MICHAEL CURTIS FORD. Μυθιστόρημα ΤΟΜΟΣ Α' + Β' Α. Α. ΛΙΒΑΝΗ. Ιστορικό

Transcript

1 MICHAEL CURTIS FORD ΤΟΜΟΣ Α' + Β' Ιστορικό Μυθιστόρημα Α. Α. ΛΙΒΑΝΗ

2 ΜΑΙΚΛ ΚΕΡΊΊΣ ΦΟΡΝΤ Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ Α' ΤΟΜΟΣ Μετάφραση από τα αγγλικά ΜΑΡΙΑ ΠΑΠΠΑ ΜΙΑ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΗΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ΑΘΗΝΑ 2007

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α' ΤΟΜΟΣ Ιστορικό σημείωμα 5 Πρόλογος 11 Βιβλίο πρώτο: Η δόξα του πατέρα 27 Βιβλίο δεύτερο: Το μαντείο 81 Βιβλίο τρίτο: Οι πολεμιστές 115 Βιβλίο τέταρτο: Ανάβαση 157 Βιβλίο πέμπτο: Κούναξα 215 Σειρά: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ Τίτλος; πρωτοτύπου: THE TEN THOUSAND Συγγραφέας: MICHAEL CURTIS FORD Copyright Michael Curtis Ford, 2001 Copyright 2002 για την ελληνική γλώσσα: ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ABE Σόλωνος 96, Αθήνα. Τηλ.: , Fax: Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομε'νου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ISBN Printed and bound by Grafica Veneta S.p.A,, Trebaseleghe (PD) - Italy

4 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ του 5ου αι. π.χ. αιματοχυσία και αναστάτωση προκλήθηκαν στο δυτικό κόσμο. Στη διάρκεια των προηγουμένων εκατό χρόνων η Αθήνα είχε βιώσει ένα Χρυσό Αιώνα, μια εκπληκτική άνθηση πολιτισμού και σκέψης, με αποκορύφωμα την εγκαθίδρυση της πρώτης στον κόσμο λειτουργικής, άμεσης δημοκρατίας υπό τον Περικλή, τα αξεπέραστα λογοτεχνικά επιτεύγματα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη και την κατασκευή του Παρθενώνα. Τεράστιοι στόλοι έφερναν αναρίθμητα αγαθά από κάθε γωνιά της Μεσογείου και τα κατορθώματα του ελληνικού στρατού είχαν γίνει αντικείμενο φθόνου και τρόμου όλου του αρχαίου κόσμου, μέσω δύο σημαντικών καινοτομιών: του βαριά οπλισμένου και εξαιρετικά εκπαιδευμένου πολίτη-στρατιώτη, γνωστού ως οπλίτη, και του αδιαπέραστου σχηματισμού του επελαύνοντος πεζικού, της γνωστής φάλαγγας. Η Αθήνα είχε αποβεί το κατ' εξοχήν κέντρο του ελληνικού πολιτισμού και η μεγαλύτερη ιμπεριαλιστική δύναμη στη Μεσόγειο - όλα όμως κατέληξαν σ' ένα καταστροφικό τέλος το 404 π.χ., όταν η πόλη ηττήθηκε ολοκληρωτικά από τη Σπάρτη, το εικοστό έβδομο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η πόλη των μαρμάρινων μνημείων είχε γονατίσει πια - τα γερά της τείχη ήταν γκρεμισμένα, το ισχυρό ναυτικό της, με το οποίο είχε κυριαρχήσει στις θάλασσες, κατεστραμμένο, οι αγροί της πυρπολημένοι και μολυσμένοι, ο πληθυσμός αποδεκατισμένος από το λοιμό. Μια εγκληματική και εκδικητική κυβέρνηση ανδρεικέλων, αυτή των Τριάκοντα Τυράννων, επιβλήθηκε από τους νικητές στην ηττημένη πόλη, προκαλώντας αλλεπάλληλες εξεγέρσεις και αντίποινα και περιπλέκοντας ακόμα περισσότερο ένα ήδη

5 6 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ χαοτικό πολιτικό τοπίο. Χιλιάδες εμπειροπόλεμων, σκληροτράχηλων στρατιωτών, και από τις δύο πλευρές της σύγκρουσης, έ μεναν απλώς στο εξωτερικό μετά την αποστράτευση τους, επιδιώκοντας να ικανοποιήσουν την ακόρεστη όρεξή τους για αίμα και λεηλασία, υπηρετώντας ως μισθοφόροι αυτόν που έδινε τις περισσότερες απολαβές. Η υπόλοιπη Ελλάδα, στην ουσία ολόκληρος ο δυτικός κόσμος, δε θεωρούσε πια τη νικημένη Αθήνα ηγέτιδα πόλη - αλλά μάλλον το μυστικοπαθές, ξενόφοβο στρατιωτικό κράτος της Σπάρτης. Η αναστάτωση είχε διασαλεύσει τα ηθικά θεμέλια της κοινωνίας και υπήρχε ανάγκη να εμφανιστούν νέοι ηγέτες, κάποιοι που θα μπορούσαν ν' αφήσουν πίσω τους τον τρόμο του εμφύλιου, πολυαίμακτου πολέμου και θα κοίταζαν να ξαναχτίσουν την Αθήνα και ν' αποκαταστήσουν την υπεροχή της Ελλάδας στον κόσμο. Άλλα κέντρα εξουσίας, όμως, δε θα άφηναν την Αθήνα ν' ανυψωθεί και πάλι τόσο εύκολα. Η Περσία ειδικά, μια τεράστια αυτοκρατορία που εκτεινόταν από την Ινδία μέχρι την Αίγυπτο, είχε πολλά να κερδίσει. Δύο φορές τον περασμένο αιώνα τα σχέδιά της για παγκόσμια κυριαρχία είχαν ανατραπεί από την ατιμωτική ήττα της στην Ελλάδα - οι φιλοδοξίες της όμως εξακολουθούσαν να υποβόσκουν και είχε στηρίξει οικονομικά τους Σπαρτιάτες τα τελευταία χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου, σε μια προσπάθεια να παρατείνει τη διαμάχη και να εμποδίσει τους Έλληνες ν' ανακτήσουν την ενότητά τους. Παρ' όλα αυτά, η Περσία αντιμετώπιζε δικά της, εσωτερικά προβλήματα, το σημαντικότερο από τα οποία ήταν ο αγώνας εξουσίας ανάμεσα στο Μεγάλο Βασιλιά Αρταξέρξη και το διεκδικητή του θρόνου, το νεαρό ετεροθαλή αδερφό του, τον Κύρο. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 7 μούσαν ν' ανοίξουν την κοινωνία και την οικονομία τους στις διαβρωτικές επιδράσεις του εξωτερικού κόσμου. Οι διάφορες ανταγωνιστικές δυνάμεις είχαν εξουδετερώσει αποτελεσματικά η μία την άλλη, δημιουργώντας μια ισορροπία ανικανότητας. Μέσα σ' αυτή τη χαώδη κατάσταση, που κυριαρχούνταν από κατάθλιψη και νοσταλγία για τα περασμένα μεγαλεία, που ακολούθησε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, η Ελλάδα δε θα κατόρθωνε ν' ανακτήσει τη θέση της ως πολιτική ηγετική δύναμη και το μεγαλείο της για άλλα πενήντα χρόνια. Στη διάρκεια αυτής της μεταβατικής περιόδου, που χαρακτηριζόταν από ηθική και οικονομική κατάπτωση, όταν ο ταπεινός φιλόσοφος Σωκράτης α νέπτυσσε στην αγορά τους στοχασμούς του, οι οποίοι σύντομα θα αποτελούσαν τους αληθινούς στυλοβάτες της δυτικής σκέψης, έ νας νέος με το όνομα Ξενοφώντας ενηλικιώθηκε. Ήταν μέλος της πρώτης μετα-χρυσό Αιώνα αθηναϊκής γενιάς, κάποιος που, μολονότι εξαίρετος από πολλές απόψεις, θ' αγωνιζόταν έντονα για να ξεπεράσει την καταστροφική κληρονομιά που είχε αποκτήσει. Ήταν ένα καθήκον που έμελλε να στοιχίσει πολλή αιματοχυσία και πολλές ζωές, αλλά στο τέλος έμελλε επίσης να δημιουργήσει ήρωες τόσο μεγάλους όσο και οι άλλοι που μας έμειναν από την αρχαιότητα. Οι ελληνικές πόλεις-κράτη της Θήβας και της Κορίνθου είχαν επίσης εύλογες απαιτήσεις για να παίξουν ηγετικό ρόλο και οι Συρακούσες, που ως σύμμαχοι της Σπάρτης είχαν καταστρέψει το φοβερό ναυτικό των Αθηναίων, παρέμεναν μία εξίσου ισχυρή δύναμη. Ακόμα και οι Σπαρτιάτες, αν και κατ' όνομα κυρίαρχοι της ανατολικής Μεσογείου, ήταν στην καλύτερη περίπτωση α πρόθυμοι ηγέτες, μια και φοβούνταν τη θάλασσα και δεν επιθυ-

6 Δώστε μου την άδεια κι εγώ θα παρουσιάσω μπροστά στα μάτια σας σε ελάχιστο χρόνο έναν εκπληκτικό, αχανή, απέραντο Ωκεανό απίστευτης τρέλας και παραφροσύνης: μια Θάλασσα γεμάτη προεξοχές και βράχια, αμμουδιές, κόλπους, Ευρίπους και παλιρροϊκά ρεύματα γεμάτα τρομερά τέρατα, ακατέργαστα σχήματα, βρυχηθμούς κυμάτων, τρικυμίες και σειρηνικές ηρεμίες, Αλκυονίδες Θάλασσες, ανείπωτη δυστυχία, τέτοιες Κωμωδίες και Τραγωδίες, τέτοια παράλογα και γελοία, θανατερά και αξιοθρήνητα ξεσπάσματα, ώ στε δεν ξέρω αν θα πρέπει να τα οικτίρουμε ή να τα χλευάζουμε ή ίσως να τα πιστεύουμε, αφού καθημερινά βλέπουμε τα ίδια να εξακολουθούν να συμβαίνουν στις μέρες μας, νωπά παραδείγματα, νέες ειδήσεις, καινούρια αντικείμενα δυστυχίας και τρέλας αυτού του είδους, που εξακολουθούν να μας παρουσιάζονται, απέξω, στο σπίτι, μέσα μας, στα στήθια μας. ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ Ο ΕΛΑΣΣΩΝ* * Ψευδώνυμο του Αγγλου συγγραφέα Ρόμπερτ Μπάρτον ( ). Το συγκεκριμένο απόσπασμα προέρχεται από το κυριότερο έργο του, Anatomy of Melancholy. (Σ.τ.Ε.)

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΗΤΑΝ ΟΙ ΔΡΑΚΟΝΤΕΣ της Φυλής που μας νίκησαν στο τέλος. Αυτοί και ο Θρασύβουλος, αυτός ο στασιαστής, αυτός ο παράφρονας. Ως στρατηγός είχε δειπνήσει στο τραπέζι μας στην Αθήνα περισσότερες φορές απ' όσες μπορώ να υπολογίσω, αλλά, αφού ήρθε σε σύγκρουση με τους κακούς πολιτικούς, εξορίστηκε στη Θήβα. Εκεί βρισκόταν σε κατάσταση αδημονίας, αναμονής, με το μίσος και την περιφρόνησή του να κακοφορμίζουν σαν κακό σπυρί, και είχε μαζέψει γύρω του μια μικρή ομάδα από ο μοϊδεάτες του, Αθηναίους εξόριστους και μισθοφόρους, που ο καθένας τους είχε τα δικά του χρέη να ξεπληρώσει. Τώρα, με μια πράξη απίστευτου θράσους, είχε οδηγήσει τη δύναμή του, εβδομήντα επίλεκτους πολεμιστές, σιωπηλά μέσα από το φαράγγι, είχε κόψει το λαιμό των αντρών της προφυλακής μες στη νύχτα κι είχε καταλάβει το φρούριο της Φυλής, που φύλαγε το ορεινό πέρασμα μόλις δεκαπέντε μίλια από την Αθήνα. Ομολογουμένως, μέσα στη σύγχυση που επικράτησε μετά την παράδοση της πόλης στη Σπάρτη, οι συνθήκες τον προκάλεσαν ουσιαστικά να κάνει κάτι τέτοιο, αφού η φρουρά είχε αποδυναμωθεί και αποδιαρθρωθεί εδώ και μήνες. Δεν εξυπηρετεί σε τίποτα, πάντως, ν' αποδοθούν ευθύνες στην ανοησία άλλων, μια και αυτό είναι το τελευταίο καταφύγιο των χαμένων. Τώρα που ο Θρασύβουλος είχε καταλάβει τη Φυλή, έμενε σ' εμάς να τον απομακρύνουμε από εκεί. Ο Κριτίας είχε αναλάβει να συγκεντρώσει το στράτευμα και να ηγηθεί της επίθεσης, αλλά ο Κριτίας δεν ήταν στρατιώτης. Ήταν πολιτικός, ηγέτης της σκληροπυρηνικής φατρίας των Τριάκοντα, ακριβώς ο τύπος του ανθρώπου που ο Θρασύβουλος μισούσε περισσότερο. Έδωσε μια εκπληκτική παράσταση, παρ' όλη την κα-

8 12 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ ταρρακτώδη βροχή, όλο κομπασμό και φιγούρα, διατάσσοντας τους πεζούς από τη μια μεριά και τους τοξότες από την άλλη, ποζάροντας με ένα καινούριο ξίφος, ενώ το θαυμάσιο καρχηδονιακό του άλογο φρούμαζε κάτω από τα πόδια του. Αναντίρρητα το γεγονός ότι ήταν μονίμως περιτριγυρισμένος από μια διμοιρία σιωπηλών, ντυμένων με πορφυρόχρωμους χιτώνες Σπαρτιατών τού έδινε κάποια εξουσία. Αλλά ο πονηρός Θρασύβουλος είχε φράξει τον κεντρικό δρόμο για το φρούριο με τεράστιους βράχους, αναγκάζοντας μας ν' ανεβούμε από ένα στριφογυριστό κατσικόδρομο, κάτω από βασανιστική βροχή, ο οποίος σε ένα σημείο έφτανε επικίνδυνα κοντά στα εξωτερικά τείχη του φρουρίου. Όταν το σίδερο αντιμετώπισε το σίδερο και τα δερμάτινα σανδάλια μας βουτήχτηκαν στη λάσπη, δε θα έπρεπε να κάνει ε πίθεση ο Κριτίας ακόμα και το ιππικό ήταν άχρηστο σ' αυτή τη βραχώδη βουνοπλαγιά, ενώ το λουσάτο του άλογο σύντομα έ- σπασε το πόδι του, ρίχνοντας τον ατιμωτικά στη λάσπη. Η α ναρρίχηση μέσα από το φαράγγι ήταν αποστολή για πεζούς, καθαρά και ξάστερα, κι ενώ ο Κριτίας με την καταλασπωμένη του φορεσιά μάς φώναζε από κάτω, ο Ξενοφώντας μαζί με την υπόλοιπη ομάδα των ιππέων του κατέβηκε από το άλογο, πέταξε το χιτώνα του κι άρχισε να ανεβαίνει στο βουνό με τα πόδια. Η δύναμή μας ήταν τρεις χιλιάδες δυνατοί άντρες αλλά μουσκεμένοι ως το κόκαλο, μια και βρισκόμαστε εκεί έξω. Θα κατατροπώναμε την αξιοθρήνητη συμμορία του Θρασύβουλου πριν νυχτώσει και θα γυρίζαμε πίσω το άλλο πρωί, μια κι ο πόλεμος είχε πια τελειώσει, είχε αρχίσει να κάνει παγωνιά και ήμαστε κουρασμένοι. Η πρώτη μας επίθεση αποκρούστηκε με απώλειες. Η πύλη του παλιού φρουρίου, το μοναδικό στενό πέρασμα από τα εξωτερικά τείχη, ήταν τόσο στενή, που χωρούσαν να περάσουν μόνο ανά τρεις οι άντρες, ενώ εκατέρωθεν περιστοιχιζόταν από δύο χοντρούς πύργους με επικλινείς βάσεις, κοντόχοντρους σαν βατράχια και εχθρικούς και από τις δυο μεριές της εισόδου. Στενά ανοίγματα πρόβαλλαν στους πέτρινους τοίχους των πύργων, πέντε περίπου μέτρα πάνω από το έδαφος, μέσα από τα οποία οι υπερασπιστές έριχναν βροχή από φονικά βέλη προς την είσοδο, στο- ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13 χεύοντας τα πρόσωπα μας. Σαρκάζοντας και ουρλιάζοντας οι στασιαστές από τις επάλξεις, με φόντο το μολυβί ουρανό του πρώιμου λυκόφωτος και λαμπυρίζοντας μέσα στην καταρρακτώδη βροχή, πετούσαν πέτρες και αγκωνάρια στα κεφάλια μας, από τα οποία δεν μπορούσαμε να προφυλαχτούμε, αφού τα βέλη σάρωναν τις γραμμές μας από μπροστά. Ακόμα και όταν σηκώσαμε τις ασπίδες πάνω από τα κεφάλια μας και ορμίσαμε ανάμεσα στους πύργους σε σχηματισμό χελώνας, η τεράστια δρύινη, σφυρήλατη με μπρούντζο πόρτα που έφραζε το πέρασμα μας σταμάτησε και υποχωρήσαμε άτακτα, ξεπαγιασμένοι, αφήνοντας πίσω μας πληγωμένους και νεκρούς. Παρ' όλα αυτά δεν αποθαρρυνθήκαμε, επειδή είχαμε αντιμετωπίσει τέτοια εμπόδια. Κατά την ανάβαση μας μέσα από αυτό το απαίσιο ορεινό μονοπάτι και κάτω από καταρρακτώδη βροχή, τραβήξαμε με κόπο καμιά δεκαριά χοντρούς δρύινους κορμούς που ο καθένας είχε καλοδουλεμένες αυλακώσεις στα πλάγια όπου προσαρμόζονταν σφυρήλατες λαβές και ιμάντες. Στο καταφύγιο που πρόσφερε ένας μισογκρεμισμένος τοίχος σε μια πλαγιά μπροστά από το φρούριο, τη μόνη προστατευμένη περιοχή προτού μπούμε στην κόλαση του καταιγισμού των βελών κάτω α πό τους πύργους, οι άντρες συγκέντρωσαν τα ξύλα με τα παγωμένα τους χέρια και βιαστικά τα έδεσαν σφιχτά και τα στερέωσαν μεταξύ τους, φτιάχνοντας μια γερή, μυτερή σκεπή, βαριά από τη βροχή, που θα τη σήκωναν τρεκλίζοντας πέντε άντρες, αλλά δέκα θα μπορούσαν εύκολα να τη μεταφέρουν αν παρατάσσονταν από κάτω σε δύο σειρές των πέντε, κρατώντας τις σιδερένιες λαβές και τα υποστυλώματα. Χοντρά πλεχτά παραπετάσματα κρέμονταν στα πλάγια, ολοκληρώνοντας το προστατευτικό κάλυμμα. Η κατασκευή δε θα προστάτευε μόνο τους οπλίτες που τη μετέφεραν, τους οποίους αστειευόμενοι αποκαλούσαμε «νεκροπομπούς», αλλά και ορισμένους ακόμα στο κέντρο, ανάμεσα στους οπλίτες, που κυλούσαν τον πολιορκητικό κριό. Ο κριός δεν ήταν καμιά επιδέξια κατασκευή. Στην πραγματικότητα ήταν κακοφτιαγμένος μέχρι γελοιότητας. Ήταν όμως α δύνατο να σύρουμε τους συνηθισμένους κορμούς, τους επενδυ-

9 14 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ μένους με ορείχαλκο, σ' αυτή τη βασανιστική ανοδική πορεία μας. Αυτοσχεδιάσαμε λοιπόν με ό,τι υλικά είχαμε πρόχειρα - έ να στρογγυλεμένο αγκωνάρι ενάμισι μέτρο περίπου, που μας είχε φράξει το δρόμο κοντά στην κορυφή. Με σκαρπέλα και τσεκούρια, πελεκήσαμε τις ακανόνιστες γωνίες και προεξοχές και ύ στερα ανοίξαμε δυο βαθιές τρύπες από τη μια και την άλλη πλευρά. Μέσα εκεί περάσαμε γερές σιδερόβεργες για να τις χρησιμοποιήσουμε για λαβές, σαν άξονα σε τεράστιο σφαιρικό τροχό. Αυτή την προχειροφτιαγμένη μηχανή την τραβήξαμε κυρτωμένοι τα τελευταία λίγα ανηφορικά μέτρα μέχρι το μισογκρεμισμένο τοίχο και την τοποθετήσαμε ακριβώς απέναντι από τη βαριά δρύινη πόρτα. Ευτυχώς, το έδαφος μέχρι την πόρτα ήταν επίπεδο, αν και ελαφρά κατηφορικό. Υπολογίσαμε ότι με τέσσερις δυνατούς άντρες που θα έσπρωχναν το αγκωνάρι από τους άξονες, προστατευμένοι από τα βλήματα με το γερό ξύλινο στέγαστρο πάνω από τα κεφάλια τους, ο κριός θα ανέπτυσσε αρκετή ταχύτητα για να χαλαρώσει την αμπάρα και τους αρμούς κατά την πρόσκρουση - και με λίγη τύχη θα μπορούσε να ρίξει κάτω ακόμα και ο λόκληρη την πόρτα. Το πρώτο πέρασμα έγινε χωρίς τον κριό, καθώς οι δέκα «νεκροπομποί» όρμησαν με το στέγαστρο, ενώ έξι άλλοι «συλλέκτες» έτρεχαν από κάτω, γλιστρώντας μες στη λάσπη και τα παγωμένα λασπόνερα για ν' απομακρύνουν πέτρες και εμπόδια στη διαδρομή μέχρι την πόρτα. Στην επί τροχάδην επιστροφή τους, περισυνέλεξαν και τους νεκρούς από την προηγούμενη επίθεσή μας, τα σώματα των οποίων είχαν σχεδόν κομματιαστεί από τα βέλη και τις πέτρες που σωρηδόν είχαν πέσει πάνω τους. Περιέργως, οι επαναστάτες από επάνω δεν εμπόδισαν το έργο μας -μόνο ε λάχιστα σποραδικά βέλη προσγειώθηκαν πάνω στα μαδέρια κι έ πεσαν ακίνδυνα στο πλάι-, αλλά περιορίστηκαν να φωνάζουν αισχρές βρισιές. Τελειώσαμε προς το σούρουπο και μας έμενε χρόνος μόνο για ένα ακόμα πέρασμα. Η βροχή είχε γίνει τώρα χιονόνερο και η κακοκαιρία και το σκοτάδι της νύχτας που έφτανε μας εμπόδιζαν να δούμε περισσότερο από λίγα μέτρα μακριά. Όταν οι άντρες που ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15 θα έσπρωχναν τον κριό πήραν θέση κάτω από το στέγαστρο, το στράτευμα συγκεντρώθηκε από πίσω, φτάνοντας μέχρι κάτω το λόφο εξαιτίας των στενών ορίων του χώρου. Έδωσαν μια μικρή ώθηση στο αγκωνάρι από την κορυφή του υψώματος κι αυτό έ γειρε βαριά προς τα εμπρός και τα χέρια των τεσσάρων αντρών το οδήγησαν δυνατά, ώσπου απέκτησε την ταχύτητα αργού βηματισμού κι ύστερα καλπασμού. Οι άντρες που μετέφεραν το βαρύ σκέπαστρο το κοίταζαν φοβισμένοι, μήπως και παρεκκλίνει στο πλάι και τους συντρίψει κάτω από την αδυσώπητη πορεία του, αλλά η κλίση ήταν σωστή και το αγκωνάρι καλοσμιλεμένο. Ιδρώνοντας και βλαστημώντας, οι άντρες λύγισαν πλάτες και πόδια κάτω από τις σιδερόβεργες, αποκτώντας αμείωτη ταχύτητα, καθώς το στράτευμα από πίσω βημάτιζε δυνατά, έτρεχε κι ύστερα όρμησε προς τους πύργους, με τις φωνές τους να υψώνονται σε μουγκρητό που αντήχησε στους κοντινούς τοίχους και έγινε μια επωδός ενθάρρυνσης και προσδοκίας. Την ώρα που ο ογκόλιθος πλησίαζε την πύλη, οι τέσσερις άντρες αγωνίζονταν να τον συγκρατήσουν καθώς αναπηδούσε και έγερνε ξέφρενα στο μονοπάτι. Δέκα μέτρα από την πύλη οι άντρες άφησαν τον άξονα. Οι «νεκροπομποί» παραπάτησαν σ' ένα εμπόδιο και ο ογκόλιθος εκσφενδονίστηκε κάτω από το στέγαστρο. Πίσω τους λυσσομανούσε η επικεφαλής φάλαγγα, ένα επίλεκτο τάγμα της Ιπποθοωντίδας φυλής που είχε πολεμήσει και εκφοβίσει τις αντίπαλες ο μάδες για να έχει την τιμή να ηγείται της εφόδου, με τις ασπίδες υψωμένες πάνω από τα κεφάλια τους για προστασία και βγάζοντας την πολεμική κραυγή. Η τεράστια πέτρα ξεχύθηκε μπροστά, εξακοντίζοντας στα πλάγια παγωμένα νερά και λάσπη, και τελικά, πάνω που θα έφτανε στο στόχο της, χτύπησε σε μια μικρή προεξοχή και πετάχτηκε στον αέρα, χτυπώντας την πόρτα ακριβώς στη μέση και κάνοντας ένα φοβερό θόρυβο. Η γερή εσωτερική αμπάρα έτριξε από τη δύναμη του ευθύβολου χτυπήματος και τα τεράστια δρύινα κομμάτια ξεκουνήθηκαν από τους αρμούς τους, ανοίγοντας ένα χάσμα τριάντα περίπου πόντων στην κορυφή και τα πλάγια, με την εξωτερική γωνία να γέρνει ξεχαρβαλωμένη προς το έδαφος. Η πρόσκρουση κομ-

10 16 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ μάτιασε το ξύλο στη μέση της πόρτας και ένα τεράστιο σκίσιμο εμφανίστηκε από πάνω ως κάτω, απειλώντας να τη διπλώσει προς τα μέσα σαν κουφωμένη ασπίδα. Η σύγκρουση προκάλεσε μια δόνηση που ξεκόλλησε πέτρες ψηλά από τους προμαχώνες, ένα τρίξιμο στα τείχη που το νιώσαμε αλλά και στο έδαφος κάτω από τα πόδια μας. Οι Αθηναίοι έβγαλαν αλαλαγμό θριάμβου και οι «νεκροπομποί» πέταξαν το βαρύ στέγαστρο και βιάστηκαν να πιάσουν τις ασπίδες και τα όπλα τους που τα είχαν φυλάξει κάτω α πό την κατασκευή. Αλαλάζοντας, η φάλαγγα όρμησε μπροστά για να πέσει πάνω στην αποδυναμωμένη πόρτα και να την ανοίξει διάπλατα, προτού οι επαναστάτες βρουν ευκαιρία να τους ε μποδίσουν και πάλι. Οι επαναστάτες, όμως, δεν είχαν πρόθεση να κρατήσουν κλειστή την πόρτα. Προτού ακόμα πλησιάσουν την είσοδο οι οπλίτες, η πόρτα κλυδωνίστηκε και ταλαντεύτηκε και με μεγάλη και αργή προσπάθεια άνοιξε τρίζοντας σαν από μόνη της. Οι υπερασπιστές στην κορυφή των πύργων έστεκαν σιωπηλοί και ακίνητοι, κοιτάζοντας μας μέσα από τα αλλεπάλληλα κύματα της βροχής, και οι ζητωκραυγές των Αθηναίων υψώθηκαν ακόμα πιο δυνατές, βλέποντας την όλη αντίδραση σαν ένδειξη υποχώρησης των επαναστατών. Τρέξαμε προς την είσοδο, μισοτυφλωμένοι από το χιονόνερο και τα λασπόνερα που πετάγονταν καθώς βούλιαζαν τα πόδια των μπροστινών μας η τεράστια πόρτα αιωρήθηκε ορθάνοιχτη προς τα μέσα, αποκαλύπτοντας τη θαμπή σκοτεινιά του θόλου που σχημάτιζαν οι, πάχους τριών μέτρων, τοίχοι του φρουρίου της Φυλής. Μόλις ορμήσαμε μέσα από το άνοιγμα, οι δράκοντες ξαναζωντάνεψαν. Φριχτές μπάλες φωτιάς ξεπήδησαν μέσα από το σκοτάδι, η δυσοσμία θειαφιού μάς παρέλυσε, καθώς το μαύρο, βρομερό υγρό τινάχτηκε στα σώματα και τα πρόσωπα των αντρών, κάνοντάς τους να λαμπαδιάζουν και να ουρλιάζουν και να τρεκλίζουν τυφλωμένοι. Οι φλόγες ξέσπασαν φονικές, σαν ποτάμια, μουγκρίζοντας σε ύψος εννιά μέτρων, δέκα ή και περισσότερων, τρεις διαδοχικά σε όλο το πλάτος του ανοίγματος. Το κάθε ποτάμι φλόγας σταματούσε με τη σειρά του στιγμιαία, σαν πλάσμα που παίρνει ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17 βαθιά ανάσα κι ύστερα ξαναρχίζει και πάλι το σατανικό του ξεφύσημα. Από πίσω, μες στο σκοτάδι βλέπαμε τα πρόσωπα των ε παναστατών του Θρασύβουλου, λαμπερά και φριχτά στις ανταύγειες της φωτιάς, τα μάτια τους άδειες μαύρες τρύπες κάτω από το γείσο του κράνους τους, τα δόντια τους να λάμπουν κίτρινα και οργισμένα, καθώς έγερναν πίσω το κεφάλι και μόρφαζαν α πό την υπερένταση του τρομερού τους έργου. Κραυγές αγωνίας και δυσωδία καμένης σάρκας γέμισαν τον αέρα, καθώς οι άντρες καίγονταν μέσα στη σφοδρή επίθεση, και εκείνοι που ήταν στην πρώτη γραμμή της εφόδου ψήνονταν ζωντανοί μέσα στις πανοπλίες τους, καρβούνιαζαν και σφάδαζαν ε κεί που έπεφταν. Τα χέρια τους σούφρωναν και τα μέλη τους ζάρωναν καθώς έπεφταν νεκροί και μαζεύονταν στα πόδια τους σαν αράχνες που έπεσαν στη φλόγα του λύχνου. Στα μετόπισθεν, ο λαιμός μου σφίχτηκε κι ένιωσα να μου κόβεται η ανάσα και να πνίγομαι από τον πηχτό, μαύρο καπνό που έβγαινε από την καμένη σάρκα των συντρόφων μου. Ένιωθα τη ζέστα από τις θανατερές ριπές στο πρόσωπό μου σαν να είχε ανοίξει ξαφνικά κάποιο καμίνι και η σκέψη ότι φριχτός θάνατος μας περίμενε πίσω από εκείνη τη σπασμένη και τσακισμένη πόρτα μάς καταρράκωνε όλους. Οι στρατιώτες πανικοβλήθηκαν. Το στενό μονοπάτι πίσω μας εμπόδιζε μια ομαλή υποχώρηση. Οι άντρες ρίχνονταν ο ένας πάνω στον άλλο και πίεζαν να περάσουν τρεις ή τέσσερις κάθε φορά, καθώς η κόλαση πίσω από την πλάτη τους τους απειλούσε με σατανικό θάνατο. Φλεγόμενα θύματα έτρεχαν τρελαμένα ανάμεσα στις σειρές, ουρλιάζοντας να τους σβήσουμε, πράγμα που αδυνατούσαμε να καταφέρουμε, μια και η εμπρηστική ουσία συνέχιζε να καταστρέφει παρά το νερό ή τη λάσπη που της πετούσαμε. Οι άντρες, τρομοκρατημένοι, έπεφταν ο ένας πάνω στον άλλο και ποδοπατούνταν οτη βιασύνη τους να το σκάσουν, ενώ οι τοξότες του Θρασύβουλου από τους πύργους έριχναν καταιγισμό βελών εναντίον μας, πληγώνοντας δεκάδες και εμποδίζοντας ακόμα περισσότερο την υποχώρησή μας. Κοίταξα πάνω από τον ώμο μου προς τους πύργους πίσω μας και είδα τις φλόγες να κοπάζουν, καθώς η γερή δρύινη πόρτα είχε γλι-

11 18 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ στρήσει και ξαναμπεί στη θέση της, και τα φρικιαστικά απομεινάρια των πεθαμένων και των πληγωμένων να σφαδάζουν και να σπαράζουν παρατημένα σε σωρούς. Το κατέβασμα της βουνοπλαγιάς ήταν σκέτη κόλαση, γιατί η πορεία που είχαμε κάνει πρωτύτερα, με δυσκολία ακόμα και με το φως της μέρας, τώρα ήταν σχεδόν αδύνατη με στρατιώτες πληγωμένους και πανικόβλητους, που είχαν να παλέψουν με τη νεροποντή και το ημίφως. Οι άντρες γραπώνονταν και κατέβαιναν χέρι με χέρι, βρίσκοντας ψηλαφιστά το δρόμο τους μέσα στα κατσάβραχα της βουνοπλαγιάς, που γινόταν όλο και πιο επικίνδυνη από τη σκοτεινιά του σούρουπου και των ψυχών τους. Οι νεκροί και οι τραυματισμένοι παρασέρνονταν και σπρώχνονταν, με τα κεφάλια και τα μέλη τους να χοροπηδάνε πάνω στα βράχια, ενώ από πίσω στριμώχνονταν τρομαγμένοι, ασύνταχτοι και σαστισμένοι στρατιώτες. Άντρες χτυπιούνταν μεταξύ τους με γροθιές και ξίφη για ν' ανοίξουν πιο γρήγορα δρόμο και κάποιος τρομοκρατημένος φουκαράς πήδησε πάνω στους ώμους μου και προχώρησε μπροστά σκαρφαλωμένος στα κράνη των προπορευόμενων στρατιωτών. Κατάφερε να προχωρήσει μόνο λίγα μέτρα, προτού κάποιος οργισμένος οπλίτης του τσακίσει τα πλευρά με την κυρτή άκρη της ορειχάλκινης ασπίδας του, αφήνοντας τον να ξερνάει μες στη λάσπη μπροστά στα πόδια μας, να ποδοπατιέται και να παρασύρεται από τον όχλο. Η ανάπτυξη ταχύτητας ή ταν αδύνατη και όχι μόνο λόγω του σκοταδιού. Τα περάσματα ή ταν τόσο απόκρημνα, ώστε ένα λαθεμένο βήμα στο σκοτάδι μπορούσε να στείλει κάποιον να σκάσει πάνω στα κράνη ή τις αιχμές των ακοντίων αυτών που κατέβαιναν, γλιστρώντας πιο κάτω από εμάς. Ο δρόμος περιέτρεχε το φρούριο, περνώντας πάνω από μια προεξοχή στο βράχο, σφηνωμένη ανάμεσα στα εξωτερικά τείχη και το απόκρημνο φαράγγι, όπου ήμαστε ευπρόσβλητοι από τον καταιγισμό βελών από τις επάλξεις. Ο Ξενοφώντας είχε εντολή ν' αναλάβει μια ομάδα από τοξότες που ο αρχηγός τους είχε χαθεί στην επίθεση και τους παρέταξε στο σημείο αυτό για να καλύπτουν την κατάβαση του στρατού, δημιουργώντας ένα φράγμα ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19 από βέλη, αν κάποιοι επαναστάτες επιχειρούσαν να πετάξουν ή να γκρεμίσουν πέτρες στους στρατιώτες που υποχωρούσαν προς τα κάτω. Με αυτό τον τρόπο σκοτώσαμε ορισμένους από τους ά ντρες του Θρασύβουλου που γκρεμίστηκαν από τις θέσεις τους στον προμαχώνα και προσγειώθηκαν σε μια λασπωμένη αχνιστή μάζα μπρος στα πόδια μας. Προτού, όμως, καταφέρουμε να κατεβούμε κι εμείς το στενό μονοπάτι, ο Θρασύβουλος έστειλε ένα απόσπασμα να οχυρωθεί στο στενότερο σημείο ανάμεσα στα ε ξωτερικά τείχη και την απότομη χαράδρα, εμποδίζοντας την υ ποχώρηση μας και αποκλείοντας να έρθουν ενισχύσεις σε βοήθεια μας από χαμηλά. Οι ελπίδες μας ότι θα ελιχθούμε προς τα κάτω, πριν ακριβώς από το ηλιοβασίλεμα, διαλύθηκαν, όταν ένας πελώριος επαναστάτης, φορώντας τη φλογερού χρώματος βοιωτική πανοπλία, έπεσε πάνω στον επικεφαλής μας, βγαίνοντας πίσω α πό ένα βράχο. Με το μακρύ ξίφος του ο επαναστάτης κατάφερε δυνατό χτύπημα που διαπέρασε το κράνος του άντρα ως τη βάση του λαιμού, σκίζοντας στα δύο το κρανίο του, σκορπίζοντας τα μυαλά του και αφήνοντας τα δυο μισά του κεφαλιού του να κρέμονται από τους τένοντες του λαιμού του πάνω στους ώμους του. Ο Ξενοφώντας, που ακολουθούσε ακριβώς από πίσω, πέταξε έ να δόρυ στο λαρύγγι του επαναστάτη, ο οποίος έπιασε το κοντάρι και επιχείρησε να το τραβήξει έξω, προτού σωριαστεί ανάσκελα στο τείχος, βρίζοντας βουβά και φτύνοντας αίμα. Αντικαταστάθηκε αμέσως από ένα πλήθος εξαγριωμένων συμπολεμιστών που όρμησαν καταπάνω μας από το οχύρωμά τους, αναγκάζοντας μας με δόρατα και πέτρες να κάνουμε πίσω. Οπισθοχωρήσαμε στο καταφύγιο του αναχώματος κοντά στους πύργους, όπου κουρνιάσαμε, μουσκεμένοι και αξιολύπητοι, μέσα στο απόλυτο τώρα σκοτάδι ανάμεσα σε δύο εχθρικές δυνάμεις. Ήμαστε, ίσως, πενήντα τον αριθμό και κοιτάζαμε απογοητευμένοι το πέρασμα μπροστά από την πύλη, από όπου είχαμε περάσει λίγη ώρα πριν. Το μονοπάτι φωτιζόταν από φλόγες που σιγόκαιγαν, εξακολουθώντας να σφυρίζουν από το κολλώδες, τοξικό υγρό που λίμναζε ανάμεσα στα σώματα. Τόσο ξαφνικές ήταν οι αρχικές ριπές φωτιάς, ώστε τα πρώτα θύματα σωριάστηκαν

12 20 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ όλα μαζί, ορισμένα παραμένοντας όρθια και γέρνοντας προς το σωρό των συντρόφων τους, μην έχοντας χώρο να πέσουν, ακόμα και στο θάνατο ενωμένοι σε φάλαγγα. Ένας στρατιώτης διακρινόταν ξεκάθαρα, με το καρβουνιασμένο του κεφάλι πεσμένο α πό τον καρκανιασμένο του λαιμό σαν ξεραμένο τσαμπί σταφύλι, να στέκεται φρουρός στη βροχή μπροστά από τους σωριασμένους συντρόφους του, με το κουφάρι άκαμπτο σαν κούτσουρο μέσα στην πανοπλία του. Όσοι ζούσαν ακόμα μέσα σ' αυτό τον α ποτρόπαιο σωρό, κοίταζαν προς το μέρος μας απελπισμένα μέσα στην αγωνία τους, ικετεύοντας μας με αδύναμες φωνές να τους σύρουμε έξω από τα σπασμένα και ματωμένα μέλη των συντρόφων τους, προτού κακοφορμίσουν ή παγώσουν μέχρι θανάτου. Δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. «Αφέντη Δία», μουρμούρισε ο Ξενοφώντας αδύναμα, καθώς ρουφούσε νερό από το φλασκί που του έδωσα, «τι στην ευχή κάνουμε εδώ; Πώς γίνεται και ολόκληρος ο στρατός απωθήθηκε α πό εβδομήντα άντρες μονάχα;» Του έριξα μια ματιά μες στο σκοτάδι, αλλά δεν κατάφερα να διακρίνω την έκφραση του. «Όταν φτάσουμε στην Αθήνα, θα σ' επαινέσουν για την ανδρεία σου, επειδή οδήγησες αυτούς τους τοξότες». Μόρφασε κι έμεινε σιωπηλός. Καθώς άπλωσα το χέρι μου στα τυφλά να πάρω πίσω το φλασκί, με άρπαξε από τον καρπό κι έ νιωσα αφύσικα σκληρό το πιάσιμο του και το χέρι του να τρέμει. Τράβηξα το χέρι μου κι άρπαξα το δικό του καρπό, μετρώντας το σφυγμό του. «Τι σου συμβαίνει;» ρώτησα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. «Τίποτα. Πληγώθηκα. Δεν μπορώ να δω και δεν ξέρω». «Μα τους θεούς, δεν ανέφερες τίποτα. Πού είναι το τραύμα;» «Εδώ, στο πόδι μου». Άπλωσα το χέρι μου και αισθάνθηκα το στέλεχος του βέλους να εξέχει εξήντα πόντους από το μηρό του, σχηματίζοντας γωνία με τον κορμό του, άκαμπτο και σκληρό, λες και είχε ριζώσει μες στη σάρκα του. Λίγες στιγμές πριν από την υποχώρηση μας από το τείχος, είχε χτυπηθεί από έναν τοξότη που στόχευσε κατευθείαν ΠΡΟΛΟΓΟΣ 21 πάνω του από ψηλά. Ψηλάφισα τη γωνία του βέλους στο σκοτάδι, συμπεραίνοντας ότι δεν είχε σφηνωθεί στο κόκαλο ή ότι δεν είχε τρυπήσει την αρτηρία, ούτε, βέβαια, ότι είχε βγει από την άλλη μεριά, λόγω της υπερβολικά διαγώνιας διείσδυσης, κι ότι είχε τρυπήσει κατά μήκος ολόκληρο το επάνω μέρος του ποδιού του. Όταν τράβηξα το χέρι μου κολλούσε από το αίμα. Δε θα μπορούσε να περπατήσει μεγάλη απόσταση. Ακόμα κι αν αυτό ήταν δυνατό, δεν υπήρχε μονοπάτι. Είχαμε εγκλωβιστεί εδώ τουλάχιστον μέχρι το πρωί και μέχρι τότε το πόδι του θα είχε σκληρύνει σαν παλούκι, αν δεν είχε ήδη πεθάνει από την αιμορραγία. Δεν είχα καμιά ζώνη για να φτιάξω κάποιον επίδεσμο, μια και μαχόμαστε γυμνοί κάτω από την πανοπλία, με εξαίρεση τους άκαμπτους ιμάντες από δέρμα βοδιού, για να προστατεύουν τα αχαμνά μας από την πίεση του ξίφους. Ψαχουλεύοντας γύρω μου στα τυφλά μέσα στη λάσπη όπου βρισκόταν η ομάδα μας, κι από όπου έβγαιναν μέσα από το σκοτάδι οιμωγές και αγκομαχητά από άντρες που υπέμεναν τα δικά τους τραύματα, βρήκα τυχαία το δερμάτινο φλασκί που είχα μόλις πετάξει. Το άρπαξα και έβγαλα το μαχαίρι μου, τρύπησα το δέρμα, σκίζοντας το κατά μήκος της ραφής, ύστερα το έκοψα σε μια ελαστική λουρίδα στο μέγεθος ζώνης. Με αυτήν έδεσα το πόδι του Ξενοφώντα, ψηλά στους βουβώνες, τοποθετώντας το πόδι μου πάνω στα πλευρά του και τραβώντας για να το σφίξω προτού δέσω τον κόμπο. Ο Ξενοφώντας μούγκρισε από τον πόνο. «Τρελάθηκες;» ρώτησε. «Το πετσί θα σφίξει ακόμα περισσότερο μ' αυτή τη βροχή και θα χάσω το πόδι μου». «Προτιμότερο από το να πεθάνεις από αιμορραγία. Δεν υ πάρχει χειρουργός εδώ πέρα και δεν μπορώ να δέσω την πληγή, αφού υπάρχει ακόμα μέσα το βέλος». «Τότε θα πρέπει να το βγάλεις». «Που να σε πάρει! Δε θα κάνω τέτοιο πράγμα». «Είσαι δούλος. Θα κάνεις ό,τι σου πω εγώ». «Είμαι δούλος του Γρύλλου, όχι δικός σου». «Είσαι ακόλουθος μου στη μάχη. Βγάλε τώρα το βέλος». Μαζεύτηκα φοβισμένος για μια στιγμή, ακίνητος, καθώς α ναρωτιόμουν αν αυτή ήταν πραγματικά η επιταγή των θεών. Οι

13 22 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ άντρες γύρω μας είχαν βουβαθεί κι αισθανόμουν τα μάτια τους πάνω μου, ακόμα και μέσα στο σκοτάδι, αν και κανείς τους δεν προσφέρθηκε να βοηθήσει. Ο μόνος ήχος ήταν εκείνος των ε χθρών φρουρών πάνω στον πύργο, λιγότερο από εκατό μέτρα μακριά, που καλούσαν τη σκοπιά. Η βροχή είχε δυναμώσει σε χιονόνερο κι εγώ γλίστρησα σιγά σιγά μέσα από την παγωμένη λάσπη μέχρι τους ώμους του Ξενοφώντα, απέναντι από το βέλος που προεξείχε, έσκυψα μπροστά και άρπαξα το στέλεχος, στερεώνοντας τα σανδάλια μου στα πλευρά του για να έχω επιπλέον στήριγμα. «Μην τραβάς, ανόητε, σπρώξε!» «Τι;» «Σπρώξε το διαολεμένο βέλος μέχρι να βγει από την άλλη μεριά. Θα μου σκίσεις τους μυς του ποδιού με τα τραβήγματα σου». Η φωνή του ακουγόταν αδύναμη και καθώς έβγαλα το πόδι μου από τα πλευρά του βουτήχτηκε σε μια λίμνη κάτω από το σώμα του που ήταν ζεστή παρά το χιονόνερο. Ο επίδεσμος δεν είχε σταματήσει την αιμορραγία. Έκοψα ένα κομμάτι από τη δερμάτινη λουρίδα που περίσσευε από τον επίδεσμο και του το έ δωσα. Ήξερε τι του ζητούσα να κάνει. Το δίπλωσε στα δύο και το έβαλε στο στόμα, ανάμεσα στα δόντια του. Στριφογύρισα τη μύτη του σανδαλιού μου μέσα στο παγωμένο λασπόνερο, δημιουργώντας ένα μικρό βαθούλωμα πίσω μου για να στηριχτώ, και με μια κίνηση άρπαξα ξανά το στέλεχος του βέλους και το έσπρωξα με όλη μου τη δύναμη προς τη μεριά του γόνατου του. Ίσως να δίστασα κάπως, γιατί στην αρχή δε μετακινήθηκε καθόλου. Ο Ξενοφώντας διπλώθηκε από τον πόνο, κυρτώνοντας τους ώμους και ρίχνοντας πίσω το κεφάλι, ενώ τα χέρια του γραπώθηκαν στη γάμπα μου σαν μέγκενη. Το στήθος του φούσκωνε, καθώς ρουφούσε αέρα από τα ρουθούνια και μούγκριζε από τον πόνο, ε νώ η αιχμή του βέλους άρχιζε τη βασανιστική πορεία της, σκίζοντας την εύπλαστη σάρκα του και παράγοντας ένα τρίξιμο που μπορούσε ν' ακούσει κάποιος. Ευχόμουν ότι οι θεοί θα διατηρούσαν τη δύναμη μου, ότι δε θα τρεμούλιαζα, ότι δε θα τραβούσε ο Ξενοφώντας απότομα το πόδι του και ότι δε θα έσπαζε η αιχμή ΠΡΟΛΟΓΟΣ 23 του βέλους. Μολονότι το σώμα του διπλωνόταν από τον πόνο, κράτησε ακίνητο το πόδι του, ώσπου με μια ελαφριά μετατόπιση και μια ξαφνική υποχώρηση της πίεσης η χάλκινη αιχμή πρόβαλε α κριβώς πάνω από το πλάι του γόνατου, ελαφρώς στραβωμένη αλλά ακόμα πάνω στο στέλεχος του βέλους. Άφησα το στέλεχος, αλλά η λαβή μου ήταν τόσο σφιχτή, ώστε έπρεπε ν' ανοίξω σχεδόν με το ζόρι τα δάχτυλα μου, και τελικά έπεσα πίσω πάνω στις πατούσες μου εξαντλημένος. Ο Ξενοφώντας χαλάρωσε το σφίξιμο στη γάμπα μου και έφτυσε το πετσί α πό το στόμα του, σπαρταρώντας και μουγκρίζοντας. Άπλωσα το χέρι ν' αγγίξω το κεφάλι του και διαπίστωσα ότι παρά το τσουχτερό κρύο ήταν μούσκεμα στον ιδρώτα. «Και τώρα», είπε ασθμαίνοντας, «κόψε την αιχμή και βγάλε το βέλος προς τα πίσω». Έβγαλα το μαχαίρι μου και ψαχουλεύοντας στα σκοτεινά βρήκα το σημείο που προεξείχε από το δέρμα η μακριά, στενή αιχμή. Το αίμα αναπηδούσε ακατάσχετα από την τρύπα και δεν υ πήρχε χρόνος για χάσιμο. Έκοψα το ξύλινο στέλεχος με δύο χτυπήματα, αφήνοντας τη χάλκινη αιχμή να πέσει στα χαλίκια, α νάμεσα στα πόδια μου με ένα μικρό κουδούνισμα και, στη συνέχεια, αφού ανακάθισα μέσα στη λάσπη πίσω από τους ώμους του, άρπαξα το στέλεχος και ομαλά και γρήγορα οδήγησα το βέλος πίσω εκεί απ' όπου είχε μπει. Ο Ξενοφώντας δεν έκανε καμιά απότομη κίνηση αυτή τη φορά, συσπάστηκε απλώς κι έμεινε βουβός, παρότι δεν είχε ξαναβάλει το πετσί στο στόμα του. Πήρα ένα μάτσο λινούς επιδέσμους, παραγέμισα τις τρύπες από το τόξο, τις σιγούρεψα ακόμα περισσότερο δένοντας τους επιδέσμους γύρω από τις πληγές αρκετές φορές. Μες στο σκοτάδι δε μου είχε μείνει τίποτ' άλλο παρά να ελπίζω για το καλύτερο. Ο ανυπέρβλητος πόνος είχε κάνει τον Ξενοφώντα να χάσει τις αισθήσεις του πάνω στο χειρότερο, αλλά, αν κι ευχαρίστησα τους θεούς γι' αυτή τη μικρή ευλογία, το έκανα πρόωρα, γιατί δεν είχαν ακόμα τελειώσει μαζί μας. Το χιονόνερο έγινε χαλάζι και το χαλάζι χιόνι κι όταν σηκωθήκαμε όρθιοι για να χτυπήσουμε κάτω τα πόδια μας και να με-

14 24 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ ταδώσουμε ζέστη στα ξεπαγιασμένα μέλη μας, ανακαλύψαμε ό τι δε θα συνέβαινε κάτι τέτοιο και έτσι ξέραμε πια ότι δε θα μπορούσαμε να ξαποστάσουμε εκείνη τη νύχτα. Ούτε συζήτηση βέβαια για φωτιά, αφού δεν υπήρχαν προσανάμματα σ' αυτή τη γεμάτη κατσάβραχα πλαγιά. Τα σαγόνια μας είχαν μουδιάσει από το κρύο και μας ήταν δύσκολο να μιλάμε, έτσι περπατούσαμε ξυλιασμένοι πάνω κάτω στο λασπωμένο μονοπάτι σιωπηλά, αλλιώς δε θα νιώθαμε τα πόδια μας. Ολόκληρη τη νύχτα περπατούσαμε μπρος πίσω αργά στο λασπωμένο μονοπάτι, σκουντουφλώντας ο ένας πάνω στον άλλο στα τυφλά, καθώς το χιόνι σωριαζόταν πάνω στα κράνη και τους ώμους και κυλούσε ύπουλα μέχρι τα πόδια μας. Δεν τολμούσαμε να προχωρήσουμε μακρύτερα μες στο σκοτάδι, από φόβο ότι θα πέσουμε στον γκρεμό ή ακόμα χειρότερα πάνω στους άντρες του Θρασύβουλου που καραδοκούσαν σαν σκιές. Ο Ξενοφώντας, αν και ξύπνιος και έχοντας διαύγεια, εξακολουθούσε να πονάει ανυπόφορα και περνώντας το χέρι του γύρω από τους ώμους μου βημάτιζε βουβός κούτσα κούτσα στο πλάι μου, όσο καλύτερα μπορούσε, αφού άνοιξαν οι ουρανοί και οι θεοί έριξαν πάνω μας περισσότερο χιόνι μέσα σε μια νύχτα απ' όσο είχε δει η Αθήνα εδώ και δύο γενιές. Με το πρώτο γκρίζο φως που φάνηκε στην ανατολή, τρεις α πό τους συντρόφους μας είχαν μεταβληθεί σε πτώματα, παγωμένοι σαν κούτσουρα και σκεπασμένοι με ένα σάβανο λευκού χιονιού. Δεν είχαν καταφέρει να μετακινηθούν στη διάρκεια της νύχτας, εξαιτίας των τραυμάτων τους. Αλλά και ο Ξενοφώντας βρισκόταν σε επικίνδυνη κατάσταση. Η αιμορραγία είχε σταματήσει, αλλά το πόδι του ήταν εντελώς μελανιασμένο από το κρύο και από την αδυναμία του να το πατήσει για να κυκλοφορήσει το αίμα. Δεν αισθανόμαστε τίποτα, δεν μπορούσαμε να πιάσουμε τα δόρατα μας, δεν μπορούσαμε να μιλήσουμε και παρόλο που η πανοπλία μάς παρείχε κάποια προστασία από τον ορμητικό άνεμο και το τσουχτερό κρύο, η αίσθηση του μέταλλου πάνω στο δέρμα μας ήταν ανυπόφορη. «Αναχωρούμε τώρα», μούγκρισε ο Ξενοφώντας, αγναντεύοντας αδύναμα το παχύ χιόνι, μόλις κατάφερε να βγει στη στενή ΠΡΟΛΟΓΟΣ 25 προεξοχή του μονοπατιού που περιέτρεχε το φαράγγι. Κράτησε τα παραλυμένα χέρια του μπροστά στο πρόσωπο του, χουχουλιάζοντάς τα, μάταια, για να τα ζεστάνει. «Κι αν οι άντρες του Θρασύβουλου...» άρχισα. «Θα παγώσουν όπως εμείς. Ή θα πεθάνουμε εδώ μες στο χιόνι ή θα πεθάνουμε μαχόμενοι. Προτιμώ το δύσκολο τρόπο». Τα λόγια του κυκλοφόρησαν σ' όλη τη γραμμή και σ' ένα λεπτό οι άντρες είχαν συγκεντρωθεί, μουσκεμένοι και κουτσαίνοντας, έτοιμοι για αναχώρηση. Φτιάχτηκαν φορεία από λαβές α κοντίων και λουριά για τη μεταφορά των νεκρών και των πληγωμένων και ξεκινήσαμε παραπατώντας μέσα στο στοιβαγμένο χιόνι, ενώ προσπαθούσαμε να κρατηθούμε από τα βράχια με τα παγωμένα μας χέρια, ώσπου τα δάχτυλα μάτωναν κι άφηναν άλικα ίχνη πάνω στην ασπρίλα, σηματοδοτώντας έτσι το πέρασμα μας, παρόλο που δεν αισθανόμαστε κανένα πόνο. Οι άντρες είχαν α φήσει πίσω τον οπλισμό τους και σέρνονταν ο ένας πίσω από τον άλλο, ίδια φαντάσματα, με τα χέρια στις μασχάλες σαν αλλόφρονες, προσπαθώντας να διακρίνουν φοβισμένα μέσα στο χιόνι και το μισοσκόταδο τυχόν ίχνη επίθεσης. Κανένα ίχνος. Στα μισά της διαδρομής, κατηφορίζοντας τη βουνοπλαγιά, αιφνιδιάσαμε ένα νεαρό φρουρό από το στρατό, με άγριο μάτι, που είχε κρυφτεί πίσω από ένα βράχο μόλις μας είδε να πλησιάζουμε, πιστεύοντας ότι είμαστε είτε τα φαντάσματα των σκοτωμένων είτε άντρες του Θρασύβουλου σε πρωινή ε πιδρομή. Έμεινε κατάπληκτος όταν έμαθε ότι είχαμε περάσει την τρομερή νύχτα πάνω στο βουνό κι έκανε τρέχοντας την υπόλοιπη διαδρομή μέχρι το στρατόπεδο, γλιστρώντας και σκοντάφτοντας, όπου οργάνωσε στα γρήγορα ένα απόσπασμα από ο πλίτες για να σκαρφαλώσουν μέσα στο εκτυφλωτικό χιόνι και να μας βοηθήσουν στην κατάβαση μας. Αργότερα εκείνο το πρωί, ενώ τουρτουρίζαμε κάτω από λεπτά σκεπάσματα στο στρατόπεδο και το χιόνι συνέχιζε να πέφτει, μερικοί Σπαρτιάτες του Κριτία επέστρεψαν από την αποστολή κατόπτευσης του φρουρίου, σε μια προσπάθεια να διερευνήσουν πόσο καλύτερα μπορούσαμε να κάνουμε την επίθεση και ν' ανα-

15 26 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ γκάσουμε τους επαναστάτες να παραδοθούν. Βημάτιζαν σιωπηλοί δίπλα από τη φωτίτσα που είχαμε ανάψει, με τους κουρελιασμένους πορφυρούς χιτώνες τους ν' ανεμίζουν και να θροΐζουν, α διαφορώντας για τη σκόνη που σκέπαζε τα πόδια τους με τα πεταλωμένα σανδάλια. Ο Ξενοφώντας ανασηκώθηκε στον αγκώνα του, καθώς τους είδε να προχωρούν συντεταγμένοι προς τη σκηνή του Κριτία για να δώσουν αναφορά. «Πού είναι οι επαναστάτες;» τους φώναξε ο Ξενοφώντας. «Επισκεύασαν την είσοδο; Είδατε τους δράκοντες;» Αγνόησαν την ερώτηση του, κοιτώντας ίσια μπροστά με πρόσωπα σκληρά και πετρωμένα σαν το βουνό το ίδιο, χωρίς καν να μπουν στον κόπο να κρύψουν την περιφρόνηση που ένιωθαν για μας. Δυο μέρες αργότερα, έπειτα από τη βασανιστική επιστροφή στην Αθήνα μ' ένα επιταγμένο κάρο ανεφοδιασμού, στη διάρκεια της οποίας τρία από τα μουλάρια κατέρρευσαν και ψόφησαν μες στο τσουχτερό κρύο, μετέφερα τον Ξενοφώντα μισοκοιμισμενο και με πυρετό στο σπίτι του πατέρα του. Βλέποντας το γιο του να χαροπαλεύει για δεύτερη φορά στη ζωή του, ο σκληρός γερο-γρύλλος έκλαψε δημόσια και αργότερα την ίδια εκείνη νύχτα, αφού πρόσφερε σπονδή από σπάνιο κρασί στους θεούς και μια ολόκληρη κούπα σ' εμένα από ευγνωμοσύνη, με αντάμειψε με την α πελευθέρωση μου. Ήμουν ελεύθερος άνθρωπος πια, τουλάχιστον σωματικά. Αργότερα θα συναντούσα και πάλι τους δράκοντες και το φύλακα τους. ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΔΟΞΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ Μα δεν μπορούν οι άνθρωποι πάντα άγρυπνοι να μένουν, γιατί οι αθάνατοι θεοί στο καθετί ένα μέρος για τους ανθρώπους όρισαν στη γη τη σιτοδότρα. ΟΜΗΡΟΣ* * Ομήρου, Οδύσσεια, ραψωδία τ, στίχ , μετάφραση: Ζήσιμος Σίδερης, ΟΕΔΒ, Αθήνα. (Σ.τ.Ε.)

16 1 ΟΠΩΣ ΟΙ ΘΕΟΙ, ή μάλλον εντελώς αντίθετα με αυτούς, ήμουν πάντοτε μαζί του. Το ίδιο το παρατσούκλι μου, Θέο, το αποδεικνύει. Οι πρώτες μου αναμνήσεις είναι απαράλλακτες με τις δικές του, αν και οι τελευταίες μου ενθυμήσεις φοβάμαι ότι εκτείνονται πολύ πιο πέρα από τις δικές του. Ήμουν παρών όταν γεννήθηκε. Βοήθησα να τον πλύνουν και είδα τα πρώτα του δάκρυα. Θα είμαι εκεί κι όταν πεθάνει, επιφορτισμένος αναμφίβολα με τα ίδια ακριβώς καθήκοντα. Σ' όλη μου τη ζωή τον περιποιήθηκα καλά, ένας φυλακας-άγγελος, μια μούσα, επικριτής και μπελάς. Μαζί περπατήσαμε με τους ίσκιους και πολεμήσαμε τους Σπαρτιάτες, υπηρετήσαμε πρίγκιπες κι αποκτήσαμε την εύνοια βασιλιάδων. Μαζί του μπήκα στην κόλαση κι επέστρεψα πίσω στους ζωντανούς. Και με εξαίρεση ένα σύντομο διάλειμμα σε κάποιο μακρινό λασποχώρι στη Μαύρη Θάλασσα, όταν η ψυχή μου δε μου α νήκε ή, για να το εκφράσω καλύτερα, όταν δεν του ανήκε, στάθηκα πάντα στο πλάι του. Το αντίστροφο θα ήταν αδιανόητο και για τους δυο μας. Γεννήθηκα, όπως μου είπαν, στις Συρακούσες την εποχή που οι συμπολίτες μου είχαν εμπλακεί σ' έναν από τους αναρίθμητους, θλιβερούς και ασήμαντους πολέμους με τους Αθηναίους. Οι γονείς μου κι εγώ αιχμαλωτιστήκαμε στο πέλαγος, κάτω από ά γνωστες σε μένα συνθήκες, είτε από πειρατές είτε στη διάρκεια κάποιας επίθεσης από αθηναϊκή τριήρη εναντίον κάποιου εμπορικού πλοίου από τις Συρακούσες με το οποίο ταξιδεύαμε - ποιος το ξέρει; Τα λίγα που έμαθα είναι ότι ο στρατιώτης πατέρας μου προκαλούσε προβλήματα κι ότι οι γονείς μου πουλήθηκαν ως δούλοι αρκετές φορές πιθανόν, ώσπου πέτυχαν να αναλάβουν κά-

17 30 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ ποιες θέσεις στο σπίτι του Γρύλλου, ενώ ήμουν ακόμα μωρό. Η μόνη ανάμνηση που κράτησα από εκείνα τα χρόνια είναι ένα κομμάτι από κάποιο παλιό τραγούδι, σε μια γλώσσα την οποία δε μιλάω, ένα παράφωνο, άρρυθμο τραγούδι, το οποίο, αν και πολύ παλιά θα είχε κάποιο νόημα και θα έδινε ακόμα και χαρά σ' όσους το ά κουγαν, για μένα παραμένει ανεξιχνίαστο, ακόμα και εφιαλτικό. Οι γονείς μου πέθαναν νωρίς, στη διάρκεια μιας από τις τρομερές επιδημίες που περιοδικά σάρωναν την πόλη, από την ο ποία ανεξήγητα γλίτωσα εγώ. Τα ορφανά ήταν πάρα πολλά ε κείνη την εποχή πολλά από αυτά φυσικά είχαν γεννηθεί από γνήσιους Αθηναίους κι ήταν τα παιδιά γονιών που υπήρξαν θύματα συνεχιζόμενων εχθροπραξιών. Αυτά ανατρέφονταν από την πολιτεία, τα στεφάνωναν και τα τιμούσαν στις δημόσιες εκδηλώσεις, κι αν οι γονείς τους είχαν πεθάνει στον πόλεμο, τους απεικόνιζαν ως ήρωες. Άλλα, όμως, απροσδιόριστης καταγωγής, τα περίμενε τελείως ακαθόριστη τύχη - ορισμένα ευημερούσαν, αν τ' αναλάμβανε κάποιος καλός ανάδοχος, ενώ άλλα απλώς τα αγνοούσαν και τ' άφηναν να τα βγάλουν πέρα μόνα τους. Ακόμα χειρότερα βέβαια ήταν τα παιδιά που, όπως εγώ, είχαν γεννηθεί δούλοι ή, ακόμα πιο κακότυχα, αν ήταν δούλοι που κατάγονταν από εχθρούς. Με κράτησαν από ευσπλαχνία στο σπίτι, παρά το γεγονός ότι δεν ήμουν παρά ένα παιδί ανίκανο να κερδίσω τα έξοδα μου. Πιθανόν να ήταν μια περίπτωση φιλανθρωπίας για εξευμενισμό των θεών ή μια χάρη στην ευγενική γριά παραμάνα που με φρόντιζε. Ο κύριος μου, πάντως, δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ για την καταγωγή μου, ούτε καν φάνηκε έστω και ελάχιστα περίεργος να μάθει. Ήταν απλώς ένα ακόμα μυστήριο, όπως η καταγωγή των θεών ή η παντοδυναμία του πατέρα του, την οποία αποδεχόταν ως κάτι αυτονόητο και αποτελούσε μέρος της πρώιμης αντίληψης του για τη ζωή, ένα από εκείνα τα θέματα που δεν του πέρασε ποτέ από το μυαλό ν' αμφισβητήσει. Εκείνα τα χρόνια δεν ήταν εύκολα. Η Αθήνα ήταν μπλεγμένη σε ένα δεκαετή, αυτοκαταστροφικό πόλεμο με τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι, ύστερα από την ήττα των Περσών από τη συμμαχία των ελληνικών πόλεων, είχαν αρνηθεί να υποταχτούν στην απαίτηση Η ΔΟΞΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ 31 των Αθηνών για ηγεσία. Στην πραγματικότητα κάθε αρτιμελής πλούσιος άντρας και από τις δύο πλευρές είχε ενταχθεί στα τάγματα των οπλιτών, βαριά οπλισμένα στρατεύματα πεζικού που α ποτελούσαν τον πυρήνα του αθηναϊκού και του σπαρτιατικού στρατού. Καθένας από αυτούς τους άντρες, με τη σειρά του, έ παιρνε έναν ή περισσότερους δούλους για να τον υπηρετούν ως συνοδοί και μεταφορείς κι αυτή η βαριά δέσμευση τόσων ανθρώπων στον πόλεμο άφηνε ιδιαίτερα μικρό ανθρώπινο δυναμικό στην πατρίδα για να πραγματοποιήσει όλα εκείνα για τα οποία απαιτούνται άντρες, ώστε να διατηρηθεί πλούσια και ζωντανή μια πόλη. Αυτό δυσκόλευε τη ζωή της οικογένειας του Γρύλλου, ενός πλούσιου Αθηναίου κτηματία που διατηρούσε ένα εξοχικό κτήμα στο δήμο των Ερχιέων,* δώδεκα μίλια ανατολικά της πόλης των Αθηνών. Εκεί με πρωτόφεραν παιδάκι ακόμα κι εκεί πέρασα τα πρώτα χρόνια της ζωής μου, μεγαλώνοντας από και υπηρετώντας μια παρέα γυναικών. Οι περισσότεροι άντρες, αφέντες αλλά και δούλοι, αφιέρωναν το χρόνο τους στο μέτωπο και μόνο λίγους μήνες περνούσαν στο κτήμα ανάμεσα στους χωρικούς, προσπαθώντας μάταια ν' αναπληρώσουν το χαμένο χρόνο και να διορθώσουν τις φθορές που είχαν προκληθεί από την εγκατάλειψη. Ο Γρύλλος συγκεκριμένα πέρασε δύο χρόνια μακριά από το κτήμα και εμφανίστηκε στο σπίτι μόνο μία φορά για μία και μοναδική μέρα προτού επιστρέψει και πάλι στο μέτωπο κατά διαταγή της πολιτείας. Στη διάρκεια αυτού του σύντομου διαλείμματος κατάφερε να αποκτήσει ένα γιο. Για τη γυναίκα του Γρύλλου, όμως, τη Διοδώρα, το να περνάει όλη τη ζωή της επιχειρώντας να φέρει βόλτα το φασαριόζο γιο της αλλά και το υπό κατάρρευση σπιτικό και το προσωπικό του κτήματος, ενώ ο Γρύλλος πολεμούσε τους Σπαρτιάτες ή συμμετείχε στην Εκκλησία του Δήμου στην Αθήνα, ήταν πάνω από τις * Ερχιά ή Ερχεία: ένας από χους μεγαλύτερους δήμους της Αττικής. Η θέση του τοποθετείται στην περιοχή των Σπάτων. Από την Ερχιά καταγόταν ο Ξενοφώντας και ο Ισοκράτης και ο Αλκιβιάδης είχε εκεί μεγάλη κτηματική περιουσία, σύμφωνα με τον Πλάτωνα. (Σ.τ.Μ.)

18 32 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ δυνάμεις της. Έξι χρόνια αργότερα σήκωσε τα χέρια ψηλά, έ κλεισε το σπίτι, πούλησε τα περισσότερα μέλη από το προσωπικό του κτήματος που είχαν απομείνει και πήγε να συγκατοικήσει με τη χήρα ξαδέρφη του άντρα της, τη Λήδα, που διατηρούσε έ να σπίτι στην Αθήνα, ενώ το κτήμα του άντρα της στη Βοιωτία έ μενε απεριποίητο. Το σπίτι στην πόλη είχε διαθέσιμο χώρο, αν και με τη συνεχιζόμενη έλλειψη αρτιμελών αντρών είχε αρχίσει να διαλύεται. Το λάδι για το φωτισμό και το μαγείρεμα είχε αρχίσει να φτάνει δύσκολα στην πόλη, ακόμα και για τους σχετικά πλούσιους. Τα ξύλα για τη φωτιά αποθηκεύονταν και στοιβάζονταν κομμάτι κομμάτι, ενώ τα ρούχα μπαλώνονταν και ξαναμπαλώνονταν για να μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν πολύ περισσότερο απ' όσο θα έπρεπε, τόσο που, σε καλύτερες μέρες, θα δίνονταν στους ζητιάνους. Μόνο οι απλούστερες τροφές ήταν διαθέσιμες και η βασική τροφή αποτελούνταν από ένα είδος χυλού από λιωμένες φακές. Σύκα, καρύδια και ελιές προσετίθεντο μερικές φορές για νοστιμιά και αραιά και πού η οικογένεια μπορούσε να πετύχει λίγο αρνίσιο ή χοιρινό κρέας που έφερναν κρυφά στην πόλη οι παλιοί καλλιεργητές από την Ερχιά. Οι ακρίδες α φθονούσαν στα απέραντα χωράφια κι ήταν μια πρόχειρη πηγή πρωτεϊνών για εμάς τους δούλους και το προσωπικό της κουζίνας, αφού ακόμα και τα πιο χοντρά κομμάτια με κρέας προτιμούσαν να τα ξεζουμίσουν τα αφεντικά παρά να τ' αφήσουν για το υπηρετικό προσωπικό. Μόνη μας παρηγοριά ήταν ότι η τροφή των Σπαρτιατών ως γνωστόν ήταν ακόμα χειρότερη. Ο Γρύλλος έλεγε συχνά πως δεν ήταν καθόλου παράξενο που οι Σπαρτιάτες ή ταν τόσο πρόθυμοι να πεθάνουν στη μάχη - ο θάνατος πρέπει να ήταν προτιμότερος από το να συνεχίσουν να ζουν τρώγοντας τέτοια φαγητά. Στην Αθήνα λοιπόν αρχίσαμε μια καινούρια ζωή και ήταν α κριβώς εκεί που μου ανέθεσαν τη μόνιμη επιτήρηση του μικρού σκανταλιάρη, για τον οποίο ήμουν υπεύθυνος, έστω και ανεπίσημα, από τότε που είχαμε και οι δύο μόλις αρχίσει να κάνουμε τα πρώτα μας βήματα. Ο γιος του Γρύλλου, ο οποίος μέχρι να μετακομίσουμε στην Αθήνα δεν είχε βγει ποτέ έξω από τα όρια του Η ΔΟΞΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ 33 εξοχικού κτήματος ούτε είχε ξεφύγει από τα άγρυπνα μάτια της μητέρας του ή τα δικά μου, αντιμετώπισε την Αθήνα σαν αποκάλυψη. Για μένα, που είχα αναλάβει τη φροντίδα της ασφάλειας του, η πόλη ήταν σκέτη φρίκη. Κλείνω τα μάτια και οραματίζομαι, τόσο καθαρά λες και είναι τώρα, ότι περπατάμε μέσα στους αποπνικτικά ζεστούς και σκονισμένους δρόμους της Αθήνας ε κείνα τα χρόνια πριν από την πτώση της, ανάμεσα στις βρισιές των μουλαράδων και των νεαρών χαμινιών που τα χαζεύαμε με θαυμασμό για τον εκπληκτικό χειρισμό της λαϊκής γλώσσας τη σταθερή ροή των ζητιάνων, στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν όχι μόνο ο συνηθισμένος συρφετός από παραμορφωμένους, τυφλούς, γέρους και ραχιτικούς, αλλά και ξένοι που περνούσαν δύσκολους καιρούς και τους είχε προσελκύσει το μεγαλείο της πόλης στοχαστές που απολάμβαναν αλλά κι αποζητούσαν τέτοιους δύσκολους καιρούς ως έμβλημα τιμής και πηγή έμπνευσης για τις διάφορες φιλοσοφικές σχολές τους και αργόσχολα πλήθη α ξιόμαχων αντρών, στρατιώτες που έφευγαν και ναύτες που περίμεναν τον επόμενο ναύλο τους. Βλέπω το συνονθύλευμα από μουσικούς, γόητες φιδιών, ακροβάτες, αγγελιοφόρους, κλέφτες και πόρνες και των δύο φύλων ή ερμαφρόδιτους ένα ανακάτεμα α πό τους λογής λογής μόνιμους ανθρώπους του δρόμου, χτίστες και μαγαζάτορες, αργυραμοιβούς, πλανόδιους πωλητές φαγητού και νερού, γραφείς, ιχθυοπώλες, καλλιτέχνες της δερματοστηξίας, γανωτζήδες και ράφτες και τις αποτριχώτριες, τις παρατίλτριες, από τα λουτρά, να ρίχνουν τον τόνο της φωνής τους και να στεγνώνουν τα σύνεργά τους, καθώς ζητούσαν να βάλουν μια μπουκιά στο στόμα τους. Βλέπω επίσης εκατοντάδες άλλες πολύχρωμες φιγούρες, ηθοποιούς, ιερείς, αρκουδιάρηδες, στρατιώτες, μαστροπούς και μαμές να διαλαλούν φωναχτά την πραμάτεια τους, πασχίζοντας ν' ακουστεί ο καθένας πάνω από τους υπόλοιπους, συμβάλλοντας στην εκκωφαντική οχλοβοή που αποτελούσε την έ ξαψη, το αίσχος, τη φιλοδοξία και την τρέλα αυτής της πόλης, η οποία ήταν το κέντρο του κόσμου. Με τα μάτια της φαντασίας μου βγαίνω από αυτούς τους χαοτικούς δρόμους και περνώ από μια ταπεινή, κοινή αυλόπορτα, στο

19 34 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ πλάι ενός μεγάλου πέτρινου τοίχου, σ' ένα σκοτεινό, δροσερό διάδρομο και με το που κλείνω τη βαριά δρύινη πόρτα ακούω το βρυχηθμό της πόλης να κοπάζει σε ένα αχνό και απόμακρο παλμό. Ο διάδρομος των αναμνήσεων μου καταλήγει σε μια ηλιόλουστη αυλή, όπου κυριαρχούν ο καμπανιστός ήχος του νερού στη μικροσκοπική κρήνη, τα απαλά τσουγκρίσματα και ξυσίματα από το μαγείρεμα και τα ήσυχα γέλια των υπηρετών από την κουζίνα που βρισκόταν δίπλα από το κυρίως σπίτι. Ο πιο αταίριαστος από ό λους είναι ο ήχος των πουλιών - αμέτρητα πραγματικά, αφού κάθε γωνιά είναι εφοδιασμένη με ένα ή και περισσότερα κλουβιά γεμάτα με μικροσκοπικά, πολύχρωμα ωδικά πτηνά, επιλεγμένα για τα εξαίσια σχέδια των φτερών και τη γλυκύτητα των τιτιβισμάτων τους. Πάνω από τους ανάλαφρους ήχους του σπιτιού υψώνονται οι τσιριχτές φωνές δύο μικρών παιδιών που παίζουν στο χώμα, δίπλα από την κρήνη, με μια χούφτα βόλους φτιαγμένους από πηλό. Από τη στιγμή που μετακόμισε στο σπίτι αυτό το μικρότερο α γόρι, ο γιος του Γρύλλου, είχε πλημμυρίσει η αυλή από το τραγούδι του, που συναγωνιζόταν σε ομορφιά και μελωδικότητα νότα τη νότα τα πουλιά στα κλουβιά. Ήταν πανευτυχής μόνο όταν καθόταν στα πόδια της μάνας του κάτω από τον ήλιο, τραγουδώντας παιδικά τραγούδια και ομηρικούς στίχους που του είχε διδάξει με συχνές επαναλήψεις, πασχίζοντας να τον κρατήσει στους πολύπλοκους ρυθμούς και τραγουδιστικούς τόνους της εκπαίδευσης της. Αν και δεν έλεγε και πολλά από εμφάνιση -ήταν κοντός στο ανάστημα και είχε αδύνατο στέρνο για την ηλικία του-, ήταν προικισμένος. Αυτό ήταν γνωστό σε όλους, μια κι είχε ήδη τραγουδήσει σε λίγα από τα συμπόσια που είχε παραθέσει ο πατέρας του, στα οποία είχαν παρακαθίσει ορισμένοι από τους πιο ξακουστούς πολίτες και καλλιτέχνες. Το αγόρι είχε δεχτεί τους μεγαλύτερους επαίνους, τόσο από πολιτικούς όσο και από ποιητές για την καθαρή, καμπανιστή φωνή του και για την αυτοκυριαρχία του. Οι φιλοφρονήσεις, πάντως, των διπλωματών άφηναν ασυγκίνητο το παιδί συγκρινόμενες με τον έπαινο του πατέρα του, που σπάνια και απρόθυμα του πρόσφερε και μόνο σε εξαιρετικά καλές εμφα- Η ΔΟΞΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ 35 νίσεις, αλλά ακόμα και τότε περισσότερο από ικανοποίηση επειδή είχε ευχαριστήσει τους καλεσμένους του παρά επειδή ένιωσε κάποια χαρά από το τραγούδι του γιου του. Το παιδί είχε όνομα, φυσικά, αλλά η μητέρα του το φώναζε με το όνομα του μόνο όταν το μάλωνε και ο πατέρας του σπάνια απευθυνόταν άμεσα σ' αυτό. Πιο συχνά ανταποκρινόταν στο χαϊδευτικό του, εκείνο που φυσικότατα είχε προκύψει λόγω της ικανότητας του στο τραγούδι. Το φώναζαν Αηδόνι και το ασυνήθιστο παρατσούκλι έμοιαζε να προοιωνίζει επιπλέον τύχη για το α ναπτυσσόμενο ταλέντο του. Όχι, βέβαια, ότι ένα τέτοιο ταλέντο είχε κάποια μακροπρόθεσμη προοπτική: η οικογένεια του ήταν παλιά και πλούσια και η ζωή του τραγουδιστή ή του ποιητή δεν ήταν κάτι που προσδοκούσαν για τα παιδιά τους οι σημαντικές οικογένειες. Ωστόσο, ήταν διασκεδαστικό, του εξασφάλιζε λίγη περισσότερη προσοχή από αυτή που θα του έδειχνε ο πατέρας του και χρησίμευε για να κρατά απασχολημένο το παιδί μέσα στο σπίτι μέχρι ν' αρχίσει η κανονική του εκπαίδευση. Ας επιστρέψουμε όμως στην αυλή του σπιτιού, όπου τα δύο παιδιά παίζουν με τους βόλους. Το μικρότερο, όπως προανέφερα, ήταν το Αηδόνι. Το μεγαλύτερο ήταν ο Πρόξενος, δεύτερος ξάδερφος του και δύο χρόνια μεγαλύτερος του, ένα ξεκάθαρα διαμορφωμένο μικρό κτήνος, με ακατάσχετα σαρκαστικό γέλιο και κόρδωμα. Όπως ακριβώς το Αηδόνι ήταν γεννημένο ποιητής και τραγουδιστής, ο Πρόξενος ήταν από γεννησιμιού του πολεμιστής εντούτοις παρά τις διαφορετικές κλίσεις και ενδιαφέροντα τους, οι δυο τους ήταν κολλητοί φίλοι, ανεξάρτητα από τη συγγένεια τους. Τουλάχιστον καθημερινά, ο Πρόξενος έκανε το Αηδόνι να πεταχτεί τρομαγμένο από τις συχνές ονειροπολήσεις του στην αυλή, χτυπώντας το στο κεφάλι με το αυτοσχέδιο ξύλινο σπαθί του, παρασύροντας το σε ένα κυνηγητό που κατέληγε με τα δύο αγόρια να κάνουν αγώνες δρόμοο μέσα στο σπίτι, να παλεύουν πάνω στις σκληρές πλάκες του δαπέδου και να μπερδεύονται στα πόδια των ηλικιωμένων και πολυβασανισμένων υπηρετριών που προσπαθούσαν να διατηρήσουν την τάξη. Το Αηδόνι, επειδή ο Πρόξενος ήταν ο μεγαλύτερος και δυνατότερος α-

20 36 Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ πό τους δυο, νικιόταν μονίμως στις μάχες που έδιναν, αλλά σπάνια ενέδιδε στις επαναλαμβανόμενες απαιτήσεις του μεγαλύτερου αγοριού να παραδοθεί. Όταν στριμωχνόταν, προτιμούσε να αφοπλίσει τον Πρόξενο γελώντας σπασμωδικά και τραγουδώντας ψιθυριστά αισχρά τραγουδάκια που έκαναν συχνά το μεγαλύτερο ξάδερφο του να καταρρέει μέσα σε έναν παροξυσμό γέλιου. Και στις ελάχιστες περιπτώσεις όμως που δεν ήταν παρών ο Πρόξενος, το Αηδόνι δεν ήταν ποτέ μόνο του, μια κι έπαιζε και μιλούσε ζωηρά με ένα φανταστικό του φίλο, μια ύπαρξη που, ό πως έλεγε, ήταν πάντα μαζί του, παρόλο που αρνιόταν να πει το όνομα του, ισχυριζόμενο μόνο ότι επρόκειτο για ένα μικρό θεό. Αυτό αποτέλεσε πηγή μεγάλης ευθυμίας μέσα στην οικογένεια αρχικά, καθώς ο Πρόξενος και οι δούλοι προσποιούνταν καμιά φορά ότι παραπατούσαν κι έπεφταν λέγοντας ότι ο μικρούλης θεός του Αηδονιού είχε μπερδευτεί στα πόδια τους ή φόρτωναν στην απληστία του μικρού θεού την απώλεια κάποιων αντικειμένων. Με τον καιρό, η θεότητα αυτή πέρασε στο πάνθεο των θεών της οικογενειακής εστίας, στην αρχή σαν αστείο, ύστερα σαν α συνείδητη συνήθεια μάλλον και πολύ αργότερα, αφού το παιδί είχε μεγαλώσει πια κι είχε σταματήσει να επικοινωνεί ανοιχτά με το μυστηριώδη φίλο του, η μητέρα και οι δούλες εξακολουθούσαν ν' αναφέρονται περιστασιακά στην παρουσία αυτού του μικρού θεού. Στο διάστημα αυτό σπανίως βλέπαμε τον αυστηρό και απόμακρο πατέρα του Αηδονιού. Ακόμα και στις σύντομες αποδράσεις του από τα διπλωματικά και στρατιωτικά του καθήκοντα, ε λάχιστο χρόνο διέθετε ο Γρύλλος για τα αγόρια, αφού έπρεπε μονίμως ν' ασχολείται με το πηγαινέλα παράξενων αντρών, αντρών σπουδαίων και φαντασμένων, που έρχονταν μέσα στη νύχτα για να του μιλήσουν και να λογοφέρουν μαζί του. Η φήμη του Γρύλλου ως αξιωματούχου ήταν τρομερή, όμως καλά τα κατάφερνε και στον πόλεμο. Είχε καταφέρει να διατηρήσει τα περισσότερα από τα μέλη του σώματος του, με εξαίρεση το ένα μάτι του που είχε δεχτεί αστραπιαίο χτύπημα από την αιχμή κάποιου σπαρτιατικού δόρατος και στη συνέχεια είχε μολυνθεί -έπαιρνε όρκο- Η ΔΟΞΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ 37 από τη θεραπεία κάποιου κομπογιαννίτη στρατιωτικού γιατρού με καταπλάσματα από κοπριά αγελάδας και ξίδι. Το μάτι έπρεπε ν' αφαιρεθεί, κάτι που ο Γρύλλος επέμενε να κάνει ο ίδιος με ένα κουτάλι, για ν' αποφύγει να εκτεθεί έτσι περισσότερο στους κινδύνους της ιατρικής επιστήμης. Η οφθαλμική κοιλότητα γιατρεύτηκε ικανοποιητικά, αν και περιστασιακά έτρεχε ένα υδαρές υγρό χρωματισμένο με αίμα, όταν ο Γρύλλος ασχολιόταν με επίπονη σωματική δραστηριότητα, ενώ το τραύμα αποτελούσε πηγή περηφάνιας και θαυμασμού για το γιο του. Πού και πού ο Γρύλλος έπαιρνε τα αγόρια και τον παλιό του συνοδό στη μάχη, τον Λέοντα, και πήγαιναν στο εγκαταλειμμένο κτήμα στην Ερχιά, που είχε καταντήσει πραγματικό ερείπιο. Ο Γρύλλος διατηρούσε βαθιά αγάπη για τη γη και μολονότι έπρεπε ν' αναβάλλει συνεχώς τα σχέδια του για να κάνει καρποφόρα τα χωράφια λόγω της κρισιμότητας του πολέμου, ήταν αποφασισμένος να μην εμποδίσει το γιο του να εξοικειωθεί με τη γη. Εξέτρεψε μερικά θαυμάσια άλογα που φρόντιζε ο ανάπηρος γιος του Λέοντα και τους πήγαινε μακρινές εξορμήσεις και κυνήγια στην εξοχή. Ακόμα κι όταν το Αηδόνι ήταν πολύ μικρό για να ιππεύει μόνο του, ανέβαινε στο άλογο του πατέρα του ανάμεσα στους δυνατούς μηρούς του Γρύλλου. Ο Γρύλλος αγαπούσε τόσο την ιππασία, ώστε όταν ο γιος του κουραζόταν τον πήγαινε πίσω στο σπίτι να πάρει έναν υπνάκο και ξανάφευγε αμέσως όλη την υπόλοιπη μέρα, χωρίς να ξεκουραστεί καθόλου. Με πήρε κάποτε μαζί του για παρέα, παραχωρώντας μου ένα μικρότερο άλογο που σκόπευε να το δώσει στο γιο του όταν θα μεγάλωνε. Ο Γρύλλος έλεγε πως, αν συνεχιζόταν ο πόλεμος, το Αηδόνι θα υπηρετούσε ως αξιωματικός κι αν επρόκειτο να γίνω συνοδός του στη μάχη, θα χρειαζόμουν τουλάχιστον τις ίδιες ιππευτικές και στρατιωτικές δεξιότητες με τον κύριο μου. «Θα είμαι περήφανος», έλεγε, «όταν ο γιος μου σκοτώσει τον πρώτο Σπαρτιάτη». Ο Γρύλλος μιλούσε ακατάπαυστα για τον πόλεμο και το μίσος του για τους Σπαρτιάτες και την καταστροφή που εκείνοι προξενούσαν στην ευημερία των Αθηνών ήταν απύθμενο. Απεχθανόταν τη χοντροκοπιά και την έλλειψη κουλτούρας αλλά και την α-