Θεοδικία και ανθρωποδικία στον Ηρόδοτο

Transcript

1 .N. Θεοδικία και ανθρωποδικία στον Ηρόδοτο In: Mètis. Anthropologie des mondes grecs anciens. Volume 9-10, pp Citer ce document / Cite this document : Μαρωνίτης Δ.N. Θεοδικία και ανθρωποδικία στον Ηρόδοτο. In: Mètis. Anthropologie des mondes grecs anciens. Volume 9-10, pp doi : /metis

2 ΘΕΟΔΙΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΔΙΚΙΑ ΣΤΟΝ ΗΡΟΔΟΤΟ Ι Φοβάμαι πώς ήταν αστόχαστη ή υπόσχεση αυτής της ομιλίας με τόν προ κείμενο τίτλο της. Καί γιά άλλους λόγους καί επειδή ο ομιλητής απέχει, εδώ καί κάμποσα χρόνια, από τή συστηματική μελέτη τοϋ ήροδοτείου έργου, αφήνοντας ασυμπλήρωτες καί τίς βιβλιογραφικές του αποσκευές. Ενδέχεται, λοιπόν, όσα θά ακούσετε σήμερα νά επαναλαμβάνουν προτάσ εις πού έχουν ήδη διατυπωθεί, Ισως μάλιστα με έγγυρότερο καί πιό τε κμηριωμένο τρόπο. Τό μόνο ελαφρυντικό της φιλολογικής αυτής άπρέπειας εΐναι ή συνεχής καί αμείωτη αγάπη γιά τό ήροδότειο έργο, τό όποιο στήριξε τά πρώτα ακαδημαϊκά μου βήματα, καί εφεξής συχνά-πυκνά τό διαβάζω ώς απλός αναγνώστης. Δέν προτίθεμαι νά παρουσιάσω αυτοτελώς τό ζεύγος της ήροδότειας θεοόικίας καί άνθρωποδικίας, αλλά νά τό εγγράψω στον ευρύτερο κύκλο της ήροδότειας ανθρωπολογίας, ή οποία συνέχει ολόκληρη τήν ιστορία τοϋ 'Αλικαρνησσέα ιστορικού. Καί τοϋτο, επειδή κατά τή γνώμη μου ό πε ριστρεφόμενος κύκλος των άνθρωπηίων πρηγμάτων, αν δέν αίρει, πάντως μετριάζει τήν άλλως πως ευδιάκριτη αντιπαράθεση Ελλήνων καί βαρβά ρων. Μέ άλλα λόγια: αν ό πόλεμος (στή συγκεκριμένη περίπτωση ή έλληνοβαρβαρική σύρραξη, μέ κορύφωση τους περσικούς πολέμους) διχάζει, όπως θά δούμε, σέ πολλά καί κρίσιμα σημεία τους συμβαλλομένους, ή κοινή ανθρωπολογία τους συστεγάζει καί τους ενώνει. "Η, γιά νά τό πώ μετριοπαθέστερα: στό έργο τοϋ Ηροδότου διασταυρώνονται δύο γραμμ ές ή ένωτική-άνθρωπολογική καί ή διχαστική-πολεμική. Ζητούμενο αυτής της ομιλίας εΐναι νά μελετηθεί μέ τή δέουσα προσοχή τό σημείο δια-

3 70 Δ.Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ σταύρωσης. Προς αυτή την κατεύθυνση καλύτερος οδηγός νομίζω πώς είναι τό προοίμιο τοϋ ήροδοτείου έργου, όπου ή διασταύρωση γιά την όποια μίλη σα, προβάλλεται καί συγχρόνως προγραμματίζει τά επόμενα: Ηροδότου Άλικαρνησσέος ίστορίης άπόδεξις ήδε, ώς μήτε τά γενόμε να εξ ανθρώπων τω χρόνω εξίτηλα γένηται, μήτε έργα μεγάλα τε καί θωμαστά, τα μεν "Ελλησι, τα δε βαρβάροισι άποδεχθέντα, άκλεα γένηται, τά τε άλλα και δι ' ην αίτίην έπολέμησαν άλλήλοισι. II "Έχουν γραφεί αναρίθμητες σελίδες γιά την όντως προβληματική αυτή προοιμιακή περίοδο. Ή συνεχιζόμενη ακόμη διαφωνία άφορα κυρίως σέ δύο σημεία: αφενός αμφισβητείται τό λανθάνον νόημα των λέξεων γενό μενα, έργα αφετέρου προτείνονται διάφορες γνώμες γιά τη συντακτική συνάφεια της, ούτως ή άλλως, ανακόλουθης, καταληκτικής πρότασης τά τε άλλα και δι ' ην αίτίην έπολέμησαν άλλήλοισι. Δέν θά εμπλακώ σήμερα σέ αυτές τίς συμπληγάδες άντ' αυτού θά εξετάσω τό γραμμικό σχήμα της προοιμιακής περιόδου, τό όποιο κατά τή γνώμη μου έχει ιδιαίτερη σημα σία γιά τό συζητούμενο θέμα μας, καί εξηγεί ίσως τά άλλως πως δυσεξή γητα. Μετά τήν προβολή της ταυτότητας τοϋ συγγραφικού υποκειμένου (Ηροδότου Άλικαρνησσέος) καί τή συνοπτική επιγραφή τού αντικειμέ νου της συγγραφής (ίστορίης άπόδεξις ήδε), τό προοίμιο κατά κάποιον τρόπο ελίσσεται, δοκιμάζοντας νά ορίσει τους τελικούς στόχους τοϋ έργου (ώς μήτε - μήτε - τά τε άλλα). Τό χαρακτηριστικό αυτού τοϋ ελιγ μού είναι ότι ή σπείρα σχηματίζεται από εξω προς τά μέσα, όχι αντιστρό φως. Στην εξωτερική καμπύλη αυτής της σπείρας εγγράφονται, ώς πρώτος αξιολογικός στόχος τοϋ έργου, τά γενόμενα εξ ανθρώπων. "Οποιο συγκε κριμένο νόημα κι αν δώσουμε στή λέξη γενόμενα, αναμφίβολο είναι ότι αυτά ανήκουν σέ όλους τους ανθρώπους ορίζουν επομένως τήν κοινή ανθρωπολογική βάση τοϋ έργου, ή οποία (γιά νά χρησιμοποιήσω κινημα τογραφική ορολογία) υποβάλλεται εδώ ώς λευκή οθόνη. Ό,τι κι αν δια δραματίζεται εφεξής πάνω σέ αυτή τήν οθόνη, ή ύπαρξη της οθόνης παραμ ένει σταθερή. Καί επειδή ακριβώς τά προβαλλόμενα διχαστικά δρώμενα μπορεί νά μας κάνουν νά λησμονήσουμε τήν ύπαρξη της, ό Ηρόδοτος αναλαμβάνει, μέ τόν ενα ή τόν άλλο τρόπο, νά μας τήν θυμίζει - θά δούμε αργότερα μέ ποια καί τί λογής σήματα. Καθώς ή σπείρα συστρέφεται προς τά μέσα, εγγράφονται τώρα τά

4 ΘΕΟΔΙΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΔΙΚΙΑ ΣΤΟΝ ΗΡΟΔΟΤΟ 7 1 ενκλεα έργα των Ελλήνων καί των βαρβάρων ώς δεύτερος καί επιμερι σμένος στόχος τοϋ έργου. Παρακάμπτοντας πάλι τό εκβιαστικό ερώτημα γιά τό ακριβέστερο νόημα της λέξης έργα (τό προοίμιο εξάλλου προκρίνει στη συγκεκριμένη περίπτωση τη, σχετική έστω, ασάφεια), θέλω νά υπο γραμμίσω ενα άλλο συστατικό στοιχείο της δεύτερης αυτής τελικής πρό τασης: όπως κι αν προσδιορίσει κανείς τά έργα, γεγονός παραμένει ότι αυτά αποδίδονται ισομερώς σέ "Έλληνες καί βαρβάρους καί ζυγίζονται μέ τό ίδιο μέτρο - τήν εύκλειά τους. Ή αξιολογική αυτή ισομέρεια Ελλήνων καί βαρβάρων μπορεί νά διαιρεί, αλλά πάντως δέν διχάζει τόν ήροδότειο κόσμο ή ανθρωπολογική ενότητα, πού ιδρύθηκε μέ τά προηγούμενα γενό μενα εξ ανθρώπων, εξακολουθεί νά ισχύει, κοσμημένη τώρα καί μέ τό ευσημο τοϋ κλέους, τό οποίο μέ δικαιοσύνη αποδίδεται καί στά δύο υπο κείμενα της. Ή μόνη τελικώς διάκριση πού επιχειρείται στή δεύτερη αυτή τελική πρόταση τοΰ προοιμίου εΐναι γεωγραφικής ή, αν θέλετε, εθνολο γικής τάξεως, καί από μόνη της δέν δικαιολογεί τήν πολεμική σύγκρουση Ελλήνων καί βαρβάρων τήν προαναγγέλλει ίσως, ώς αινιγματική όμως εκτροπή, πού χρειάζεται τήν εξήγηση της, τήν αμφισβητούμενη δηλαδή καί δυσανάγνωστη αιτία της. Έτσι φτάνουμε στό ιδεατό κέντρο της σπείρας μέ τήν τελευταία, συντακτικώς ανακόλουθη, πρόταση τά τε άλλα καί δι ' ην αίτίην επολέμησαν αλληλοισι. Τό πιό απροσδόκητο στοιχείο στή σύνταξη τοϋ ήροδοτείου προοιμίου εΐναι κατά τή γνώμη μου ή τόσο καθυστερημένη εμφάνιση της εννοίας καί της λέξης "πόλεμος": επολέμησαν. Στον βαθμό πού εκτιμούμε τήν ιστορία τοϋ Ηροδότου ώς εξιστόρηση κυρίως της πολεμικής σύ γκρουσης Ελλήνων καί βαρβάρων, ή καθυστερημένη αυτή εμφάνιση τοϋ ρήματος επολέμησαν προκαλεί ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη αν μάλιστα συγκριθεί μέ τήν προβολή τοϋ ίδιου ρήματος στην πρώτη ήδη πρόταση τοϋ προοιμίου στον Θουκυδίδη: Θουκυδίδης 'Αθηναίος ξυνέγραψε τόν πόλεμον των Πελοποννησίων καί 'Αθηναίων, ώς επολέμησαν προς αλλήλους. Στό ήροδότειο προοίμιο ή θουκυδίδεια διάταξη προεμφανίζεται αντε στραμμένη: ό κύριος θεματικός στόχος τοϋ έργου, ό πόλεμος Ελλήνων καί βαρβάρων, επιβάλλεται τελευταίος, μέ μιά σύνταξη μάλιστα ή οποία φαίνεται νά θέλει νά προκαλέσει τήν απορία τοϋ άναγνώστη-άκροατή: γιά ποιόν επιτέλους λόγο Έλληνες καί βάρβαροι συγκρούστηκαν μεταξύ τους; Ή απορία αυτή οξύνεται, καθώς εγγράφεται στό κέντρο μιας σπεί ρας, ή οποία, στην πρώτη καί δεύτερη καμπύλη της, προβάλλει τά γενόμε να εξ ανθρώπων μέ τρόπο ενωτικό καί αξιοθαύμαστα ισότιμο. Συμπεραίνω κάπως βιαστικά καί απότομα: τό γράφημα πού προκύπτει από τή σύνταξη τοϋ ήροδοτείου προοιμίου δείχνει ότι ή πολεμική σύ γκρουση αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μελανό καί παράλογο σημείο στό

5 72 Δ.Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ κέντρο μιας ανθρωπολογικής σπείρας, πού θά μπορούσε άλλως πως νά παραμείνει μέχρι τέλους άπόλεμη. Ότι κάπως έτσι έχουν τά πράγματα, φαίνεται νομίζω καί άπό τίς διηγήσεις των λογίων Περσών, οι όποιες έπονται αμέσως μετά τό προοίμιο τοϋ έργου. Οι διηγήσεις αυτές, ώς γνω στόν, αναφέρονται σέ διαδοχικές αρπαγές γυναικών μεταξύ Ελλήνων καί βαρβάρων, οι όποιες καταλήγουν, όπως ισχυρίζονται οι Πέρσες λόγιοι, σέ έναν πόλεμο, άπό λογικό λάθος των Ελλήνων. Καί ασφαλώς δέν είναι τυ χαίο ότι οι Πέρσες λόγιοι ισχυρίζονται ότι με τόν τρωικό αυτόν πόλεμο διαταράχθηκε, εκτός τών άλλων, καί ή νόμιμη γεωγραφική διαίρεση της οικουμένης σέ Ευρώπη καί 'Ασία -ισχυρισμός πού πρέπει πιστεύω νά συνδυαστεί μέ τά δεδομένα της δεύτερης τελικής πρότασης τοϋ προοιμίου. Υπάρχουν στή διαδρομή τοϋ ήροδοτείου έργου πολλά καί σημαντικά σημεία, μέ τά όποια κατακρίνεται ό παραλογισμός της πολεμικής σύρρα ξης Ελλήνων καί βαρβάρων - ή κοινή θεοδικία καί άνθρωποδικία Ελλή νων καί βαρβάρων αποτελεί, όπως θά δοΰμε, τό επιφανέστερο σήμα της κριτικής. Προτού όμως προχωρήσω στην παρουσίαση τοΰ ενωτικού αυτού ζεύγους, θά υποδείξω, μέ τόν συνοπτικότερο δυνατό τρόπο, τήν κα ταγωγή της ήροδότειας ανθρωπολογίας, όπως μέχρι στιγμής ιχνογραφήθ ηκε. "Ήδη στην αρχαιότητα ό Ηρόδοτος είχε πολιτογραφηθεί ώς όμηρικώτατος, προφανώς επειδή στή σύνταξη της δικής του ιστορίας ελέγχονται πολλαπλές ομηρικές επιδράσεις. Ειδικότερα γιά τό προοίμιο έχει ήδη πα ρατηρηθεί ή βαθιά συγγένεια τοΰ Ηροδότου (λεξιλογική καί ιδεολογική) μέ τόν Όμηρο. Γιατί σέ αντίθεση μέ πρωϊμότερους ϊωνες λογογράφους, λ.χ. τόν Εκαταίο, ô 'Αλικαρνασσέας ιστορικός δοκίμασε καί πέτυχε νά συμφιλιώσει τήν ομηρική παράδοση μέ τόν ιωνικό εμπειρισμό καί ορθο λογισμό της εποχής του. Ή συμφιλίωση αυτή φέρνει πολύ κοντά τήν ήροδότεια ανθρωπολογία στην ομηρική, ειδικότερα μάλιστα στην ιλιαδική. Ό χρόνος δέν μέ παίρνει νά τεκμηριώσω επαρκώς τόν προηγούμενο ισχυρι σμό αρκούμαι μόνον σέ δύο, καθοριστικές Ομως, σχετικές ενδείξεις. Σέ ολόκληρη τήν Ίλιάδα δέν υπάρχουν εμφανή τουλάχιστον ίχνη, τά όποια νά διαφοροποιούν ριζικώς Τρώες καί 'Αχαιούς ώς προς τήν ανθρωπολογική θεωρία καί πράξη τους. "Ενα λανθάνον ίχνος αναγνωρίζ εται δύσκολα στην πρώτη καί πρότυπη σκηνή μάχης της τέταρτης ραψωδ ίας: Οπου ή σιωπή καί ή εύκοσμία τών 'Αχαιών αντιβάλλονται προς τή θορυβώδη άκοσμία τών Τρώων, μέσα από δύο επάλληλες παρομοιώσεις. Κατά τά άλλα, 'Αχαιοί καί Τρώες υπακούουν στην Ίλιάδα σέ ταυτόσημο κώδικα ανθρώπινης εΰκλειας καί υποτάσσονται στίς εντολές κοινής θεοδικίας καί άνθρωποδικίας. Τούτο επικυρώνεται καί στην τελευταία ρα ψωδία τού έπους, στην περίφημη σκηνή συμφιλίωσης 'Αχιλλέα καί Πριά-

6 ΘΕΟΔΙΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΔΙΚΙΑ ΣΤΟΝ ΗΡΟΔΟΤΟ 73 μου, με τόν μύθο των δύο πίθων τού Διός (24, 527 κ.ε.). Τό μεταγενέστερο πάντως ιδεολόγημα πολλαπλών διαφορών μεταξύ ελληνικού καί βαρβαρι κού κόσμου, ελληνικού καί βαρβαρικού λόγου δέν βρίσκει στην Ίλιάδα τουλάχιστον κανένα έρεισμα. Στην Όδύσσεια τό πράγμα κάπως διαφέρει, καθώς ό κόσμος διακρίνεται κάποτε σέ έννομους καί άνομους, ευσεβείς καί ασεβείς, πολιτισμένους καί απολίτιστους ή διάκριση όμως αυτή κατά κανένα τρόπο δέν ανακλάται στό ζεύγος Ελλήνων καί βαρβάρων ή Ευρώ πης καί 'Ασίας. Με τους Ορους αυτούς μπορούμε νά θεωρήσουμε σχεδόν βέβαιο ότι ο Ηρόδοτος κληρονομεί καί προβάλλει τήν ομηρική ανθρωπολογική θεω ρία ήδη στό προοίμιο τού έργου του. Καθώς όμως ή ήροδότεια συγγραφή αφιερώνεται στή σύγκρουση Ελλήνων καί βαρβάρων, αναζητώντας τίς μυθολογικές καί ιστορικές αφορμές της, συντάσσει συγχρόνως καί τή δ ιχαστική γραμμή μεταξύ ελληνικού καί βαρβαρικού κόσμου καί λόγου, υπό τόν όρο ότι ο διχασμός αυτός αντιβαίνει σέ κοινές ανθρωπολογικές εντο λές, οι οποίες όχι μόνον τόν ελέγχουν αλλά προκαθορίζουν καί τήν τελική τους έκβαση. III Δέν εΐναι της ώρας νά επιμείνω σέ διεξοδικότερη περιγραφή καί εκτί μηση της διχαστικής αυτής θεωρίας καί πρακτικής στον Ηρόδοτο εξ ανά γκης θά περιοριστώ στά στοιχειώδη μόνον καί απολύτως απαραίτητα. "Αν πρέπει νά αποδοθεί σέ συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες ή σύντα ξη τοΰ έλληνοβαρβαρικού ιδεολογήματος, γιά τό όποιο μίλησα προηγου μένως, ο Ηρόδοτος αποδεικνύεται καί πάλι ο καλύτερος οδηγός μας. Για τί σύμφωνα με τή δική του ερμηνευτική πρόταση, ή διχαστική περιπέτεια ελληνικού καί ασιατικού κόσμου μπορεί νά μοιραστεί σέ τρία κεφάλαια: τήν εγκαινιάζει ο Κροίσος με τήν επεκτατική πολιτική του- τήν οξύνουν οι βίαιες αντιπαραθέσεις της ιωνικής επανάστασης τήν διευρύνουν καί τήν επικυρώνουν οί δύο μεγάλες περσικές εκστρατείες στην Ελλάδα. Σέ αυτό τό ιστορικό τρίγωνο θά πρέπει νά εγγραφεί καί ή σύνταξη τού έλλη νοβαρβαρικού ιδεολογήματος. Ή πρώτη καί πρωϊμότερη μορφή της διχαστικής αυτής θεωρίας ανι χνεύεται εύκολα στους Πέρσες τού Αισχύλου. 'Από τόν Αισχύλο τήν πα ραλαμβάνει ô Ηρόδοτος μερικά χρόνια αργότερα καί τήν οργανώνει λίγο-πολύ σέ σύστημα: σύμφωνα με τό σύστημα αυτό "Ελληνες καί βάρβα ροι διακρίνονται όχι μόνον γεωγραφικώς, αλλά πολύ περισσότερο από πολιτειακή καί πολιτιστική άποψη. Ή συγκεκριμένη αυτή ιδεολογική πρό ταση τού Ηροδότου θά κυκλοφορήσει ευρύτατα στους "Ελληνες καί θά γνωρίσει εφεξής πολλές καί αντιφατικές μεταξύ τους παραλλαγές.

7 74 Δ.Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ Ή γεωγραφική διάκριση Ευρώπης - 'Ασίας είναι, όπως ήδη υπαινίχθη κα, παλαιότερο καί κοινής μάλλον αποδοχής θεώρημα τόσο των Ελλήνων όσο καί των βαρβάρων. Στον Ηρόδοτο όμως τό θεώρημα αυτό αποκτά βαρύνουσα καί συμβολική τιμή: ο Ελλήσποντος ορίζεται τώρα ώς απαρά βατη διαχωριστική γραμμή της 'Ασίας καί της Ευρώπης όποιος έκβιαστικώς, όπως ο Ξέρξης, δοκιμάζει νά συζεύξει τίς διισταμένες ηπείρους, τιμωρείται. Τό περίεργο εΐναι ότι σέ αυτόν τόν, θεολογικό σχεδόν, διαχω ρισμό Ευρώπης καί 'Ασίας ô Ηρόδοτος δεν συνυπολογίζει τη διασπορά τόσων ελληνικών πόλεων σέ ολόκληρη τή μικρασιατική ακτή, αλλά καί βορειότερα. Σημαντικότερος όμως, όπως είπα, ελέγχεται ο πολιτειακός καί πολιτι κός όρος τοΰ διχαστικού ιδεολογήματος. Σέ αυτό τό επίπεδο άντιβάλλονται: ή δεσποτική εξουσία μέ τά απαράβατα ήθη καί εθιμά της αφενός, ό νόμος μέ τίς νόμιμες μεταβολές του αφετέρου τό απέραντο περσικό βασί λειο, πού κυριαρχείται αποκλειστικώς άπό τόν μεγάλο βασιλέα, καί οι αυτόνομες ελληνικές πόλεις πού αύτορρυθμίζονται. Καί σέ τούτο τό διχα στικό επίπεδο παραλείπεται ώς υπολογίσιμος όρος τοΰ προβλήματος ή ελληνική τνραννίς, τήν οποία άλλου καί άλλως καταδικάζει ό Ηρόδοτος απερίφραστα. "Αν ό γεωγραφικός καί πολιτειακός διχασμός έχει ήδη προσχηματιστει στην εποχή τοΰ Αισχύλου, ο πολιτιστικός διαχωρισμός Ευρώπης καί 'Ασίας πρέπει μάλλον νά χρεωθεί στον Ηρόδοτο. Στό κρίσιμο τούτο κε φάλαιο άντιπαρατίθενται ol νοοτροπίες ελληνικού καί βαρβαρικού κό σμου ώς ριζικού τύπου αντιθέσεις: τό ανεξέλεγκτο πάθος αφενός, ο ελεγ χόμενος και έλεγχων λόγος αφετέρου ή καθήλωση τού βαρβαρικού κό σμου στή χειροπιαστή εμπειρία και ή προσφυγή τού ελληνικού κόσμου στή θεωρίη, ή οποία αμφισβητεί τήν προχειρότητα της ανεπεξέργαστης εμπειρίας καί επιχειρεί τήν υπέρβαση της μέ τή στοχαστική σοφίη. Ή άκρως παθολογική αυτή συμπεριφορά τού ασιατικού κόσμου προφαίνεται, όταν καί όπου συμβάλλονται τό πάθος τού ερωτά καί τό πάθος της εξουσίας. Καί ασφαλώς δέν είναι τυχαίο ότι τό έργο τού Ηροδότου ανοί γει καί κλείνει μέ δύο ομόλογες νουβέλες, οί όποιες δραματοποιούν ακριβώς αυτό τό παθολογικό ζεύγος, μέ πρωταγωνιστές αντιστοίχως τόν Κανδαύλη καί τόν Ξέρξη - τόν πρώτο στην εκδοχή τού θύματος, τόν δεύ τερο τοΰ θύτη. Θά πίστευε κάποιος ότι δύο κόσμοι διχασμένοι σέ τόσο εύρος καί σέ τέτοιο βάθος δέν είναι δυνατόν νά συνέχονται μέ κοινή καί ισότιμη ανθρωπολογία, όπως προηγουμένως τήν περιέγραψα, βασισμένος στά δε δομένα τού προοιμίου. Παρά ταύτα τό ήροδότειο έργο συντάσσει Έλληνες-καί βαρβάρους μέσα στον ενιαίο κύκλο των άνθρωπηίων πρηγμάτων,

8 ΘΕΟΔΙΚΙΑ fcai ΑΝΘΡΩΠΟΔΙΚΙΑ ΣΤΟΝ ΗΡΟΔΟΤΟ 75 όπου τελικώς οι διχαστικές διαφορές ελέγχονται ώς επιφανειακά μάλλον σύνδρομα πού τά παροξύνει ό πόλεμος. "Ετσι, μέ εσκεμμένη καθυστέρηση, έφτασα επιτέλους στον ύπεσχημένο τελικό στόχο της ομιλίας μου, πού προδηλώνεται καί στον τίτλο της. IV Θά πρέπει αμέσως νά θυμίσω ότι πρώτος, επισημότερος καί επαρκέ στερος, εισηγητής της ήροδότειας ανθρωπολογίας (στό κέντρο της οποίας βρίσκεται ό ζυγός της θεοδικίας καί της άνθρωποδικίας) είναι ο "Αθη ναίος Σόλων - γεγονός πού θά μπορούσε νά μας παραπλανήσει ώς προς την πατρότητα της καί νά μας κάνει νά μιλάμε γιά αθηναϊκού τύπου σολώνεια ανθρωπολογία. Θά δούμε στό τέλος αυτής της ομιλίας ότι μιά τέ τοια υπόθεση δεν ευσταθεί. Προς τό παρόν υπογραμμίζω κάποια στοιχεία της ήροδότειας αφήγησης (πού φιλοξενεί τόν Σόλωνα καί τη θεωρία του), τά όποια δείχνουν, κατά τή γνώμη μου, ότι ό Ηρόδοτος θέλει νά δώσει στην ανθρωπολογία του τό μεγαλύτερο δυνατόν εύρος καί βάθος. "Οταν ό αθηναίος σοφός φτάνει στίς Σάρδεις καί επισκέπτεται τόν πα ντοδύναμο Κροίσο, συστήνεται ώς τελευταίος επισκέπτης σέ μιά σειρά άλλων σοφιστών, των οποίων αποσιωπάται τόσο ή ονομαστική όσο καί ή πολιτική ταυτότητα. Ό Σόλων επομένως εκπροσωπεί κατά κάποιον τρό πο τή γενικότερη ανθρώπινη σοφία - ήδη τό στοιχείο αυτό διευρύνει τή βάση της ανθρωπολογικής θεωρίας πού εκθέτει στον Κροίσο. Σύμφωνα μέ τή ρητή δήλωση τοϋ Ηροδότου ό Σόλων φθάνει στίς Σάρδ εις ύστερα από δεκαετή αποδημία καί περιήγηση ανά τόν κόσμο. Μέ τό μέτρο αυτό ή ανθρωπολογική θεωρία του θά πρέπει νά εκτιμηθεί ώς προϊ όν κοσμοπολίτικης γνώσης καί εμπειρίας. Τέλος, τό ϊδιο τό περιεχόμενο καί κυρίως ή ορολογία της σολώνειας ανθρωπολογίας δείχνουν ότι ή θεωρία υπερβαίνει καί την πόλη καί τό πρόσωπο τοΰ ομιλητή: ô Σόλων μιλά ώς άνθρωπος γιά τους ανθρώπους. "Υστερα από τίς διασαφήσεις αυτές προχωρώ: Θεμέλιος λίθος της ήροδότειας ανθρωπολογίας είναι ό ορισμός τοΰ θείου - ή συμπεριφορά τοϋ θεού απέναντι στον άνθρωπο αποτελεί τήν πρώτη καί ηγουμένη πρόταση της ήροδότειας θεωρίας. Ό Σόλων προλέγ ει: Ώ Κροίσε, εΐαστάμενόν τε το θείον πάν εόν φθονερόν τε καί τα ραχώδες επειρωτζίζ άνθρωπηίων πρηγμάτων πέρι. Ό χρόνος δέν μέ παίρνει νά συζητήσω διεξοδικώς τόν άπροσδόκητον αυτόν καί βαθύτατα απαισιόδοξο ορισμό τοΰ θείου, πού αύτολεξεί τουλά χιστον δέν άπαντα, όσο ξέρω, σέ κανέναν άλλο προηγούμενον ή σύγχρονο συγγραφέα τοΰ Ηροδότου. Περιορίζομαι, λοιπόν, στίς επόμενες γενικές

9 76 Δ.Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ υποθέσεις γιά τό πιθανό νόημα τοΰ όρισμοΰ. Ό θεός δεν επιτρέπει στον άνθρωπο νά συμμεριστεί (πολύ περισσότερ ο, νά σφετεριστεί) τόν δικό του ζωτικό χώρο υπάρχει επομένως μια γραμμή απαράβατη μεταξύ θεοϋ καί ανθρώπου, πού ό άνθρωπος, καί νά θέλει, δέν μπορεί νά την ξεπεράσει. Αυτό εΐναι Ισως τό νόημα τοϋ θεϊκού φθόνου: αν πρωταρχική καί διακριτική ιδιότητα τού θεού είναι τό άμετάβλητον, ώς κλήρος τοΰ ανθρώπου ορίζεται ή συνεχής, κάποτε ανατρεπτι κή (πρόρριζος, λέει ο Σόλων) μεταβολή: καμία ημέρα της ανθρώπινης ζωής δέν εΐναι όμοια μέ τήν προηγούμενη καί τήν επόμενη της. Τό θείον αρέσκεται νά ταράσσει τή ζωή τοΰ ανθρώπου, αλλάζοντας την άπό μέρα σέ μέρα. Υποκείμενος σε αυτή τήν ταραχώδη αλλαγή ο άνθρωπος αποδει κνύεται ερμαιό της: παν εστί άνθρωπος σύμφορη. Μέ τή μεσαία αυτή πρό ταση φτάνουμε στό τρίτο καί τελικό συμπέρασμα της ήροδότειας ανθρω πολογίας. Μέ δεδομένα τόν φθόνο καί τήν ταραχή τοΰ θείου αφενός, τήν ανθρώ πινη σύμφορη αφετέρου, κανείς άνθρωπος επί γης, καί καμία χώρα, δέν μπορεί νά ισχυριστεί πώς είναι αυτάρκης. Στον άνθρωπο καί στον χώρο πού κατοικεί ανήκει μόνον τό μέρος, όχι τό όλον, πού είναι κατηγόρημα τοΰ θεού: πάντα... συλλαβεΐν ανθρωπον έόντα αδύνατον εστί. Τά μεριδιακά αγαθά καθενός ανθρώπου μπορεί νά παίζουν (σέ μία δεδομένη στιγμή ό ένας έχει περισσότερα άπό τόν άλλον), ποτέ όμως δέν φτάνουν στην πλήρη επάρκεια. Τούτο επιβάλλει μεταξύ των ανθρώπων καί των χωρών αμοιβαίες ανταλλαγές, άν θέλουν νά επιβιώσουν. Μεριδιακός, λοιπόν, ό πλοΰτος, μεριδιακή όμως καί ή ευτυχία πού ενδέχεται νά αυξομειώνεται ή, συνηθέστερα, νά εναλλάσσεται μέ τή δυστυχία. Μόνον τό τέλος της ζωής ενός ανθρώπου, επιτρέπει οριστικό καί ασφαλή απολογισμό της μοί ρας (μέ τήν ετυμολογική σημασία της λέξης) τοΰ ανθρώπου. "Ανακεφαλαιώνω καί συμπεραίνω κάπως σχηματικά: α) Ή ήροδότεια ανθρωπολογία έπικαθορίζεται από τήν ήροδότεια θεο λογία, αποτελεί εξαρτημένο κρίκο της. Τά κατηγορήματα τοΰ θείου (φθονερόν τε καί ταραχώδες) ορίζουν τή συμπεριφορά τοΰ θεού προς τόν άνθρωπο καί προορίζουν τό δικό του βασικό κατηγόρημα (άνθρωπος σύμφορη). β) Ή ήροδότεια θεολογία είναι κυρίως θεοδικία, πού επιβάλλει τήν αντίστοιχη άνθρωποδικία: τό δίκαιο τοΰ θεού περιορίζει τό δίκαιο τοΰ ανθρώπου τό ελέγχει συνεχώς, μεταβάλλοντας τίς συνθήκες της ζωής του. γ) Ή ήροδότεια ανθρωπολογία (καί άνθρωποδικία) ελέγχεται ώς εκ τούτου απαισιόδοξη: ό άνθρωπος είναι εκτεθειμένος στον φθόνο καί στην ταραχή τοΰ θεοΰ- συμφέρεται μέ τίς επιβαλλόμενες αλλαγές, αποδεικνύετ αι σύμφορη. Ή ανθρώπινη σοφία συνίσταται στή γνώση καί στην άποδο-

10 ΘΕΟΔΙΚΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΔΙΚΙΑ ΣΤΟΝ ΗΡΟΔΟΤΟ 77 χή αυτής της σύμφορης, ή όποια αποκλείει την αυτάρκεια και επιτρέπει μόνον τη μεριδιακή ευτυχία. Ή αναγκαστική αυτή ανεπάρκεια του ανθρώ που καί τοΰ χώρου ευνοεί τή συμβολή ανθρώπων καί χωρών, θά έλεγα: τή συμφιλίωση τους, ώστε τά μερίδια πλούτου καί ευτυχίας νά ανταλλάσσον ται καί κατά κάποιον τρόπο νά πολλαπλασιάζονται, χωρίς όμως νά φτά νουν ποτέ στην ολοκλήρωση. δ) Γιά νά αποφανθεί κάποιος αν στή ζωή του ανθρώπου υπερέχει τ ελικώς ή μεριδιακή ευτυχία έναντι της δυστυχίας του, πρέπει νά περιμένει τό τέλος του θανάτου: τελικώς ό θάνατος αποφασίζει γιά τή ζωή τοϋ ανθρώπου. Έδώ θά μπορούσα καί νά τελειώσω επιφυλάσσεται όμως ή έκπληξη πού ήδη υπαινίχθηκα, ή οποία στηρίζει τήν αρχική υπόθεση ότι: ή ήροδότεια ανθρωπολογία άφορα εξίσου Έλληνες καί βαρβάρους, μετριάζοντας τή διχαστική τους αντιπαράθεση. Είναι καταρχήν ενδιαφέρον νά δει κάποιος πώς ή σολώνεια θεωρία δι εισδύει στην ήπειρο της 'Ασίας. Ό Κροίσος, πρώτος ακροατής της, σέ πρώτη φάση τήν απορρίπτει, χαρακτηρίζοντας τόν Σόλωνα αμαθέα. όταν όμως συντρίβεται από τόν Κύρο αναγνωρίζει τήν αξία της, κι ο αναγνωρισμός αυτός τόν διασώζει τήν τελευταία στιγμή από τόν θάνατο. Εφεξής ό Κροίσος, απογυμνωμένος από τή δική του εξουσία, γίνεται θεωρητικός σύμβουλος τού Κύρου, αργότερα καί τοϋ Καμβύση. Ή παρουσία τοϋ Κροίσου μάλιστα σβήνει μέσα στό έργο ανεπαίσθητα, δίχως νά δηλώνεται ô χρόνος, ο τόπος καί ο τρόπος τοϋ θανάτου του. Μπορούμε, λοιπόν, νά υποθέσουμε ότι ό Ηρόδοτος θέλει τόν Κροίσο μεσάζοντα Ευρώπης καί 'Ασίας, διάμεσο αγωγό μεταξύ ελληνικού καί βαρβαρικού λόγου. Μέ τόν μικρασιάτη λυδό βασιλιά μεταφέρεται ή ήροδότεια ανθρωπολογία από τή μία στην άλλη ήπειρο. 'Ακόμη σημαντικότερο, κατά τή γνώμη μου, είναι ενα άλλο δεδομένο: στην εξέλιξη τοϋ ήροδοτείου έργου ή Ιδρυτική πρόταση της ήροδότειας ανθρωπολογίας (τό θείον φθονερόν τε καί ταραχώδες) ακούγεται άλλες δύο φορές. "Όχι όμως πιά από τό στόμα ενός σοφού 'Αθηναίου, αλλά από δύο ξένους. Πρώτα άπό τόν βασιλιά της Αιγύπτου "Αμαση ύστερα από τόν σύμβουλο τοΰ Ξέρξη Άρτάβανο. Τούτο σημαίνει ότι ο πυρήνας της ήροδότειας ανθρωπολογίας διακινείται στό τρίγωνο των τριών ηπείρων, της ήροδότειας δηλαδή οικουμένης. Τά συμφραζόμενα καί στίς δύο "βαρβαρικές" περιπτώσεις ενισχύουν τό κύρος της ανθρωπολογικής γνώμης πού συζητώ. Τά θυμίζω μέ κάθε δυ νατή συντομία: Ό "Αμασης, προβεβλημένος μέ έμφαση στό ήροδότειο έργο γιά τή στο χαστική του σοφία, διατηρεί σχέσεις καί άλληλογαφία μέ τόν διαβόητο τύ-

11 78 Δ.Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ ραννο της Σάμου Πολυκράτη. Σε κάποια στιγμή, ανήσυχος γιά τήν υπερ βολική ευτυχία τοϋ φίλου του, τοϋ γράφει: εμοί δε αί σαι μεγάλαι εύτυχίαι ουκ άρέσκονσι, επισταμένο) τό θείον ώς εστί φθονερόν (3, 40). Στην εκφραστική καί νοηματική σύμπτωση της θεολογικής γνώμης τοϋ "Αμαση προς τήν πρότυπη γνώμη τοϋ Σόλωνα, θά πρέπει νά προστεθεί καί ή ανα λογία των ευκαιριακών συνθηκών: Κροίσος καί Πολυκράτης προειδοποιοϋνται γιά τή φύση τοϋ θεοΰ, όταν βρίσκονται στό απόγειο της εξουσια στικής τους δύναμης καί της υλικής τους ευτυχίας. Τά συμφραζόμενα της άλλης περίπτωσης: ό Ξέρξης δεν έχει ζεύξει ακόμη τόν Ελλήσποντο, βρίσκεται στην "Αβυδο, όπου εποπτεύει τήν τ εράστια στρατιωτική καί ναυτική του δύναμη, καθ' οδόν προς τήν Ελλάδ α, καί μελαγχολεί. Σ' αυτήν τήν κρίσιμη στιγμή ο Άρτάβανος, εξαρχής δύσθυμος καί απαισιόδοξος γιά τήν Ολη επιχείρηση, αποφαίνεται: ό δέ θεός γλνκύν γεύσας τόν αιώνα φθονερός εν αύτω ευρίσκεται εών. Υποση μειώνω ότι τό επίθετο φθονερός άπαντα τρεις μόνον φορές στον Ηρόδοτ ο, καί τίς τρεις ώς κατηγόρημα τοϋ θεοϋ. Κατά τά άλλα ή παραλλαγή της σολώνειας θεολογικής γνώμης πού επιχειρεί εδώ ο Άρτάβανος, παρουσ ιάζει καί τοϋτο τό ενδιαφέρον: ερμηνεύει κατά κάποιον τρόπο τή δυσερ μήνευτη σολώνεια γνώμη, καθώς προσθέτει στό πραγματικό πρόσωπο τοϋ θεοϋ τώρα καί τό υποκριτικό προσωπείο του. Ή ερμηνευτική διάθεση τοϋ Άρταβάνου ελέγχεται καί σέ δύο άλλες προηγούμενες καί ομόλογες γνώμες πού τίς απευθύνει καί πάλι στον Ξέρ ξη, όπου εξηγείται ή πρακτική τοϋ θείου φθόνου προς τόν άνθρωπο: φιλέει γαρ ο θεός τά υπερέχοντα πάντα κολούειν καί αμέσως μετά: ού γαρ èç. φρονέειν μέγα ο θεός άλλον ή έωυτόν (7, 10e)]. Έδώ θά σταματήσω, δίχως άλλα, έπιλογικά καί συμπερασματικά, σχό λια. Τοϋτο μόνον θυμίζω: μπορεί ή ήροδότεια ανθρωπολογία νά είναι σκοτεινή καί απαισιόδοξη ώς προς τίς σχέσεις θεοϋ καί ανθρώπου, αλλά διαφαίνεται φιλάνθρωπη ώς προς τίς σχέσεις ανθρώπου προς άνθρωπο. Ό απόηχος της Ίλιάδας παραμένει καί έδώ ευδιάκριτος. (Université de Salonique) Δ.Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ