Μελέτη για τη σχολική διαρροή στην Ελλάδα και το πρόγραμμα εκπαίδευσης στη Μουσουλμανική μειονότητα τη Θράκης-

Transcript

1 Co-funded by the Lifelong Learning Programme of the European Union Μελέτη για τη σχολική διαρροή στην Ελλάδα και το πρόγραμμα εκπαίδευσης στη Μουσουλμανική μειονότητα τη Θράκης- Εθνική αναφορά PS CLUB - Prosociality Sport Club Prosociality for Integration and Multiculturalism Project n LLP IT-COMENIUS-CMP Agreement n / This project has been funded with support from the European Commission. This publication reflects the views only of the author, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.

2 Greek research - Prosociality Sport Club 2 Πίνακας περιεχομένων 1. Μαθητική Διαρροή και η στρατηγική της Λισσαβόνας Η Μαθητική Διαρροή Στην Ελλάδα Η Καταγραφή του μεγέθους της μαθητικής διαρροής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Έρευνα μαθητικής διαρροής (συνοπτικά ευρήματα) Μαθητική διαρροή στον κατώτερο κύκλο της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (Γυμνάσιο) Μαθητική διαρροή στα σχολεία του ανώτερου κύκλου της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (Ενιαίο Λύκειο ΤΕΕ) Η μαθητική διαρροή στην Ελλάδα και στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Μέτρα πρόληψης της μαθητικής διαρροής Ο μαθητικός πληθυσμός της μειονότητας στη Θράκη Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Στόχοι του προγράμματος Δράσεις Δράσεις και παρεμβάσεις εντός σχολείου: Δράσεις και παρεμβάσεις εκτός σχολείου Μελέτες για την τεκμηρίωση των εκπαιδευτικών αλλαγών Το πρόγραμμα Μουσουλμανοπαίδων: φάσεις εξέλιξης και επιδράσεις στην τοπική κοινότητα Τα αποτέλεσμα της έρευνας στο πλαίσιο του έργου PSC Ο λόγος των εκπαιδευτικών Προφίλ των μαθητών και των περιλήψεων των απαντήσεων Βιβλιογραφικές αναφορές

3 Greek research - Prosociality Sport Club 3 1. Μαθητική Διαρροή και η στρατηγική της Λισσαβόνας 1 Με βάση τα στοιχεία διαφόρων ευρωπαϊκών ερευνητικών οργανισμών (πχ. OECD, EUROSTAT κτλ.) έχει διαπιστωθεί ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) οι νέοι σε σχέση με άτομα μεγαλύτερης ηλικίας: Έχουν μεγαλύτερη ανεργία Είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένοι στον κίνδυνο της φτώχειας Αντιμετωπίζουν διακρίσεις που συνδέονται με την ηλικία τους και την έλλειψη επαγγελματικής εμπειρίας και άλλους παράγοντες Γενικά στην ΕΕ οι νέοι αντιμετωπίζουν δυσκολίες ενσωμάτωσης. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την πτωτική πορεία του πληθυσμού των παραγωγικών ηλικιακών ομάδων (δημογραφικό πρόβλημα) καθιστά επιτακτική την ανάγκη της έγκαιρης αντιμετώπισης του προβλήματος. Το πρόβλημα αυτό παρουσιάζεται μάλιστα ιδιαίτερα έντονο για τους νέους εκείνους οι οποίοι δεν έχουν ολοκληρώσει τη σχολική τους εκπαίδευση. Το έτος 2000 το ποσοστό του πληθυσμού της ΕΕ που είχε εγκαταλείψει πρόωρα το σχολείο 2 ήταν περίπου 20%. Στο πλαίσιο της εκπλήρωσης του στρατηγικού στόχου που τέθηκε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισσαβόνας 3 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εκπαίδευσης (Βρυξέλλες 2003) έθεσε τον εξής στόχο: Έως το 2010 θα πρέπει να έχει μειωθεί τουλάχιστον στο μισό το ποσοστό των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο, σε σχέση με το ποσοστό του 2000, ώστε ο μέσος όρος για τα άτομα που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο να είναι ίσος ή μικρότερος του 10%. (Διάγραμμα 1) EU Benchmark 2010 ΠΡΟΩΡΗ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ (Ποσοστό του πληθυσµού ετών µε επίπεδο εκπαίδευσης ISCED 0-2) [2000] EU-15 IRL POR ESP ITA UK GRC 1 LUX Όλα τα στοιχεία που αφορούν στη μαθητική διαρροή αποτελούν τμήμα ενημερωτικού σημειώματος του υπουργείου NETH παιδείας διαθέσιμο στο GERarchive.minedu.gov.gr/docs/4_1_07_sxoliki_diarroi.doc (προσπελάστηκε στις ) 2 FRA Είχε δηλαδή ολοκληρώσει το πολύ τον κατώτερο κύκλο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (βλ. Παράρτημα Α ) BEL 3 DEN Να γίνει η Ευρώπη έως το 2010 η ανταγωνιστικότερη και δυναμικότερη οικονομία της γνώσης, ανά την υφήλιο ικανή για AUS FIN βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και με μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή. SWE % 3

4 Greek research - Prosociality Sport Club 4 Πίνακας 1 Πρόωρη Εγκατάλειψη Του Σχολείου, (Ποσοστό Του Πληθυσμού Ετών Με Επίπεδο Εκπαίδευσης Isced 0-2) [2000] ΠΗΓΗ: Eurostat-Έρευνα Εργατικού υναµικού 2. Η Μαθητική Διαρροή Στην Ελλάδα Η μαθητική διαρροή στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση έχει σχεδόν εκμηδενιστεί στη χώρα μας. Αυτό προκύπτει από τη διερεύνηση των μαθητικών ροών σ αυτό το εκπαιδευτικό επίπεδο 4. Επισημαίνεται όμως ότι υπάρχει ένα πολύ μικρό ποσοστό παιδιών που θα έπρεπε να εγγράφεται στο εκπαιδευτικό σύστημα και δεν παρουσιάζεται ποτέ στο σχολείο. Τα παιδιά αυτά ανήκουν κυρίως σε ιδιαίτερες κοινωνικές ομάδες (πχ. αθίγγανοι, μετανάστες κτλ.) Η Καταγραφή του μεγέθους της μαθητικής διαρροής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση Η καταγραφή της μαθητικής διαρροής στο επίπεδο της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης βρίσκεται από το μέσο της περασμένης δεκαετίας στο επίκεντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος του Παρατηρητηρίου Μετάβασης του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Μέχρι στιγμής έχουν διεξαχθεί τρεις έρευνες καταγραφής της μαθητικής διαρροής από το Παρατηρητήριο Μετάβασης στις οποίες χρησιμοποιήθηκε παρόμοια μέθοδος με έρευνα 6 που έγινε την δεκαετία του ώστε να υπάρχει η δυνατότητα συγκρίσεων να διαπιστωθεί η διαχρονική εξέλιξη του φαινομένου. Και στις τρεις έρευνες χρησιμοποιήθηκε ως μέθοδος η παρακολούθηση της πορείας της σχολικής φοίτησης των μαθητών (cohort dropout rate) που γράφτηκαν στην Α τάξη του σχολείου. Η μέθοδος αυτή κρίνεται μεθοδολογικά ισχυρή (robust) επειδή δίνει δυνατότητα χειρισμού των μετεγγραφών καθώς και διαφόρων περιπτώσεων που δημιουργούν στρέβλωση στην τελική εκτίμηση του μεγέθους της διαρροής. Η συλλογή των σχετικών στοιχείων έγινε από το Μητρώο Μαθητών του κάθε σχολείου (απογραφική έρευνα). 4 Σταμέλος Γ. (2002): Προσπάθεια ιχνηλασίας του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, Εκδόσεις Ψηφίδα 5 ΥΠΕΠΘ (1995): Επισκόπηση του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος, Έκθεση για τον ΟΟΣΑ, Εκδόσεις ΟΕΔΒ 6 Δρετάκη Μ. (1993): Η εγκατάλειψη της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και παράγοντες που σχετίζονται μ αυτήν, Εκδ. Γρηγόρη. 4

5 Greek research - Prosociality Sport Club Έρευνα μαθητικής διαρροής (συνοπτικά ευρήματα) Μαθητική διαρροή στον κατώτερο κύκλο της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (Γυμνάσιο) Από τα στοιχεία της έρευνας προέκυψε ότι η μαθητική διαρροή στον κατώτερο κύκλο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Γυμνάσιο) ανέρχεται στο 6,09% (γενιά μαθητών ). Το ποσοστό αυτό είναι χαμηλότερο από το ποσοστό (6,98%) που διαπιστώθηκε στην προηγούμενη καταγραφή μαθητικής διαρροής το έτος 2000 και αρκετά χαμηλότερο από τα ποσοστά που διερευνήθηκαν στις παλαιότερες έρευνες που χρησιμοποίησαν την ίδια μέθοδο Δηλαδή, η σημερινή μαθητική διαρροή στο γυμνάσιο, συγκρινόμενη με εκείνη των αρχών της δεκαετίας του 1980, εμφανίζει μεγάλη μείωση, ενώ τα τελευταία χρόνια παρατηρείται επιβράδυνση του πτωτικού της ρυθμού (Διάγραμμα 2). ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2: ΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΜΑΘΗΤΙΚΗΣ ΙΑΡΡΟΗΣ ΣΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ,5 22,7 17,6 % ΙΑΡΡΟΗ ,6 11,55 9,6 6,98 6, ΓΕΝΙΑ ΜΑΘΗΤΩΝ Μαθητική διαρροή στα σχολεία του ανώτερου κύκλου της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (Ενιαίο Λύκειο ΤΕΕ) Στο Ενιαίο Λύκειο η μαθητική διαρροή είναι σχετικά μικρή (3,32%), αντίστοιχο μέγεθος διερευνήθηκε % ΙΑΡΡΟΗ ΙΑΓΡΑΜΜΑ 3: ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΙΑΡΡΟΗ ΚΑΤΆ ΤΥΠΟ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΠΟΥ "ΓΡΑΦΤΗΚΑΝ ΚΑΝΟΝΙΚΑ" ΣΤΗΝ Α' ΤΑΞΗ ΤΟ ΣΧ. ΕΤΟΣ (ΓΕΝΙΑ ΜΑΘΗΤΩΝ ) 35 Στα ΤΕΕ 30 υπολογίζεται η διαρροή µόνο 25 στον Α' κύκλο ,28 ενώ το ,09 5 3,32 ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΕΝΙΑΙΟ ΛΥΚΕΙΟ ΤΕΕ

6 Greek research - Prosociality Sport Club 6 υπερεξαπλάσιο στα ΤΕΕ (20,28%) 7. Δεν υπάρχουν στοιχεία διαχρονικής εξέλιξης της μαθητικής διαρροής στον ανώτερο κύκλο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που στηρίζονται σε παρόμοια μέθοδο με αυτή που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα. Υπάρχουν όμως ενδείξεις ότι τα τελευταία χρόνια η τάση της μαθητικής διαρροής στο Ενιαίο Λύκειο και στα ΤΕΕ είναι πτωτική Η μαθητική διαρροή στην Ελλάδα και στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Με βάση τα στοιχεία της τελευταίας έρευνας μαθητικής διαρροής (Γ έρευνα), η μαθητική διαρροή στο σύνολο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για τους μαθητές που γράφτηκαν στην Α Γυμνασίου το εκτιμήθηκε περίπου στο 14%. Η εκτίμηση αυτή αλλά και οι δείκτες τελευταίων ετών της Eurostat για την «Πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου» τοποθετούν τη χώρα μας σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε μεσαία θέση. Πρέπει όμως να επισημανθεί για να συνεισφέρει η χώρα μας στην υλοποίηση του στόχου που τέθηκε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εκπαίδευσης (Βρυξέλλες 2003) χρειάζεται στα τέσσερα χρόνια που μένουν μέχρι το 2010 η μαθητική διαρροή στη χώρα μας να μειωθεί τουλάχιστον κατά 4%, πράγμα που φαίνεται αρκετά δύσκολο λόγω της επιβράνδυσης του πτωτικού της ρυθμού. Το ίδιο πρόβλημα υπάρχει και στις περισσότερες χώρες της ΕΕ, γεγονός που θέτει σε κίνδυνο την υλοποίηση του στόχου σε ευρωπαϊκό επίπεδο Μέτρα πρόληψης της μαθητικής διαρροής Παρόλη τη μείωση της μαθητικής διαρροής τα τελευταία χρόνια (στοιχεία Παρατηρητηρίου Μετάβασης του Π.Ι.) και επειδή εξακολουθεί ένα μεγάλο ποσοστό των μαθητών που εγγράφονται στα Γυμνάσια να μη φοιτά καθόλου ή να διακόπτει τη φοίτηση, το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων λαμβάνει συγκεκριμένα μέτρα για να αντιμετωπίσει το φαινόμενο: 1. Έχει συστήσει το «Παρατηρητήριο Μετάβασης» το οποίο λειτουργεί στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο με στόχο, μεταξύ άλλων, την έρευνα, τη συλλογή και επεξεργασία των στοιχείων της μαθητικής διαρροής, αλλά και τον εντοπισμό των βασικών της αιτίων. Από τις τρεις έρευνες που διεξήχθησαν μέχρι στιγμής έχουν προσδιοριστεί πολλά στοιχεία τα οποία θα χρησιμοποιηθούν τόσο για την πρόληψη όσο και για την αντιμετώπιση της μαθητικής διαρροής. Η χαρτογράφηση μάλιστα του φαινομένου σε επίπεδο γεωγραφικής περιφέρειας και νομού υποδεικνύει στον εκπαιδευτικό σχεδιασμό και τις περιοχές υψηλής προτεραιότητας για σχετικές παρεμβάσεις. 2. Επειδή μία από τις βασικές αιτίες διαρροής είναι και η σχολική αποτυχία, γίνονται παιδαγωγικές παρεμβάσεις προς την κατεύθυνση αυτή και λαμβάνονται ουσιαστικά μέτρα για την αντιμετώπισή 7 Ως µαθητική διαρροή στα ΤΕΕ θεωρήθηκε η διαρροή µόνο στον Α κύκλο (Α και Β τάξη) και αυτό διότι οι απόφοιτοι ΤΕΕ Α κύκλου µπορούν µε το πτυχίο τους να διαπραγµατευτούν την είσοδό τους στην αγορά εργασίας. 6

7 Greek research - Prosociality Sport Club 7 της με καλύτερα προγράμματα και βιβλία, με περιορισμό της διδακτέας ύλης, με την εισαγωγή καινοτόμων δράσεων (όπως η εφαρμογή της ευέλικτης ζώνης) κ.ά. Τα μέτρα αυτά αμβλύνουν τις εκπαιδευτικές ανισότητες και δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη των νοητικών ικανοτήτων και παρωθητικών δυνάμεων που είναι απαραίτητες για την επιτυχή σχολική φοίτηση, αφού επιτρέπουν την ανάπτυξη βασικών δεξιοτήτων (αναγνωστική και μαθηματική ικανότητα, ικανότητα εργασίας σε ομάδα κ.ά.) και την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και του «αδύναμου» μαθητή, γεγονός που επιτρέπει την περαιτέρω παραμονή του στο σχολείο. 3. Οι «αδύνατοι» γενικά μαθητές στηρίζονται με την εφαρμογή του θεσμού της ενισχυτικής διδασκαλίας, ώστε να αντιμετωπίζουν τα οποιαδήποτε ιδιαίτερα μαθησιακά τους προβλήματά και να μην εγκαταλείπουν τα σχολείο. 4. Για την ένταξη και ενσωμάτωση των αλλοδαπών μαθητών λειτουργούν Αυτοτελείς Τάξεις Υποδοχής, Φροντιστηριακά Τμήματα και Διαπολιτισμικά σχολεία. 5. Για την εκπαίδευση των τσιγγανοπαίδων και την ένταξή τους στο σχολείο εφαρμόσθηκαν ειδικά προγράμματα με θεαματικά αποτελέσματα, αφού το ποσοστό της μαθητικής διαρροής στην κατηγορία αυτή των μαθητών από 75% μειώθηκε στο 24%. 6. Με τον θεσμό των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας δόθηκε η ευκαιρία της επιστροφής στο σχολείο των νέων εκείνων που το εγκατέλειψαν πρόωρα. Από όλα τα παραπάνω προκύπτει ότι το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων με συγκεκριμένα και αποτελεσματικά μέτρα προσπαθεί να αντιμετωπίσει το φαινόμενο της μαθητικής διαρροής, γεγονός που θα επιτρέψει πολύ σύντομα την περαιτέρω μείωση του ποσοστού της μαθητικής διαρροής, πολύ κάτω και από τον αντίστοιχο μέσο όρο των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α Ο δείκτης «Πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου» Στοιχεία που αφορούν την πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου συλλέγονται και στο πλαίσιο της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού, που διενεργείται με κοινή μεθοδολογία σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπό την εποπτεία της EUROSTAT. Σύμφωνα με τον ορισμό της Eurostat, άτομα που έχουν εγκαταλείψει πρόωρα το σχολείο θεωρούνται εκείνα που α) βρίσκονται στην ηλικιακή ομάδα ετών β) έχουν εκπαίδευση το πολύ μέχρι και απολυτήριο κατώτερου κύκλου β/θμιας εκπ/σης, που αντιστοιχεί στο επίπεδο ISCED 2 (το αντίστοιχο του ελληνικού Γυμνασίου) 8 και γ) δεν έχουν συμμετάσχει σε δραστηριότητες εκπαίδευσης και κατάρτισης τέσσερις εβδομάδες πριν από την ημέρα συλλογής των στοιχείων. Με βάση τον ορισμό αυτό, δημιουργείται ο δείκτης Πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου, ο οποίος δείχνει την ποσοστιαία αναλογία των ατόμων 8 International Standard Classification of Education 7

8 Greek research - Prosociality Sport Club 8 ηλικιακής ομάδας ετών που έχουν εγκαταλείψει πρόωρα το σχολείο στο σύνολο των ατόμων της ηλικιακής αυτής ομάδας. Ο δείκτης αυτός είναι ένας από τους δείκτες που χρησιμοποιούνται για την παρακολούθηση της επίτευξης του στρατηγικού σκοπού που τέθηκε στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισαβόνας το Συγκεκριμένα, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εκπαίδευσης (Βρυξέλλες 2003) τέθηκε ως στόχος το 2010 όλα τα κράτη μέλη να έχουν μειώσει τουλάχιστον στο ήμισυ το ποσοστό των ατόμων που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο, σε σχέση με το ποσοστό του 2000, ώστε ο μέσος όρος στην ΕΕ για τα άτομα που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο να είναι ίσος ή μικρότερος του 10% 3. Ο μαθητικός πληθυσμός της μειονότητας στη Θράκη 10 Το εκπαιδευτικό επίπεδο των μελών της μειονότητας είναι χαμηλό με σημαντική απόκλιση από το μέσο όρο σε εθνικό επίπεδο. Μέχρι τη δεκαετία του 1990 η φοίτηση ήταν γενικευμένη μόνο στο επίπεδο του δημοτικού σχολείου, ενώ η μαθητική διαρροή από την υποχρεωτική εκπαίδευση εμφάνιζε ιδιαίτερα ψηλά ποσοστά. Η κατάσταση όμως φαίνεται να αλλάζει με πολύ γρήγορους ρυθμούς. Η φοίτηση των παιδιών της μειονότητας σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες διευρύνεται και τείνει να γενικευτεί Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση Νηπιαγωγείο Στο επίπεδο της προσχολικής εκπαίδευσης δεν υπάρχουν μειονοτικά νηπιαγωγεία. Η φοίτηση των παιδιών της μειονότητας στα δημόσια ελληνόγλωσσα νηπιαγωγεία δεν είναι ακόμη γενικευμένη, τα τελευταία όμως χρόνια είναι σαφής μια πολύ μεγάλη αύξηση. Μαθητές της μειονότητας που φοιτούν στα δημόσια νηπιαγωγεία Ξάνθη Ροδόπη Σύνολο Στρατηγικός σκοπός Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Λισσαβόνας (2000): Να γίνει η Ευρώπη έως το 2010 η ανταγωνιστικότερη και δυναμικότερη οικονομία της γνώσης ανά την υφήλιο, ικανή για βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη, με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας και με μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή. 10 Όλα τα στοιχεία για τη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης και το εκπαιδευτικό πρόγραμμα έχουν αντληθεί από την ιστοσελίδα του προγράμματος στο (προσπελάστηκε στις ) 8

9 Greek research - Prosociality Sport Club 9 Δημοτικό σχολείο Το μεγαλύτερο μέρος των παιδιών ηλικίας δημοτικού (περίπου τα δύο τρίτα) με επιλογή των γονέων τους ακολουθούν τη μειονοτική εκπαίδευση, φοιτούν δηλαδή στα ξεχωριστά και αμιγή μειονοτικά δημοτικά σχολεία, με το διπλό και δίγλωσσο πρόγραμμα, όπου διδάσκουν εκπαιδευτικοί της πλειονότητας για την ελληνική γλώσσα και τα μαθήματα στα ελληνικά, και της μειονότητας για την τουρκική γλώσσα και τα μαθήματα στα τουρκικά. Μαθητές μειονοτικών δημοτικών σχολείων Θράκης ανά νομό Ξάνθη Ροδόπη Έβρος Σύνολο Εκτός από τα παιδιά που ακολουθούν το μειονοτικό σχολείο, σημαντικός αριθμός παιδιών της μειονότητας φοιτά σήμερα στα δημόσια ελληνόγλωσσα σχολεία. Το στους νομούς Ξάνθης και Ροδόπης οι μειονοτικοί μαθητές στα δημόσια σχολεία ήταν περίπου 300, ενώ το ο αριθμός τους ανέρχεται σε Η αυξητική αυτή τάση είναι πιο έντονη στο νομό Ξάνθης. Το σύνολο σχεδόν των μαθητών ολοκληρώνει την 6χρονη εκπαίδευση του δημοτικού. Εξαίρεση αποτελούν παιδιά από οικογένειες με ιδιαίτερα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, εγκατεστημένες κατά κανόνα στις παρυφές των μεγάλων πόλεων, αλλά συχνά μετακινούμενες προς αναζήτηση εργασίας. Το Πρόγραμμα οργανώνει συστηματική παρέμβαση με στόχο τη στήριξη αυτών των μαθητών για τον περιορισμό των τάσεων ελλιπούς φοίτησης και πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Στο επίπεδο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης εκτός από τα δημόσια ελληνόφωνα γυμνάσια, γενικά λύκεια και επαγγελματικά λύκεια, λειτουργούν επίσης δύο μειονοτικά γυμνάσια/λύκεια (ένα στην Ξάνθη και ένα στην Κομοτηνή) και δύο ιεροσπουδαστήρια (στην Κομοτηνή και στον Εχίνο). Ο αριθμός των μαθητών της μειονότητας που φοιτά στο γυμνάσιο έχει αυξηθεί θεαματικά τα τελευταία 15 χρόνια. Η φοίτηση στο γυμνάσιο τείνει να γενικευτεί. Το ένα τέταρτο περίπου φοιτά σε σχολεία αποκλειστικά για τη μειονότητα (μειονοτικό γυμνάσιο ή ιεροσπουδαστήριο), ενώ τα τρία τέταρτα των μαθητών βρίσκονται στα δημόσια γυμνάσια. Όμως παρά τη σαφέστατη βελτίωση που παρατηρείται, μέχρι πρόσφατα υπήρχαν φαινόμενα συχνής επανάληψης τάξεων ή εγκατάλειψης του σχολείου. Για τη γενιά που αποφοίτησε από 9

10 Greek research - Prosociality Sport Club 10 το δημοτικό το η διαρροή από το γυμνάσιο ήταν 65% και παρόλο που το ποσοστό της μαθητικής διαρροής μειώνεται με γρήγορους ρυθμούς, φαίνεται ότι παραμένει σαφώς ψηλότερο από τον εθνικό μέσο όρο μεγάλη είναι η αύξηση της πρόσβασης των μειονοτικών μαθητών και στο επίπεδο του λυκείου. Σημαντικό ποσοστό ακολουθεί τα σχολεία τεχνικής εκπαίδευσης Μειονοτικοί μαθητές γυμνασίου. Νομοί Ξάνθης και Ροδόπης Δημόσια Μειονοτικά Ιερ/στήρια Σύνολο Μειονοτικοί μαθητές λυκείου και τεχνικής εκπαίδευσης. Νομοί Ξάνθης και Ροδόπης Δημόσια Μειονοτικά λύκεια Τεχνική εκπαίδευση Σύνολο Λύκεια Στόχοι του προγράμματος Aπό την πλευρά της ελληνικής πολιτείας το Πρόγραμμα «Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων» είναι προϊόν νέας πολιτικής του ελληνικού κράτους απέναντι στη Mειονότητα της Θράκης που αρχίζει τη δεκαετία του 1990 και έχει ως βασικούς στόχους: την αρμονική ένταξη των παιδιών της Mειονότητας στο εκπαιδευτικό σύστημα και την ευρύτερη 10

11 Greek research - Prosociality Sport Club 11 κοινωνία και την αναβάθμιση της εκπαίδευσής τους, με έμφαση στην καλή γνώση της ελληνικής γλώσσας που θα βοηθήσει τη μελλοντική τους ένταξη στην εργασία με καλύτερους όρους τη διασφάλιση της αποδοχής των παιδιών αυτών από το εκπαιδευτικό προσωπικό και όλους τους πολίτες της Θράκης. Την παροχή στους εκπαιδευτικούς αφενός ειδικών γνώσεων, αφετέρου κατάλληλου και καινοτόμου εκπαιδευτικού υλικού. την υποστήριξη των οικογενειών για να ενισχύσουν τη σχολική επίδοση των παιδιών τους. Η αναβάθμιση της εκπαίδευσης των παιδιών της Μειονότητας και η αρμονική τους ένταξη στην κοινωνία ως ισότιμων πολιτών της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν αφορά μόνο τη Μειονότητα, αλλά συμβάλλει γενικότερα στην πρόοδο τόσο της Θράκης όσο και ολόκληρης της Ελλάδας Με σύνθημα «Κάνουμε πρόσθεση και όχι αφαίρεση, πολλαπλασιασμό και όχι διαίρεση», το Πρόγραμμα «Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων» συμβάλλει από το 1997 με το έργο του στη βελτίωση των εκπαιδευτικών δεδομένων της Μειονότητας. 5. Δράσεις Το εκπαιδευτικό έργο που αναπτύσσει το Πρόγραμμα για την εκπαίδευση των παιδιών της Μουσουλμανικής Μειονότητας κατά το διάστημα , όπως προβλέπεται στο Τεχνικό Δελτίο που έχει αξιολογηθεί και εγκριθεί από το Υπουργείο Παιδείας είναι το ακόλουθο Δράσεις και παρεμβάσεις εντός σχολείου: Ενισχυτικά μαθήματα στο δημοτικό σχολείο με στόχο την ανάπτυξη της ελληνομάθειας σε ώρες πρόσθετες στο κανονικό σχολικό πρόγραμμα ή σε συνέργεια με το ολοήμερο σχολείο. Ενισχυτικά μαθήματα ελληνικής γλώσσας, λογοτεχνίας, μαθηματικών και φυσικών επιστημών σε ώρες πρόσθετες στο κανονικό σχολικό πρόγραμμα στα γυμνάσια και σε ορισμένα λύκεια όπου φοιτά μεγάλος αριθμός μειονοτικών μαθητών. Επιμόρφωση των νηπιαγωγών και παράλληλη ανάπτυξη έρευνας δράσης με αντικείμενο την ανάπτυξη της ελληνομάθειας μέσω μεθόδων κατάλληλων για αλλόγλωσσα νήπια. Επιμόρφωση των εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης συνεργατών του προγράμματος με στόχο την εξοικείωση με τα εκπαιδευτικά υλικά που έχουν παραχθεί σε προηγούμενες φάσεις του προγράμματος και τις μεθόδους διδασκαλίας της ελληνικής ως ξένης/δεύτερης γλώσσας καθώς και την επιτυχή διαχείριση της πολιτισμικής ετερότητας των μαθητών. Πιλοτική εφαρμογή στο κανονικό σχολικό πρόγραμμα του γυμνασίου των εγκεκριμένων από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο εκπαιδευτικών υλικών για τα μαθήματα λογοτεχνίας, φυσικών επιστημών 11

12 Greek research - Prosociality Sport Club 12 και ιστορίας που παρήγαγε το Πρόγραμμα σε προηγούμενες φάσεις Δράσεις και παρεμβάσεις εκτός σχολείου. Οργάνωση Κέντρων Στήριξης του Προγράμματος (ΚΕΣΠΕΜ):Δύο κεντρικών: στην Ξάνθη και στην Κομοτηνή Οκτώ περιφερειακών: στο Δροσερό, τον Εχίνο, το Σέλερο, το Εύλαλο (στο νομό Ξάνθης), στον Ίασμο, τις Σάπες, την Οργάνη (στο νομό Ροδόπης) και στην περιοχή Άβαντος στην Αλεξανδρούπολη (στο νομό Έβρου).Τεσσάρων Κινητών ΚΕΣΠΕΜ (ειδικά εξοπλισμένα οχήματα) που επισκέπτονται απομακρυσμένους οικισμούς. Τα Κέντρα παρέχουν Μαθήματα ενίσχυσης της ελληνομάθειας και της επίδοσης των παιδιών της μειονότητας κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους αλλά και των θερινών διακοπών. Παιδαγωγικές δραστηριότητες δημιουργικής απασχόλησης παιδιών προσχολικής ηλικίας με στόχο την εξοικείωση με την ελληνική γλώσσα και την προετοιμασία για τη σχολική ένταξη. Δημιουργικά εργαστήρια για παιδιά και εφήβους. Μαθήματα ελληνικών προς γονείς μαθητών της μειονότητας. Μαθήματα εξοικείωσης με τη δομή της τουρκικής γλώσσας προς εκπαιδευτικούς πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με στόχο να βοηθηθούν στο εκπαιδευτικό τους έργο κατανοώντας τις δυσκολίες και τα λάθη των μαθητών Οι δύο αυτοί βασικοί άξονες του έργου, δηλαδή η εκπαιδευτική παρέμβαση εντός και εκτός σχολείου συνδέονται στενά και προωθούν από κοινού τους στόχους ενίσχυσης της ελληνομάθειας των παιδιών της μειονότητας, βελτίωσης της επίδοσής τους και εξάλειψης του φαινομένου της πρόωρης εγκατάλειψης του υποχρεωτικού σχολείου Μελέτες για την τεκμηρίωση των εκπαιδευτικών αλλαγών Μελέτη για τους φοιτητές μέλη της μειονότητας, με αντικείμενο την καταγραφή ποσοτικών δεδομένων για τα χαρακτηριστικά της φοίτησής τους και της επαγγελματικής τους ένταξης. Μελέτη για την εξέλιξη της μαθητικής διαρροής και την επίδοση των μειονοτικών μαθητών στην υποχρεωτική εκπαίδευση από το 2002 έως σήμερα. Νομική μελέτη με προτάσεις για τη βελτίωση του θεσμικού πλαισίου της μειονοτικής εκπαίδευσης. 12

13 Greek research - Prosociality Sport Club Το πρόγραμμα Μουσουλμανοπαίδων: φάσεις εξέλιξης και επιδράσεις στην τοπική κοινότητα Το «Πρόγραμμα για την εκπαίδευση των παιδιών της μειονότητας στη Θράκη » αποτελεί την τέταρτη φάση ενός ενιαίου έργου το οποίο ξεκίνησε το Στις προηγούμενες φάσεις το όνομα του Προγράμματος ήταν «Εκπαίδευση Μουσουλμανοπαίδων» (Π.Ε.Μ.) Η πρώτη φάση με το αντίστοιχο Πρόγραμμα του ΕΠΕΑΕΚ Ι, ήταν εστιασμένη στο επίπεδο του δημοτικού σχολείου με κεντρικό στόχο τη βελτίωση του ελληνόφωνου προγράμματος των μειονοτικών σχολείων. Oι μαθητές και μαθήτριες δημοτικού, περίπου παιδιά 6-12 χρονών, σε υψηλά ποσοστά μπαίνουν στην πρώτη τάξη χωρίς να γνωρίζουν καθόλου ελληνικά. Πριν από τη συστηματική παρέμβαση του «Προγράμματος Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων», τα βιβλία που χρησιμοποιούνταν στα μειονοτικά σχολεία ήταν τα ίδια με αυτά που διδάσκονταν σε όλα τα σχολεία της χώρας, βιβλία δηλαδή τα οποία προϋποθέτουν γνώση της ελληνικής, τη γνώση ακριβώς που έχουν οι ελληνόφωνοι μαθητές όταν έρχονται στο σχολείο. Είναι συνεπώς εντελώς ακατάλληλα για τη διδασκαλία της ελληνικής (αλλά και των άλλων μαθημάτων) σε αλλόγλωσσους. Το έργο αυτής της φάσης περιλάμβανε: παραγωγή νέων σχολικών βιβλίων και εκπαιδευτικού υλικού για το ελληνόφωνο πρόγραμμα των μειονοτικών σχολείων επιμόρφωση των εκπαιδευτικών των μειονοτικών σχολείων έρευνες σχετικά με τα εκπαιδευτικά δεδομένα της Μειονότητας και τις ιδιαιτερότητες του πεδίου δράσεις με εμβέλεια στην τοπική κοινωνία (οργάνωση συνεδρίου, εορταστικής δημόσιας εκδήλωσης με ένα «Aνοιχτό παιδαγωγικό εργαστήρι» κ.λπ.) Η δεύτερη φάση με το αντίστοιχο Πρόγραμμα του ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, συνέχισε την παρέμβαση στα μειονοτικά δημοτικά σχολεία με την επιμόρφωση των δασκάλων την παρακολούθηση της εφαρμογής των νέων βιβλίων και τη δημιουργία πρόσθετου εκπαιδευτικού και επιμορφωτικού υλικού Έδωσε έμφαση στο επίπεδο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Θεμελιακός στόχος του ΠEM κατά τη δεύτερη φάση ήταν η με κάθε μέσο σταδιακή μείωση της ιδιαίτερα υψηλής διαρροής από την υποχρεωτική εκπαίδευση. Μεγάλο ποσοστό του μειονοτικού μαθητικού πληθυσμού, μέχρι τότε πάνω από 50%, εγκατέλειπε το σχολείο χωρίς απολυτήριο γυμνασίου. H ελλιπής εκμάθηση της ελληνικής στο μειονοτικό δημοτικό και η σχολική ύλη του γυμνασίου διαμορφωμένη για μαθητές με μητρική γλώσσα την 13

14 Greek research - Prosociality Sport Club 14 ελληνική είναι οι αιτίες των υψηλών ποσοστών αποτυχίας ιδίως στην Α τάξη. Η παρέμβαση στο επίπεδο του γυμνασίου περιλάμβανε: παραγωγή διδακτικού υλικού για το γυμνάσιο επιμορφώσεις εκπαιδευτικών και οργάνωση πρόσθετων, μετά το κανονικό σχολικό πρόγραμμα, μαθημάτων στα γυμνάσια (Πρόγραμμα διευρυμένου ωραρίου). Προώθησε τη σύνδεση με την τοπική κοινωνία μέσω της ίδρυσης των δύο Kέντρων Στήριξης Προγράμματος Eκπαίδευσης Mουσουλμανοπαίδων (KE.Σ.Π.E.M.) στην Kομοτηνή και την Ξάνθη. Οργάνωσε δράσεις με εμβέλεια στην τοπική κοινωνία, όπως Διεθνές Συμπόσιο, δημόσιες εορταστικές εκδηλώσεις και συνεντεύξεις τύπου. Συνέχισε τη μελέτη των εκπαιδευτικών δεδομένων της Μειονότητας με έρευνες σχετικά με τη σχολική διαρροή από την υποχρεωτική εκπαίδευση, το επίπεδο ελληνομάθειας των μαθητών στα μειονοτικά δημοτικά σχολεία και τη στάση των οικογενειών απέναντι στη γυμνασιακή φοίτηση. Η τρίτη φάση περιλάμβανε τα εξής: α) Παρέμβαση στο επίπεδο της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης Δημιουργία Οδηγού δασκάλου και επιμορφωτικού υλικού για τους εκπ/κούς μειονοτικών δημοτικών σχολείων. Eπιμόρφωση εκπαιδευτικών μειονοτικής εκπαίδευσης στη χρήση των νέων βιβλίων και υλικών για τα μαθήματα του ελληνικού προγράμματος των μειονοτικών σχολείων. Kύκλοι εθελοντικής επιμόρφωσης εκπαιδευτικών δημοτικών σχολείων (μειονοτικών και δημόσιων) και νηπιαγωγείων. Στήριξη του έργου των εκπαιδευτικών των μειονοτικών σχολείων με συστηματικές επισκέψεις επιμορφωτών στα σχολεία. Eπιμόρφωση εκπαιδευτικών στη χρήση των ηλεκτρονικών εκπαιδευτικών υλικών εκμάθησης της ελληνικής. β) Παρέμβαση στο επίπεδο της Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Οργάνωση πρόσθετων ωρών διδασκαλίας (Πρόγραμμα Μαθημάτων Διευρυμένου Ωραρίου) σε γυμνάσια όπου φοιτούν μαθητές της Μειονότητας. Ολοκλήρωση των εκπαιδευτικών υλικών για τα μαθήματα γλώσσας, λογοτεχνίας, ιστορίας και μαθηματικών στο γυμνάσιο, η δημιουργία των οποίων είχε ήδη ξεκινήσει κατά τη δεύτερη φάση του Προγράμματος 14

15 Greek research - Prosociality Sport Club 15 Δημιουργία επιμορφωτικού υλικού για καθηγητές γυμνασίου σχετικού με τις αρχές και τη διδακτική μεθοδολογία του νέου υλικού (σε όλα τα μαθήματα που έχει παραχθεί νέο υλικό). Οργάνωση επιμορφωτικών κύκλων για εκπαιδευτικούς γυμνασίου με αντικείμενο τη χρήση των νέων εκπαιδευτικών υλικών Οργάνωση επιμορφωτικών κύκλων για εκπαιδευτικούς γυμνασίου που δίδαξαν στο Πρόγραμμα Διευρυμένου Ωραρίου Eπιμόρφωση εκπαιδευτικών γυμνασίου σε θέματα διομαδικών σχέσεων και διαχείρισης της επικοινωνίας μέσα στην τάξη. γ) Παρεμβάσεις εκτός σχολείου στο επίπεδο της τοπικής κοινωνίας Συνέχιση και ανάπτυξη της λειτουργίας των δύο Κέντρων Στήριξης του Προγράμματος Εκπαίδευσης Μουσουλμανοπαίδων (ΚΕ.Σ.Π.Ε.Μ.) στην Ξάνθη και την Κομοτηνή Δημιουργία έξι νέων περιφερειακών Κέντρων Στήριξης του Π.Ε.Μ. σε Ίασμο, Σάπες και Οργάνη του νομού Ροδόπης και Σμίνθη, Γλαύκη και Εχίνο του νομού Ξάνθης. Δημιουργία δύο κινητών Kέντρων Στήριξης / ΚΕΣΠΕΜ (ένα με έδρα την Ξάνθη και ένα με έδρα την Κομοτηνή) με στόχο να μεταφέρουν τις δραστηριότητες των ΚΕΣΠΕΜ στους απομονωμένους μειονοτικούς οικισμούς. Οι δραστηριότητες στα ΚΕ.Σ.Π.Ε.Μ. ήταν: Mαθήματα ελληνικής γλώσσας, μαθηματικών, φυσικής και ηλεκτρονικών υπολογιστών: απογευματινά και τα Σαββατοκύριακα στη διάρκεια του σχολικού έτους και θερινά μαθήματα προς μαθητές δημοτικού και γυμνασίου. Παροχή βιβλίων και άλλου εκπαιδευτικού υλικού σε μαθητές. Δανεισμός βιβλίων σε μαθητές Μαθήματα ελληνικής γλώσσας σε γονείς (ιδίως μητέρες) μειονοτικών μαθητών Δημιουργική απασχόληση παιδιών σε προσχολική ηλικία Παραγωγή εκπαιδευτικού υλικού (σε μορφή CD ROM) για χρήση στα ΚΕΣΠΕΜ με στόχο την ενίσχυση της ελληνομάθειας μαθητών ηλικίας 8-12 ετών Μαθήματα ελληνικής γλώσσας σε γονείς (ιδίως μητέρες) μειονοτικών μαθητών Μαθήματα τουρκικής γλώσσας προς ελληνόφωνους εκπαιδευτικούς Δημιουργικά Eργαστήρια Nέων Συμβουλευτική στήριξη και ευαισθητοποίηση γονέων και εκπαιδευτικών για την πρόληψη και αντιμετώπιση εξειδικευμένων δυσκολιών, που επηρεάζουν τη μαθησιακή ικανότητα. Παρεμβάσεις υποστήριξης σε μειονοτικούς οικισμούς με οξυμένα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, που χαρακτηρίζονται από πολύ ψηλά ποσοστά μη φοίτησης στο σχολείο και 15

16 Greek research - Prosociality Sport Club 16 μαθητικής διαρροής. 7. Τα αποτέλεσμα της έρευνας στο πλαίσιο του έργου PSC Στο πλαίσιο του έργου πραγματοποιήθηκε μιας μικρής έκτασης έρευνα που στόχευε να παρουσιάσει τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των πολιτισμικά διαφερόντων μαθητών και τη σχολική διαρροή. Σε αυτό το πλαίσιο ετοιμάστηκαν δυο ερωτηματολόγια τα οποία μεταφράστηκαν στα Ελληνικά και διανεμήθηκαν σε εκπαιδευτικούς και μαθητές από τέσσερα σχολεία. Όσον αφορά το δείγμα που συμπλήρωσαν τα ερωτηματολόγια, θα πρέπει να σημειωθεί ότι συμπληρώθηκαν από έναν συνολικό αριθμό 105 ατόμων, εκ των οποίων 18 καθηγητές και 87 μαθητές Ο λόγος των εκπαιδευτικών Η πλειοψηφία των ερωτώμενων είναι εκπαιδευτικοί της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με διδακτική εμπειρία από 5-15 χρόνια, 9 είναι άνδρες και 8 γυναίκες. Σύμφωνα με τις απαντήσεις των εκπαιδευτικών η πλειονότητα των μαθητών τους είναι μετανάστες προερχόμενοι από τη νοτιοανατολική Ευρώπη και Ρομά. Πιστεύουν ότι οι μαθητές αυτής της προέλευσης, μαζί με όσους ανήκουν σε χαμηλά κοινωνικο-οικονομικά στρώματα, είναι ενδεχομένως πιο επιρρεπείς σε πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου. Όσον αφορά τους βασικούς λόγους που μπορεί να οδηγήσουν σε πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου οι εκπαιδευτικοί πιστεύουν ότι αποτελούν το χαμηλό κοινωνικοοικονομικό προφίλ των οικογενειών σε συνδυασμό με την έλλειψη κινήτρων για την εκπαίδευση. Όσον αφορά τον ρόλο του δασκάλου για την πρόληψη και τον αποτελεσματικό χειρισμό του φαινομένου, οι καθηγητές υπογραμμίζουν την έλλειψη κατάρτισης και στήριξης από το κράτος για τη διευκόλυνση και την ένταξη των πολιτισμικά διαφορετικών μαθητών. Οι εκπαιδευτικοί πιστεύουν ότι το ισχύον πρόγραμμα σπουδών θα πρέπει να εμπλουτιστεί και να προσαρμοστεί στις ανάγκες των μεταναστών και των μειονοτικών μαθητών. Επιπλέον η ενδοϋπηρεσιακή κατάρτιση θα πρέπει να ενισχυθεί, με σκοπό να εμπλακούν ουσιαστικά οι θρησκευτικές μειονότητες στη μαθησιακή διαδικασία μέσα από προγράμματα εξοικείωσης των εκπαιδευτικών με την κουλτούρα τους και τον πολιτισμό τους, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η ένταξή τους Προφίλ των μαθητών και των περιλήψεων των απαντήσεων Η πλειοψηφία των μαθητών ανήκουν στο ηλικιακό επίπεδο 13 έως 16+ και είναι μαθητές λυκείου. Το 73% των ερωτώμενων απάντησε ότι η Ελληνική δεν είναι η μητρική τους γλώσσα, ενώ αναφέρθηκαν στην αραβική γλώσσα και τη γλώσσα των Ρομά. Όταν ρωτήθηκαν ποιοι είναι οι κυριότεροι λόγοι για την πρόωρη εγκατάλειψη του σχολείου από τους μαθητές απάντησαν την έλλειψη γλωσσικών γνώσεων, την έλλειψη κινήτρων εκ μέρους των γονέων και οικονομικούς λόγους. Σε ό, τι αφορά την ενσωμάτωση των μαθητών, απάντησαν ότι θα μπορούσε να ενισχυθεί μέσω της 16

17 Greek research - Prosociality Sport Club 17 συνεχούς διευκόλυνσης των μεταναστών και των μειονοτικών μαθητών, μέσω ομάδων εργασίας και συνεργασίας εντός και εκτός τάξης, διάχυση των μειονοτήτων και των μεταναστευτικών πολιτισμών στην πλειοψηφία, αμοιβαία κατανόηση και ανοχή. Οι μαθητές τόνισαν ότι έχουν φίλους Ρομά, Πομάκους και άλλους με προέλευση από τις χώρες της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Οι μαθητές υποστήριξαν ότι το σχολείο μπορεί να βελτιωθεί με την ενεργό συμμετοχή και των μαθητών και των γονέων και την υποστήριξη των ακόλουθων δράσεων: Οικονομική ενίσχυση Κοινωνική και εκπαιδευτική υποστήριξη Ενίσχυση των μεταναστών και των μειονοτήτων»γλώσσες Μαθήματα γλωσσών 17

18 Greek research - Prosociality Sport Club Βιβλιογραφικές αναφορές Ιστοσελίδα του εκπαιδευτικού προγράμματος για τη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης (προσπελάστηκε στις ) Ενημερωτικό σημείωμα του υπουργείου παιδείας διαθέσιμο στο archive.minedu.gov.gr/docs/4_1_07_sxoliki_diarroi.doc (προσπελάστηκε στις ) 18