Μπορεί να υπάρχει ηθικό αυτόματο;

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Μπορεί να υπάρχει ηθικό αυτόματο;"

Transcript

1 314 Μπορεί να υπάρχει ηθικό αυτόματο; Φίλιππος Β. Καργόπουλος Τμήμα Ψυχολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Περίληψη Στη μεταηθική αυτή εργασία κάνω χρήση ενός πειράματος σκέψης που αφορά στη δυνατότητα ενός ηθικού αυτόματου πρώτα ως ιδιαίτερα παρατηρητικού και αμερόληπτου διαιτητή αγώνων και κατ επέκταση ως δικαστή του οποίου η γνώση του νόμου και η αμεροληψία δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Στόχος μου είναι να διερευνήσω το βαθμό στον οποίο η ηθική, ή τουλάχιστον το μέρος της ηθικής που έχει να κάνει με δίκαιο και απονομή δικαιοσύνης, μπορεί να στηριχθεί στη λογική. Για το λόγο αυτό εξετάζω την Καντιανή στήριξη της ηθικής στη λογικότητα, εστιάζοντας στις δυο πρώτες μορφές της κατηγορικής προσταγής καθώς και στο γνωστό δοκίμιο του Καντ «Περί του υποτιθεμένου δικαιώματος να ψευδόμαστε από αλτρουιστικά κίνητρα» όπου υποστηρίζεται, εναντίον ακόμα και της κοινής ηθικής διαίσθησης, η ακραία θέση ότι δεν υπάρχουν πραγματικά ηθικά διλήμματα, όπως δεν μπορούν να υπάρχουν διλήμματα στη λογική θεωρία. Δείχνω εδώ ότι ενώ μπορεί να υπάρξει μια ερμηνεία της ηθικής πράξης που δικαιώνει τον Καντ περιορίζοντας κάθε φορά την εφαρμογή της ηθικής απόφασης στο λιγότερο ευρύ ηθικό κανόνα στον οποίο μπορεί να ενταχθεί μια πράξη και περνώντας στην συνέχεια στην εφαρμογή της επόμενης τέτοιας απόφασης με ανάλογο τρόπο. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε ίσως να κάνει και θεμιτό το ηθικό αυτόματο - δικαστή, ωστόσο η λογικότητα που απαιτείται από τον ηθικώς δρώντα δεν περιορίζεται στην υπαγωγή των πράξεων σε ηθικούς κανόνες αλλά εκτείνεται κυρίως στην ηθική ευαισθησία σε συνδυασμό με «ηθική κατανόηση» των πράξεων που απαιτεί κατανόηση του πλαισίου μέσα στο οποίο τοποθετείται η ηθική πράξη. Λέξεις κλειδιά: Ηθικά διλήμματα, Ηθικό αυτόματο, Καντιανή δεοντοκρατία, Ορθολογικότητα στην ηθική. Επικοινωνία: Φίλιππος Β. Καργόπουλος, Τμήμα Ψυχολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 54124, Θεσσαλονίκη. Τηλέφωνο: Fax: kargop@psy.auth.gr.

2 315 Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ηθική σχετίζεται άμεσα με τη νοημοσύνη, τουλάχιστον ότι την προαπαιτεί ως αναγκαία συνθήκη: δεν περιμένουμε και σίγουρα δεν απαιτούμε ηθική στάση από αυτούς που δεν έχουν αναπτύξει νοημοσύνη, όπως τα ζώα και τα μωρά παιδιά, ούτε από αυτούς που την έχουν χάσει, όπως οι ανοϊκοί. Η διαπίστωση όμως μιας αναγκαίας συνθήκης δεν επαρκεί για να εξηγήσει τις σχέσεις ανάμεσα σε νοημοσύνη και ηθική. Δύο δρόμους έχει χαράξει η ψυχολογία για να διερευνήσει τις σχέσεις αυτές. Ο ένας παίρνοντας ως δεδομένο ότι στον κάθε άνθρωπο τόσο η νοημοσύνη όσο και η ηθική σκέψη αναπτύσσονται, εξετάζει αυτήν την παράλληλη ανάπτυξη. Αυτός είναι ο δρόμος της αναπτυξιακής ψυχολογίας και ειδικότερα ο δρόμος που ακολούθησαν οι J. Piaget και L. Kohlberg 1. Ο άλλος εντάσσεται στη Γνωσιοεπιστημονική προσέγγιση που προσεγγίζει τη νοημοσύνη διεπιστημονικά αλλά και τμηματικά, αναλύοντας σύνθετες γνωστικές διαδικασίες σε απλούστερες και αυτές σε απλούστερες για να καταλήξει σ αυτές που μπορούν να εκτελεστούν μηχανικά. Είναι στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης που τίθεται το ερώτημα του τίτλου για το κατά πόσο μπορεί να υπάρξει ηθικό αυτόματο. Αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι κάποιες εικασίες για το σημείο στο μέλλον όπου θα συμβιώνουν αυτόματα και άνθρωποι, αλλά ένα πείραμα σκέψης για να εξερευνηθεί η ηθική διάσταση της νοημοσύνης και η λογική διάσταση της ηθικότητας. Τα ευρήματά μας σε αυτήν την κατεύθυνση θα προσφέρουν ισχυρή καταρχήν στήριξη στην Καντιανή δεοντοκρατία υποδεικνύοντας μια ερμηνεία που κάνει πιο εύπεπτη την Καντιανή ακαμψία (Kantian Rigorism), όμως παράλληλα εντοπίζουν βασικό κενό στην Καντιανή ηθική σκέψη όσον αφορά την ηθική κατανόηση που απαιτείται από τον ηθικώς δρώντα. Με τον όρο «ηθικό αυτόματο» δεν αναφερόμαστε σε κάποια μηχανική οντότητα που «μιμείται» ηθική συμπεριφορά. Αν η ηθική συνίσταται σε άσκηση νοητικής δραστηριότητας που προηγείται της ηθικής απόφασης και της ηθικής δράσης, και αν αυτή η νοητική δραστηριότητα συνίσταται σε εφαρμογή γενικών κανόνων σε νέες και συγκεκριμένες καταστάσεις που πρέπει να αναγνωριστούν ως καταστάσεις που απαιτούν ηθική κρίση, τότε, κατά τα ζητούμενα της Γνωσιοεπιστήμης, και αυτή η προηγμένη δραστηριότητα πρέπει να μπορέσει να αναλυθεί και να προσομοιωθεί με τον ίδιο τρόπο που αναλύονται οι υπόλοιπες νοητικές δραστηριότητες. Φυσικά δεν είμαστε σε θέση να ορίσουμε ακόμη πόσες και 1 Στον Ελληνικό χώρο έρευνας και θεωρίας στην ψυχολογία ο Διομήδης Μαρκουλής (1984, 1989, 1992, 1997, 2000a, 2000b, 2008, 2011) εισήγαγε και εκπροσωπεί την προσέγγιση αυτή.

3 316 ποιες από τις άλλες νοητικές δραστηριότητες πρέπει το πρόγραμμα αυτό να προϋποθέτει ως ήδη προσομοιωμένες. Για τους σκοπούς αυτού του πειράματος σκέψης ωστόσο, αρκεί να θεωρήσουμε ως προσομοιωμένες όλες τις γνωστικές δραστηριότητες που προϋποθέτουμε και για τα ζώα (αίσθηση, αντίληψη, προσοχή, μνήμη) και κάποιες γνωστικές δραστηριότητες που προϋποθέτουμε για τους ενήλικες (σημασιολογική μνήμη, κατηγοριοποίηση, παραγωγικό, επαγωγικό και απαγωγικό συμπερασμό, λύση προβλημάτων). Επειδή η περιοχή της Γνωστικής Ψυχολογίας στην οποία αναφερόμαστε είναι η λήψη αποφάσεων, παίρνουμε ως δεδομένη κάποια δυνατότητα λήψης απόφασης, ενώ παραμενει ανοιχτό ζήτημα η εμπλοκή της ηθικής σκέψης στη λήψη απόφασης. Δεν προϋποθέτουμε για την ώρα οποιοδήποτε στοιχείο συνείδησης (πρωτογενούς ή δευτερογενούς), για να μην προκαταλάβουμε εναντίον των αυτομάτων την απάντηση στο βασικό μας ερώτημα. I Τρεις αρχικές αντιρρήσεις θα μπορούσαν να ανατρέψουν το όλο εγχείρημα. Η πρώτη θεωρεί ότι ένα ηθικό αυτόματο αποτελεί «εν τοις όροις» αντίφαση, όπως το «στρόγγυλο τετράγωνο», άρα είναι αδύνατο να υπάρξει ακόμη και υποθετικά. Αν μια πράξη είναι ηθική, τότε δεν είναι αυτόματη και αν μια πράξη είναι αυτόματη, τότε δεν είναι ηθική. Η απάντηση στην παραπάνω αντίρρηση είναι ότι προδικάζει, χωρίς να είναι σε θέση να στηρίξει, μια θετική απάντηση στο ερώτημα αν υπάρχει ελευθερία της βούλησης κατ εξαίρεση προς την αιτιοκρατία, που κάθε άλλο παρά προδικασμένο είναι. Αν αποδειχθεί ότι δεν υπάρχει ελευθερία της βούλησης 2, τότε, σύμφωνα με τη θέση αυτή, ή καταρρίπτεται η ηθική, ή η εφαρμοσιμότητά της, ή το ερώτημά μας αποφασίζεται θετικά: υπάρχουν ήδη ηθικά αυτόματα, δηλαδή οι άνθρωποι, που είναι σύνθετοι βιολογικοί μηχανισμοί, και πολλοί από αυτούς, αν όχι όλοι, αναγνωρίζουν ηθική διάσταση στις πράξεις τους. Η δεύτερη αντίρρηση θεωρεί ότι ένα ηθικό αυτόματο, επειδή δεν είναι τίποτε περισσότερο από εκπλήρωση ενός αλγοριθμικού προγράμματος, δεν διαθέτει σώμα και δεν έχει πρόσβαση σε συναισθήματα, τουλάχιστον όπως αυτά βιώνονται από τους ανθρώπους. Χωρίς μια κάποια τελική πρόσβαση σε συναισθήματα η ηθική για τα αυτόματα είναι μια περιοχή σκέψης στην οποία δεν μπορούν να συμμετέχουν λόγω αδυναμίας πρόσβασης σε κάποια τελική αναφορά του ηθικού λόγου. Η αντίρρηση 2 Μια θέση στην οποία οδηγούν βασικά ευρήματα νευροεπιστημόνων όπως του B. Libet (2004) και του ψυχολόγου D. Wegner (2002).

4 317 αυτή είναι σοβαρή αλλά θα μπορούσε να γενικευτεί για κάθε πτυχή της λειτουργίας του αυτόματου που χειρίζεται τα σύμβολα μόνο μορφοτυπικά και ποτέ με βάση την αναφορικότητά τους. Δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε με ποιον τρόπο θα συνδεθεί η «γνώση» του αυτόματου με τον κόσμο στον οποίο αναφέρεται. Από την άλλη μεριά, αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι η σχέση νοημοσύνης και ηθικότητας, και είναι γνωστό ότι η ύπαρξη συναισθημάτων δεν είναι ούτε αναγκαία ούτε επαρκής συνθήκη για ηθική. Τα ζώα, τα μωρά, οι ανοϊκοί έχουν συναισθήματα, τουλάχιστον τα βασικά (χαρά, φόβος, οργή, αηδία) χωρίς να έχουν συμμετοχή στην ηθική ως πράττοντες, παρά μόνο ως αποδέκτες ή δικαιούχοι. Αν υπάρχει ιδιαίτερη σχέση μεταξύ κάποιων συναισθημάτων που θα τα χαρακτηρίζαμε ως ηθικά από τη μια μεριά, και νοημοσύνης από την άλλη, αυτό πρέπει να αποδειχτεί (όπως θα κάνουμε στο άρθρο αυτό) και όχι να τίθεται ως a priori αντίρρηση. Η τρίτη αντίρρηση είναι πιο σοβαρή και έχει να κάνει με τη σχέση ηθικής και κοινωνίας. Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, η ηθική δεν ασκείται ποτέ στο κενό αλλά πάντα σε κοινωνικό πλαίσιο. Ο ηθικός πράττων πάντα δρα στο πλαίσιο του ρόλου του στην κοινωνία, ως καλός συνάνθρωπος, πολίτης, επαγγελματίας, γονιός, συγγενής, πατριώτης κ.λπ. Ένα αυτόματο είναι εξ ορισμού ασύνδετο με κοινωνικό περιβάλλον, άρα και η όποια ηθική του είναι ασύνδετη και ουσιαστικά άχρηστη 3. Τόσο η δεύτερη όσο και η τρίτη αντίρρηση εντοπίζουν στοιχεία της ηθικότητας που δείχνουν αντίστοιχα στις βιολογικές βάσεις και στην κοινωνική λειτουργία της ηθικής. Σίγουρα η οποιαδήποτε έννοια του καλού (και του κακού) συνδέεται κατά κάποιο τρόπο με το ότι η πράξη υπό εξέταση (ή πράξεις σαν αυτήν) συμβάλλει, ίσως και έμμεσα, στην ευχαρίστηση ή στον πόνο κάποιου ανθρώπου ή κάποιου ζωντανού. Ανάλογα πρωταρχικές πρέπει να θεωρηθούν και οι σχέσεις ηθικής και κοινωνικής ζωής σε βαθμό που να μην είμαστε σε θέση να αποφανθούμε αν η ηθικότητα είναι η βάση για την κοινωνικότητα, ή αν ισχύει το αντίστροφο. Παρά ταύτα επιλέγουμε να επικεντρώσουμε την προσοχή μας στην έννοια της δικαιοσύνης που θα μπορούσε να 3 Ο Isaac Asimov στο «Εγώ, το ρομπότ» οραματίζεται έναν κόσμο όπου τα αυτόματα έχουν βοηθητικό ρόλο και προβλέπει τρεις ηθικούς κανόνες για αυτά: 1. Ένα αυτόματο ποτέ δεν βλάπτει ή αφήνει να βλαφτεί από αδράνειά του ένα ανθρώπινο ον. 2. Ένα αυτόματο εκτελεί τις εντολές των ανθρώπων εκτός αν αυτές παραβιάζουν τον πρώτο κανόνα. 3. Ένα αυτόματο κάνει ότι μπορεί να προστατέψει τον εαυτό του όσο αυτό δεν έρχεται σε αντίθεση με τους πρώτους δύο κανόνες. Σε άρθρο τους στο οποίο γίνεται αναφορά στις αρχές του Asimov, οι Anderson και Anderson (2010) παρουσιάζουν ένα τέτοιο πρόγραμμα που επιτρέπει στο ρομπότ είτε να εφαρμόζει σε συγκεκριμένες περιπτώσεις ηθικές αρχές, είτε να μαθαίνει από παραδείγματα τις βασικές αρχές που χρησιμοποιούνται στην ηθική. Τα επιχειρήματα που θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια του άρθρου φυσικά εφαρμόζονται και για τα σχέδια αυτά που είναι τα πρώτα βήματα στην κατασκευή ηθικών ρομπότ.

5 318 θεωρηθεί λογικά προσβάσιμη. Από τη μία μεριά η απονομή δικαιοσύνης, ως ίσης μεταχείρισης ομοίων περιπτώσεων, θεωρείται ότι πρέπει να αντισταθεί σε επιρροή συναισθημάτων και φαίνεται ανοιχτή σε ορθολογική ανάλυση. Θεωρητικά η συνταγματική σκέψη (που αποτελεί την απώτατη αρχή από την οποία απορρέουν οι νόμοι των διαφόρων πολιτειών, κανονικά στοχεύει στο να είναι, κατά το δυνατόν, καθολική και βασισμένη σε γενικές αρχές περί δικαίου και όχι απλά σε αποδεκτές παραδόσεις) ακολουθεί κατά πόδας τις επιταγές της λογικής των λογικών αξιωματικών συστημάτων 4. Θεωρούμε ότι αυτή η σημασία που αποδίδουμε στην δικαιοσύνη ως «μάλιστα αρχιτεκτονικής» των υπολοίπων αξιών δεν έγκειται μόνο στο ότι γεφυρώνει ηθική, πολιτική και κοινωνική ζωή, αλλά στο ότι ανεξάρτητα από άλλες αξίες, για τις οποίες μπορεί να υπάρξει αποδεκτή διαφωνία, η δικαιοσύνη πρέπει και μπορεί να οδηγεί σε λογική συναίνεση. Για αυτό άλλωστε και η νεότερη εμπλοκή σε δεοντολογική ηθική (και όχι μόνο σε μεταηθικές διερευνήσεις) ξεκινά από τη συζήτηση της δικαιοσύνης στο έργο του John Rawls A Theory of Justice (1972). Για αυτόν ακριβώς το λόγο, όπως εξηγούμε και παρακάτω, αρχίζουμε από την τρίτη αντίρρηση. II Στην τρίτη αντίρρηση, πρέπει να αντιταχθεί ότι μπορούμε να φανταστούμε για ένα ηθικό αυτόματο έναν ιδιαίτερα σημαντικό ηθικό ρόλο, ακριβώς επειδή δεν έχει άλλους ρόλους να εκπληρώσει στην κοινωνία. Ας φανταστούμε τη δυνατότητα να αναθέσουμε τη διαιτησία μιας ποδοσφαιρικής αναμέτρησης σε ένα σύστημα που παρακολουθεί με πολλές μηχανές λήψης την κάθε φάση του αγώνα, ας το φανταστούμε εφοδιασμένο με προγράμματα που του επιτρέπουν να αναγνωρίζει όχι μόνο τα «οφ σάιντ» αλλά, μετρώντας αδρανειακές δυνάμεις, είναι σε θέση να υπολογίζει με δεδομένα τα βάρη των παικτών, την τροχιά και την στροφορμή της μπάλας, και έτσι να αποφασίζει ποιος έσπρωξε ποιον, ποιος προσποιείται, αν η επαφή της μπάλας με το χέρι ήταν ακούσια ή εκούσια 5. Σε ένα τέτοιο σύστημα μπορούμε να αναθέσουμε την τήρηση των κανονισμών του παιχνιδιού οι οποίοι αποτελούν και 4 Για παράδειγμα, οι βασικές ιδιότητες της μη-αντίφασης, πληρότητας, κατηγορικότητας και ανεξαρτησίας των αξιωματικών αρχών έχουν ακριβή αντίστοιχα στο συνταγματικό δίκαιο. Ένα σύνταγμα πρέπει να μην είναι αντιφατικό, πρέπει να είναι πλήρες (να μην αφήνει κενά στο τι επιτρέπει ή απαγορεύει), πρέπει να μην επιτρέπει περισσότερες της μίας ερμηνείες, και πρέπει να μην περιέχει αρχές τις οποίες ήδη συνεπάγονται άλλες αρχές του. 5 Υπάρχουν αθλήματα, όπως η ξιφασκία, στα οποία η εισαγωγή ηλεκτρονικών συστημάτων έχει ουσιαστικά καταργήσει την ανάγκη για ανθρώπινη διαιτησία εδώ και πολλά χρόνια.

6 319 μέρος από το πρόγραμμά του, όπως και μέρος του προγράμματός του είναι να αναγνωρίζει παραβιάσεις των κανονισμών. Τα τεχνικά πλεονεκτήματα ενός τέτοιου συστήματος είναι προφανή. Μπορεί να έχει χιλιάδες μάτια και να επιβλέπει ταυτόχρονα κάθε σημείο του γηπέδου από πολλές σκοπιές. Έχει την ικανότητα να αναλύει κίνηση μετρώντας τις τροχιές των σωμάτων. Αυτό που αξίζει ιδιαίτερη προσοχή είναι τα ηθικά πλεονεκτήματα ενός τέτοιου συστήματος. Δεν χρηματίζεται, δεν είναι οπαδός κάποιας ομάδας, δεν έχει πατρίδα, δεν έχει φίλους, δεν φοβάται κανέναν, δεν έχει συμπάθειες ή αντιπάθειες, δεν έχει καλές ή κακές μέρες, δεν έχει έγνοιες και δεν επηρεάζεται από αυτά που φωνάζουν παίκτες, προπονητές ή θεατές. Με δυο λόγια, αν και μηχάνημα φτιαγμένο από κυκλώματα, ούτε «λαδώνεται» ούτε «ανήκει σε κυκλώματα». Θα μπορούσε να είναι, με άλλα λόγια, όχι μόνο ο ιδανικός, δίκαιος, αμερόληπτος, αντικειμενικός διαιτητής αλλά και ο μόνος που αναγνωρίζεται ως τέτοιος από τους αντίπαλους στο γήπεδο και στην κερκίδα. Αν θα έπρεπε να κατασκευάσουμε έναν τέτοιο δίκαιο διαιτητή, γιατί να μην επεκτείνουμε την ιδέα και σε έναν ανάλογα δίκαιο δικαστή; Μπορούμε να αρχίσουμε συντηρητικά από ένα σύστημα που είναι αφιερωμένο σε εκδίκαση υποθέσεων που έχουν να κάνουν με παραβίαση του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας 6. Δεδομένου όμως του ότι το σύστημα από τη μια μεριά θα αντιμετωπίζει πολλά ψεύδη που μετέρχονται οι παραβάτες, και από την άλλη θα πρέπει να βασίζεται σε καταθέσεις μαρτύρων που δεν είναι ούτε τεχνικά καταρτισμένοι σε χαοτικά φαινόμενα, όπως είναι τα οδικά ατυχήματα, ούτε πάντοτε αξιόπιστοι, πρέπει να το συνδέσουμε με ένα σύστημα που παρακολουθεί τους δρόμους ή/και τα οχήματα, καταγράφει παραβιάσεις του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας και βγάζει αποφάσεις με ανάλογες τιμωρίες για παραβιάσεις των κανόνων αυτών (αλλά ακόμη, με βάση την τεράστια μνήμη του, είναι σε θέση και να ανταμείψει τους καλούς οδηγούς). Αναμφίβολα ένα τέτοιο σύστημα θα διόρθωνε το μέρος του κυκλοφοριακού προβλήματος που βασίζεται στη συμπεριφορά των οδηγών. Αν δεχτούμε ότι ένα τέτοιο σύστημα θα ήταν πραγματικά δίκαιο 7, τότε 6 Επιλέγεται εδώ ειδικά περιοχή του νόμου που δεν φέρει ιδιαίτερες δεσμεύσεις πολιτικής φιλοσοφίας, ηθικής ή μεταφυσικής. Οι κώδικες αυτοί υπάρχουν σχεδόν παρόμοιοι σε όλα τα κράτη και απευθύνονται στο κάθε στοιχειωδώς λογικό μέλος της κοινωνίας χωρίς να προϋποθέτουν ιδιαίτερες γνώσεις καν της γλώσσας (για αυτό άλλωστε και τα σήματα της τροχαίας είναι κατά κανόνα εικονικές αναπαραστάσεις). Άλλοι κώδικες όπως αυτοί του ποινικού δικαίου, εργατικού δικαίου, αστικού δικαίου διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία, και στην ίδια κοινωνία από γενεά σε γενεά. 7 Φυσικά αυτό δεν είναι μόνο σύστημα απονομής δικαιοσύνης αλλά και επιβολής της κυκλοφοριακής τάξης μέσω παρακολούθησης, για το οποίο πολλοί θα είχαν κατ αρχήν βάσιμες αντιρρήσεις. Να σημειωθεί εδώ ότι κάποια παρακολούθηση του δρόμου και, κατά περιπτώσεις, του οχήματος, είναι ήδη

7 320 μπορούμε να σκεφτούμε και επέκταση του συστήματος γενικότερα σε δικαστέςαυτόματα που με βάση τη γνώση του νόμου και όλων των δεδικασμένων περιπτώσεων 8 θα μπορούσαν να κρίνουν αμερόληπτα και χωρίς καθυστερήσεις κάθε περίπτωση που τους παρουσιάζεται. Είναι βέβαιο εδώ ότι οι περισσότεροι άνθρωποι (και όχι μόνο οι ένοχοι) δεν θα θεωρούσαν σωστό να κρίνονται από δικαστήαυτόματο, αλλά αυτή η κοινή «διαίσθηση» πρέπει να εξηγηθεί. Ένας τέτοιος δικαστής είναι σίγουρα αμερόληπτος. Αντίθετα, ακόμα και ο καλύτερος δικαστήςάνθρωπος εκτός από τους φυσικούς περιορισμούς ικανοτήτων που έχει, δεν μπορεί να είναι βέβαιος για την αμεροληψία του 9. Γιατί λοιπόν εμπιστευόμαστε και ελπίζουμε σε έναν «καλό» (που στην περίπτωση σημαίνει «δίκαιο») δικαστή και δεν αναθέτουμε την κρίση σε ένα αυτόματο σύστημα που είναι απόλυτα δίκαιο με την έννοια ότι εφαρμόζει λογικά και «χωρίς φόβο και πάθος» τους νόμους που η πολιτεία έχει θεσπίσει; Αναγκαστικά τίθεται εδώ το ερώτημα αν η σωστή εφαρμογή του νόμου, ειδικότερα στο πλαίσιο απονομής δικαιοσύνης, είναι αυστηρά και μόνο ζήτημα λογικής έτσι ώστε να το χειρίζεται επαρκώς ένα λογικό μηχάνημα. Πριν δεχτούμε το κατηγορηματικό «όχι» της διαίσθησης, ας ακούσουμε κάποιον από τον οποίο θα περιμέναμε να πει κατηγορηματικό «ναι», τον Καντ 10. III Το σημείο στα ηθικά έργα του Καντ όπου εκτίθεται ανάγλυφα η θέση που στηρίζει μια τέτοια άποψη είναι το δοκίμιο «Περί του υποτιθέμενου δικαιώματος να αποδεκτή στα περισσότερα συστήματα επιβολής Κ.Ο.Κ. καθώς και αυτόματη επιβολή ποινής προστίμου. 8 Για τη γνώση των νόμων και για το κατά πόσο μια περίπτωση εμπίπτει στον νόμο μπορούμε να είμαστε αισιόδοξοι ότι τα προγράμματά μας είναι επαρκή, παρά τις δυσκολίες που σχετίζονται με τους ορισμούς νομικών όρων. Για τη χρήση των δεδικασμένων περιπτώσεων όμως, τίθεται ζήτημα, γιατί απαιτείται χρήση αναλογικών συμπερασμών που δεν μπορούν (ακόμη) να τυποποιηθούν. 9 Ένας δικαστής που θα ήταν απόλυτα σίγουρος για την αμεροληψία του, επειδή δηλώνει ότι εφαρμόζει αυστηρά και μόνο τον νόμο, θα ήταν ύποπτος ότι πάσχει από το «σύνδρομο του Ιαβέρη». Προτιμότεροι (από την άποψη ότι αποδίδουν περισσότερη δικαιοσύνη παρά αδικία) είναι οι δικαστές που έχουν αμφιβολίες για τη δική τους αμεροληψία. Παρουσιάζεται εδώ ένα ενδιαφέρον σχεδόν παράδοξο: ο δικαστής που είναι σίγουρος για την αμεροληψία του μάλλον δεν είναι αμερόληπτος, ενώ αυτός που έχει αμφιβολίες για την αμεροληψία του έχει πιθανότητες να είναι αμερόληπτος. Τέλος, αυτός που είναι σίγουρος για τη μη αμεροληψία του, ή είναι ειλικρινής, αλλά τότε εξ ορισμού δεν είναι αμερόληπτος, ή είναι αμερόληπτος, αλλά τότε ή δεν έχει αυτογνωσία ή δεν είναι ειλικρινής, άρα αποκλείεται από δικαστής όπως συμβαίνει και σε όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις. 10 Αν η ηθική κρίση βασίζεται όχι σε συναισθήματα ή σε υπολογισμό και αξιολόγηση αποτελεσμάτων, αλλά σε λογική εφαρμογή νόμων που ακολουθούν από βασικούς νόμους και αρχές και δεν οδηγούν σε αντίφαση, τότε μια μηχανή που κάνει ακριβώς αυτό εξ ορισμού πρέπει να θεωρηθεί ως επαρκής για ηθική κρίση.

8 321 ψευδόμαστε ορμώμενοι από αλτρουιστικά κίνητρα». Εκεί χρησιμοποιώντας ένα τροποποιημένο παράδειγμα από την Πολιτεία του Πλάτωνα, εξετάζει την περίπτωση κάποιος φίλος να έχει καταφύγει στο σπίτι μας καταδιωκόμενος από κάποιον οπλισμένο παράφρονα. Αν αυτός ο τελευταίος χτυπήσει την πόρτα και μας ρωτήσει αν κατέφυγε στο σπίτι μας ο καταδιωκόμενος, έχουμε το δικαίωμα να πούμε ψέματα στον διώκτη τη στιγμή που τα κίνητρά μας είναι μόνο αλτρουιστικά, δηλαδή να σώσουμε την ζωή του φίλου μας και ίσως και να σώσουμε τον ίδιο τον παράφρονα διώκτη από την πράξη του; Μολονότι αυτή φαίνεται να είναι μια περίπτωση όπου το να πει κάποιος την αλήθεια μόνο κακό μπορεί να προκαλέσει, ενώ το να πει ένα (μικρό) ψέμα μόνο καλό, ο Καντ αρνείται να δεχτεί ότι είναι ηθικά αποδεκτό να παραβιαστεί ο ηθικός κανόνας που απαγορεύει την ψευδολογία 11. Η αιτιολόγηση είναι διττή. Η a posteriori επιχειρηματολογία φαίνεται να αντιβαίνει στην κοινή ηθική διαίσθηση: αν πούμε ψέματα στον επίδοξο δολοφόνο ότι δήθεν ο φίλος τράβηξε προς τη χ κατεύθυνση και, χωρίς να το ξέρουμε, ο φίλος έφυγε από το σπίτι μας και πραγματικά τράβηξε προς τη χ κατεύθυνση, και αν πεισθεί έτσι ο παράφρων από το ψέμα και με τον τρόπο αυτό βρει το θύμα, τότε εμείς που είπαμε το ψέμα είμαστε υπεύθυνοι για το φόνο, μολονότι δεν ξέραμε, γιατί είπαμε ψέματα, ενώ αν είχαμε πει την αλήθεια και γινόταν το έγκλημα δεν φέρουμε ευθύνη μια και ακολουθήσαμε τον ηθικό νόμο 12. Η a priori αιτιολόγηση είναι ότι δε μπορεί ποτέ να υπάρξει εξαίρεση σε κάποιον ηθικό κανόνα, γιατί η θεσμοθέτηση μιας τέτοιας εξαίρεσης καταρρίπτει τον κανόνα και κατ επέκταση την ηθική. Κατά τον Καντ, τέτοιες εξαιρέσεις για κάποιο «άγιο σκοπό» ανοίγουν το δρόμο για μια ολική ανατροπή της ηθικής γιατί το «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» θέτει υπό αμφισβήτηση και σχετικοποιεί κάθε ηθική αρχή, με αποτέλεσμα να καταλήξει η ηθική χωρίς απόλυτο περιεχόμενο 13. Αυτή η γραμμή 11 Αν το παράδειγμα αυτό φαίνεται τραβηγμένο και εξωπραγματικό, μπορούμε να βρούμε στην περιοχή της Βιοηθικής ανάλογο πρόβλημα σχετικό με το αν πρέπει να αποκαλύπτουν οι γιατροί στους ασθενείς για τους οποίους δεν υπάρχει ελπίδα ίασης, την πραγματική κατάσταση της υγείας τους, ιδιαίτερα αν πιστεύουν ότι θα επιβιώσουν περισσότερο, αν δεν γνωρίζουν την πραγματική τους κατάσταση. Αυτό το πρόβλημα το αντιμετωπίζουν σε μόνιμη βάση οι περισσότεροι γιατροί που ειδικεύονται σε ανίατα νοσήματα. 12 Εκατόν πενήντα χρόνια αργότερα, ο Sartre επινοεί ένα ανάλογο σενάριο στον Τοίχο, όπου ο ανακρινόμενος αντάρτης αποφασίζει να φερθεί ηρωικά και στέλνει τους Γερμανούς να ψάξουν για τον αρχηγό του στο νεκροταφείο, ενώ ο ίδιος ξέρει ότι ο αρχηγός του κρύβεται αλλού, για να ανακαλύψει αργότερα το παράλογο της ύπαρξης που τον μετατρέπει από ήρωα σε προδότη γιατί ο αρχηγός τελικά έφυγε από το κρησφύγετό του και πήγε στο νεκροταφείο να κρυφτεί εκεί όπου και τον συνέλαβαν. 13 Είναι απαραίτητο εδώ για να κατανοήσουμε την Καντιανή θέση να καταλάβουμε τη μεταλογική ιδιότητα της κατηγορικότητας, δηλαδή το κατά πόσο μια σειρά αξιωμάτων ορίζουν μονοσήμαντα ένα και μόνο αντικείμενο ή ένα και μόνο μοντέλο της πραγματικότητας. Η θέση αυτή που είναι βασική στην Κριτική του Καθαρού Λόγου γιατί πρέπει η Υπερβατολογική Ενότητα του Συνειδέναι μαζί με τις Κατηγορίες να συνεπάγονται τον Νευτώνιο και Ευκλείδειο κόσμο τον οποίο βιώνουμε. Ο Καντ

9 322 σκέψης που ταυτίζεται με το χαρακτηρισμό της Καντιανής θέσης ως άκαμπτης (rigorism), πρέπει να εξεταστεί πρώτη, γιατί κάνει ανάγλυφη τη δεοντοκρατία που διέπει το Καντιανό σύστημα. Εξ άλλου, ενδιαφέρει αυτή η θέση ιδιαίτερα για την απάντηση στο αρχικό ερώτημα, επειδή περιμένουμε ότι ένα ηθικό αυτόματο πρέπει να έχει κάποιον (λογικό) αλγόριθμο για να μπορέσει να χειριστεί το συγκεκριμένο δίλημμα. Σύμφωνα με τον Καντ, η ηθικότητα μιας πράξης δεν εξαρτάται ούτε από τον χαρακτήρα (κίνητρα) του πράττοντος ούτε από τα προσδοκώμενα αποτελέσματά της, αλλά από την «αγαθή βούληση», δηλαδή, από το κατά πόσο ακολουθεί λογικά από τον απώτατο ηθικό κανόνα που ο ελεύθερος (με την έννοια του «αυτό-νομος») δρων επιβάλλει στον εαυτό του και στον κόσμο. Το μόνο αποδεκτό ηθικό κίνητρο είναι ο σεβασμός προς τον ηθικό νόμο, όχι η πραότητα του χαρακτήρα του δρώντος ή η σωφροσύνη του 14. Σε σύγκριση με τα συγγενή συναισθήματα του φόβου και του δέους που περιλαμβάνουν σημαντικό σωματικό σύστοιχο, ο σεβασμός είναι κυρίως διανοητικό συναίσθημα, γιατί προκύπτει από κατανόηση και οδηγεί σε συμμόρφωση. Μπορούμε λοιπόν να φανταστούμε ότι ένα ηθικό αυτόματο - δικαστής θα δρούσε «από σεβασμό για το νόμο» και μόνο από αυτόν, γιατί το μόνο «κίνητρο» που μπορούμε να υποθέσουμε για ένα αυτόματο είναι η εκπλήρωση του προγράμματός του. Ο απώτατος ηθικός νόμος είναι η Κατηγορική Προσταγή (ή Προστακτική) που ο Καντ παρουσιάζει σε αρκετές μορφές, από τις οποίες δύο είναι οι πιο γνωστές: «Πράττε σαν να έπρεπε ο γνώμονας της πράξης σου να είναι με τη θέλησή σου καθολικός νόμος της φύσης» «Πράττε έτσι ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα, τόσο στο πρόσωπό σου, όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου, πάντα ως σκοπό και ποτέ μόνο ως μέσο». Από την Κατηγορική προσταγή, ιδιαίτερα στην πρώτη μορφή, ακολουθεί κριτήριο ηθικότητας των κανόνων που ακολουθούμε, αυτό της «καθολικευσιμότητας»: «Ένας κανόνας είναι αποδεκτός, αν και μόνο αν είναι επεκτείνει το ίδιο αίτημα γενικά στην ηθική. Αν οι απώτατοι ηθικοί κανόνες δεν συνεπάγονται απόλυτα βέβαιες ηθικές θέσεις, τότε δεν μπορούμε να μιλήσουμε αντικειμενικά για ηθική. 14 Δεν είναι ηθικός αυτός που λόγω χαρακτήρα δεν μπορεί να πράξει κακό, ούτε αυτός που δεν πράττει κακό γιατί υπολογίζει ότι αυτό μπορεί να αποβεί εις βάρος του, αν αποκαλυφθεί. Ο χαρακτηρισμός «ηθικός» περιορίζεται σ αυτόν που ενώ θα μπορούσε να φερθεί ανήθικα, επιλέγει να μην το κάνει ακριβώς επειδή σέβεται τον ηθικό νόμο.

10 323 καθολικεύσιμος», δηλαδή, επαρκής και αναγκαία συνθήκη της ηθικότητας ενός κανόνα είναι η καθολικευσιμότητά του. Σύμφωνα με τον Καντ οι μη ηθικοί κανόνες (ή οι κανόνες που στοχεύουν στην άρνηση της αποδεκτής ηθικής) οδηγούν σε αντίφαση, όταν εξεταστούν με βάση το κριτήριο της καθολικευσιμότητας. Έτσι, πολλοί κανόνες όπως αυτοί εναντίον της μοιχείας, εναντίον της αθέτησης μιας υπόσχεσης, εναντίον της κλοπής, βασίζονται στη λογική αποφυγή της αντίφασης, γιατί αν στην πρώτη περίπτωση καθολικευθεί η παραβίασή του, τότε αντίστοιχα θα πάψει να υπάρχει ο θεσμός του γάμου, άρα και της ίδιας της μοιχείας, ή στην περίπτωση της αθέτησης της υπόσχεσης, θα παύσει να υπάρχει η υπόσχεση, άρα και η αθέτησή της ή, στην περίπτωση της κλοπής, η ιδιοκτησία, άρα και η κλοπή. Δεν μπορεί ο λογικός πράττων να θέλει ως νόμο την παραβίαση του κανόνα, άρα και την αναίρεση του θεσμού στον οποίο βασίζεται ο κανόνας και έτσι προϋποτίθεται της παραβίασης. Δεν είναι δύσκολο να δούμε πίσω από την καθολικευσιμότητα ένα βασικό χαρακτηριστικό της όλης διαδικασίας του λογικώς πράττειν. Και μόνο το να παρέξεις λόγους, είτε σε εαυτόν πριν την πράξη, είτε σε άλλους ως αιτιολογία για την πράξη, αποτελεί σιωπηρή προσφυγή στον ισχυρισμό ότι οποιοσδήποτε βρισκόταν στην ίδια θέση θα έκανε ή θα έπρεπε να κάνει ανάλογα. Η καθολικευσιμότητα αναμφίβολα συνδέεται με την παροχή λόγων, άρα και με τη νοημοσύνη, είναι όμως επαρκής και αναγκαία συνθήκη της ηθικότητας; Δύο κριτικές έχουν παρουσιαστεί εναντίον της παραπάνω θέσης. Από τη μια μεριά υπάρχουν πολλοί ψευδο-κανόνες όπως «πρέπει να δένουμε το δεξί παπούτσι πρώτο και μετά το αριστερό» ή οι κανόνες του Savoir Vivre που περνούν το κριτήριο, άρα πρέπει να θεωρηθούν αποδεκτοί ηθικοί κανόνες. Εδώ μπορούμε να επιδιορθώσουμε την κατάσταση εξετάζοντας τα αντίθετα των κανόνων 15. Ένας κανόνας είναι καθήκον, αν το αντίθετό του οδηγεί στην παραπάνω αντίφαση. Ωστόσο, θα πρέπει να κρατηθεί κάποια αμφιβολία για περιπτώσεις στις οποίες κανόνες του Savoir Vivre έχουν ηθική σημασία που ξεπερνά την αισθητική προτίμηση ή τη βολική σύμβαση Ο Frankena (1973 σ ) χρησιμοποιεί αυτά τα παραδείγματα. 16 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν κάποιοι ενδιάμεσοι κανόνες που συνδιάζουν ηθική και αισθητική διάσταση, όπως οι κανόνες ιπποτικής συμπεριφοράς, π.χ., «Σε βυθιζόμενο πλοίο προηγούνται οι γυναίκες και τα παιδιά,... τελευταίοι οι του πληρώματος», το γνωστό «προηγούνται οι κυρίες» και άλλα τέτοια. Αυτό που φανερώνει την ηθική και πρακτική τους διάσταση είναι οι αναγνωρισμένες περιπτώσεις εξαιρέσεων, όπως λ.χ., η γνωστή υπενθύμιση στις πτήσεις ότι πρώτα φορούμε εμείς τη μάσκα οξυγόνου και μετά βοηθούμε το παιδί να βάλει την δική του, και ανάλογα όταν μπροστά υπάρχει κίνδυνος, προφανώς το «προηγούνται οι κυρίες» αντιστρέφεται.

11 324 Η δεύτερη κριτική έχει να κάνει με τα θετικά καθήκοντα (δηλαδή αυτά που δεν βασίζονται σε απαγορεύσεις) όπως αυτό της αλληλοβοήθειας ή της καλλιέργειας των ταλέντων μας. Μπορούμε να φανταστούμε κάποιον που δεν δέχεται ως ηθικό κανόνα το «βοηθάτε αλλήλους»: είτε το θεωρεί ως κανόνα προσωπικού γούστου, είτε με συνέπεια ακολουθεί το «μη βοηθάτε κανέναν». Προφανώς δεν πέφτει σε αντίφαση, αν είναι έτοιμος να δεχτεί ότι αν και ο ίδιος βρεθεί σε ανάγκη, δεν θα έπρεπε να υπάρξει τέτοια βοήθεια 17. Δεν πέφτει σε ανάλογη αντίφαση κάποιος που ενώ είναι μαθηματική ή μουσική ιδιοφυΐα, αρνείται να ασχοληθεί με τα μαθηματικά ή τη μουσική αντίστοιχα, αν είναι προετοιμασμένος να δεχτεί ότι όλοι θα έπρεπε να μπορούν να κάνουν το ίδιο σε ανάλογη κατάσταση. Σίγουρα αντίφαση δεν προκύπτει από κανόνες όπως «κανένας δεν έχει ηθική υποχρέωση να φροντίζει την υγεία του, ή να προστατεύει το συμφέρον του, ή να καλλιεργήσει τα ταλέντα του, ή ακόμα και να επιδιώκει την ευτυχία του, ή να προσφέρει ένα πιάτο φαγητό σ αυτόν που πεινάει». IV Από τις παραπάνω θέσεις και κριτικές προκύπτουν δύο αξιοπρόσεκτα σημεία. Το πρώτο είναι η ασυμμετρία μεταξύ ηθικότητας και ανηθικότητας γιατί η ανηθικότητα είναι παρασιτική στην ηθικότητα αλλά όχι το αντίστροφο. Δηλαδή, ο ανήθικος βασίζεται στο ότι οι υπόλοιποι ακολουθούν τους κανόνες που αυτός παραβιάζει, γιατί αν όλοι τους παραβίαζαν, αυτός δεν θα μπορούσε πια να είναι επιτυχημένα ανήθικος. Αντίθετα, ο ηθικός όχι μόνο μπορεί να ζήσει ηθικά όταν όλοι φέρονται ανάλογα, αλλά ήδη το κάνει αυτό (ζει σαν να είναι μέρος ενός ηθικού κόσμου 18 ) και ακόμα μπορεί να επιβιώσει, χωρίς εσωτερική ή εξωτερική αντίφαση, σε έναν κόσμο όπου οι περισσότεροι παραβιάζουν συστηματικά τους ηθικούς κανόνες 19. Η παραπάνω παρατήρηση δείχνει γιατί η ιδέα της εξαίρεσης δεν θα 17 Ένας γενικός κανόνας ελέγχεται αποτελεσματικότερα σε νέες περιπτώσεις, όπως, για παράδειγμα, σε υποχρεώσεις που γεννά η δωρεά οργάνων. Σίγουρα η παραχώρηση οργάνων έναντι αμοιβής προσκρούει στη δεύτερη διατύπωση της κατηγορικής προσταγής. Αν, ακολουθώντας την πρακτική που ακολουθείται για τους αιμοδότες, εγγυηθούμε προτεραιότητα μεταμόσχευσης σε αυτούς που έχουν γίνει δωρητές κάποιο χρονικό διάστημα πριν την αρρώστιά τους, αυτό θα δημιουργούσε περισσότερους δωρητές. Ωστόσο, δεν είναι ανήθικη η θέση κάποιου που για οποιοδήποτε λόγο αρνείται να γίνει δωρητής αλλά και αποδέκτης οργάνου αν χρειάζεται μεταμόσχευση. 18 Αυτό μπορεί να συμβάλει στην ερμηνεία της τελευταίας μορφής της κατηγορικής προσταγής που τοποθετεί την ηθική πράξη σε ιδεατό βασίλειο των σκοπών. Φυσικά, αν επιμείνουμε στην κοινωνική διάσταση της ηθικής ως βασικό καθοριστικό της ηθικότητας, τότε μένουν ελάχιστα βήματα λογικά ως την απόδειξη ότι δεν μπορεί κάποιος να είναι δίκαιος, άρα και ηθικός, σε μια άδικη κοινωνία. 19 Για αυτό και το σημαντικότερο πρόβλημα που τίθεται εδώ από ηθικής άποψης είναι αυτό που εμπεριέχεται στην παραβολή για το δαχτυλίδι του Γύγη (Πλάτωνος Πολιτεία ΙΙ & ΙΙΙ). Φυσικά δεν

12 325 μπορούσε να είναι αποδεκτή στο Καντιανό σύστημα, ακριβώς επειδή ταυτίζεται με την πρακτική του ανήθικου να εξαιρεί τον εαυτό του από τους κανόνες τους οποίους περιμένει οι άλλοι να τηρούν 20. Κατά δεύτερο λόγο, φαίνεται ότι οι κανόνες που πληρούν με επιτυχία το κριτήριο της καθολικευσιμότητας είναι αυτοί που έχουν να κάνουν με παραβίαση θεσμών, γιατί οι θεσμοί είναι αυτοί που ανατρέπονται αν καθολικευθεί η παραβίαση των κανόνων. Με τον όρο «θεσμοί» εννοούνται εδώ οι θεμελιώδεις κοινά αποδεκτές παραδοχές από τις οποίες απορρέουν δικαιώματα και υποχρεώσεις όπως οικογένεια, γάμος, ιδιοκτησία, λόγος τιμής, δικαιοσύνη, εκπαίδευση. Το ψέμα φαίνεται συχνά αθώο ή ακόμα και λευκό (ή ακόμα και «κατά συνθήκην» επιβεβλημένο), αλλά μολονότι δεν απαγορεύεται από νόμους, υπάρχουν θεσμοί όπως της αληθούς μαρτυρίας στα δικαστήρια αλλά και της υποχρέωσης του διδάσκοντος, του ερευνητή, του δημοσιογράφου και όσων κάνουν διάγνωση, όπως οι γιατροί, να πει σε κάθε περίπτωση την αλήθεια. Από την άλλη μεριά, το ψέμα αποκτά ιδιαίτερη σημασία γιατί αποτελεί λογική ή πρακτική προϋπόθεση άλλων παραβιάσεων του ηθικού νόμου όπως της απάτης, της αθέτησης υπόσχεσης, της μοιχείας, ή της κλοπής, έτσι ώστε αν υπήρχε μια εκ πρώτης όψεως ηθική απαγόρευση της ψευδολογίας, τότε η εφαρμογή της ηθικής θα γινόταν ευκολότερη 21. Η παραπάνω παρατήρηση δείχνει ότι το Καντιανό σύστημα λειτουργεί σωστά μέσα σε νομικά πλαίσια, χωρίς φυσικά να ταυτίζει το νόμιμο με το ηθικό, αλλά παρουσιάζοντας το ηθικό με χαρακτηριστικά του νόμιμου. Για αυτό άλλωστε επιλέχθηκε στο άρθρο αυτό ο ρόλος του διαιτητή ή του δικαστή για το ηθικό αυτόματο. Από την άλλη μεριά, πρέπει να τονιστεί ότι για κάθε ηθικό σύστημα η έννοια της δικαιοσύνης και του δίκαιου ανθρώπου αναφέρεται σε κορυφαίο ηθικό χαρακτηρισμό που μπορεί να θεωρηθεί βάση για την υπόλοιπη ηθική 22, και ειδικότερα για τη θεωρία των καθηκόντων. υπάρχει δαχτυλίδι που κάνει τους ανθρώπους αόρατους, αλλά η υποκρισία είναι καλό καθημερινό υποκατάστατο του «μαγικού δαχτυλιδιού». 20 Όσο για τις καλές προθέσεις που επικαλείται ο παραβάτης για να δικαιολογήσει την εξαίρεσή του από τον κανόνα, σ αυτό ακριβώς αναφέρεται το γνωστό ρητό The road to hell is paved through good intentions. 21 Φυσικά αυτό το επιχείρημα δεν είναι ηθική απόρριψη της ψευδολογίας αλλά μόνον πρακτική. 22 Η θέση αυτή αναγνωρίζεται από τους αρχαίους και από τους Χριστιανούς στοχαστές (που βασίστηκαν όχι μόνο στους Μακαρισμούς αλλά και στο γνωστό απόσπασμα από την Προς Ρωμαίους «ο δίκαιος εκ πίστεως ζήσεται» στο οποίο στηρίχθηκε ο Λούθηρος), αλλά και από τους σύγχρονους όπου απετέλεσε σταθμό η επιστροφή στην κανονιστική ηθική που βασίστηκε στο Justice as fairness και στο βιβλίο A Theory of Justice του John Rawls.

13 326 V Το επιχείρημα του Καντ εναντίον του δικαιώματος της ψευδολογίας από αλτρουιστικά κίνητρα, είναι ότι αν αρθεί έτσι υπό όρους η απαγόρευση της ψευδολογίας, καταρρίπτεται ο Ηθικός Νόμος, πράγμα που στους περισσότερους μελετητές φαίνεται λανθασμένο 23. Γιατί να μην προσθέσουμε έναν επί μέρους κανόνα που επιτρέπει την ψευδολογία όταν κινδυνεύουν από το αντίθετο ανθρώπινες ζωές; Η πρόταση αυτή, ακριβώς επειδή φαίνεται να συμφωνεί με τη διαίσθηση των περισσοτέρων ανθρώπων, πρέπει να εξετασθεί διεξοδικά. Δυο δυνατότητες υπάρχουν: είτε είμαστε σε θέση να καταγράψουμε κοντά σε ένα γενικό ηθικό κανόνα όλες τις εξαιρέσεις και να θεωρήσουμε αυτήν τη σύζευξη κανόνα και εξαιρέσεων ως το νέο κανόνα, είτε να καταγράψουμε κάποιο μηχανισμό που θα μπορεί να παράγει λογικά τις αποδεκτές εξαιρέσεις και να αποκλείει τις μη αποδεκτές. Κατ αρχήν, και οι δύο δρόμοι θα ήταν σίγουρα συμβατοί με το ηθικό λογικό αυτόματο. Αλλά στην πρώτη περίπτωση, που de facto οδηγεί σε καζουϊσμό, προϋποτίθεται ότι είμαστε σε θέση να φανταστούμε και να καταγράψουμε κάθε δυνατή εξαίρεση, πράγμα μάλλον αδύνατο εκ των πραγμάτων 24. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, η επινόηση όλων των δυνατών εξαιρέσεων είναι ζήτημα ηθικής διαίσθησης και όχι μόνο ζήτημα ηθικής λογικότητας και για το πείραμα σκέψης που διερευνούμε εδώ, η οποιαδήποτε ηθική διαίσθηση του αυτόματου ταυτίζεται με την ηθική του λογικότητα, δηλαδή τη λογική παραγωγή ενός κανόνα είτε από την κατηγορική προσταγή είτε από κάποιο βασικό κανόνα που ακολουθεί από την κατηγορική προσταγή. Στη δεύτερη περίπτωση πάλι, δυο δυνατότητες υπάρχουν: ή ο μηχανισμός παραγωγής εξαιρέσεων επιστρατεύει ως προκείμενες άλλες ηθικές αρχές που υπερισχύουν της συγκεκριμένης αρχής (έστω ως παράδειγμα: η σωτηρία μιας ανθρώπινης ζωής υπερισχύει πάντοτε του κανόνα εναντίον της ψευδολογίας, ενώ ο κανόνας εναντίον της ψευδολογίας υπερισχύει του κανόνα για τη διαφύλαξη της περιουσίας ενός ανθρώπου), ή υπάρχει ένας ιδιαίτερος 23 Το άρθρο του H. J. Paton (1953) αποτέλεσε την αρχή της νεότερης συζήτησης ενώ σημαντικό σταθμό στη συζήτηση αποτέλεσε το βιβλίο της Onora Nell (1975). Στην Ελληνική βιβλιογραφία υπάρχουν δύο διεξοδικές παρουσιάσεις των θέσεων στο δεύτερο κεφάλαιο του Φ. Παιονίδη (2003) και στο άρθρο του Φ. Κ. Βασιλόγιαννη (2008) όπου εξετάζεται ειδικότερα η βιοηθική άποψη του ζητήματος. 24 Για το παράδειγμα του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, άπειρες ειδικές περιπτώσεις εξαιρέσεων πρέπει να συμπεριληφθούν στον κανόνα τον σχετικό με τη μη παραβίαση της διπλής γραμμής. Για παράδειγμα, η είσοδος στο δρόμο κάποιου ζώου (αλλά όχι οποιουδήποτε ζώου) θα δικαιολογούσε την παραβίαση της διπλής γραμμής αλλά όχι αν στο αντίθετο ρεύμα κυκλοφορίας υπάρχει όχημα σε απόσταση που θα μπορούσε να προκληθεί ατύχημα. Εδώ δεν είναι ένας ο κανόνας εξαίρεσης αλλά πολλοί, αν όχι άπειροι.

14 327 μηχανισμός που για το συγκεκριμένο κανόνα καθορίζει αν η παραβίαση του είναι προτιμότερη σε κάθε περίπτωση από τη μη παραβίασή του. Και οι δύο τελευταίες λύσεις προσκρούουν σε σημαντικές αντιρρήσεις που γίνονται ιδιαίτερα εύλογες όταν τις εφαρμόζουμε στην περίπτωση του ηθικού αυτομάτου. Η πρώτη λύση είτε οδηγεί στην ιδέα ότι υπάρχουν ηθικές αρχές που συγκρούονται μεταξύ τους (δηλαδή η ταυτόχρονη αποδοχή τους οδηγεί σε αντίφαση, άρα και σε ηθικό χάος όπου τα πάντα είναι αποδεκτά και μη αποδεκτά 25 ), είτε οδηγεί στην ιδέα ότι οι οποιεσδήποτε συγκρούσεις μεταξύ ηθικών αρχών ξεπερνιούνται από αρχές άλλης τάξης (μετα-αρχές) που διαχωρίζουν επίπεδα εφαρμογής για τις αρχές πρώτης τάξης. Αυτές οι μετα-αρχές δε μπορούν να συμβιβαστούν στο πρόγραμμα ενός ηθικού αυτόματου χωρίς άλλες μετα-μετα-αρχές που υποδεικνύουν στο αυτόματο σε ποια περίπτωση πρέπει να προστρέξει στο μετα-επίπεδο και σε ποια όχι. Είναι προφανές λοιπόν ότι ή θα πέσουμε σε περίπτωση της επ άπειρον αναδρομής, πράγμα απαράδεκτο για την ηθική πράξη και για τη δικαιοσύνη 26, ή θα βασιστούμε και πάλι στην ηθική διαίσθηση που, όπως αναφέραμε και παραπάνω, στην περίπτωση του ηθικού αυτόματου ταυτίζεται με τη λογικότητά του, θέση που στην πραγματικότητα λέει ότι το αυτόματο δεν έχει πραγματική ηθική διαίσθηση. Άλλωστε ο Καντ δεν περιμένει ότι είναι δυνατόν να υπάρχει πραγματική σύγκρουση μεταξύ ηθικών κανόνων. VI Στο σημείο αυτό, ο συνεπής Καντιανός πρέπει να επιστρατεύσει το γενικό a priori επιχείρημα εναντίον των εξαιρέσεων. Αν παραβιάζεται ένας prima facie ηθικός κανόνας για καλούς σκοπούς, τότε καταλήγουμε στο «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και στην ουσία αρνούμαστε ότι υπάρχουν πραγματικοί ηθικοί κανόνες. Δεν θα υπάρξει κανένας κανόνας άξιος λόγου τον οποίο να μην μπορούμε να παρακάμψουμε για κάποια εξαιρετική περίπτωση, ακόμα και τον πιο προφανή κανόνα εναντίον της θανάτωσης αθώων ανθρώπων. Για παράδειγμα, το γνωστό δίλημμα που αντιμετώπισε ο Πρόεδρος των Η.Π.Α. Τρούμαν, το 1945, να εξαλείψει ή να μην εξαλείψει ζωές αμάχων σε δύο στιγμές, για να σώσει τουλάχιστον ζωές (αμάχων και εμπολέμων και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές) και αμέτρητες υλικές 25 Γιατί, όπως αποδεικνύεται στη λογική, από μιαν αντίφαση ακολουθεί λογικά οποιαδήποτε πρόταση. 26 Ακριβώς γιατί στην ηθική πράξη και στην δικαιοσύνη η μη απόφαση και η αναβολή απόφασης είναι απόφαση.

15 328 καταστροφές μέσα σε περισσότερα από δύο χρόνια, θα περνούσε χωρίς δεύτερη σκέψη. Στο σημείο αυτό, πρέπει να προστρέξουμε στη δεύτερη μορφή της κατηγορικής προσταγής: «Πράττε έτσι ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα, τόσο στο πρόσωπό σου, όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου, πάντα ως σκοπό και ποτέ μόνο ως μέσο», για να καταλάβουμε ότι όχι μόνο οι κάτοικοι της Χιροσίμα και της Ναγκασάκι λαμβάνονται μόνο ως μέσα και όχι ως σκοποί, αλλά και οι Ιάπωνες αντίπαλοι 27, μια και γίνεται δεκτό ότι μια απλή επίδειξη πυρηνικής δύναμης δεν είναι επαρκής να τους πείσει και χρειάζεται μια διπλή επίδειξη αποφασιστικότητας για να πετύχει η απειλή. Όσο για το a posteriori επιχείρημα του Καντ, το οποίο φαίνεται ιδιαίτερα «τραβηγμένο», ας δούμε το πόσο εύλογο είναι από την ανάλογη εφαρμογή στο βιοηθικό πρόβλημα που επισημάναμε. Περίπτωση 1: Ένας γιατρός αποφασίζει να πει στον ασθενή, μολονότι τον έχουν προειδοποιήσει σχετικά οι συγγενείς του ασθενούς, την αλήθεια σχετικά με την ανίατη ασθένεια που θα τον σκοτώσει βασανιστικά σε ένα χρόνο το πολύ. Ο ασθενής σε μερικές μέρες αυτοκτονεί, έχοντας δηλώσει στο σχετικό σημείωμα την αποφυγή του βασανιστικού θανάτου ως αιτία. Περίπτωση 2: Ένας γιατρός αποφασίζει να πει στον ασθενή ψέματα σχετικά με τη σοβαρή ασθένεια που έχει, επειδή έχει πειστεί από τους συγγενείς ότι η αλήθεια θα τον «ρίξει» ψυχικά ίσως και σε αυτοκτονική κατάθλιψη, ενώ η ψυχική κατάστασή του είναι σημαντική για την αρρώστια αυτή. Στη συνέχεια, καθησυχασμένος από τον γιατρό, ο ασθενής παραμελεί τη θεραπεία του, αρνείται τις απαραίτητες εγχειρήσεις και πεθαίνει σύντομα, ενώ αν έκανε θεραπεία, θα ζούσε τουλάχιστον περισσότερο. Το ερώτημα που τίθεται είναι: Σε ποια από τις παραπάνω περιπτώσεις μπορούμε να πούμε ότι ευθύνεται ο γιατρός; Εδώ η ηθική διαίσθηση συμφωνεί με τον Καντ. Ο δεύτερος ευθύνεται γιατί είπε ψέματα. Το αποτέλεσμα και στις δύο περιπτώσεις είναι το ίδιο, δηλαδή ότι ο ασθενής έχασε τη ζωή του και εξ αιτίας των λόγων του γιατρού, στη δεύτερη όμως περίπτωση δεν είναι απλά το ψέμα αλλά το προαπαιτούμενο του ψέματος, δηλαδή το ότι θεώρησε το συνομιλητή του προβλέψιμο και ανάξιο να δεχτεί την αλήθεια, αντίθετα 27 Οι ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι οι οργανωμένες πτήσεις αυτοκτονίας («καμικάζι») βοήθησαν στην τελική απόφαση των Αμερικανών, γιατί με τον τρόπο αυτό ο αντίπαλος θεωρείται ότι ξεφεύγει από τη στοιχειώδη λογικότητα που αποδίδουμε σε κάθε άνθρωπο.

16 329 από τον πρώτο γιατρό 28. Ας τονίσουμε εδώ ότι από την άποψη της υπευθυνότητας ο γιατρός που είπε την αλήθεια πρέπει να θεωρηθεί ως περισσότερο υπεύθυνος για την τελική έκβαση (αυτοκτονία) από το γιατρό που είπε ψέματα, γιατί ο τελευταίος δεν τον συμβούλεψε να παραμελήσει την υγεία του, πράγμα που τον οδήγησε στο θάνατο. Η θέση του Καντ εδώ είναι σαφώς αντι-τελεοκρατική (μ άλλα λόγια, απόλυτα δεοντοκρατική), δηλαδή δε μπορούν τα αποτελέσματα να καθορίσουν την ηθικότητα μιας πράξης, αλλά μόνο ο κανόνας στον οποίο εμπίπτει αυτή η πράξη. Φυσικά ο Καντ δεν αρνείται το στοιχειώδες, ότι οι πράξεις που έχουν ηθική σημασία κατά κανόνα στοχεύουν σε κάποια αποτελέσματα, αλλά επιμένει ότι η ηθικότητα των πράξεων δεν μπορεί να εξαρτηθεί από το πόσο επιθυμητά είναι τα στοχευόμενα αποτελέσματα ως αντικείμενα στα οποία οι άνθρωποι αποδίδουν αξία 29. Έτσι και στο δίλημμα του Τρούμαν και στο δίλημμα του ανθρώπου που αντιμετωπίζει τον παράφρονα διώκτη του φίλου του, η λύση θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη: αντί να ευρύνουμε το πλαίσιο της πράξης για να περιλάβουμε όλο και απώτερους στόχους, να το περιορίζουμε πάντα στην ελάχιστη δυνατή πράξη που εμπίπτει σε κάποιον ηθικό κανόνα, να πράττουμε όπως υπαγορεύει ο κανόνας και να συνεχίζουμε με την επόμενη τέτοια πράξη. Στην προκείμενη περίπτωση λέμε την αλήθεια στο διώκτη, αλλά αμέσως μετά έχουμε την επόμενη πράξη που είναι να παρεμποδίσουμε την είσοδό του στο σπίτι μας, μετά τη φυγάδευση του φίλου που κινδυνεύει κ.ο.κ. Λειτουργούμε εδώ με αντίστροφη πρακτική λογική από αυτήν που προτείνει ο Αριστοτέλης στην αρχή των Νικομαχείων Ηθικών για να καταλήξει υποθετικά στην ευδαιμονία. Αντί να εντάσσουμε μια πράξη στην επιδίωξη κάποιου σκοπού που με τη σειρά του εντάσσεται στην επιδίωξη απώτερου σκοπού και αυτός ο σκοπός σε επιδίωξη άλλου απώτερου μέχρι την επιδίωξη της ευτυχίας, κόβουμε τις σύνθετες πράξεις που εμπίπτουν σε ηθικούς κανόνες σε απλούστερες και αυτές σε ανάλογες απλούστερες μέχρι να καταλήξουμε στην απλούστερη δυνατή πράξη που εμπίπτει σε ηθικό κανόνα (δηλαδή: σε αυτήν που έχει ηθική σημασία αλλά η πιο απλή που την συνθέτει δεν έχει ηθική σημασία, όπως, για παράδειγμα, το «σκοτώνω» που έχει ηθική σημασία ενώ το «πυροβολώ» δεν έχει). 28 Η θέση αυτή ισχυροποιείται από τη σύγκριση μεταξύ της ερώτησης «Γιατί μου είπες ψέματα;» που είναι πάντοτε (a priori;) εύλογη, με την ερώτηση «Γιατί μου είπες αλήθεια;» που στην καλύτερη περίπτωση χρειάζεται ειδική απάντηση, ενώ αλλιώς ακούγεται ως πραγματιστικός παραλογισμός. 29 Γιατί η οποιαδήποτε μη ηθική αξία αποδίδεται, κατά τον Καντ, υπό όρους, ενώ μόνο η ηθική βούληση είναι αγαθό που είναι απόλυτα αγαθό.

17 330 VII Πριν εξετάσουμε το κατά πόσο μια τέτοια λύση είναι εφικτή, ας τονίσουμε δύο σημεία: Το πρώτο είναι ότι όχι μόνο είναι συμβατό με το Καντιανό σύστημα ηθικής αλλά και φαίνεται ως ο μόνος τρόπος που θα μπορούσε να λύσει το πρόβλημα των ηθικών διλημμάτων. Δεδομένου του ότι η αναφορά σε ευρύτερο σκοπό δεν μπορεί να υπερκεράσει κάποιον ηθικό κανόνα, ακολουθεί ότι μόνο μια τακτική που επιμένει στο μία ηθική πράξη κάθε φορά πριν περάσουμε στην επόμενη θα μπορούσε να είναι αποδεκτή. Το σημαντικό είναι να υπάρχει για κάθε περίπτωση μία σωστή ηθική λύση και όχι δύο η περισσότερες, ασύμβατες μεταξύ τους, λύσεις. Σίγουρα το γενικό σχήμα που προτείνεται κάνει την πραγματοποίηση της ηθικής έναν εξαιρετικά δύσκολο και συνεχή αγώνα, άλλα αυτό που απαιτούμε είναι να είναι η ηθική λογικά δυνατή όχι απαραίτητα να είναι και πρακτικά εύκολη 30. Το δεύτερο σημείο είναι ότι η τακτική αυτή φαίνεται απόλυτα πραγματοποιήσιμη από ένα ηθικό αυτόματο. Έχοντας έτοιμους ανά πάσα στιγμή στη RAM μνήμη του όλους τους κανόνες, τους εφαρμόζει ενεργώντας σειριακά, κάτι σαν ηθικός αλγόριθμος που ενεργοποιείται με κάθε περίπτωση που εμπίπτει σε ηθικό κανόνα. Πρέπει να τονιστεί εδώ ότι το ηθικό αυτόματο πρέπει να θεωρείται ανώτερο στην παραγωγή ακόμη και μακρινών συνεπειών που θα μπορούσαν να αντιβαίνουν προς την κατηγορική προσταγή, στοιχείο που συχνά μπορεί να διαφύγει από τον δρώντα άνθρωπο 31. Το νέο πρόβλημα που προκύπτει είναι το κατά πόσο ένα αυτόματο με βάση μόνο ένα πρόγραμμα που συνίσταται είτε στην κατηγορική προσταγή, είτε σε μια μακρά σειρά κανόνων, θα είναι σε θέση να κρίνει πότε πρέπει να ενεργοποιήσει το ηθικό του σύστημα. Φυσικά, για να ενεργοποιήσει κάποιον κανόνα, πρέπει να εντάξει την πράξη που παρατηρεί στον κανόνα και, για να το κάνει αυτό, πρέπει να ερμηνεύσει την πράξη. Εδώ, όμως, παρουσιάζεται το γνωστό από τις κριτικές εναντίον της γνωσιοεπιστήμης πρόβλημα πλαισίου. Δεδομένου του ότι οι πράξεις εντάσσονται σε πολλά πλαίσια, ανάλογα με τους στόχους τους και τις καταστάσεις μέσα στις οποίες συμβαίνουν, το να κατανοήσουμε ποια είναι η απλούστερη ηθική πράξη για να εφαρμόσουμε τον αντίστοιχο κανόνα δεν είναι εύκολο. Απαιτεί κοινό 30 Το να υπάρχει μια σωστή λύση, αν και πρακτικά μη εφαρμόσιμη από τους ανθρώπους, δεν απειλεί την ηθική την ίδια. Απλά, προτείνεται μια ιδανική λύση σε κάθε περίπτωση η οποία μπορεί να γίνει μέτρο για να κρίνουμε το κατά πόσο ο πράττων φέρθηκε ηθικά. 31 Οι γνωστές περιπτώσεις που αγνοούμε, ξεχνούμε ή παραβλέπουμε κάποια συνέπεια των πράξεών μας.

18 331 νου, κάτι που ξεφεύγει συνεχώς από τις αναλύσεις των γνωσιοεπιστημόνων 32, και απαιτεί επίσης και ιδιαίτερη ευαισθησία στο τι μπορεί να έχει ηθική σημασία σε μια περίπτωση 33. Η πιο μικρή κίνηση όπως, λόγου χάριν, το κλείσιμο του ματιού μπορεί να εξηγηθεί ως νευρικό τικ ή αυτόματη αντίδραση σε ερεθισμό, ή και να ερμηνευτεί ως σινιάλο, σημείο φιλικότητας, οικειότητας, χαιρετισμού, συμφωνίας, συνενοχής, ειρωνείας 34. Ακόμη και ένας κανόνας του Savoir Vivre, μπορεί να αποκτήσει ηθική (και όχι μόνο αισθητική) σημασία αν η παραβίαση του προκαλέσει ψυχικό πόνο, όπως, για παράδειγμα, το να ρωτήσεις αυτόν που έχασε το παιδί του τις λεπτομέρειες της περισυλλογής του νεκρού μετά το ατύχημα, ενώ το ίδιο ερώτημα σε κάποιον άλλο γνωστό δεν εγείρει ηθικό ζήτημα απρέπειας. Μεταφέροντας το σημείο αυτό από το ηθικό αυτόματο στον ηθικό δράστη, μπορούμε να πούμε ανάλογα ότι η απαιτούμενη ηθική κατανόηση που είναι μέρος του «κοινού νου» (τον οποίο δεν διαθέτει το ηθικό αυτόματο) σχετίζεται άμεσα, ή ακόμα και αντιστοιχεί στην ηθική διαίσθηση από μέρους του ηθικώς πράττοντος. Με άλλα λόγια, για να είναι κάποιος ηθικός δεν απαιτείται να έχει μόνο λογική και την αταλάντευτη διάθεση να ακολουθεί τον ηθικό κανόνα ανά πάσα στιγμή, αλλά και να έχει την απαραίτητη διαίσθηση για να αναγνωρίζει τι στα δρώμενα από αυτόν και από τους συνανθρώπους του ή, μερικές φορές ακόμα και τα συμβαίνοντα από τη φύση (όπως, για παράδειγμα, καταστροφές ή επιδημίες), έχει, ή θα μπορούσε να έχει, ηθική σημασία είτε γενικά (εύκολο να προστεθεί στην μνήμη του αυτόματου), είτε στην συγκεκριμένη περίπτωση (δύσκολο, γιατί εγείρεται και πάλι το ζήτημα του πλαισίου), έτσι ώστε να επιστρατέψει τους ηθικούς κανόνες για να το χειριστεί ανάλογα. Απαιτείται, δηλαδή, «ηθική ευαισθησία» που είναι χαρακτηριστικό λογικών όντων που είναι ταυτόχρονα και βιολογικοί οργανισμοί 35, αλλά η οποία δεν μπορεί να καταγραφεί επακριβώς για κάθε περίπτωση, έτσι ώστε να εφαρμοσθεί από οποιοδήποτε κλασσικό υπολογιστικό πρόγραμμα, αλλά ούτε και θα μπορούσε να προκύψει μέσω της κατάλληλης «εκπαίδευσης» σε κάποιο νευρωνικό δίκτυο, γιατί η 32 Αλλά υποτίθεται πως ακόμα και ο χειρότερος δικαστής έχει κοινό νου. 33 Ιδιότητα που περιμένουμε από τους καλύτερους δικαστές. 34 Ο Τρότσκι στην Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης εντοπίζει ως ιστορική τη σημαντική μεταστροφή που προεξαγγέλει την επανάσταση στο κλείσιμο του ματιού που ένας ιππέας κοζάκος κάνει σε έναν διαδηλωτή. 35 Η αναφορά, για παράδειγμα, σε «ειδεχθές» έγκλημα δεν γίνεται εύκολα κατανοητή χωρίς αναφορά σε σώμα που έχει νιώσει φρίκη και αποτροπιασμό.

19 332 ηθική ευαισθησία εμπλέκει «ηθική κατανόηση» που με τη σειρά της εμπλέκει την απόδοση λόγων για πράξεις και εντάσσει έτσι τις πράξεις σε ευρύτερα σχήματα 36. Και για να μην αφήσουμε το αρχικό ζήτημα του διαιτητή στον αέρα, μολονότι κάποιος διαιτητής-αυτόματο μπορεί να έπειθε τους φανατισμένους φιλάθλους για την αμεροληψία του, παρόλα αυτά ποτέ δεν θα λειτουργούσε χωρίς να συνεπικουρείται, ίσως και με δικαίωμα αρνησικυρίας, από ανθρώπινο δικαστή / διαιτητή. Για παράδειγμα, οι διαπληκτισμοί παικτών στο γήπεδο δεν είναι μόνο αποτελέσματα εκνευρισμών από την ματαίωση μιας προσπάθειας αλλά συνδέονται με άλλα στοιχεία και απαιτούν από το διαιτητή ιδιαίτερη κατανόηση των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών που ισχύουν. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις που εμπλέκουν όμως και παράγοντες έξω από τον αγωνιστικό χώρο αλλά και το χώρο στον οποίο γίνεται ένα παιχνίδι, όπως η γνωστή σκηνή σε στάδιο Ευρωπαϊκής χώρας όπου οι θεατές, συχνά οπαδοί της ίδιας της ομάδας του παίκτη παριστάνοντας τις μαϊμούδες, προσβάλουν κάποιον Αφρικανό παίκτη κάθε φορά που παίρνει την μπάλα και έτσι, αυτός σταματάει να παίζει διακόπτοντας έτσι το παιγνίδι. Παραδείγματα σαν και αυτό δείχνουν ότι ακόμα και σε ένα τεχνητό περιβάλλον, όπως αυτό ενός ποδοσφαιρικού αγώνα όπου τα χωρικά και χρονικά όρια είναι με αυστηρό και τεχνητό τρόπο καθορισμένα, δεν είναι πάντα εύκολο να αναγνωρίζουμε τα όρια της πράξης, έτσι ώστε να εντοπίζουμε τη μικρότερη πράξη η οποία εντάσσεται κάτω από κάποιον κανόνα. Το ηθικό αυτόματο - διαιτητής θα συνέχιζε να εφαρμόζει ποδοσφαιρικούς κανόνες τον ένα μετά τον άλλο, εξετάζοντας τις περισσότερες φορές «δέντρα» και χάνοντας «το δάσος» στη διαδικασία. Σίγουρα, ένας τέτοιος διαιτητής είναι κάθε στιγμή δίκαιος αλλά μας οδηγεί στο παλιό πρόβλημα ότι φερόμενος δίκαια σε έναν ουσιαστικά άδικο κόσμο μπορεί κάποιος να καταλήξει να παράγει περισσότερη αδικία παρά δικαιοσύνη. Το πρόβλημα αυτό φυσικά που απασχολεί τον ηθικώς 36 Αν, για παράδειγμα, πάρουμε ως κριτήριο ηθικής σημασίας το «μια πράξη έχει ηθική σημασία, αν και μόνο αν οδηγεί δυνάμει σε πόνο ή ευχαρίστηση ενός ανθρώπου ή ενός ζώου», τότε ενώ κάποιο νευρωνικό δίκτυο θα μπορούσε να εκπαιδευτεί στην αναγνώριση τέτοιων περιπτώσεων, η εμπειρία μας απαιτεί να κρίνουμε για κάθε τέτοια περίπτωση αν πραγματικά πρέπει να ασχοληθούμε ηθικά με αυτήν, γιατί σίγουρα η άνεση, ακόμη και η ζωή του καθενός δεν είναι βάση για ηθική υποχρέωση. Απαιτείται κοινός νους για την εκτίμηση της ηθικής σημασίας σε κάθε περίπτωση. Για παράδειγμα, θα πρέπει εκτός από το γνωστό πρόβλημα της καταδίκης της κρεοφαγίας, να χειριστούμε μια σειρά από περιπτώσεις φοβιών (συχνά οδυνηρών) που παρουσιάζουν άνθρωποι, οι οποίες δεν γεννούν (και δεν πρέπει να γεννούν) ηθικές υποχρεώσεις. Η παράκληση της αραχνοφοβικής συζύγου «σκότωσε αυτήν την αράχνη γιατί δεν μπορώ να κοιμηθώ, όταν σκέφτομαι ότι είναι στο δωμάτιο αράχνη» πρέπει να διαχωριστεί από το «σκότωσε αυτό το κουνούπι γιατί ή θα μας τσιμπάει, ή θα μας κρατήσει ξύπνιους όλο το βράδυ».

20 333 δρώντα δεν μπορεί να απασχολεί το αυτόματο (ή τον Καντιανό) που δεν θεωρεί μέρος της ηθικής του υποχρέωσης να βεβαιωθεί για το αντίθετο. Φυσικά οι στοχαστές που ακολουθούν την Καντιανή δεοντοκρατία στην ηθική σκέψη, κάνουν προσπάθειες να μετριάσουν την ακαμψία του. Κάτι τέτοιο είναι θεμιτό και σίγουρα μέσα στις επιδιώξεις του Καντ που δεν μπορεί να στήσει πραγματοποιήσιμη ηθική από τόσο ακραία σκοπιά όπως αυτή που προτείνουμε εμείς για το ηθικό αυτόματο. Στην εργασία αυτή δεν μας ενδιαφέρει η ερμηνεία της Καντιανής ηθικής θεωρίας, αλλά το πείραμα σκέψης για εντοπίσουμε ακριβώς πού προκύπτει το ρήγμα μεταξύ ηθικής και λογικής. Αν η ηθική ήταν αυστηρά και μόνο ζήτημα λογικής, τότε κατ αρχάς δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μία συντακτική λογική μηχανή θα μπορούσε να συμπεράνει ηθικά καθήκοντα και να εκπληρώσει από αυτά τουλάχιστον τα καθήκοντα ενός αμερόληπτου δικαστή. Αυτό που θεωρούμε ότι δείξαμε είναι ότι ένα αυτόματο χωρίς την ενσώματη συνειδητότητα που επιτρέπει πρωτογενή εμπειρία συναισθήματος και δευτερογενή εμπειρία ενσυναισθησίας, είναι αδύνατο να λειτουργήσει ηθικά ως δικαστής. Παρά τα λεγόμενά μας λοιπόν, μάλλον δεν θέλουμε έναν πραγματικά «αμερόληπτο» δικαστή, αλλά έναν «πολυμερόληπτο» και καλοπροαίρετο δικαστή που κατορθώνει να ισορροπεί εσωτερικά παρά την ικανότητά του να κατανοεί και να συμμερίζεται τις ευαισθησίες, τις έγνοιες και τα πάθη τόσων πολλών και διαφορετικών ανθρώπων, με βάση μια πιο ολιστική κατανόηση της κοινωνίας και της ιστορικής στιγμής στην οποία αποφασίζει. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Anderson, M., & Anderson, S. L. (2010). Robot be good. Scientific American, 303, Βασιλόγιαννης, Φ. Κ. (2008). Το καθήκον ειλικρίνειας του ιατρού: ένα απόλυτο καθήκον. Επιθεώρηση Βιοηθικής, 1, Frankena, W. (1973). Ethics (2nd Εd.). NJ: Prentice Hall. Haste, H., Helkama, K., & Marcoulis, D. (1998). Morality, wisdom and the life-span. In A. Demetriou, W. Doise & C.F.M. van Lieshout (Eds). Life-span developmental psychology: A European perspective (pp ). London: Wiley. Kant, I. (1949). On a supposed right to lie out of altruistic principles. In L.W. Beck (Ed.), Kant s critique of practical reason and other writings in moral philosophy. Chicago: University of Chicago Press.

β) Αν είχες τη δυνατότητα να «φτιάξεις» εσύ έναν ιδανικό κόσμο, πώς θα ήταν αυτός;

β) Αν είχες τη δυνατότητα να «φτιάξεις» εσύ έναν ιδανικό κόσμο, πώς θα ήταν αυτός; 1 α) H πραγματική ζωή κρύβει χαρά, αγάπη, στόχους, όνειρα, έρωτα, αλλά και πόνο, απογοήτευση, πίκρες, αγώνα. αν λείπουν όλα αυτά τα συναισθήματα και οι ανατροπές, αν χαθεί η καρδιά και η ψυχή, η ελευθερία,

Διαβάστε περισσότερα

Επιχειρηματική Ηθική Τμήμα Λογιστικής και Χρηματ/μικής

Επιχειρηματική Ηθική Τμήμα Λογιστικής και Χρηματ/μικής Επιχειρηματική Ηθική Τμήμα Λογιστικής και Χρηματ/μικής Γιώργος Παπαγιαννάκης, PhD Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1 Θεωρίες Λήψης Αποφάσεων Δεοντολογισμός Βασική Ιδέα Deon = Δέον = Καθήκον Οι πράξεις κρίνονται

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Α ομάδα. Αφού επιλέξεις τρία από τα παραπάνω αποσπάσματα που σε άγγιξαν περισσότερο, να καταγράψεις τις δικές σου σκέψεις.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ. Α ομάδα. Αφού επιλέξεις τρία από τα παραπάνω αποσπάσματα που σε άγγιξαν περισσότερο, να καταγράψεις τις δικές σου σκέψεις. Α ομάδα ΕΡΓΑΣΙΕΣ 1. Η συγγραφέας του βιβλίου μοιράζεται μαζί μας πτυχές της ζωής κάποιων παιδιών, άλλοτε ευχάριστες και άλλοτε δυσάρεστες. α) Ποια πιστεύεις ότι είναι τα μηνύματα που θέλει να περάσει μέσα

Διαβάστε περισσότερα

ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια

ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια 18 ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΓΝΩΣΗ; ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ; Το ερώτημα για το τι είναι η γνώση (τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάποιος γνωρίζει κάτι ή ποια χαρακτηριστικά αποδίδουμε σε ένα πρόσωπο το οποίο λέμε

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΗΘΙΚΗ. Ενότητα 4: Ιατρική ηθική. Παρούσης Μιχαήλ. Τμήμα Φιλοσοφίας

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΗΘΙΚΗ. Ενότητα 4: Ιατρική ηθική. Παρούσης Μιχαήλ. Τμήμα Φιλοσοφίας ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΗΘΙΚΗ Ενότητα 4: Ιατρική ηθική Παρούσης Μιχαήλ Τμήμα Φιλοσοφίας 1 Σκοποί ενότητας 1.Υποβοηθούμενη αυτοκτονία 2. Ευθανασία 3.Αρχή της αυτονομίας 4. Αρχή του αληθούς συμφέροντος 5.Αρχή της ιερότητας

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΑ Ο λόγος που ο Αριστοτέλης μελέτησε την έννοια της αρετής στα Ηθικά Νικομάχεια είναι γιατί αυτή αποτελεί προϋπόθεση όχι μόνο για την ευδαιμονία του ατόμου αλλά και ολόκληρης

Διαβάστε περισσότερα

β) Αν είχες τη δυνατότητα να «φτιάξεις» εσύ έναν ιδανικό κόσμο, πώς θα ήταν αυτός;

β) Αν είχες τη δυνατότητα να «φτιάξεις» εσύ έναν ιδανικό κόσμο, πώς θα ήταν αυτός; 1α) H πραγματική ζωή κρύβει χαρά, αγάπη, στόχους, όνειρα, έρωτα, αλλά και πόνο, απογοήτευση, πίκρες, αγώνα. Aν λείπουν όλα αυτά τα συναισθήματα και οι ανατροπές, αν χαθεί η καρδιά και η ψυχή, η ελευθερία,

Διαβάστε περισσότερα

Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000

Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000 Θέµα Α1 Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000 Α.1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τα ονόµατα των φιλοσόφων (στήλη Α) και δίπλα την έννοια (στήλη Β) που συνδέεται µε τον καθένα: Α

Διαβάστε περισσότερα

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 5: H ανάπτυξη της ηθικότητας και της προκοινωνικής

Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Διάλεξη 5: H ανάπτυξη της ηθικότητας και της προκοινωνικής Αναπτυξιακή Ψυχολογία Διάλεξη 5: H ανάπτυξη της ηθικότητας και της προκοινωνικής συμπεριφοράς Θέματα Διάλεξης Οι κανόνες συμπεριφοράς Η σκέψη για τους ηθικούς κανόνες Η θεωρία του Piaget για την ανάπτυξη

Διαβάστε περισσότερα

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ. Ενότητα 9: Η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας. Παρούσης Μιχαήλ. Τμήμα Φιλοσοφίας

ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ. Ενότητα 9: Η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας. Παρούσης Μιχαήλ. Τμήμα Φιλοσοφίας ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Ενότητα 9: Η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας Παρούσης Μιχαήλ Τμήμα Φιλοσοφίας 1 Σκοποί ενότητας 1. Διττός χαρακτήρας Συντάγματος 2. Διάκριση θεσμού-κανόνα 3. Η σχέση λόγου - πνεύματος

Διαβάστε περισσότερα

Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000

Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000 Θέµατα Αρχών Φιλοσοφίας Θεωρητικής Κατεύθυνσης Γ Λυκείου 2000 ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ Θέµα Α1 Α.1.1. Να γράψετε στο τετράδιό σας τα ονόµατα των φιλοσόφων (στήλη Α) και δίπλα την έννοια (στήλη Β) που συνδέεται µε τον

Διαβάστε περισσότερα

Χάρτινη Αγκαλιά Συγγραφέας: Ιφιγένεια Μαστρογιάννη

Χάρτινη Αγκαλιά Συγγραφέας: Ιφιγένεια Μαστρογιάννη Χάρτινη Αγκαλιά Συγγραφέας: Ιφιγένεια Μαστρογιάννη Επιμέλεια εργασίας: Παναγιώτης Γιαννόπουλος Περιεχόμενα Ερώτηση 1 η : σελ. 3-6 Ερώτηση 2 η : σελ. 7-9 Παναγιώτης Γιαννόπουλος Σελίδα 2 Ερώτηση 1 η Η συγγραφέας

Διαβάστε περισσότερα

Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω

Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω Το παιδί μου έχει αυτισμό Τώρα τι κάνω Το όνειρο Ένα ζευγάρι περιμένει παιδί. Τότε αρχίζει να ονειρεύεται αυτό το παιδί. Κτίζει την εικόνα ενός παιδιού μέσα στο μυαλό του. Βάσει αυτής της εικόνας, κάνει

Διαβάστε περισσότερα

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ Για τον Αριστοτέλη, όλες οι ενέργειες των ανθρώπων γίνονται για κάποιο τέλος, δηλαδή για κάποιο σκοπό που είναι ο ανώτερος όλων των αγαθών, την ευδαιμονία. Σύμφωνα

Διαβάστε περισσότερα

Ημερολόγιο αναστοχασμού (Reflective Journal)

Ημερολόγιο αναστοχασμού (Reflective Journal) Ημερολόγιο αναστοχασμού (Reflective Journal) Ορισμός Ημερολόγιο αναστοχασμού (Reflective Journal) είναι ένα σταδιακά αναπτυσσόμενο κείμενο στον οποίο καταγράφονται παρατηρήσεις και αντιδράσεις σε σχέση

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΝΟΣ ΧΡΗΣΙΜΟΥ ΕΡΓΑΛΕΙΟΥ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΕΣ ΣΥΝΔΙΑΛΛΑΓΕΣ

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΝΟΣ ΧΡΗΣΙΜΟΥ ΕΡΓΑΛΕΙΟΥ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΕΣ ΣΥΝΔΙΑΛΛΑΓΕΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΝΟΣ ΧΡΗΣΙΜΟΥ ΕΡΓΑΛΕΙΟΥ ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΕΣ ΣΥΝΔΙΑΛΛΑΓΕΣ Αγγελική Γουδέλη, 2011 Κοινωνικό Άγχος Αμηχανία Φόβος Το κοινωνικό άγχος, ή αλλιώς κοινωνική φοβία, θεωρείται

Διαβάστε περισσότερα

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές;

τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ; τι είναι αυτό που κάνει κάτι αληθές; τι κριτήρια έχουμε, για να κρίνουμε πότε κάτι είναι αληθές; ποια είναι η σχέση των πεποιθήσεών μας με την πραγματικότητα, για να είναι αληθείς και

Διαβάστε περισσότερα

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804)

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804) ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ - ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΙΟΘΕΩΡΙΑΣ ΤΟΥ 1 ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΝΤ (1724-1804) (Η σύντομη περίληψη που ακολουθεί και η επιλογή των αποσπασμάτων από την πραγματεία του Καντ για την ανθρώπινη γνώση,

Διαβάστε περισσότερα

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1

Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Η ΝΟΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΓΑΣΙΑ: Η Σχετικότητα και ο Χρονισμός της Πληροφορίας Σελ. 1 Μια σύνοψη του Βιβλίου (ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟ): Η πλειοψηφία θεωρεί πως η Νόηση είναι μια διεργασία που συμβαίνει στον ανθρώπινο εγκέφαλο.

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΗΘΙΚΗ. Ενότητα 5: Βιοτικές καταστάσεις και ειδήσεις. Παρούσης Μιχαήλ. Τμήμα Φιλοσοφίας

ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΗΘΙΚΗ. Ενότητα 5: Βιοτικές καταστάσεις και ειδήσεις. Παρούσης Μιχαήλ. Τμήμα Φιλοσοφίας ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΗΘΙΚΗ Ενότητα 5: Βιοτικές καταστάσεις και ειδήσεις Παρούσης Μιχαήλ Τμήμα Φιλοσοφίας Σκοποί ενότητας 1.Ηθική αρχών 2.Ηθική ωφέλειας 3.Οικείοι και προτεραιότητα 4.Διαφορά ηθικών αρχών και συνεπειοκρατική

Διαβάστε περισσότερα

"Να είσαι ΕΣΥ! Όλοι οι άλλοι ρόλοι είναι πιασμένοι." Oscar Wilde

Να είσαι ΕΣΥ! Όλοι οι άλλοι ρόλοι είναι πιασμένοι. Oscar Wilde 1 Αγαπημένε μου φίλε/η, "Να είσαι ΕΣΥ! Όλοι οι άλλοι ρόλοι είναι πιασμένοι." Oscar Wilde Θα ήθελα να σε καλωσορίσω σε αυτό το σεμινάριο. Είναι πολύ σημαντικό για εμένα να ξέρεις πώς δεσμεύομαι με το πέρας

Διαβάστε περισσότερα

Επίσκεψη στο Ίδρυμα Λασκαρίδη

Επίσκεψη στο Ίδρυμα Λασκαρίδη Τάξη: Β, τμήματα: 3 ο & 4 ο Σχολικό έτος: 2011-12 Επίσκεψη στο Ίδρυμα Λασκαρίδη Συνοδοί καθηγητές: Γιαννίρη Σμαρώ, Γκόντα Θεοδώρα και Μπακούρος Βασίλειος 1 2 Περιεχόμενα Περιεχόμενα Περιεχόμενα... 3 Επίσκεψη

Διαβάστε περισσότερα

Διδακτική Μεθοδολογία

Διδακτική Μεθοδολογία Διδακτική Μεθοδολογία Εαρινό εξάμηνο 2018-19 Διδασκαλία και Κριτική Σκέψη Βασικοί παιδαγωγικοί όροι Κοινωνικοποίηση Διδασκαλία Μόρφωση Εκπαίδευση Διαδικασία ένταξης και δραστηριοποίησης με την εκμάθηση

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΕΜΠΕΙΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΠΡΙΑΜΗ ΒΑΓΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...

Διαβάστε περισσότερα

Οι Φάσεις μιας Διαπραγμάτευσης

Οι Φάσεις μιας Διαπραγμάτευσης Οι Φάσεις μιας Διαπραγμάτευσης Προετοιμασία και Σχεδιασμός Έναρξη της Διαπραγμάτευσης Έλεγχος Προσέγγιση μέσω αμοιβαίων υποχωρήσεων Συμπεράσματα και Συμφωνίες Μέτρηση Επιτυχίας (Αποτελεσμάτων) 1 Προετοιμασία

Διαβάστε περισσότερα

Είναι τα πράγματα όπως τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας;

Είναι τα πράγματα όπως τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας; Είναι τα πράγματα όπως τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας; Εμείς που αντιλαμβανόμαστε είμαστε όλοι φτιαγμένοι από το ίδιο υλικό; Πώς βρεθήκαμε σ αυτόν τον κόσμο; Ο θάνατός μας σημαίνει το τέλος ή

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΙΤΛΟΣ: «ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΤΗΤΑ ΗΘΙΚΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ» ΜΑΘΗΤΡΙΑ: ΣΚΡΕΚΑ ΝΑΤΑΛΙΑ, Β4 ΕΠΙΒΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΝΤΑΒΑΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016 17 Περιεχόμενα

Διαβάστε περισσότερα

Μανώλης Ισχάκης - Πνευματικά δικαιώματα -www.manolisischakis.gr για περισσότερη εκπαίδευση

Μανώλης Ισχάκης - Πνευματικά δικαιώματα -www.manolisischakis.gr για περισσότερη εκπαίδευση 1 Τέταρτο Μάθημα Οδηγός Δραστηριότητας Επισκόπηση... 3 Περίληψη... 3-5 Ώρα για δράση... 6-14 Σημειώσεις... 15 2 Μάθημα Πέμπτο- Επισκόπηση Σε αυτό το μάθημα θα μάθεις πώς να διαχειριστείς την λεπτή γραμμή

Διαβάστε περισσότερα

Περί της Ταξινόμησης των Ειδών

Περί της Ταξινόμησης των Ειδών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Φυσικής 541 24 Θεσσαλονίκη Καθηγητής Γεώργιος Θεοδώρου Tel.: +30 2310998051, Ιστοσελίδα: http://users.auth.gr/theodoru Περί της Ταξινόμησης

Διαβάστε περισσότερα

«Η απίστευτη αποκάλυψη του Σεμπάστιαν Μοντεφιόρε»

«Η απίστευτη αποκάλυψη του Σεμπάστιαν Μοντεφιόρε» «Η απίστευτη αποκάλυψη του Σεμπάστιαν Μοντεφιόρε» της Άννας Κουππάνου Στις σελίδες που ακολουθούν υπάρχουν δραστηριότητες σχετικά με το βιβλίο: «Η απίστευτη αποκάλυψη του Σεμπάστιαν Μοντεφιόρε» Οι δραστηριότητες

Διαβάστε περισσότερα

Όταν προκαλούν, μας εκπαιδεύουν! Τρίτη, 10 Ιούλιος :16

Όταν προκαλούν, μας εκπαιδεύουν! Τρίτη, 10 Ιούλιος :16 Καθημερινά οι γονείς παλεύουν να κατανοήσουν καταστάσεις, γεγονότα και συμπεριφορές που προκλήθηκαν από τα παιδιά τους και αδυνατούν. Τις πιο πολλές φορές θεωρούν ότι ευθύνονται τα παιδιά τους γι αυτό.

Διαβάστε περισσότερα

Ηθική & Τεχνολογία Μάθημα 12 ο Τεχνητή Νοημοσύνη & Ηθική. Μετανθρωπισμός: 27/1/2015

Ηθική & Τεχνολογία Μάθημα 12 ο Τεχνητή Νοημοσύνη & Ηθική. Μετανθρωπισμός: 27/1/2015 Ηθική & Τεχνολογία Μάθημα 12 ο Τεχνητή Νοημοσύνη & Ηθική Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Ηθική Φιλοσοφία Διδάσκων: Άλκης Γούναρης Φεβρουάριος 2015 Μετανθρωπισμός:

Διαβάστε περισσότερα

2 ο Σεμινάριο ΕΓΚΥΡΗ ΠΡΑΞΗ & ΣΥΝΟΧΗ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Δίκτυο σχολείων για τη μη-βία

2 ο Σεμινάριο ΕΓΚΥΡΗ ΠΡΑΞΗ & ΣΥΝΟΧΗ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Δίκτυο σχολείων για τη μη-βία 2 ο Σεμινάριο ΕΓΚΥΡΗ ΠΡΑΞΗ & ΣΥΝΟΧΗ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ Δίκτυο σχολείων για τη μη-βία Α Μέρος: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ Τα επίπεδα συνείδησης Ύπνος Μισοξύπνιο Αφύπνιση Ελάχιστη εργασία των εξωτερικών αισθήσεων Με εικόνες

Διαβάστε περισσότερα

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ

ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ http://hallofpeople.com/gr/bio/aquinas.php ΘΩΜΑΣ ΑΚΙΝΑΤΗΣ Ο μεγαλύτερος και σπουδαιότερος φιλόσοφος του δευτέρου μισού του Μεσαίωνα ήταν ο Θωμάς ο Ακινάτης, που έζησε από το 1225 ως το 1274. Υπήρξε ο σημαντικότερος

Διαβάστε περισσότερα

Παναγιώτης Γιαννόπουλος Σελίδα 1

Παναγιώτης Γιαννόπουλος Σελίδα 1 1 a) H πραγματική ζωή κρύβει χαρά, αγάπη, στόχους, όνειρα, έρωτα, αλλά και πόνο, απογοήτευση, πίκρες, αγώνα. αν λείπουν όλα αυτά τα συναισθήματα και οι ανατροπές, αν χαθεί η καρδιά και η ψυχή, η ελευθερία,

Διαβάστε περισσότερα

Θεός και Σύμπαν. Source URL:

Θεός και Σύμπαν. Source URL: Θεός και Σύμπαν Source URL: http://ghz.gr/forum Θεός και Σύμπαν Source URL: http://ghz.gr/forum Η ύπαρξη τού Θεού και η σχέση του με το σύμπαν, είναι ένα θέμα που απασχολεί πλήθος ανθρώπων σήμερα. Ο Θεός

Διαβάστε περισσότερα

Συνέντευξη του Ν. Λυγερού στην εκπομπή «Καλή σας ημέρα» ΡΙΚ 1, 03/11/2014

Συνέντευξη του Ν. Λυγερού στην εκπομπή «Καλή σας ημέρα» ΡΙΚ 1, 03/11/2014 Συνέντευξη του Ν. Λυγερού στην εκπομπή «Καλή σας ημέρα» ΡΙΚ 1, 03/11/2014 Δημοσιογράφος: -Μπορούν να συνυπάρξουν η θρησκεία και η επιστήμη; Ν.Λυγερός: -Πρώτα απ όλα συνυπάρχουν εδώ και αιώνες, και κάτι

Διαβάστε περισσότερα

Η Σημασία της Επικοινωνίας

Η Σημασία της Επικοινωνίας Η Σημασία της Επικοινωνίας Εκπαιδευτή Εκπαιδευόμενου των: Ανθσγου (Ι) Ντίντη Βασιλείου και Ανθσγου (Ι)Μουσταφέρη Μιλτιάδη Επιμέλεια: Επγος (ΜΑ) Νεκ. Καρανίκας Για την ασφαλή και αποτελεσματική διεξαγωγή

Διαβάστε περισσότερα

Τι είναι οι αξίες και ποια η σχέση τους με την εκπαίδευση; Σε τι διαφέρουν από τις στάσεις και τις πεποιθήσεις; Πώς ταξινομούνται οι αξίες;

Τι είναι οι αξίες και ποια η σχέση τους με την εκπαίδευση; Σε τι διαφέρουν από τις στάσεις και τις πεποιθήσεις; Πώς ταξινομούνται οι αξίες; Τι είναι οι αξίες και ποια η σχέση τους με την εκπαίδευση; Σε τι διαφέρουν από τις στάσεις και τις πεποιθήσεις; Πώς ταξινομούνται οι αξίες; Δρ. Δημήτριος Γκότζος 1. ΟΡΙΣΜΟΣ Αξία: Θα ήταν ουτοπικό να δοθεί

Διαβάστε περισσότερα

«Μιλώντας με τα παιδιά μας για όλα»: 2η βιβλιοπαρουσίαση στο «ΕΝΟΡΙΑ εν δράσει»

«Μιλώντας με τα παιδιά μας για όλα»: 2η βιβλιοπαρουσίαση στο «ΕΝΟΡΙΑ εν δράσει» 27/11/2018 «Μιλώντας με τα παιδιά μας για όλα»: 2η βιβλιοπαρουσίαση στο «ΕΝΟΡΙΑ εν δράσει» / Νέοι και Εκκλησία Για να επικοινωνήσουμε, για να καταλάβουμε, για να συμπονέσουμε τον άλλον, χρειάζεται να έχουμε

Διαβάστε περισσότερα

Λαµβάνοντας τη διάγνωση: συναισθήµατα και αντιδράσεις

Λαµβάνοντας τη διάγνωση: συναισθήµατα και αντιδράσεις Λαµβάνοντας τη διάγνωση: συναισθήµατα και αντιδράσεις Πιθανότατα αισθάνεστε πολύ αναστατωµένοι αφού λάβατε µια διάγνωση καρκίνου. Συνήθως είναι δύσκολο να αποδεχθείτε τη διάγνωση αµέσως και αυτό είναι

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΠΩΛΗΣΗ

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΠΩΛΗΣΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΠΩΛΗΣΗ Καταρχάς, βασική προϋπόθεση για το κλείσιμο μιας συνάντησης είναι να έχουμε εξακριβώσει και πιστοποιήσει ότι μιλάμε με τον υπεύθυνο που λαμβάνει μια απόφαση συνεργασίας ή επηρεάζει

Διαβάστε περισσότερα

β) Αν είχες τη δυνατότητα να «φτιάξεις» εσύ έναν ιδανικό κόσμο, πώς θα ήταν αυτός;

β) Αν είχες τη δυνατότητα να «φτιάξεις» εσύ έναν ιδανικό κόσμο, πώς θα ήταν αυτός; 1. α) H πραγματική ζωή κρύβει χαρά, αγάπη, στόχους, όνειρα, έρωτα, αλλά και πόνο, απογοήτευση, πίκρες, αγώνα. αν λείπουν όλα αυτά τα συναισθήματα και οι ανατροπές, αν χαθεί η καρδιά και η ψυχή, η ελευθερία,

Διαβάστε περισσότερα

Λογική. Μετά από αυτά, ορίζεται η Λογική: είναι η επιστήμη που προσπαθεί να εντοπίσει και να αναλύσει τους καθολικούς κανόνες της νόησης.

Λογική. Μετά από αυτά, ορίζεται η Λογική: είναι η επιστήμη που προσπαθεί να εντοπίσει και να αναλύσει τους καθολικούς κανόνες της νόησης. Λογική Εισαγωγικά, το ζήτημα της Λογικής δεν είναι παρά η άσκηση 3 δυνάμεων της νόησης: ο συλλογισμός, η έννοια και η κρίση. Ακόμη και να τεθεί θέμα υπερβατολογικό αναφορικά με το ότι πρέπει να αποδειχθεί

Διαβάστε περισσότερα

e-seminars Αναπτύσσομαι 1 Προσωπική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων

e-seminars Αναπτύσσομαι 1 Προσωπική Βελτίωση Seminars & Consulting, Παναγιώτης Γ. Ρεγκούκος, Σύμβουλος Επιχειρήσεων Εισηγητής Ειδικών Σεμιναρίων e-seminars Πρωτοποριακή Συνεχής Επαγγελματική και Προσωπική Εκπαίδευση Προσωπική Βελτίωση Αναπτύσσομαι 1 e Seminars Copyright Seminars & Consulting Page 1 Περιεχόμενα 1. Γιατί είναι απαραίτητη η ανάπτυξη

Διαβάστε περισσότερα

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΑΠΟΔΕΛΤΙΩΣΗ

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΑΠΟΔΕΛΤΙΩΣΗ Ημερομηνία 10/3/2016 Μέσο Συντάκτης Link http://www.in.gr Τζωρτζίνα Ντούτση http://www.in.gr/entertainment/book/interviews/article/?aid=1500064083 Νικόλ Μαντζικοπούλου: Το μυστικό για την επιτυχία είναι

Διαβάστε περισσότερα

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο

Ο καθημερινός άνθρωπος ως «ψυχολόγος» της προσωπικότητάς του - Νικόλαος Γ. Βακόνδιος - Ψυχο Έ να πολύ μεγάλο ποσοστό ανθρώπων που αντιμετωπίζουν έντονο άγχος, δυσθυμία, «κατάθλιψη» έχει την «τάση» να αποδίδει λανθασμένα τις ψυχικές αυτές καταστάσεις, σε έναν «προβληματικό εαυτό του», (μία δυστυχώς

Διαβάστε περισσότερα

Μανώλης Ισχάκης. Μανώλης Ισχάκης. WYS NLP Life Coaching. Ζήσε με Πάθος! Σελίδα 1

Μανώλης Ισχάκης. Μανώλης Ισχάκης. WYS NLP Life Coaching.  Ζήσε με Πάθος!  Σελίδα 1 Μανώλης Ισχάκης WYS NLP Life Coaching www.manolisischakis.gr Όνομα : Επίθετο : Ζήσε με Πάθος! www.manolisischakis.gr Σελίδα 1 Αγαπημένε μου φίλε/η, "Να είσαι ΕΣΥ! Όλοι οι άλλοι ρόλοι είναι πιασμένοι."

Διαβάστε περισσότερα

Σήμερα κινδυνεύουμε είτε να μας απορροφήσουν τα δεινά του βίου και να μας εξαφανίσουν κάθε

Σήμερα κινδυνεύουμε είτε να μας απορροφήσουν τα δεινά του βίου και να μας εξαφανίσουν κάθε Οι Έλληνες φώτισαν τον κόσμο με τα δικά τους έργα σήμερα πρέπει να βρούμε ξανά τις δικές τους ιδιότητες Περίληψη: Η σοφία της ψυχής είναι μια ξεχασμένη ιδιότητα που ο άνθρωπος πρέπει πάλι να την βρει για

Διαβάστε περισσότερα

ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ONORA O' NEIL

ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ONORA O' NEIL ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ONORA O' NEIL ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΣΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΑΜ: 2497 Στο συγκεκριμένο κείμενο η O' Neil εξετάζει τη διαφορά ανάμεσα στην πρακτική φιλοσοφία του Kant με τα σύγχρονα

Διαβάστε περισσότερα

H Ναταλί Σαμπά στο babyspace.gr

H Ναταλί Σαμπά στο babyspace.gr H Ναταλί Σαμπά στο babyspace.gr Συνέντευξη της Ναταλί Σαμπά στη Βάλια Κουρκουμέλη. (Από το babyspace.gr. Ημερομηνία online έκδοσης: 22/07/2010) Η παιγνιοθεραπεία για τη Ναταλί Σαμπά ήταν η ευκαιρία να

Διαβάστε περισσότερα

2η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟ 22. ΘΕΜΑ: Οι βασικοί σταθµοί του νεώτερου Εµπειρισµού από τον Locke µέχρι και τον Hume. ΣΧΕ ΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α.

2η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟ 22. ΘΕΜΑ: Οι βασικοί σταθµοί του νεώτερου Εµπειρισµού από τον Locke µέχρι και τον Hume. ΣΧΕ ΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α. Θέµατα & Ασκήσεις από: www.arnos.gr 2η ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟ 22 ΘΕΜΑ: Οι βασικοί σταθµοί του νεώτερου Εµπειρισµού από τον Locke µέχρι και τον Hume. ΣΧΕ ΙΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύµφωνα µε τη θεωρία του εµπειρισµού

Διαβάστε περισσότερα

Ευρωπαίοι μαθηματικοί απέδειξαν έπειτα από 40 χρόνια τη θεωρία περί της ύπαρξης του Θεού του Γκέντελ με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή

Ευρωπαίοι μαθηματικοί απέδειξαν έπειτα από 40 χρόνια τη θεωρία περί της ύπαρξης του Θεού του Γκέντελ με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή Ευρωπαίοι μαθηματικοί απέδειξαν έπειτα από 40 χρόνια τη θεωρία περί της ύπαρξης του Θεού του Γκέντελ με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή Καθηγητή Χάρη Βάρβογλη 1 / 6 Υπάρχει Θεός; Το ερώτημα αυτό απασχολεί

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΩΝ Η/Υ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΩΝ Η/Υ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΤΩΝ Η/Υ ΜΕΡΛΙΑΟΥΝΤΑΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ, ΠΕ19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Αλγόριθμοι 3. Αλγόριθμοι 2 3. Αλγόριθμοι 3.1 Η έννοια του αλγορίθμου 3.2 Χαρακτηριστικά αλγορίθμου 3.3 Ανάλυση αλγορίθμων

Διαβάστε περισσότερα

«Tα 14 Πράγματα που Κάνουν οι Καταπληκτικοί Γονείς», από την ψυχολόγο-συγγραφέα Dr. Λίζα Βάρβογλη!

«Tα 14 Πράγματα που Κάνουν οι Καταπληκτικοί Γονείς», από την ψυχολόγο-συγγραφέα Dr. Λίζα Βάρβογλη! «Tα 14 Πράγματα που Κάνουν οι Καταπληκτικοί Γονείς», από την ψυχολόγο-συγγραφέα Dr. Λίζα Βάρβογλη! Οι καταπληκτικοί γονείς κάνουν καταπληκτικά πράγματα! Και δεν εννοώ περίπλοκα, δύσκολα, ή κάτι τέτοιο,

Διαβάστε περισσότερα

Κυριακή Αγγελοπούλου. Επιβλέπων Καθηγητής: Μανώλης Πατηνιώτης

Κυριακή Αγγελοπούλου. Επιβλέπων Καθηγητής: Μανώλης Πατηνιώτης Κυριακή Αγγελοπούλου Επιβλέπων Καθηγητής: Μανώλης Πατηνιώτης Οι πρώτες προσπάθειες μελέτης του τρόπου επιστημονικής εργασίας έγιναν το 1970. Πραγματοποιήθηκαν μέσω της άμεσης παρατήρησης των επιστημόνων

Διαβάστε περισσότερα

Το κορίτσι με τα πορτοκάλια. Εργασία Χριστουγέννων στο μάθημα της Λογοτεχνίας. [Σεμίραμις Αμπατζόγλου] [Γ'1 Γυμνασίου]

Το κορίτσι με τα πορτοκάλια. Εργασία Χριστουγέννων στο μάθημα της Λογοτεχνίας. [Σεμίραμις Αμπατζόγλου] [Γ'1 Γυμνασίου] Το κορίτσι με τα πορτοκάλια Εργασία Χριστουγέννων στο μάθημα της Λογοτεχνίας [Σεμίραμις Αμπατζόγλου] [Γ'1 Γυμνασίου] Εργασία Χριστουγέννων στο μάθημα της Λογοτεχνίας: Σεμίραμις Αμπατζόγλου Τάξη: Γ'1 Γυμνασίου

Διαβάστε περισσότερα

ΝΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ - ΠΡΟΠΟΝΗΣΕΙΣ; Να παρακολουθούν ή όχι οι γονείς τους επίσημους αγώνες;

ΝΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ - ΠΡΟΠΟΝΗΣΕΙΣ; Να παρακολουθούν ή όχι οι γονείς τους επίσημους αγώνες; ΝΑ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΟΙ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥΣ ΑΓΩΝΕΣ - ΠΡΟΠΟΝΗΣΕΙΣ; Να παρακολουθούν ή όχι οι γονείς τους επίσημους αγώνες; Οι αλματώδεις πρόοδοι συνήθως αποδίδονται από τους γονείς στο ταλέντο και τα εξαιρετικά προσόντα

Διαβάστε περισσότερα

Θετική Ψυχολογία. Καρακασίδου Ειρήνη, MSc. Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο

Θετική Ψυχολογία. Καρακασίδου Ειρήνη, MSc. Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο Θετική Ψυχολογία Καρακασίδου Ειρήνη, MSc Ψυχολόγος-Αθλητική Ψυχολόγος Υποψήφια Διδάκτωρ Κλινικής και Συμβουλευτικής Ψυχολογίας, Πάντειο Παν/μιο Εισαγωγή Θετική-Αρνητική Ψυχολογία Στόχοι της Ψυχολογίας

Διαβάστε περισσότερα

Διεκδικητική Συμπεριφορά - Εκπαίδευση και χρησιμότητα

Διεκδικητική Συμπεριφορά - Εκπαίδευση και χρησιμότητα Διεκδικητική Συμπεριφορά - Εκπαίδευση και χρησιμότητα O ορισμός της διεκδικητικ ής συμπεριφο&r ho;άς (assertiveness) είι το διεκδικεί κάποιος τα δικαιώματά του, χωρίς όμως παραβιάζει τα δικαιώματα του

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ - ΟΔΗΓΙΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ - ΟΔΗΓΙΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ - ΟΔΗΓΙΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ Μαθηματικά (Άλγεβρα - Γεωμετρία) Α ΤΑΞΗ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ και Α, Β ΤΑΞΕΙΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ Α ΤΑΞΗ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ και Α ΤΑΞΗ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΕΠΑΛ ΚΕΝΤΡΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

7. Η θεωρία του ωφελιµ ισµ ού

7. Η θεωρία του ωφελιµ ισµ ού 7. Η θεωρία του ωφελιµ ισµ ού Α1. Ερωτήσεις γνώσης - κατανόησης 1. Ποιοι είναι οι κύριοι εκπρόσωποι της θεωρίας του ωφελιµισµού και µε βάση ποιο κριτήριο θα πρέπει, κατ αυτούς, να αξιολογούνται οι πράξεις

Διαβάστε περισσότερα

Tο βασικό ερώτημα στην ηθική φιλοσοφία αναφέρεται

Tο βασικό ερώτημα στην ηθική φιλοσοφία αναφέρεται Π P O Λ O Γ O Σ Tο βασικό ερώτημα στην ηθική φιλοσοφία αναφέρεται στον καθορισμό τού τι είναι καλό. Ό,τι, με τις ηθικές θεωρίες που διατυπώθηκαν κατά καιρούς, επιχείρησαν, πρωτίστως, οι εισηγητές των να

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΔΗ ΕΡΕΥΝΑΣ I: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ & ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΙ

ΕΙΔΗ ΕΡΕΥΝΑΣ I: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ & ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΑΣ (# 252) Ε ΕΞΑΜΗΝΟ 9 η ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΔΗ ΕΡΕΥΝΑΣ I: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ & ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΙ ΛΙΓΗ ΘΕΩΡΙΑ Στην προηγούμενη διάλεξη μάθαμε ότι υπάρχουν διάφορες μορφές έρευνας

Διαβάστε περισσότερα

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ (E.F.P.P.A.)

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ (E.F.P.P.A.) ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ (E.F.P.P.A.) ΜΕΤΑ-ΚΩΔΙΚΑΣ ΗΘΙΚΗΣ 1. Προοίμιο Οι ψυχολόγοι αναπτύσσουν ένα έγκυρο και αξιόπιστο σύνολο γνώσεων βασισμένων στην έρευνα και εφαρμόζουν

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΑΡΞΗ ΚΑΙ ΑΝΥΠΑΡΞΙΑ

ΥΠΑΡΞΗ ΚΑΙ ΑΝΥΠΑΡΞΙΑ ΥΠΑΡΞΗ ΚΑΙ ΑΝΥΠΑΡΞΙΑ Την έρευνα για τη φύση του την αρχίζει ο άνθρωπος θέτοντας στον εαυτό του την ερώτηση: «Ποιός είμαι; Τι είμαι;» Στην πορεία της αναζήτησης για την απάντηση, η ερώτηση διαφοροποιείται

Διαβάστε περισσότερα

ΜΑΡΚΟΣ ΜΠΟΛΑΡΗΣ (Υφυπουργός Υγείας και Κοινωνικής. Ευχαριστώ πολύ κύριε συνάδελφε, για την ευκαιρία που μου δίνετε να

ΜΑΡΚΟΣ ΜΠΟΛΑΡΗΣ (Υφυπουργός Υγείας και Κοινωνικής. Ευχαριστώ πολύ κύριε συνάδελφε, για την ευκαιρία που μου δίνετε να ΜΑΡΚΟΣ ΜΠΟΛΑΡΗΣ (Υφυπουργός Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης): Ευχαριστώ, κυρία Πρόεδρε. Ευχαριστώ πολύ κύριε συνάδελφε, για την ευκαιρία που μου δίνετε να ξεκαθαρίσουμε κάποια ζητήματα. Θα ξεκινήσω από

Διαβάστε περισσότερα

710 -Μάθηση - Απόδοση

710 -Μάθηση - Απόδοση 710 -Μάθηση - Απόδοση Διάλεξη 6η Ποιοτική αξιολόγηση της Κινητικής Συμπεριφοράς Παρατήρηση III Η διάλεξη αυτή περιλαμβάνει: Διαδικασία της παρατήρησης & της αξιολόγησης Στόχοι και περιεχόμενο παρατήρησης

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Διδάσκουσα: Μαρία Δασκολιά Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήμα Φ.Π.Ψ. Εαρινό εξάμηνο 2018-2019 ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Η επιστημονική

Διαβάστε περισσότερα

710 -Μάθηση - Απόδοση

710 -Μάθηση - Απόδοση 710 -Μάθηση - Απόδοση Διάλεξη 6η Ποιοτική αξιολόγηση της Κινητικής Παρατήρηση Αξιολόγηση & Διάγνωση Η διάλεξη αυτή περιλαμβάνει: Διαδικασία της παρατήρησης & της αξιολόγησης Στόχοι και περιεχόμενο παρατήρησης

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή στη φιλοσοφία

Εισαγωγή στη φιλοσοφία Εισαγωγή στη φιλοσοφία Ενότητα 4 η : Ρένια Γασπαράτου Σχολή Ανθρωπιστικών & Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης & της Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία Περιεχόμενα ενότητας Με τι ασχολείται

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (ΨΧ 00) Πέτρος Ρούσσος ΔΙΑΛΕΞΗ 5 Έννοιες και Κλασική Θεωρία Εννοιών Έννοιες : Θεμελιώδη στοιχεία από τα οποία αποτελείται το γνωστικό σύστημα Κλασική θεωρία [ή θεωρία καθοριστικών

Διαβάστε περισσότερα

Κέντρο Τύπου ΓΓΕ-ΓΓΕ 26 Απριλίου 2007

Κέντρο Τύπου ΓΓΕ-ΓΓΕ 26 Απριλίου 2007 CityPress 20.04.07 ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ 18.03.2007 ΑΥΡΙΑΝΗ 28.03.2007 ΤΟ ΒΗΜΑ 01.04.2007 ΤΟ ΠΟΝΤΙΚΙ 19.04.2007 ΤΟ ΒΗΜΑ 22.04.2007 ΣΗΜΕΙΑ ΟΜΙΛΙΑΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ Κ. Θ. ΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΗΝ ΗΜΕΡΙΔΑ TOY

Διαβάστε περισσότερα

ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΒΒΑΔΙΑ Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας

ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΒΒΑΔΙΑ Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΒΒΑΔΙΑ Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας 29.05.2015 Ερωτήματα που μας απασχολούν Τι κάνουμε όταν αμφιβάλλουμε για το αν θα τα καταφέρουμε να κρατήσουμε

Διαβάστε περισσότερα

Μαθηματικά: Αριθμητική και Άλγεβρα. Μάθημα 3 ο, Τμήμα Α. Τρόποι απόδειξης

Μαθηματικά: Αριθμητική και Άλγεβρα. Μάθημα 3 ο, Τμήμα Α. Τρόποι απόδειξης Μαθηματικά: Αριθμητική και Άλγεβρα Μάθημα 3 ο, Τμήμα Α Ο πυρήνας των μαθηματικών είναι οι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να συλλογιζόμαστε στα μαθηματικά. Τρόποι απόδειξης Επαγωγικός συλλογισμός (inductive)

Διαβάστε περισσότερα

Δημιουργώντας μια Συστηματική Θεολογία

Δημιουργώντας μια Συστηματική Θεολογία Ερωτήσεις Επανάληψης 1 Οι Θεολογικές Δηλώσεις στην Συστηματική Θεολογία Διάλεξη Τρίτη από την σειρά Δημιουργώντας μια Συστηματική Θεολογία Οδηγός Μελέτης Περιεχόμενα Περίγραμμα Ένα περίγραμμα του μαθήματος,

Διαβάστε περισσότερα

Οι προσωπικοί στόχοι καθενός μπορούν κατά καιρούς να αποτελούν και να καθορίζουν το success story της ζωής του για μια μικρή ή μεγάλη περίοδο.

Οι προσωπικοί στόχοι καθενός μπορούν κατά καιρούς να αποτελούν και να καθορίζουν το success story της ζωής του για μια μικρή ή μεγάλη περίοδο. 1 3 1 Οι προσωπικοί στόχοι καθενός μπορούν κατά καιρούς να αποτελούν και να καθορίζουν το success story της ζωής του για μια μικρή ή μεγάλη περίοδο. Η επίτευξη του εκάστοτε στόχου είναι η αυταπόδεικτη

Διαβάστε περισσότερα

Υποθετικές προτάσεις και λογική αλήθεια

Υποθετικές προτάσεις και λογική αλήθεια Υποθετικές προτάσεις και λογική αλήθεια Δρ. Παναγιώτης Λ. Θεοδωρόπουλος Σχολικός Σύμβουλος κλάδου ΠΕ03 www.p-theodoropoulos.gr Περίληψη Στην εργασία αυτή επιχειρείται μια ερμηνεία της λογικής αλήθειας

Διαβάστε περισσότερα

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΝΟΙΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ. Μάθημα 4 «Η διαισθητική βιολογία των μικρών παιδιών»

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΝΟΙΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ. Μάθημα 4 «Η διαισθητική βιολογία των μικρών παιδιών» ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΝΟΙΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ Μάθημα 4 «Η διαισθητική βιολογία των μικρών παιδιών» Τα θέματά μας Πώς αντιλαμβάνονται τα μικρά παιδιά τον βιολογικό κόσμο ;;; Δηλαδή. τις βιολογικές

Διαβάστε περισσότερα

ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΥΚΛΟΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Βασίλης Καραγιάννης Η παρέμβαση πραγματοποιήθηκε στα τμήματα Β2 και Γ2 του 41 ου Γυμνασίου Αθήνας και διήρκησε τρεις διδακτικές ώρες για κάθε τμήμα. Αρχικά οι μαθητές συνέλλεξαν

Διαβάστε περισσότερα

ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΚΑΝΟΝΑΣ

ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΚΑΝΟΝΑΣ ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΥ ΚΑΝΟΝΑΣ Η Φιλοσοφία γεννήθηκε από την ανάγκη του ανθρώπου να γνωρίσει τον κόσμο που ζει, να καταλάβει τη φύση και τη δύναμη αυτών που τον τριγυρίζουν και να αποκτήσει μια κοσμοθεωρία

Διαβάστε περισσότερα

ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΡΔΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Θεσσαλονίκη, 8 Φεβρουαρίου 2018 ΝΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΑΝΑΚΟΠΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Πέτρος Κ. Τσαντίλας Διδάκτωρ

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΑΛΥΣΗ 1 ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΑΘΗΜΑ, Μ. Παπαδημητράκης.

ΑΝΑΛΥΣΗ 1 ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΑΘΗΜΑ, Μ. Παπαδημητράκης. ΑΝΑΛΥΣΗ 1 ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΑΘΗΜΑ, 15-10-13 Μ. Παπαδημητράκης. 1 Παράδειγμα. Ως εφαρμογή της Αρχιμήδειας Ιδιότητας θα μελετήσουμε το σύνολο { 1 } A = n N = {1, 1 n 2, 1 } 3,.... Κατ αρχάς το σύνολο A έχει προφανώς

Διαβάστε περισσότερα

Co-funded by the European Union Quest. Quest

Co-funded by the European Union Quest. Quest 1 Καλωσορίσατε στο παιχνίδι "Δώσε το στον επόμενο!" Co-funded by the European Union Ένα εργαλείο για να σας βοηθήσει να γνωρίσετε μια δικαιοσύνη φιλική προς το παιδί Παίκτες Ηλικία 14-18 4-6 2 Χρονών Βάλτε

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ.

ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. 2 ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ (Ι) ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ. ΤΙ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ; Στο μάθημα «Κοινωνική Θεωρία της Γνώσης (I)» (όπως και στο (ΙΙ) που ακολουθεί) παρουσιάζονται

Διαβάστε περισσότερα

Οι γνώμες είναι πολλές

Οι γνώμες είναι πολλές Η Ψυχολογία στη Φυσική Αγωγή στο πλαίσιο του σχολικού περιβάλλοντος ΚασταμονίτηςΚωνσταντίνος Ψυχολόγος Οι γνώμες είναι πολλές Πολλές είναι οι γνώμες στο τι προσφέρει τελικά ο αθλητισμός στην παιδική ηλικία

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΓΟΝΙΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΓΟΝΙΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΓΟΝΙΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ Το να είσαι γονιός δεν είναι εύκολο πράγμα. Δεν υπάρχει ευκαιρία για πρόβα, δεν υπάρχουν σχολεία. Το μόνο που κουβαλάμε

Διαβάστε περισσότερα

Αντιλήψεις-Στάσεις των μαθητών του γυμνασίου και των Λ.Τ. τάξεων σχετικά με την σχολική ζωή

Αντιλήψεις-Στάσεις των μαθητών του γυμνασίου και των Λ.Τ. τάξεων σχετικά με την σχολική ζωή Αντιλήψεις-Στάσεις των μαθητών του γυμνασίου και των Λ.Τ. τάξεων σχετικά με την σχολική ζωή 2016-2017 Βαβαρούτα Κατερίνα Σπυρόπουλος Βασίλης Ψηλοπαναγιώτη Άννα Ψυχομάνη Γεωργία Ριόλος 2016-17 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟ CLOUD COMPUTING ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟ CLOUD COMPUTING ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ ΣΤΟ CLOUD COMPUTING ΜΑΘΗΣΙΑΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ - Καθορισμός του πλαισίου μετάβασης στο περιβάλλον του cloud computing - Αναγνώριση ευκαιριών και ανάλυση κερδών/κόστους από την

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕ 800 Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης (κοινωνικοποίηση διαπολιτισμικότητα)

ΚΕ 800 Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης (κοινωνικοποίηση διαπολιτισμικότητα) ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΚΕ 800 Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης (κοινωνικοποίηση διαπολιτισμικότητα) Ενότητα 3: Θεωρίες-μοντέλα κοινωνικοποίησης Αναστασία Κεσίδου

Διαβάστε περισσότερα

Προβλήματα, αλγόριθμοι, ψευδοκώδικας

Προβλήματα, αλγόριθμοι, ψευδοκώδικας Προβλήματα, αλγόριθμοι, ψευδοκώδικας October 11, 2011 Στο μάθημα Αλγοριθμική και Δομές Δεδομένων θα ασχοληθούμε με ένα μέρος της διαδικασίας επίλυσης υπολογιστικών προβλημάτων. Συγκεκριμένα θα δούμε τι

Διαβάστε περισσότερα

Συναισθήματα και η Διαχείρισή τους

Συναισθήματα και η Διαχείρισή τους Συναισθήματα και η Διαχείρισή τους Όταν είμαστε παιδιά, στο ξεκίνημα της ζωής μας, έχουμε έντονη σύγχυση σχετικά με τα συναισθήματά μας, νοιώθοντας την ανάγκη να κατανοήσουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο

Διαβάστε περισσότερα

ΗΘΙΚΗ & ΗΘΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ & ΣΤΗΝ Φ.Α.

ΗΘΙΚΗ & ΗΘΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ & ΣΤΗΝ Φ.Α. ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΗΘΙΚΗ & ΗΘΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ & ΣΤΗΝ Φ.Α. Μορέλα Έρη, PhD Ορισμοί Ηθική: σύνολο αρχών που ορίζουν τι είναι σωστό και

Διαβάστε περισσότερα

Δρ. Μαρία Καραγιάννη Σύμβουλος Αγωγής Υγείας Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού

Δρ. Μαρία Καραγιάννη Σύμβουλος Αγωγής Υγείας Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού Δρ. Μαρία Καραγιάννη Σύμβουλος Αγωγής Υγείας Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού 3.2 Ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων και σχέσεων Να επιδεικνύουν τρόπους αποτελεσματικής επικοινωνίας Να επιδεικνύουν ικανότητες

Διαβάστε περισσότερα

A μέρος Σεμιναρίου. Λευκωσία Οκτωβρίου 2008 Μαρία Παναγή- Καραγιάννη

A μέρος Σεμιναρίου. Λευκωσία Οκτωβρίου 2008 Μαρία Παναγή- Καραγιάννη A μέρος Σεμιναρίου Εκπαιδευτής : Wolfgang Wildfeuer Λευκωσία 20-24 Οκτωβρίου 2008 Μαρία Παναγή- Καραγιάννη ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 1. ΣΥΝΟΜΙΛΙΑ ΣΕ ΣΥΝΗΘΙΣΜΕΝΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ Στόχος Βελτίωση επικοινωνιακών

Διαβάστε περισσότερα

ΔΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΘΕΣΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

ΔΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΘΕΣΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ 1 ΔΗΛΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΤΗΣ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΘΕΣΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ Ο φετινός εορτασμός της 43 ης επετείου από την πτώση της Δικτατορίας και την αποκατάσταση της Δημοκρατίας

Διαβάστε περισσότερα

Ανάλυση των δραστηριοτήτων κατά γνωστική απαίτηση

Ανάλυση των δραστηριοτήτων κατά γνωστική απαίτηση Ανάλυση των δραστηριοτήτων κατά γνωστική απαίτηση Πέρα όµως από την Γνωσιακή/Εννοιολογική ανάλυση της δοµής και του περιεχοµένου των σχολικών εγχειριδίων των Μαθηµατικών του Δηµοτικού ως προς τις έννοιες

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΗΜΟΣΙΟ ΙΚΑΙΟ ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΗΜΟΣΙΟ ΙΚΑΙΟ ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΙ ΙΚΕΥΣΗΣ ΣΤΟ ΗΜΟΣΙΟ ΙΚΑΙΟ ΑΚΑ ΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2003-2004 ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ: ΘΕΣΜΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ

Διαβάστε περισσότερα

Βιωματικό εργαστήριο ασκήσεων επαγγελματικής συμβουλευτικής με τη χρήση των αρχών της Θετικής Ψυχολογίας

Βιωματικό εργαστήριο ασκήσεων επαγγελματικής συμβουλευτικής με τη χρήση των αρχών της Θετικής Ψυχολογίας Βιωματικό εργαστήριο ασκήσεων επαγγελματικής συμβουλευτικής με τη χρήση των αρχών της Θετικής Ψυχολογίας Το πραγματικό ταξίδι της ανακάλυψης δεν συνίσταται στην αναζήτηση νέων τοπίων, αλλά στην απόκτηση

Διαβάστε περισσότερα

Εισαγωγή. Γιατί είναι χρήσιμο το παρόν βιβλίο. Πώς να ζήσετε 150 χρόνια µε Υγεία

Εισαγωγή. Γιατί είναι χρήσιμο το παρόν βιβλίο. Πώς να ζήσετε 150 χρόνια µε Υγεία Εισαγωγή «Όποιος έχει υγεία, έχει ελπίδα. Και όποιος έχει ελπίδα, έχει τα πάντα.» Τόμας Κάρλαϊλ Γιατί είναι χρήσιμο το παρόν βιβλίο Ο πατέρας μου είναι γιατρός, ένας από τους καλύτερους παθολόγους που

Διαβάστε περισσότερα