να εργαστεί από ένα πρωτότυπο είδος προς ένα προβλέψιμο τέλος, αποσυνθέτει ξεκινώντας με μια ευρηματική προσέγγιση του τέλους, ένα τέλος ή άκρο που είναι εγγενές μέσα στο νέο αντικείμενο / διεργασία. Το αποτέλεσμα είναι ένα διαφορετικό είδος αντικειμένου, στο οποίο εμπεριέχεται ένα ανύπαρκτο μέλλον, σε αντίθεση με ένα μη αναστρέψιμο παρελθόν. 21