Η κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας ( ) Σχήματα ταξικού και εθνοτικού στεγαστικού διαχωρισμού

Transcript

1 Η κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας ( ) Σχήματα ταξικού και εθνοτικού στεγαστικού διαχωρισμού Θωμάς Μαλούτας Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών & Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Σεμινάριο Το κέντρο της Αθήνας από τον 19 ο στον 21 ο αιώνα: Μία διεπιστημονική προσέγγιση

2 κοινωνική γεωγραφία της πόλης και στεγαστικός διαχωρισμός ορισμός : ο διαχωρισμός στις περιοχές κατοικίας της πόλης δύο ή περισσότερων ομάδων του πληθυσμού η μερική ταύτιση της κοινωνικής γεωγραφίας της πόλης με τον στεγαστικό διαχωρισμό (segregajon)

3 κοινωνική γεωγραφία της πόλης και στεγαστικός διαχωρισμός γιατί έχει σημαία η μελέτη του στεγαστικού διαχωρισμού; αποτελεί δείκτη κοινωνικής ανισότητας αποτελεί παράγοντα αναπαραγωγής της κοινωνικής ανισότητας η «επίδραση της γειτονιάς»

4 κοινωνική γεωγραφία της πόλης και στεγαστικός διαχωρισμός θεωρητικές προσεγγίσεις του στεγαστικού διαχωρισμού Σχολή του Σικάγου (φυσικές περιοχές, γκέτο, σχήματα Burgess & Hoyt) σχήµατα Burgess & Hoyt παραγοντική οικολογία (άξονες και γραμμική αντίληψη της ιστορικής εξέλιξης) παγκοσμιοποίηση à κοινωνική πόλωση με συνέπεια τη χωρική πόλωση / διαχωρισμό ιδανικό μοντέλο αστικής οικολογικής δομής. Πηγή: Murdie (1969), σ. 8.

5 κοινωνική γεωγραφία της πόλης και στεγαστικός διαχωρισμός Η βιομηχανική μητρόπολη του αγγλόφωνου κόσμου ως «διεθνές» πρότυπο στεγαστικού διαχωρισμού Βασικά χαρακτηριστικά της ως προς τον στεγαστικό διαχωρισμό: επιλογή χωροθέτησης κατοικίας από τις ελίτ στα προάστια σε πόλεις με ραγδαία βιομηχανική ανάπτυξη και πληθυσμιακή μεγέθυνση κοινωνικός προσδιορισμός κέντρου και προαστίων ταύτιση προβληματικών περιοχών με συγκεκριμένες περιοχές της πόλης (inner cijes) περιορισμός της σημασίας του στεγαστικού διαχωρισμού στις έντονα προβληματικές περιοχές κατοικίας της εποχής (γκέτο) και απουσία ενδιαφέροντος για τις περιοχές συγκέντρωσης των ελίτ και των υψηλών- μεσαίων στρωμάτων (à μια περιοριστική κοινωνική γεωγραφία της πόλης) περιορισμένο ειδικό βάρος του δομημένου ιστού και, κατά προέκταση, των ιστορικά διαμορφωμένων κοινωνικοχωρικών δομών της πόλης (διαφορά νέου και παλαιού κόσμου) νέες (πολωτικές) κοινωνικές διαιρέσεις σε πόλεις που στηρίζονται σε οικονομίες υψηλού επιπέδου υπηρεσιών και σε (νεο)φιλελεύθερες ρυθμίσεις της αγοράς εργασίας, με αποτέλεσμα τη διόγκωση και του κατώτερου πόλου (Νέα Υόρκη Λονδίνο Τόκιο) αποβιομηχάνιση και ανατροπή των σχημάτων του στεγαστικού διαχωρισμού (η σημασία του «εξευγενισμού» [gentrificajon]) η βιομηχανική και μεταβιομηχανική μητρόπολη του αγγλόφωνου κόσμου πρότυπο ανάλυσης σε έναν πλανήτη όπου οι περισσότερες πόλεις διαφέρουν από αυτό (π.χ. πόλεις ηπειρωτικής Ευρώπης)

6 πώς µελετά κανείς τον στεγαστικό διαχωρισµό σε µια πόλη όπως η Αθήνα; συγκείµενο εναντίον θεωρίας; στρατηγική διερεύνησης: σε τι διαφέρει η κοινωνική γεωγραφία µιας πόλης όπως η Αθήνα από τα δεδοµένα του κυρίαρχου προτύπου στεγαστικού διαχωρισµού;

7 διαφορές του στεγαστικού διαχωρισμού στην Αθήνα σε σχέση με το πρότυπο περιορισμένη ένταση ταξικού διαχωρισμού (παρά το συγκριτικά υψηλό επίπεδο εισοδηματικής ανισότητας) και με τάση μείωσης Indices(of(dissimilarity((ID)(for(occupational(categories(in(the( Athens(Metropolitan(Area;(census(tract(level(in(1991(and(2001( Occupational+category ID+ count+ ID+ count+ Professionals+(legal+professionals;+medical+doctors+and+dentists;+architects, urban+planners,+civil+engineers)+ Teachers+(primary+and+secondary+education) Managing+proprietors+and+managers+of+small+businesses+in+commerce, hotels+and+restaurants+ Technical+assistants+(in+natural+science,+engineering,+biology+and architectural+design);+nursing+professionals+ Office+clerks+(accounting,+cashiers,+inventorying,+libraries,+mailing, telecommunications+(telephone+operators),+travelling,+transport,+other)+ Service+providing+personnel+(cooks+and+waiters;+hairdressers,+cosmetics counselors,+other+practitioners+in+similar+services;+fire+persons,+police+and+ other+security+personnel)+ Sales+persons+in+shops Skilled+workers+in+building Skilled+workers+in+industry+(cabinet+makers;+textiles+and+garment industries;+machine+tool+operators+in+chemical+industries)+ Unskilled+workers+(sales+persons+in+open+markets+and+door+to+door; domestic+personnel,+cleaners+etc.;+garbage+collectors,+road+cleaners,+ unskilled+workers+in+building,+industry+and+transport)+ Unemployed Source:+EKKESESYE+(2005)+ Maloutas et al. 2012: 268

8 διαφορές του στεγαστικού διαχωρισμού στην Αθήνα σε σχέση με το πρότυπο περιορισμένη ένταση εθνοτικού διαχωρισμού Dissimilarity*indices*for*selected*immigrant*groups*in*the*Athens*metropolitan*area* (2001)*in*respect*to*the*Greek*population*and*to*each*other* Country(of( AL( BG( DE( UK( IRQ( MLD( UKR( PAK( P( RO( RUS( SYR( PHI( origin( Greece( 33( 51( 57( 56( 83( 65( 51( 75( 62( 57( 55( 70( 79( Albania( ( 46( 65( 64( 80( 60( 48( 71( 53( 51( 59( 62( 77( Bulgaria( ( ( 65( 64( 82( 56( 46( 80( 49( 53( 65( 64( 72( Germany( ( ( ( 52( 89( 72( 65( 87( 74( 74( 73( 81( 76( UK( ( ( ( ( 90( 71( 62( 89( 75( 74( 72( 80( 72( Iraq( ( ( ( ( ( 85( 83( 79( 82( 81( 87( 80( 91( Moldavia( ( ( ( ( ( ( 57( 83( 58( 60( 72( 67( 74( Ukraine( ( ( ( ( ( ( ( 52( 54( 62( 63( 67( 50( Pakistan( ( ( ( ( ( ( ( ( 84( 74( 79( 83( 91( Poland( ( ( ( ( ( ( ( ( ( 54( 71( 60( 77( Romania( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( 65( 65( 78( Russia( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( 75( 82( Syria( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( 80( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( ( Count( ( 10645( 5568( 9016( 6416( 3865( 9461( 9639( 11200( 9960( 11277( 4523( 6063( Data$source:(EKKESESYE((2005)( Maloutas et al. 2012: 269

9 κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας διαφορές του στεγαστικού διαχωρισμού στην Αθήνα σε σχέση με το πρότυπο περιορισμένη χωρική συσχέτιση ταξικού και εθνοτικού διαχωρισμού μεγάλες κοινωνικές τομές/ διαιρέσεις, σε αντίθεση με τον κατακερματισμό άλλων πόλεων (όπως το Λονδίνο ή το Παρίσι) αλλά ανάλογα με άλλες νοτιοευρωπαϊκές πόλεις (όπως η Μαδρίτη) higher (10%) higher and upper middle (22%) polarised (6%) mixed (46%) lower (17%) Occupation clusters Working class Middle-mixed Upper status km

10 διαφορές του στεγαστικού διαχωρισμού στην Αθήνα σε σχέση με το πρότυπο σχετικώς πρόσφατη και συνεχιζόμενη μετακίνηση του κέντρου βάρους των υψηλών και μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων προς τα προάστια, όπου δημιουργούνται οι πλέον ομοιογενείς ταξικά περιοχές

11 100% διαφορές του στεγαστικού διαχωρισμού στην Αθήνα σε σχέση με το πρότυπο ανάπτυξη ενός ιδιότυπου σχήματος διαχωρισμού στη μικροκλίμακα (κάθετος διαχωρισμός) που εν μέρει αναιρεί την ένταση του κλασικού (οριζόντιου) στεγαστικού διαχωρισμού 80% 60% 40% 20% 0% unskilled w orkers skilled salaried w orkers petty entrepreneurs, artisans clerical jobs low er professionals and managers higher professionals and managers distribujon of occupajonal categories by floor of residence in densely built areas around the centre (1998) % Greek citizens foreign citizens floor distribujon of immigrants and Greeks by floor of residence in densely built areas around the centre (1998)

12 διαφορές του στεγαστικού διαχωρισμού στην Αθήνα σε σχέση με το πρότυπο σχεδόν ολοκληρωτική απουσία διαδικασιών «εξευγενισμού» με αντικείμενο τη δημιουργία περιοχών κατοικίας για «εξευγενιστές» Διαφορά(σε(ποσοστιαίες(μονάδες(μεταξύ(της(κατανομής(του(συνολικού(πληθυσμού( (2001)(και(των(νέων(κατοίκων((1995C2001)(σε(τέσσερις(βασικές( κοινωνικοοικονομικές(κατηγορίες(σε(συγκεκριμένες(συνοικίες(του(κέντρου(της( Αθήνας((θετικό(πρόσημο(όταν(το(ποσοστό(των(νεοεισερχομένων(είναι(μεγαλύτερο( του(ποσοστού(για(το(σύνολο)(( Περιοχή( Τύπος(διαδικασίας( Μεγάλοι( επιχειρηματίες,( διευθύνοντες/μ άνατζερ(και( επαγγελματίες( υψηλού(κύρους( ΕξάρχειαC( Νεάπολη(( Επαγγελματίες( και( διευθύνοντες/ μάνατζερ( δεύτερης( βαθμίδας( Κατώτερα( τεχνικά( επαγγέλματα( Θέσεις( ανειδίκευτης( εργασίας(( Εξαστισμός (( C1,8( 0,9( C1,3( C2,0( Άνω(Πετράλωνα(( Εξαστισμός ( 0,4( 4,0( C2,8( C0,8( Πλάκα(( Κρατικός( εξευγενισμός ( 0,4( 3,6( 4,2( 5,2( Μεταξουργείο(( Έμμεση(επιρροή(από(τις( C2,3( C3,2( 8,5( 8,0( γύρω(περιοχές( Ψυρρή( Σχέδια(ανάπλασης( αθλητικού(και( εμπορικού( περιεχομένου( C2,9( C4,6( C1,1( 11,5( Βοτανικός( Ανάπτυξη(εμπορικών( C3,5( C3,0( 5,9( 14,2( δραστηριοτήτων(( αναψυχής( Γκάζι( Ανάπλαση(πολιτιστικού( C4,2( 0,3( 5,1( 15,2( περιεχομένου( Δήμος(Αθηναίων( (σύνολο)( ( C3,9( C3,1( 6,2( 13,0( Πηγή(στοιχείων:(ΕΚΚΕCΕΣΥΕ((2005)( νέες εγκαταστάσεις και αποχωρήσεις από το Δήµο Αθηναίων

13 παράγοντες διαφοροποίησης της μορφής και έντασης του στεγαστικού διαχωρισμού στην Αθήνα (ως προς το πρότυπο) διαδικασία αστικοποίησης [πρόσφατη η μεγάλη μεγέθυνση ( )] με απουσία σχεδιασμού που οδήγησε σε ανάμιξη χρήσεων, ευνοϊκή για χαμηλό στεγαστικό διαχωρισμό περιορισμένος ρόλος της βιομηχανίας στη δύναμη έλξης της πόλης και περιορισμένη δυνατότητα ενσωμάτωσης νέων πληθυσμών (παράλληλη μετανάστευση χαρακτηριστικό και άλλων μητροπόλεων της Νότιας Ευρώπης) περιορισμένος ρόλος της βιομηχανίας ως εργοδότη περιορισμένος ρόλος της βιομηχανίας και του κράτους πρόνοιας ως οργανωτικών δομών του αστικού χώρου µεταβολή πληθυσµού της Αθήνας υπέρτεροι οι παράγοντες απώθησης από τις περιοχές καταγωγής των πληθυσμών που συνέρρευσαν (μικρασιατικός πληθυσμός, Εμφύλιος, αδυναμία αγροτικής οικονομίας, μεταβολές στις γειτονικές χώρες μετά την κατάρρευση του 1989)

14 κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας παράγοντες διαφοροποίησης της μορφής και έντασης του στεγαστικού διαχωρισμού στην Αθήνα (ως προς το πρότυπο) ρόλος της οικοδόμησης και της στέγασης ως διαδικασιών με μεγάλο ειδικό βάρος στην οικονομική ανάπτυξη και κοινωνική ενσωμάτωση στον αστικό χώρο ρόλος των δύο βασικών στεγαστικών συστημάτων (λαϊκή περιφερειακή αυτοστέγαση και αντιπαροχή) στον στεγαστικό διαχωρισμό την κρίσιμη περίοδο και αντίστροφα στη συνέχεια χαμηλή στεγαστική κινητικότητα (απόρροια των κυρίαρχων συστημάτων στέγασης και των διαδικασιών εσωτερικής μετανάστευσης) ευνοϊκή για την κοινωνική ανάμιξη (παραδοσιακές εργατικές περιοχές και ανάλογα φαινόμενα στη Μαδρίτη)

15 παράγοντες διαφοροποίησης της μορφής και έντασης του στεγαστικού διαχωρισμού στην Αθήνα (ως προς το πρότυπο) «μονομερώς» πολωμένη κοινωνική δομή της πόλης συγκυριακά από τη δεκαετία του 1990 (χαρακτηριστικά του ανώτερου/ κατώτερου πόλου) και η σχέση της με την αγορά κατοικίας (εξευγενισμός) (I) Large employers, professional, administrative & managerial occupations (ESeC 1 & 2) % (II) Intermediate and lower technician occupations (ESeC 3 & 6) % (III) Small employer and self employed occupations (ESeC 4 & 5) % (IV) Lower white collar and skilled occupations (ESeC 7 & 8) % (V) Routine occupations (ESeC 9) % στεγαστικές και άλλες συναφείς πολιτικές που ευνόησαν τον περιορισμένο στεγαστικό διαχωρισμό διαχείριση του έγγειου παράγοντα τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια (κατάτμηση περιαστικής γης) αύξηση συντελεστή δόμησης (1968) ευνοϊκό καθεστώς για την αντιπαροχή (φοροαπαλλαγές) απουσία κοινωνικής κατοικίας προς ενοικίαση φραγμοί στην ενασχόληση των ιδιωτικών τραπεζών με τη στεγαστική πίστη ο συνδυασμός του μεταναστευτικού κύματος της δεκαετίας του 1990 και της δομής της προσφοράς στην αγορά κατοικίας

16 ερευνητικά ερωτήματα για τη συνέχεια αλλαγές στην κοινωνικοεπαγγελματική και κλαδική δομή της πόλης αλλαγές στην εθνοτική δομή της πόλης εξέλιξη της έντασης και των σχημάτων του στεγαστικού διαχωρισμού (ταξικού και εθνοτικού) κατευθύνσεις, κοινωνική φυσιογνωμία και όρια της προαστιακής επέκτασης η εξέλιξη του κάθετου κοινωνικού διαχωρισμού συνέχιση των διαδικασιών χωρικού «εγκλωβισμού» στις παραδοσιακές εργατικές περιοχές; διαδικασίες εξευγενισμού στη δεκαετία του 2000

17 βιβλιογραφία Μαλούτας Θ. (επιμ.) (2000) Κοινωνικός και Οικονομικός Άτλας της Ελλάδας: τόμος 1: Οι Πόλεις, Αθήνα Βόλος: ΕΚΚΕ Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Β έκδοση 2002 (h p://www2.ekke.gr/open_books/atlas.pdf) Maloutas T. with Karadimitriou N. (2001) VerJcal social differenjajon in Athens. AlternaJve or complement to urban segregajon?, InternaBonal Journal of Urban and Regional Research, 25 / 4: Allen J., Barlow J., Leal J., Maloutas T., Padovani L. (2004) Housing and welfare in Southern Europe, Oxford: Blackwell (κεφ. 3) Maloutas T. (2004) SegregaJon and residenjal mobility. SpaJally entrapped social mobility and its impact on segregajon in Athens, European Urban and Regional Studies 11/3: Μαλούτας Θ., Εμμανουήλ Δ., Παντελίδου- Μαλούτα Μ. (2006) Αθήνα. Κοινωνικές δομές, πρακτικές και αντιλήψεις: Νέες παράμετροι και τάσεις μεταβολής , Αθήνα: ΕΚΚΕ, σειρά Μελέτες Έρευνες ΕΚΚΕ / (h p://www2.ekke.gr/open_books/athens_2006.pdf) Maloutas T. (2007) SegregaJon, social polarisajon and immigrajon in Athens during the 1990s: TheoreJcal expectajons and contextual difference, InternaBonal Journal of Urban and Regional Research, 31/4: Kandylis G., Arapoglou V., Maloutas T. (2008) ImmigraJon and the spajal (dis)equilibrium of compejjveness cohesion in Athens, in Ache P., Andersen H.T., Maloutas T., Raco M., Tasan- Kok T. (eds) European cibes between compebbveness and cohesion. Discourses, realibes and implementabon, Dordrecht, Springer, pp Μαλούτας Θ., Εμμανουήλ Δ., Ζακοπούλου Ε., Καυταντζόγλου Ρ., Χατζηγιάννη Α. (επιμ.) (2009) Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και ανισότητες στην Αθήνα του 21 ου αιώνα, Αθήνα, ΕΚΚΕ, Μελέτες Έρευνες ΕΚΚΕ / 9 (h p://www2.ekke.gr/open_books/athens_2008.pdf) Αράπογλου Β., Καβουλάκος Κ.Ι., Κανδύλης Γ., Μαλούτας Θ. (2009) Η νέα κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας: μετανάστευση, ποικιλότητα και σύγκρουση, στο Λ. Βεντούρα, Ε. Παπαταξιάρχης (επιμ.), Η πρόκληση της μετανάστευσης, Σύγχρονα Θέματα, αφιέρωμα: 31/107: Μαλούτας Θ. και Γ. Αλεξανδρή (2009) Αστικές αναπλάσεις και μεταβολές των κοινωνικών δομών στο κέντρο της Αθήνας στη στροφή του αιώνα, στο 25 κείμενα για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη του χώρου, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας: Arapoglou V., Maloutas T. (2011) SegregaJon, inequality and marginality in context: The case of Athens, The Greek Review of Social Research, 136: Maloutas T. (2012) ResidenJal segregajon in context, in Maloutas T. & K. Fujita (eds) ResidenBal segregabon in comparabve perspecbve. Making sense of contextual diversity, Farnham, Ashgate: 1-36 Maloutas T., Arapoglou V., Kandylis G., Sayas I. (2012) Social polarizajon and de- segregajon in Athens, in Maloutas T. & K. Fujita (eds) ResidenBal segregabon in comparabve perspecbve. Making sense of contextual diversity, Farnham, Ashgate: Kandylis G., Maloutas T., Sayas J. (2012) ImmigraJon, inequality and diversity: socio- ethnic hierarchy and spajal organizajon in Athens, Greece, European Urban and Regional Studies, 19/3: Kandylis G., Maloutas T. (2012) Here for good: immigrants residenjal mobility and social integrajon in Athens during the late 1990s, in N. Finney and G. Catney (eds) Minority internal migrabon in Europe, Farnham, Ashgate: όποιο/α από τα παραπάνω σας ενδιαφέρει/ουν μπορούν να σας σταλούν ηλεκτρονικά μετά από μήνυμα στο maloutas@ekke.gr