ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΔΡΑΜΕΣΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

Transcript

1 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΜΙΧ. ΜΠΕΛΛΟΥ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΔΡΑΜΕΣΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ «Πήγαινε στη χωριάτικη και τη λαϊκή ζωή, στα δημοτικά τραγούδια και στη δημοτική τέχνη, για να βρεις τη γλώσσα σου και την ψυχή σου και μ αυτά τα εφόδια, αν έχεις ορμή μέσα σου και φύσημα, θα πλάσεις ό,τι θέλεις». ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006 i

2 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΙΧ. ΜΠΕΛΛΟΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΔΡΑΜΕΣΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ Eκδόσεις: Copy City digital Κίτρους Επισκόπου 7 Θεσσαλονίκη Τηλ.: ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦΥΛΟΥ: Ξομπλιαστό υφαντό προσκέφαλο (κειμήλιο από της μάνας μου την προίκα) ii

3 Μικρό κεράκι στην ιερή μνήμη των γονέων μου iii

4 iv

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ. 1 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΥΛΙΚΟΣ ΒΙΟΣ. 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΚΑΤΟΙΚΙΑ 7 Το αγροτικό σπίτι. 7 Το χτίσιμο του σπιτιού.. 10 Προετοιμασίες. 10 Ηπειρώτες μαστόροι 11 Το χτίσιμο.. 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΣΚΕΥΗ-ΕΠΙΠΛΑ-ΕΡΓΑΛΕΙΑ 16 Οικιακά.. 16 Είδη εστιάσεως.. 16 Είδη τζακιού.. 20 Είδη φούρνου. 21 Έπιπλα Ποιμενικά. 26 Είδη στάνης 26 Ποιμενική ζωή Γεωργικά 35 Για το όργωμα και τη σπορά.. 35 Για το θέρισμα και το αλώνισμα 37 Τεχνικά.. 38 Για τους χτίστες (μαστόρους) 39 Για τους σιδεράδες 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΕΝΔΥΜΑΣΙΑ 42 Ύφανση.. 42 Προπαρασκευαστικές εργασίες.. 42 Ο αργαλειός. 44 Οι φορεσιές. 49 Οι ραφτάδες. 49 Η αντρική φορεσιά.. 50 Η γυναικεία φορεσιά Η νυφική φορεσιά v

6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ-ΕΠΩΝΥΜΑ 58 Τοπωνύμια.. 59 Ιστορικές τοποθεσίες Τοποθεσίες εκκλησιών 60 Τοποθεσίες με ξενόγλωσσες ονομασίες. 62 Βρύσες και πηγές. 64 Τοποθεσίες με ονομασίες φυτών. 66 Επώνυμα. 68 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΒΙΟΣ 71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η ΓΕΝΝΗΣΗ (ΓΕΝΝΗΤΟΥΡΙΑ) 73 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΤΑ ΒΑΦΤΙΣΙΑ 79 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Ο ΓΑΜΟΣ 82 Το προξενιό (συνοικέσιο). 82 Ο αρραβώνας 83 Ο θεσμός της προίκας 84 Προετοιμασίες.. 86 Ο γάμος. 88 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ 96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ 102 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ Η ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ 109 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α ΟΙ ΜΗΝΕΣ: ΗΘΗ ΚΑΙ ΕΘΙΜΑ-ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ-ΑΣΧΟΛΙΕΣ 119 Γενάρης Φλεβάρης 124 Μάρτης 128 Απρίλης Μάης 134 Ιούνης. 137 Ιούλης. 140 Αύγουστος. 143 Σεπτέμβρης. 146 Οχτώβρης Νοέμβρης 151 Δεκέμβρης vi

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ-ΜΑΝΤΙΚΗ 156 Στο ανθρώπινο σώμα 156 Στα ζώα 158 Στα αντικείμενα Στα ουράνια σώματα (Λαϊκή Μετεωρολογία) 160 Στις ημέρες (Τρίτη Παρασκευή και ο αριθμός 13). 161 Στα όνειρα Στο γάμο. 163 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ΜΑΓΕΙΑ 165 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ ΛΑΪΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ 168 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ΠΑΡΟΙΜΙΕΣ 174 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ 185 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ ΛΑΪΚΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ 199 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ 206 Τραγούδια της αγάπης 206 Ιστορικά τραγούδια 209 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΤΙΚΗ vii

8

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ι εροί και άρρηκτοι είναι οι δεσμοί του ανθρώπου με τον τόπο που γεννήθηκε. Για μας ο τόπος που έχει ιδιαίτερη αξία, η γενέθλια γη μας, είναι το αγαπημένο μας χωριό, οι Δραμεσοί. Αγαπώ με ιδιαίτερη αγάπη το χωριό μου. Αν και έφυγα μικρός (10 ετών) από κοντά του, με το νου και την ψυχή μου, στα όνειρά μου, περπατώ ώρες ατέλειωτες στις ράχες, στις μάντρες, στα χωράφια, στα σπίτια του χωριού, συντροφιά με αγαπημένα πρόσωπα που βρίσκονται στη ζωή ή έχουν «ἀποδημήσει εἰς Κύριον». Προϊόν αυτής της αγάπης είναι και η παρούσα εργασία μου, που αναφέρεται στο λαϊκό βίο και πολιτισμό του χωριού, στις διάφορες εκφάνσεις του, στα ήθη και έθιμα, στις γιορτές, στην παραδοσιακή τέχνη, στη λαϊκή αρχιτεκτονική και στα πνευματικά επιτεύγματα, με αποκορύφωμα το δημοτικό τραγούδι. Όλα αυτά τα πολιτισμικά στοιχεία είναι κοινά, με πολύ μικρές ίσως διαφορές, και είναι ίδια με αυτά που επικρατούσαν σε όλα τα χωριά της εγγύτερης περιοχής της Δωδώνης αλλά και της ευρύτερης της Ηπείρου. Πάντως, πρόθεσή μου είναι να ξαναζωντανέψω τον ανεκτίμητο αυτό θησαυρό, που πάει δυστυχώς σιγά σιγά να σβήσει. Η ενασχόλησή μου με το θέμα αυτό ανατρέχει αρκετά χρόνια πίσω. Πάντα με γοήτευε η Λαογραφία. Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου φοιτούσα στο Τμήμα Μετεκπαι-δευόμενων Δασκάλων, ο εξαίρετος καθηγητής της Λαογραφίας Δημήτριος Οικονομίδης, καθηγητής Πανεπιστημίου και Δ/ντής του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας στην Ακαδημία Αθηνών, μας παρακινούσε να ασχοληθούμε, να ερευνήσουμε, να συγκεντρώσουμε στοιχεία, και να καταγράψουμε τον παραδοσιακό πολιτισμό και το λαογραφικό πλούτο των χωριών μας. Από τότε πέρασαν χρόνια. Υποσυνείδητα η μεγάλη επιθυμία δεν είχε σβήσει, αναζωπυρώθηκε, έγινε φλόγα της 1

10 καρδιάς μου και οριστική απόφαση να ασχοληθώ με τα λαογραφικά του χωριού μου. Και σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο καθηγητής μου: «Η Λαογραφία είναι εϖιστήμη αυτοτελής, η οϖοία εξετάζει τον λαϊκόν ϖολιτισμόν εις τας εκδηλώσεις του, αι οϖοίαι είναι τρεις ήτοι: 1) Ο υλικός 2) ο κοινωνικός και 3) ο ϖνευματικός βίος του λαού». Ο Ν. Γ. Πολίτης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, που θεωρείται πατέρας και θεμελιωτής της λαογραφικής επιστήμης στην Ελλάδα, χρησιμοποίησε πρώτος, το 1884, τον όρο «λαογραφία» 1 Σύμφωνα με τη διαίρεση των εκδηλώσεων του λαϊκού πολιτισμού, η εργασία είναι χωρισμένη σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος (υλικός βίος) περιλαμβάνονται κεφάλαια που αναφέρονται στην κατοικία, στα χρησιμοποιούμενα οικιακά σκεύη, στα εργαλεία αγροτικού και ποιμενικού βίου, στην ενδυμασία, στη διατροφή και στα τοπωνύμια. Στο δεύτερο μέρος (κοινωνικός βίος) περιλαμβάνονται θέματα του κύκλου της ζωής, γέννηση, βάφτιση, γάμος, θάνατος κ.ά. Στο τρίτο μέρος (πνευματικός βίος) υπάρχουν κεφάλαια για παραδόσεις, προλήψεις, μαντική, μαγεία, λαϊκή ιατρική, παραδοσιακά παιχνίδια, παραμύθια και δημοτικά τραγούδια. Η συγκέντρωση του λαογραφικού υλικού βασίστηκε περισσότερο σε προσωπικές μνήμες, που τις βίωσα κυρίως στα άγουρα χρόνια της νιότης, αλλά και αργότερα, γιατί ο Ομηρικός νόστος μ έφερνε πολύ συχνά κοντά στο χωριό μου. Απ τις πηγές που επικουρικά χρησιμοποίησα, στάθηκα σε ορισμένες με ιδιαίτερη ευαισθησία. Πρόκειται για πηγές που περιγράφουν καθημερινές ή γιορταστικές εκδηλώσεις απ τη ζωή των αρχαίων Ελλήνων, οι οποίες βασικά δεν έχουν μεγάλες διαφορές απ τις σημερινές λαογραφικές μας εκδηλώσεις. Η ταύτιση αυτή του χτες με το σήμερα φανερώνει τη συνέχεια της φυλής. Με την όποια αναφορά στην αρχαιότητα, δε σημαίνει ότι πρέπει να στεκόμαστε παθητικά στο παρελθόν, γιατί υπάρχει μια δυναμική, μια εξέλιξη του πολιτισμού που δε μένει στάσιμος. Γι αυτό πρέπει συνεχώς να γίνεται συγκερασμός της παράδοσης με νέα στοιχεία που προσφέρει το παρόν. Η λαογραφία είναι ο συνδετικός κρίκος που συνδέει τις γενιές του 2 1 Στην Αγγλία η λαογραφία ονομάζεται «Folk-lore» (Folk = λαός, lore = γνώση), δηλαδή γνώση του λαού, «λαογνωσία»).

11 παρελθόντος με τις γενιές του παρόντος και του μέλλοντος. Η παράδοση δεν είναι νεκρό παρελθόν ούτε άγονη συντήρηση, αλλά ένα συνεχές «γίγνεσθαι» του λαϊκού μας πολιτισμού, που προσθέτει συνεχώς νέα στοιχεία στην πορεία και στοχεύει σ ένα καλύτερο μέλλον. Γενικά, η αγάπη στην παράδοση προέρχεται από την εθνική, την ελληνική μας συνείδηση για την πολιτισμική μας κληρονομιά. Επειδή όμως νομοτελειακά παραμερίζεται το παλαιό από το νέο και επιχειρείται μια αλλοτρίωση της εθνικής μας ταυτότητας, γι αυτό προβάλλει έντονα η ανάγκη της επιστροφής στις ρίζες, γιατί αλλιώς κινδυνεύουμε να καταποντιστούμε και να αφανιστούμε μέσα στον ωκεανό της παγκοσμιοποίησης. Βέβαια, ο σύγχρονος νεοέλληνας δεν είναι και δεν πρέπει να είναι αυστηρά προσηλωμένος στη στείρα προγονολατρεία, αλλ ούτε και οριστικά αποκομμένος από την παράδοση και τις ρίζες της φυλής. Η Αριστοτελική χρυσή μεσότητα δείχνει το μέτρο για τη σωστή αντιμετώπιση. Αλλά και την αυτογνωσία είχαν ως βασικό στοιχείο προόδου οι αρχαίοι μας πρόγονοι. Γιατί, αν μάθεις ποιος είσαι 2, ποιες είναι οι δυνατότητές σου, τι επιδιώκεις, από πού έρχεσαι και πού θέλεις να φτάσεις, τότε μόνο θα ακολουθήσεις το σωστό δρόμο που θα σε οδηγήσει στην πρόοδο. Ένας πολιτισμός τότε μονάχα μπορεί νά χει γερά θεμέλια, όταν είναι ριζωμένος σε μια βαθειά συνείδηση του παρελθόντος του. Το αύριο πλάθεται με τα υλικά του χτες. 2 «Γένοι οἷός ἐσσι μαθών» = «Γνοὺς οἷος εἶ, γένοιο τοιοῦτος», Πινδάρου Πυθιόνικος 2,131, Ιέρωνι ἅρματι». 3