Οδηγίες Διαχείρισης της Ξηρασίας

Transcript

1 ιεθνές Κέντρο Ανώτατων Μεσογειακών Γεωπονικών Σπουδών Πολυτεχνείο Μαδρίτης (Ισπανία) Πανεπιστήµιο Κύπρου Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (Ελλάδα) Ευρωπαϊκή Ένωση - Γραφείο Συνεργασίας Ευρωπαϊκής Βοήθειας Ευρω-Μεσογειακό Περιφερειακό Πρόγραµµα για Τοπική ιαχείριση Υδάτων (MEDA Water) Μεσογειακή Ετοιµότητα και Σχεδιασµός Περιορισµού της Ξηρασίας (MEDROPLAN) Οδηγίες Διαχείρισης της Ξηρασίας Πανεπιστήµιο Κατάνιας (Ιταλία) Γεωπονικό και Κτηνιατρικό Ινστιτούτο Χασάν ΙΙ (Μαρόκο) Υπουργείο Γεωργίας και Υδατικών Πόρων (Τυνησία) Υπουργείο Περιβάλλοντος Υδρογραφική Συνοµοσπονδία του Ποταµού Τάχο (Ισπανία) Εκδότες: A. Iglesias, A. Cancelliere, D. Gabiña, A. López-Francos, M. Moneo, G. Rossi Συγγραφείς: T. Ameziane, M. Belghiti, S. Benbeniste, M. Bergaoui, B. Bonaccorso, A. Cancelliere, T. Christofides, Confederación Hidrográfica del Tajo, F. Cubillo, L. Euchi, D. Gabiña, A. Garrido, L. Garrote, S. Hajispyrou, J.C. Ibáñez, A. Iglesias, E. Keravnou-Papailiou, A. Lapeña, F. Lebdi, A. López-Francos, M.H. Louati, M. Mathlouthi, H.J. Mellouli, M. Moneo, A. Ouassou, D. Pangalou, P. Pashardes, S. Quiroga, G. Rossi, N. Rostandi, D. Saraçoglu, T. Sibou, D. Tigkas, G. Tsakiris, N. Tsiourtis, C. Vangelis, A. Ziyad Κανάλι Ιζαµπέλ ΙΙ (Ισπανία) Ίδρυµα Οικολογίας και Ανάπτυξης (Ισπανία)

2

3 Πίνακας περιεχοµένων Πίνακας περιεχοµένων Περίληψη: υπόβαθρο, σκοπός και περιεχόµενα των οδηγιών Ανταπόκριση σε κοινωνικά και στρατηγικά θέµατα οµή των Οδηγιών και προοριζόµενοι χρήστες Ένα εργαλείο που θα συµπληρώσει την ολοκληρωµένη διαχείριση των υδατικών πόρων Συµµετοχή και βελτιστοποίηση της ενηµερότητας των άµεσα ενδιαφερόµενων σε κάθε βήµα Σύνοψη και χρήση των Οδηγιών Απόκριση στις προκλήσεις διαχείρισης της ξηρασίας Ποιός ο σκοπός των Οδηγιών; Ποιά είναι η δοµή των Οδηγιών και σε ποιούς απευθύνονται; Πώς πρέπει να χρησιµοποιηθούν οι Οδηγίες; Οι Οδηγίες είναι τελικό προϊόν; Οι Οδηγίες µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε διαφορετικές καταστάσεις από τις συγκεκριµένες µελέτες; Μέρη των Οδηγιών Γιατί παραδείγµατα εφαρµογής στις Οδηγίες; Ποιό είναι το περιεχόµενο των παραδειγµάτων εφαρµογής; Το πλαίσιο προγραµµατισµού Προσδιορισµός του σκοπού και της διαδικασίας σχεδιασµού Γιατί πρέπει να προσδιοριστεί ένας σκοπός; Τα σχέδια διαχείρισης της ξηρασίας είναι στατικά προϊόντα; Προσδιορισµός µιας κοινής γλώσσας ανάµεσα στους άµεσα ενδιαφεροµένους Γιατί χρειάζεται ένας διάλογος µε πολλούς άµεσα ενδιαφεροµένους από την αρχή; Ποιές είναι οι προκλήσεις για την εµπλοκή άµεσα ενδιαφεροµένων; Γιατί είναι απαραίτητο να ξεκινήσουµε µε έννοιες; Προσδιορισµός των προσεγγίσεων διαχείρισης της ξηρασίας ιαχείριση πριν ή κατά τη διάρκεια µιας περιόδου ξηρασίας; Ποιές θεσµικές πλευρές είναι απαραίτητες για µια αποτελεσµατική διαχείρισ της ξηρασίας; Οργανωτικό µέρος Σύνοψη Γιατί χρειάζεται ένα οργανωτικό µέρος; Ποιός επηρεάζεται και ποιός είναι υπεύθυνος; Η γεωγραφική µονάδα Οι άµεσα ενδιαφερόµενοι Το νοµικό και θεσµικό πλαίσιο Σκοποί της ανάλυσης Μεθοδολογία Αναµενόµενη έκβαση

4 Οδηγίες για τη διαχείριση της ξηρασίας 3.5. Σχεδιασµός επιτροπών ξηρασίας Επιτροπή στρατηγικής (επιτροπή ξηρασίας) Τεχνική επιτροπή Μεθοδολογικό µέρος Σύνοψη Η πολυπλοκότητα των επικλήσεων ξηρασίας για πολύπλοκες µεθόδους ανάλυσης Ορισµός εννοιών: κίνδυνος, επικινδυνότητα, τρωτότητα Η µεθοδολογία που παρουσιάζεται στις Οδηγίες Παραγωγή τεχνικών πληροφοριών κατανοητών από τους άµεσα ενδιαφεροµένους Χαρακτηρισµός της ξηρασίας και συνεχή παρακολούθηση Σκοπός Μέθοδοι Αναµενόµενη έκβαση Η χρήση των δεικτών για χαρακτηρισµό και συνεχή καταγραφή Μια επιτοµή χρήσιµων δεικτών ξηρασίας Η σηµασία του υπολογισµού των πιθανοτήτων ξηρασίας Θέµατα κλειδιά και συµπεράσµατα Αποτίµηση επικινδυνότητας: Σύνοψη Σκοπός Μέθοδοι Αναµενόµενη έκβαση Ο χαρακτηρισµός της επικινδυνότητας είναι περίπλοκος και εξαρτάται από το σύστηµα.41 Ποιοτική αποτίµηση των δυνητικών συνεπειών: συµβολή των άµεσα ενδιαφεροµένων..42 Αποτίµηση επικινδυνότητας για την ποσοτικοποίηση των πιθανοτήτων ζηµιάς Αποτίµηση της επικινδυνότητας στη γεωργία Μεσογειακά ξηρικά αγροτικά συστήµατα Προτεινόµενη µέθοδος Η επικινδυνότητα στα συστήµατα υδροδότησης Προσδιορίζοντας την έννοια της επικινδυνότητας στα συστήµατα παροχής ύδατος Η επικινδυνότητα ως πιθανότητα ενός µη επιθυµητού γεγονότος Η επικινδυνότητα ως αναµενόµενη ζηµιά Ξηρασία και έλλειψη ύδατος Προσδιορισµός του αποδεκτού επιπέδου επικινδυνότητας Μοντέλα για διαχείριση υδάτων Μέθοδοι αποτίµησης της επικινδυνότητας της έλλειψης ύδατος: σε κανονικές συνθήκες και κατά τη διάρκεια ενός γεγονότος ξηρασίας Αποτίµηση τρωτότητας Σκοπός Μέθοδοι Αναµενόµενη έκβαση Ένας δείκτης για την αποτίµηση της κοινωνικό-οικονοµικής τρωτότητας

5 Πίνακας περιεχοµένων 5. Επιχειρησιακό µέρος Σύνοψη Ετοιµότητα, έγκαιρη προειδοποίηση, συστήµατα παρακολούθησης Ο σχεδιασµός εκ των προτέρων είναι απαραίτητος Γιατί ένα σύστηµα συνεχούς παρακολούθησης; Προτεραιότητες για τη χρήση του ύδατος Καθορισµός των συνθηκών αναγνώρισης των επιπέδων ξηρασίας Θέµα κλειδί: Αναγνώριση ξηρασίας Προειδοποίηση Συναγερµός Έκτακτη ανάγκη Καθορισµός των αντικειµένων διαχείρισης σε κάθε επίπεδο ξηρασίας Προειδοποίηση Συναγερµός Έκτακτη ανάγκη Προσδιορίζοντας τις δράσεις Περιγραφή Κατάταξη Προληπτική και διορθωτική προσέγγιση/βραχυπρόθεσµες και µακροπρόθεσµες δράσεις.60 Κριτήρια για την επιλογή των δράσεων Αποτίµηση της διαδικασίας εφαρµογής των δράσεων Ανοικτή αξιολόγηση Παράρτηµα 1. Ειδικό λεξιλόγιο όρων και εννοιών Παράρτηµα 2. Συγγραφείς και συνεργάτες

6

7 Περίληψη: υπόβαθρο, σκοπός και περιεχόµενα των οδηγιών Περίληψη: υπόβαθρο, σκοπός και περιεχόµενα των οδηγιών Ανταπόκριση σε κοινωνικά και στρατηγικά θέµατα Στις χώρες της Μεσογείου παρατηρούνται πολύ συχνά φαινόµενα ξηρασίας µε σοβαρές οικονοµικές και κοινωνικές επιπτώσεις. Οι ξηρασίες αυτές σχετίζονται επίσης µε την τρωτότητα των συστηµάτων υδροδότησης, των αγροτικών και των κοινωνικών συστηµάτων γενικότερα. Η τρωτότητα αυτή οφείλεται σε καταστάσεις µόνιµης λειψυδρίας, υποβάθµισης της ποιότητας του νερού και των αυξανόµενων αναγκών σε νερό, οι οποίες προέρχονται από την πληθυσµιακή και τουριστική ανάπτυξη καθώς και από τις αγροτικές ανάγκες. Εποµένως, απαιτείται µια στρατηγική για τη διαχείριση της ξηρασίας, η οποία θα βασίζεται στη βελτίωση της ετοιµότητας για καταστάσεις ξηρασίας και στην καταπολέµηση των συνεπειών των αυξανόµενων ξηρασιών. Από τις εµπειρίες στην ανάπτυξη των σχεδίων διαχείρισης της γεωργίας, του εδάφους και των υδάτων επισηµαίνονται πολύτιµα αποτελέσµατα για την αντιµετώπιση της επικινδυνότητας της ξηρασίας σε πολλές περιοχές. Οι περισσότερες επιτυχηµένες εµπειρίες δίνουν έµφαση στη διαχείριση της επικινδυνότητας. Η διαχείριση αυτή θεωρείται ως µια κριτική προσέγγιση για τη µείωση των συνεπειών της ξηρασίας σε κοινωνίες µε διαφορετικές τρωτότητες. Με βάση τις εµπειρίες αυτές και την ισχύουσα νοµοθεσία, διαχείριση, τεχνολογία και µεθόδους για την αποτίµηση της επικινδυνότητας, οι παρούσες Οδηγίες ιαχείρισης της Ξηρασίας για τις Μεσογειακές χώρες, που αναπτύχθηκαν στα πλαίσια του προγράµµατος MEDROPLAN (Mediterranean Drought Preparedness and Mitigation Planning Μεσογειακή Ετοιµότητα και Σχεδιασµός Περιορισµού της Ξηρασίας), παρέχουν µια ουσιαστική και συστηµατική προσέγγιση στην ανάπτυξη σχεδίων διαχείρισης της ξηρασίας. Τα σχέδια αυτά συνδέουν την επιστήµη και τη στρατηγική και µπορούν να εφαρµοστούν και σε άλλες περιοχές. Οι Οδηγίες του MEDROPLAN είναι το αποτέλεσµα ενός προγράµµατος που χρηµατοδοτήθηκε µέσω ενός Ευρω-Μεσογειακού Περιφερειακού Προγράµµατος για Τοπική Υδατική ιαχείριση µε τη συνεργασία επιστηµόνων και άµεσα ενδιαφεροµένων από την Ελλάδα, την Ισπανία, την Ιταλία, την Κύπρο, το Μαρόκο και την Τυνησία. Οι οδηγίες είναι σχεδιασµένες έτσι, ώστε να συνεισφέρουν σε κοινωνικά και στρατηγικά ζητήµατα κλειδιά: Πώς µπορεί η διαχείριση των υδάτων να βελτιωθεί και πώς µπορούν οι άνθρωποι να ωφεληθούν µε τον καλύτερο δυνατό τρόπο από τέτοιες αλλαγές; Η παρούσα συνεισφορά τεκµηριώνει τις επιλογές για την ελαχιστοποίηση της επικινδυνότητας των συνεπειών της ξηρασίας µε την προώθηση σχεδίων ετοιµότητας και διαχείρισης της ξηρασίας. Πώς µπορεί η έρευνα να βοηθήσει στην ανάπτυξη καινοτόµων θεσµών και εργαλείων υποστήριξης αποφάσεων; Οι Οδηγίες παρέχουν ένα πλαίσιο και µια συστηµατική προσέγγιση για τη σύνδεση της ακαδηµαϊκής γνώσης µε τις επιχειρησιακές και στρατηγικές πλευρές της διαχείρισης της επικινδυνότητας της ξηρασίας. 7

8 Οδηγίες για τη διαχείριση της ξηρασίας Οι Οδηγίες αναπτύχθηκαν µε αρχική προϋπόθεση τη µετατόπιση από την διορθωτική προσέγγιση σε µία προληπτική προσέγγιση για την αντιµετώπιση της ξηρασίας, δίνοντας έµφαση στο θεσµικό και νοµικό πλαίσιο και στη συµµετοχή των άµεσα ενδιαφεροµένων και διαµορφώνοντας ένα ευρύ πεδίο µεθοδολογιών αντιµετώπισης της ξηρασίας. οµή των Οδηγιών και προοριζόµενοι χρήστες Τα προκύπτοντα από το πρόγραµµα MEDROPLAN δοµούνται σε τρεις βασικές ενότητες: Τις Οδηγίες ιαχείρισης της Ξηρασίας, που είναι µια περίληψη όλου του υλικού που αναπτύχθηκε στα πλαίσια του προγράµµατος. Οι Οδηγίες σχεδιάστηκαν έτσι, ώστε να απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό, µε ιδιαίτερη αναφορά στους ιθύνοντες. Κάθε µέρος των Οδηγιών περιλαµβάνει πληροφορίες που µπορούν να γίνουν κατανοητές από µη εξειδικευµένους χρήστες. Οι Οδηγίες περιλαµβάνουν ακαδηµαϊκά, τεχνικά και επιχειρησιακά θέµατα, και εποµένως συνδέουν τις επιστηµονικές και τις πολιτικές κοινότητες. Το έγγραφο έχει εκδοθεί σε 6 γλώσσες (Αγγλικά, Αραβικά, Γαλλικά, Ελληνικά, Ισπανικά και Ιταλικά) και ακολουθείται από παραδείγµατα στα Αγγλικά και τα Γαλλικά εµπειριών διαχείρισης της ξηρασίας στις 6 χώρες που συµµετείχαν στο MEDROPLAN: την Ελλάδα, την Ισπανία, την Ιταλία, την Κύπρο, το Μαρόκο και την Τυνησία. Το Τεχνικό Παράρτηµα (Technical Annex) στις Οδηγίες ιαχείρισης της Ξηρασίας, το οποίο εκδίδεται ως ένα ειδικό τεύχος του περιοδικού του CIHEAM Options Méditerranéennes. Το Τεχνικό Παράρτηµα περιλαµβάνεται σε µορφή CD σε µια θήκη στο οπισθόφυλλο των Οδηγιών ιαχείρισης της Ξηρασίας. Το Τεχνικό Παράρτηµα περιέχει µια πιο βαθιά ανάλυση των θεµάτων τα οποία πραγµατεύονται οι Οδηγίες ιαχείρισης της Ξηρασίας και απευθύνεται σε ειδικούς και εξειδικευµένους στην ξηρασία. Ο δικτυακός τόπος του MEDROPLAN, ο οποίος περιέχει όλες τις πληροφορίες που υπάρχουν στα δύο προαναφερθέντα έγγραφα και επίσης παρέχει ένα εγχειρίδιο εκµάθησης (tutorial). Το tutorial καθοδηγεί τον χρήστη να βρει και να επιλέξει τις σχετικές πληροφορίες για τα διαφορετικά ζητήµατα που µπορεί να προκύψουν κατά την ανάπτυξη ενός σχεδίου διαχείρισης της ξηρασίας. Επίσης παρέχει παραδείγµατα εφαρµογής των προτεινόµενων µεθόδων και µοντέλων. Ένα CD του δικτυακού τόπου του MEDROPLAN µε όλες τις παραπάνω πληροφορίες περιλαµβάνεται σε µια θήκη στις Οδηγίες ιαχείρισης της Ξηρασίας. Ένα εργαλείο που θα συµπληρώσει την ολοκληρωµένη διαχείριση των υδατικών πόρων Η ολοκληρωµένη αντίληψη για το σχεδιασµό σε περίπτωση ξηρασίας των οδηγιών περιλαµβάνει πέντε µέρη: Το πλαίσιο προγραµµατισµού, το οργανωτικό, το µεθοδολογικό, το επιχειρησιακό µέρος και την ανοικτή αξιολόγησης. Επίσης, περιλαµβάνεται µια σύνοψη παραδειγµάτων εφαρµογής σε διαφορετικές µελέτες από τις Μεσογειακές χώρες. Το πλαίσιο προγραµµατισµού προσδιορίζει τους τοπικούς, περιφερειακούς και εθνικούς σκοπούς για την ανάπτυξη σχεδιασµού διαχείρισης της ξηρασίας και επισηµαίνει τη δυναµική διαδικασία που ανταποκρίνεται σε µεταβαλλόµενες πιέσεις στο περιβάλλον και την κοινωνία. 8

9 Περίληψη: υπόβαθρο, σκοπός και περιεχόµενα των οδηγιών Το επιχειρησιακό µέρος βοηθά τον χρήστη των οδηγιών να συλλέξει τις πιο κατανοητές πληροφορίες για τους φορείς, τους οργανισµούς και τα ιδρύµατα που σχετίζονται µε τη διαχείριση της ξηρασίας και της λειψυδρίας. Επίσης παρέχει πληροφορίες για την απόκριση της κοινωνίας σε κατάσταση ξηρασίας και θεσµοθετεί τους τρόπους σύνδεσης µεταξύ των άµεσα ενδιαφεροµένων. Ένα πολύ σηµαντικό συµπέρασµα του µέρους αυτού θα πρέπει να είναι η πρόταση δηµιουργίας, αν δεν υπάρχει ήδη, και λειτουργίας µιας επιτροπής ξηρασίας που θα είναι ουσιαστική για τη διαχείριση των σχεδίων ξηρασίας. Xρειάζεται ένα µεθοδολογικό µέρος, ώστε να ενδυναµωθούν οι αντικειµενικές τεχνικές µελέτες που αποτιµούν τη επικινδυνότητα και την τρωτότητα της εµφάνισης ξηρασίας. Επίσης µε το µέρος αυτό, θα υποστηριχθεί ο αµφισβητήσιµος ορισµός της ξηρασίας και τα διαφορετικά επίπεδα εγρήγορσης. Η πολυπλοκότητα των θεµάτων αυτών προτείνει ένα ευρύ πεδίο πιθανών µεθόδων αποτίµησης. Ένας συνδυασµός αυτών είναι συνήθως πιο ικανοποιητικός από την εφαρµογή µιας και µόνο µεθόδου. Οι περισσότερες µεθοδολογίες περιλαµβάνουν στοιχεία χαρακτηρισµού της ξηρασίας, αποτίµησης των πιθανών συνεπειών, ανάλυσης επικινδυνότητας και αποτίµησης της τρωτότητας. Το επιχειρησιακό µέρος προσδιορίζει και τις µακροπρόθεσµες αλλά και τις βραχυπρόθεσµες δραστηριότητες και δράσεις, ώστε να προληφθούν και να µειωθούν οι συνέπειες της ξηρασίας, καθώς και τη διαδικασία της υλοποίησής τους. Οι δραστηριότητες και οι δράσεις είναι απαραίτητες για τη δηµιουργία συγκεκριµένου προγραµµατισµού για την ξηρασία και τις προσπάθειες απόκρισης. Τέλος, η δηµόσια αξιολόγηση είναι απαραίτητη, εφόσον παρέχει την αξιολόγηση και την ανασκόπηση του σχεδίου διαχείρισης της ξηρασίας που αναπτύχθηκε µε την εφαρµογή των οδηγιών. Συµµετοχή και βελτιστοποίηση της ενηµερότητας των άµεσα ενδιαφερόµενων σε κάθε βήµα Η ανάλυση των κοινωνικού και υδρολογικού πλαισίου των Μεσογειακών χωρών επισήµανε το πολύπλοκο θεσµικό πλαίσιο και υπογράµµισε τη σηµασία της εµπλοκής των άµεσα ενδιαφεροµένων καθώς και της βελτιστοποίησης της ενηµερότητάς τους για επιτυχηµένη διαχείριση της ξηρασίας. Ο σχεδιασµός αποτελεσµατικών στρατηγικών που βασίζονται στην επικινδυνότητα και περιορίζουν τις επιπτώσεις της ξηρασίας στη γεωργία και στα συστήµατα υδροδότησης, εν τέλει, εξαρτάται από το ρόλο των οργανισµών, των φορέων, των ιδρυµάτων και των άµεσα ενδιαφερόµενων πολιτών που εµπλέκονται στην ξηρασία σε κάθε περίπτωση. Οι Οδηγίες έχουν σχεδιαστεί στο πλαίσιο της τρέχουσας τρωτότητας της ξηρασίας, νοµοθεσίας, διαχείρισης και τεχνολογιών. Ο σχεδιασµός των Οδηγιών έχει σκοπό να είναι αρκετά γενικός, ώστε να δύναται να ενσωµατώσει νέα κριτήρια για θεσµοθέτηση προτεραιοτήτων, όσο οι κοινωνίες αλλάζουν, ή όσο οι επιστηµονικές και οι τεχνολογικές πλευρές της διαχείρισης της ξηρασίας βελτιώνονται. Τα σχέδια διαχείρισης της ξηρασίας είναι διαρκώς σε πρόοδο και όλα τα µέρη θα πρέπει να θεωρηθούν δυναµικά. Καθώς οι τεχνολογίες εξελίσσονται, νέα προγράµµατα αναπτύσσονται και οι θεσµικές ευθύνες αλλάζουν, τα σχέδια αυτά πρέπει να επανεξεταστούν. 9

10

11 Σύνοψη και χρήση των Οδηγιών 1.1. Απόκριση στις προκλήσεις διαχείρισης της ξηρασίας 1. Σύνοψη και χρήση των Οδηγιών Ποιός ο σκοπός των Οδηγιών; Ο σκοπός των Οδηγιών του MEDROPLAN είναι να παρέχουν στις Μεσογειακές χώρες ένα πλαίσιο για αποτελεσµατική και συστηµατική προσέγγιση παρεµπόδισης ή/και ελαχιστοποίησης των συνεπειών της ξηρασίας στους ανθρώπους. Οι Οδηγίες προορίζονται για τη συµπλήρωση των εξελισσόµενων προσπαθειών προγραµµατισµού στις υδατικές λεκάνες της χώρας και των εξελισσόµενων πρωτοβουλιών αγροτικής πολιτικής. Οι Οδηγίες του MEDROPLAN είναι το αποτέλεσµα έρευνας που διήρκεσε πάνω από τρία χρόνια. Θα πρέπει να θεωρούνται ως ένα ολοκληρωµένο πλαίσιο για τον προγραµµατισµό για καταστάσεις ξηρασίας. Συγκεκριµένα, στοχεύουν στην ανάπτυξη και την προαγωγή κριτηρίων και µεθοδολογιών, που βασίζονται στις έννοιες της διαχείρισης της επικινδυνότητας της ξηρασίας και του περιορισµού των αντίστοιχων συνεπειών. Οι Οδηγίες προορίζονται για την υποστήριξη των χωρών σε θέµατα αντιµετώπισης των πιο σοβαρών συνεπειών µιας τέτοιας φυσικής καταστροφής. Αυτό γίνεται µε έναν πιο προηγµένο σχεδιασµό διαχείρισης των υδατικών πόρων είτε σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο, είτε σε επίπεδο λεκάνης, καθώς και µέσω πρωτοβουλιών αγροτικής πολιτικής. Επίσης αναλύεται σε βάθος ο ρόλος τόσο των µακροπρόθεσµων όσο και των βραχυπρόθεσµων µέτρων που χρησιµοποιούνται στην παρεµπόδιση και τον περιορισµό των συνεπειών της ξηρασίας. Ποιά είναι η δοµή των Οδηγιών και σε ποιούς απευθύνονται; Τα εξαγόµενα που προκύπτουν από το πρόγραµµα MEDROPLAN δοµούνται σε τρεις βασικές ενότητες: Τις Οδηγίες ιαχείρισης της Ξηρασίας, που είναι µια περίληψη όλου του υλικού που αναπτύχθηκε στα πλαίσια του προγράµµατος. Οι Οδηγίες σχεδιάστηκαν έτσι, ώστε να απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό, µε ιδιαίτερη αναφορά στους ιθύνοντες. Κάθε µέρος των Οδηγιών περιλαµβάνει πληροφορίες που µπορούν να γίνουν κατανοητές από µη εξειδικευµένους χρήστες. Οι Οδηγίες περιλαµβάνουν ακαδηµαϊκά, τεχνικά και επιχειρησιακά θέµατα, και εποµένως συνδέουν τις επιστηµονικές και τις πολιτικές κοινότητες. Το έγγραφο έχει εκδοθεί σε 6 γλώσσες (Αγγλικά, Αραβικά, Γαλλικά, Ελληνικά, Ισπανικά και Ιταλικά) και ακολουθείται από παραδείγµατα στα Αγγλικά και τα Γαλλικά εµπειριών διαχείρισης της ξηρασίας στις 6 χώρες που συµµετείχαν στο MEDROPLAN: την Ελλάδα, την Ισπανία, την Ιταλία, την Κύπρο, το Μαρόκο και την Τυνησία. Το Τεχνικό Παράρτηµα (Technical Annex) στις Οδηγίες ιαχείρισης της Ξηρασίας, το οποίο εκδίδεται ως ένα ειδικό τεύχος του περιοδικού του CIHEAM Options Méditerranéennes. Το Τεχνικό Παράρτηµα περιέχει µια πιο βαθιά ανάλυση των θεµάτων τα οποία πραγµατεύονται οι Οδηγίες ιαχείρισης της Ξηρασίας και απευθύνεται σε ειδικούς και εξειδικευµένους στην ξηρασία. 11

12 Οδηγίες για τη διαχείριση της ξηρασίας Ο δικτυακός τόπος του MEDROPLAN, ο οποίος περιέχει όλες τις πληροφορίες που υπάρχουν στα δύο προαναφερθέντα έγγραφα και επίσης παρέχει ένα εγχειρίδιο εκµάθησης (tutorial). Το tutorial καθοδηγεί τον χρήστη να βρει και να επιλέξει τις σχετικές πληροφορίες για τα διαφορετικά ζητήµατα που µπορεί να προκύψουν κατά την ανάπτυξη ενός σχεδίου διαχείρισης της ξηρασίας. Επίσης παρέχει παραδείγµατα εφαρµογής των προτεινόµενων µεθόδων και µοντέλων. Ένα CD του δικτυακού τόπου του MEDROPLAN µε όλες τις παραπάνω πληροφορίες περιλαµβάνεται σε µια θήκη στις Οδηγίες ιαχείρισης της Ξηρασίας. Τα σχέδια διαχείρισης της ξηρασίας πρέπει να κάνουν τις πληροφορίες διαθέσιµες στο ευρύτερο δυνατόν κοινό εποµένως ο σκοπός των Οδηγιών του MEDROPLAN είναι να καταλήξουν σε όλο το εύρος των άµεσα ενδιαφερόµενων σε θέµατα ξηρασίας στη Μεσόγειο, και ιδιαίτερα σε αυτούς που προσανατολίζονται στη χάραξη πολιτικής. Για το λόγο αυτό, οι Οδηγίες έχουν γραφεί λαµβάνοντας υπόψη τον χρήστη και προσπαθούν να αποφύγουν τη χρήση πολύ ειδικής επιστηµονικής ή τεχνικής γλώσσας, που µπορεί να είναι δύσκολο να γίνει κατανοητή από κάποιο µη ειδικό. Πώς πρέπει να χρησιµοποιηθούν οι Οδηγίες; Οι Οδηγίες παρέχουν ένα πλήρες πλαίσιο για την αντιµετώπιση της ξηρασίας µέσω σχεδιασµού και εφαρµογής προληπτικών µέτρων διαχείρισης της ξηρασίας. Εν τούτοις, κάθε χώρα και κάθε λεκάνη έχει τα δικά της χαρακτηριστικά και τα σχέδια ξηρασίας θα πρέπει να προσαρµοστούν σ αυτές. Εποµένως, οι Οδηγίες δεν είναι καθοριστικές και θα πρέπει να λαµβάνονται ως σηµείο αναφοράς, και 12

13 Σύνοψη και χρήση των Οδηγιών τα εργαλεία που προτείνονται πρέπει να επιλέγονται και να προσαρµόζονται στην προγραµµατιστική πραγµατικότητα. Οι Οδηγίες σχεδιάστηκαν έτσι, ώστε να απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό. Κάθε µέρος των Οδηγιών περιλαµβάνει πληροφορίες που µπορούν να γίνουν κατανοητές από µη εξειδικευµένους χρήστες. Τα Τεχνικά Παραρτήµατα συµπληρώνουν τις Οδηγίες και περιλαµβάνουν πιο εµπεριστατωµένες επιστηµονικές πληροφορίες και εξελίξεις στη διαχείριση της ξηρασίας. Απευθύνονται σε ένα πιο εξειδικευµένο κοινό (επιστήµονες, υπεύθυνους διαχείρισης υδάτων, ειδήµονες, κ.λπ.), οι οποίοι µπορεί να ενδιαφέρονται να εµβαθύνουν σε κάποια ή σε όλα τα σηµεία των µερών των Οδηγιών. Ο δικτυακός τόπος και το εγχειρίδιο εκµάθησης περιέχουν όλα τα προηγούµενα έγγραφα και προορίζονται για τη διεύρυνση του κοινού των οδηγιών και την υποστήριξη των αναγνωστών. Οι Οδηγίες είναι τελικό προϊόν; Οι Οδηγίες αντικατοπτρίζουν την τρέχουσα κατάσταση των εµπλεκόµενων στο πρόγραµµα Μεσογειακών χωρών αναφορικά µε την τρωτότητα της ξηρασίας, τη νοµοθεσία για τους υδατικούς πόρους, την υδατική διαχείριση και τις διαθέσιµες τεχνολογίες. Εν τούτοις, ο σχεδιασµός των Οδηγιών έχει σκοπό να είναι αρκετά ευρύς, ώστε να ενσωµατώσει νέα κριτήρια για καθορισµό προτεραιοτήτων, ενόσω οι κοινωνίες µεταβάλλονται ή οι επιστηµονικές και τεχνολογικές πλευρές διαχείρισης της ξηρασίας βελτιώνονται. Οι Οδηγίες µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε διαφορετικές καταστάσεις από τις συγκεκριµένες µελέτες; Οι εµπειρίες στην ανάπτυξη και την υλοποίηση των σχεδίων διαχείρισης της ξηρασίας επισηµαίνουν την επιτυχία και τις προκλήσεις της αντιµετώπισης της ξηρασίας σε κοινωνίες µε διαφορετικές τρωτότητες. Επίσης δίνουν έµφαση στη διαχείριση της ξηρασίας µε βάση την επικινδυνότητα ως κριτική προσέγγιση για τον περιορισµό της ξηρασίας που σχετίζεται µε λειψυδρία που προκαλείται από ξηρασία. Βασιζόµενοι στις εµπειρίες αυτές και τις τρέχουσες µεθόδους αποτίµησης της επικινδυνότητας, οι Οδηγίες συνθέτουν επιχειρησιακές δράσεις διαχείρισης της ξηρασίας που µπορούν να εφαρµοστούν σε άλλες περιοχές. Οι Οδηγίες απαντούν στην αυξανόµενη ανάγκη για σχεδιασµό ετοιµότητας για καταστάσεις ξηρασίας, παρακολούθηση και περιορισµό της ξηρασίας, που έχουν παγκόσµια εφαρµογή. Οι µεθοδολογίες και η εµπειρία που αποκτήθηκε επικεντρώνονται σε µια συγκεκριµένη περιοχή, που έχει τάση εµφάνισης ξηρασίας, έτσι, ώστε οι εφαρµογές να έχουν περισσότερη σηµασία. Η Μεσογειακή περιοχή παραδειγµατίζει πολλές άλλες περιοχές µε τάση για ξηρασία και γρήγορα αυξανόµενους πληθυσµούς που ασκούν αυξηµένη πίεση στα ήδη περιορισµένα υδατικά αποθέµατα Μέρη των Οδηγιών Το αντικείµενο των Οδηγιών είναι να παρέχουν ένα µεθοδολογικό πλαίσιο µε παραδείγµατα, που µπορούν να ακολουθηθούν για την ανάπτυξη σχεδίων διαχείρισης της ξηρασίας σε πολλές περιπτώσεις. Οι Οδηγίες περιλαµβάνουν τα ακόλουθα µέρη (Σχήµα 1): 13

14 Οδηγίες για τη διαχείριση της ξηρασίας Οργανωτικό Μέρος Μεθοδολογικό Μέρος Πλαίσιο προγραμματισμού Επιχειρησιακό Μέρος Ανοικτή Αξιολόγηση ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ εφαρμογής Σχήµα 1. Τα µέρη των Οδηγιών Το πλαίσιο προγραµµατισµού Το οργανωτικό µέρος Το µεθοδολογικό µέρος Το επιχειρησιακό µέρος Το µέρος της ανοικτής αξιολόγησης Εξάλλου, οι Οδηγίες περιλαµβάνουν παραδείγµατα εφαρµογής του πλαισίου διαχείρισης της ξηρασίας για συγκεκριµένες καταστάσεις, ώστε να αναδείξουν πως τα διάφορα µέρη και µεθοδολογίες µπορούν να εφαρµοστούν στα σχέδια ανάπτυξης της ξηρασίας. Το πλαίσιο προγραµµατισµού προσδιορίζει τον τοπικό, περιφερειακό και εθνικό σκοπό για την ανάπτυξη σχεδίων διαχείρισης της ξηρασίας. Το πλαίσιο προγραµµατισµού οδηγεί τον χρήστη των Οδηγιών στον ορισµό του σκοπού και της διαδικασίας προγραµµατισµού, στην αναγνώριση µιας κοινής γλώσσας ανάµεσα στους άµεσα ενδιαφερόµενους και επισηµαίνει τη σηµασία χρήσης µιας κοινής ορολογίας και εννοιών για την ανάπτυξη ενός σχεδίου διαχείρισης της ξηρασίας, το οποίο θα µπορεί να συζητείται µεταξύ όλων των άµεσα ενδιαφερόµενων. Το οργανωτικό µέρος βοηθά τον χρήστη των οδηγιών να καταλάβει το θεσµικό και νοµικό πλαίσιο κατά το οποίο θα σχεδιαστούν και θα υλοποιηθούν τα σχέδια αντιµετώπισης της ξηρασίας, όπως επίσης και να ορίσει µια αποτελεσµατική οργανωτική δοµή για την αποτελεσµατική υλοποίηση των 14

15 Σύνοψη και χρήση των Οδηγιών σχεδίων. Επίσης δίνει έµφαση στη γεωγραφική µονάδα σχεδιασµού σε σχέση µε το ποια εργαλεία σχεδιασµού θα πρέπει να επιλεχθούν, ώστε να προληφθεί και να περιοριστεί η λειψυδρία λόγω ξηρασίας. Το οργανωτικό µέρος βοηθά τον χρήστη των οδηγιών στη συλλογή και την παροχή των πιο κατανοητών πληροφοριών για το πώς ανταποκρίνεται η κοινωνία σε καταστάσεις ξηρασίας, πώς συντονίζει τους διάφορους φορείς, πώς παρέχει πληροφορίες δηµοσίως και πώς ορίζει τους υπεύθυνους για την ανακοίνωση της ξηρασίας. Το µεθοδολογικό µέρος παρουσιάζει µια επιστηµονική προσέγγιση στην αποτίµηση της επικινδυνότητας µέσω των ακόλουθων βηµάτων: Συλλογή και παροχή των πιο κατανοητών τεχνικών και επιστηµονικών προσεγγίσεων για τον χαρακτηρισµό της κατάστασης ξηρασίας και ανάπτυξη των δεικτών επικινδυνότητας για τους υδατικούς πόρους και τα αγροτικά συστήµατα. Προσδιορισµός των µεθόδων που χρησιµοποιούνται για τη διαχείριση της επικινδυνότητας στη Μεσογειακή περιοχή. Προσδιορισµός των ακαδηµαϊκών µεθόδων αποτίµησης της κοινωνικής τρωτότητας. Οι µέθοδοι αυτές βασίζονται σε δείκτες που συνδέονται µε την ικανότητα πρόβλεψης, αντιµετώπισης και απόκρισης της κατάστασης ξηρασίας. Προώθηση τεχνικών µελετών για την ενίσχυση της χρήσης των δεικτών για την ανακοίνωση της ξηρασίας. Το επιχειρησιακό µέρος προσδιορίζει τόσο τις µακροπρόθεσµες όσο και τις βραχυπρόθεσµες δράσεις που µπορούν να υλοποιηθούν, ώστε να προληφθούν και να περιοριστούν οι επιπτώσεις της ξηρασίας. Οι δραστηριότητες και οι δράσεις είναι απαραίτητες για τη δηµιουργία συγκεκριµένου σχεδιασµού διαχείρισης της ξηρασίας και για τις προσπάθειες απόκρισης. Το επιχειρησιακό µέρος περιλαµβάνει πέντε διαστάσεις: Ετοιµότητα και έγκαιρη προειδοποίηση (µόνιµα µέτρα). Εδραίωση προτεραιοτήτων που πρέπει να ληφθούν κατά τη διάρκεια λειψυδρίας οφειλόµενης στην ξηρασία. Όρια που προσδιορίζονται από τους (κοινωνικούς και φυσικούς) δείκτες ξηρασίας. Προσδιορισµός των δράσεων. Αποτίµηση της διαδικασίας υλοποίησης των δράσεων. Το µέρος της ανοιχτής αξιολόγησης παρουσιάζει µια µεθοδολογία για την ανασκόπηση των προηγούµενων µερών κατά την ανάπτυξη ενός σχεδίου διαχείρισης της ξηρασίας. Η προσέγγισή µας προτείνει ένα δηµόσιο διάλογο µε πολλαπλούς άµεσα ενδιαφερόµενους και περιλαµβάνει ένα πρωτόκολλο ανάπτυξης συναντήσεων διαλόγου, καθοδηγηµένων συνεντεύξεων και ερωτηµατολογίων για τη συλλογή αντιδράσεων. Η διάδοση των πληροφοριών είναι επίσης απαραίτητη σε αυτό το µέρος. Εκτός από την αρχική ανοικτή αξιολόγηση, είναι σηµαντικό να γίνονται περιοδικές αναθεωρήσεις του σχεδίου διαχείρισης της ξηρασίας, ιδίως µετά από επεισόδια ξηρασίας, µε σκοπό να γίνονται οι απαραίτητες τροποποιήσεις στο φως των αποτελεσµάτων της εφαρµογής του σχεδίου και των αλλαγών στην κοινωνία, την τεχνολογία και το περιβάλλον. 15

16 Οδηγίες για τη διαχείριση της ξηρασίας Γιατί παραδείγµατα εφαρµογής στις Οδηγίες; Τα παραδείγµατα εφαρµογής βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση του πλαισίου διαχείρισης της ξηρασίας των Οδηγιών. Είναι επεξηγηµατικά του τρόπου µε τον οποίο µπορούν να εφαρµοστούν οι Οδηγίες σε διαφορετικές περιβαλλοντικές και κοινωνικό-οικονοµικές πραγµατικότητες, λαµβάνοντας υπόψη ότι: Κάθε ξηρασία έχει ιδιαίτερα προβλήµατα και συνέπειες, εποµένως είναι δύσκολο να παρουσιαστεί ένα σχέδιο που θα περιγράφει και θα απευθύνεται σε όλα αυτά. Η κοινωνική και οικονοµική δοµή κάθε λεκάνης ή υδατικής µονάδας είναι διαφορετική και τα παραδείγµατα χρησιµοποιούνται, ώστε να αναδειχθεί το εύρος των πιθανών εφαρµογών των Οδηγιών. Υπάρχει ήδη πολύτιµη πληροφορία και γνώση για τη διαχείριση της ξηρασίας σε αγροτικά συστήµατα και συστήµατα υδροδότησης και τα παραδείγµατα εµπλουτίζουν την ανταλλαγή εµπειριών. Οι Οδηγίες δεν είναι καθοριστικές. Αντιθέτως, παρέχεται ένα εύρος επιλογών που βασίζεται σε πραγµατικές περιπτώσεις. Ποιό είναι το περιεχόµενο των παραδειγµάτων εφαρµογής; Τα παραδείγµατα εφαρµογής που αναπτύχθηκαν στις χώρες-εταίρους του προγράµµατος (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Κύπρο, Μαρόκο και Τυνησία) περιλαµβάνουν την περιγραφή αποτελεσµατικών µέτρων που έχουν ληφθεί στο παρελθόν και προτάσεις για το µέλλον. Τα παραδείγµατα αυτά παρέχουν το πλαίσιο ανάπτυξης οδηγιών προσανατολισµένων στη ζήτηση, που µπορούν να εφαρµοστούν και σε άλλες περιοχές. Το σχήµα 2 δείχνει τις χώρες εταίρους του MEDROPLAN. Σχήµα 2. Οι έξι Μεσογειακές χώρες που περιλαµβάνονται στο πρόγραµµα MEDROPLAN, όπου παρέχονται παραδείγµατα σχεδιασµού διαχείρισης της ξηρασίας. 16

17 Το πλαίσιο προγραµµατισµού 2. Το πλαίσιο προγραµµατισµού Η ενότητα αυτή αναπτύσσεται πλήρως στα Τεχνικά Παραρτήµατα των Οδηγιών ιαχείρισης της Ξηρασίας του Medroplan: Chapter 2: Defining the planning purpose, framework, and concepts Chapter 3: Diagnostic of the situation 2.1. Προσδιορισµός του σκοπού και της διαδικασίας σχεδιασµού Γιατί πρέπει να προσδιοριστεί ένας σκοπός; Η ξηρασία επιδρά σε ένα ευρύ πεδίο διαφορετικών τοµέων, κοινωνικών οµάδων ή στο περιβάλλον. Είναι απαραίτητο να υπάρχει ένας τελικός σκοπός από την αρχή, είτε το σχέδιο αντιµετώπισης της ξηρασίας αφορά σε όλο το φάσµα των πιθανών κινδύνων, είτε εστιάζει σε λίγους. Ο σκοπός αυτός προσδιορίζει την επιλογή µεθοδολογιών για το υπό ανάπτυξη σχέδιο. Τα σχέδια διαχείρισης της ξηρασίας είναι στατικά προϊόντα; Τα σχέδια διαχείρισης της ξηρασίας είναι πάντα σε εξέλιξη. Καθώς αναπτύσσονται οι τεχνολογίες, δηµιουργούνται νέα προγράµµατα, και οι θεσµικές ευθύνες αλλάζουν, τα σχέδια αυτά πρέπει να αναθεωρηθούν και να εκσυγχρονιστούν και εποµένως όλα τα µέρη πρέπει να θεωρούνται δυναµικά (Σχήµα 3). Δημιουργία μιας ομάδας διαφορετικών επιστημονικών κλάδων για τον προσδιορισμότου σκοπού και της διαδικασίας (Πλαίσιο προγραμματισμού) Ανοικτή αξιολόγηση, Αναθεώρηση και διάδοση του σχεδίου διαχείρισης της ξηρασίας (Μέρος ανοικτής αξιολόγησης) Αποτίμηση του νομικού, κοινωνικού και πολιτικού πλαισίου (Οργανωτικό Μέρος) Σχήµα 3 Ανάπτυξη και ανασκόπηση του σχεδίου διαχείρισης της ξηρασίας, µε βάση τις οδηγίες του MEDROPLAN Προσδιορισμός της επικινδυνότητας και των ενδεχόμενων τρωτοτήτων (Μεθοδολογικό Μέρος) Προσδιορισμός και επιλογή προτεραιότητας δράσεων, με βάση τα συμφωνηθέντα κριτήρια (Επιχειρησιακό Μέρος) 17

18 Οδηγίες για τη διαχείριση της ξηρασίας Οι προτεινόµενες οδηγίες για το σχεδιασµό διαχείρισης της ξηρασίας είναι το αποτέλεσµα έρευνας που διήρκεσε περισσότερο από τρία χρόνια και πρέπει να θεωρούνται ένα ολοκληρωµένο πλαίσιο, το οποίο λαµβάνει υπόψη του περίπου κάθε διάσταση περιορισµού της ξηρασίας επί του παρόντος. Είναι αλήθεια, όµως, ότι θα πρέπει να αξιολογείται σε τακτά χρονικά διαστήµατα και πιθανώς να γίνονται διορθώσεις και να εκσυγχρονίζεται Προσδιορισµός µιας κοινής γλώσσας ανάµεσα στους άµεσα ενδιαφεροµένους Γιατί χρειάζεται ένας διάλογος µε πολλούς άµεσα ενδιαφεροµένους από την αρχή; Για την βελτίωση της ποιότητας και την αύξηση της αποδοχής των σχεδίων διαχείρισης της ξηρασίας Για την αύξηση της αποδοχής ή της εµπιστοσύνης στην επιστήµη που είναι η βάση του προγραµµατισµού Για την παροχή απαραίτητων πληροφοριών και γνώσεων για την ετοιµότητα σε κατάσταση ξηρασίας, καθώς οι σχετικές γνώσεις δεν περιορίζονται σε ειδικούς επιστήµονες και σε κρατικούς φορείς. Ποιές είναι οι προκλήσεις για την εµπλοκή άµεσα ενδιαφεροµένων; Η αναγνώριση κινήτρων και τρόπων εµπλοκής των άµεσα ενδιαφεροµένων Η παρουσίαση των αποφάσεων των άµεσα ενδιαφεροµένων µε ρεαλιστικούς όρους Η εξασφάλιση ότι τα πολύπλοκα µοντέλα είναι ξεκάθαρα και παρέχουν γνώσεις στους ανεξάρτητους χρήστες. Γιατί είναι απαραίτητο να ξεκινήσουµε µε έννοιες; Η ξηρασία, η ξηρότητα, η λειψυδρία και η ερηµοποίηση είναι κοινές και επικαλυπτόµενες διεργασίες στις Μεσογειακές χώρες (Σχήµα 4) και συχνά παρερµηνεύονται, όταν χρησιµοποιούνται. Ξεκινώντας µε ξεκάθαρους και συµφωνηµένους ορισµούς συνεισφέρουµε στην ανάπτυξη µεθόδων µε σαφήνεια και στη σωστή ερµηνεία των αποτελεσµάτων για την ανάπτυξη σχεδίων διαχείρισης της ξηρασίας. Κάποιες από τις πιο σηµαντικές έννοιες και ορισµούς περιλαµβάνονται στο Παράρτηµα Ι του εγγράφου αυτού. Ξηρασία: Φυσική περιστασιακή (τυχαία) προσωρινή κατάσταση συνεχούς µείωσης στη βροχόπτωση και στη διαθεσιµότητα ύδατος αναφορικά µε τις κανονικές τιµές, που εκτείνεται σε µια σηµαντική χρονική περίοδο και καλύπτει µια ευρεία περιοχή. Ξηρότητα: Φυσική µόνιµη κλιµατική κατάσταση µε πολύ χαµηλές ετήσιες ή εποχιακές βροχοπτώσεις. Έλλειµµα νερού: Ανθρωπογενής προσωρινή ανισορροπία στη διαθεσιµότητα του ύδατος. Το έλλειµµα νερού σε ένα σύστηµα υδροδότησης αντιπροσωπεύει ένα έλλειµµα νερού σε σχέση µε τη ζήτηση, το οποίο µπορεί να προκύψει λόγω ξηρασίας ή άλλων ανθρωπογενών αιτιών (π.χ. χαµηλή ποιότητα νερού, κακές υπηρεσίες) Η λειψυδρία δηλώνει µια µόνιµη κατάσταση ανισορροπίας µεταξύ των υδατικών πόρων σε µια περιοχή (ή σε ένα σύστηµα υδροδότησης), η οποία χαρακτηρίζεται από ένα ξηρό κλήµα ή/και γρήγορη αύξηση της υδατικής ζήτησης, που σχετίζεται µε πληθυσµιακή ανάπτυξη, επέκταση των ξηρικών καλλιεργειών, κ.λπ. 18

19 Το πλαίσιο προγραµµατισµού Ερηµοποίηση: η υποβάθµιση του εδάφους σε ξηρές, ηµίξηρες και άλλες περιοχές σε µια ξηρή περίοδο. Η ερηµοποίηση προκαλείται αρχικά από υπέρ-εκµετάλλευση και ακατάλληλη εδαφική χρήση σε συνδυασµό µε την κλιµατική διακύµανση. Προσωρινή κατάσταση Μόνιμη κατάσταση Φυσικά αίτια Ξηρασία Ξηρότητα Ανθρωπογενή αίτια Έλλειμμα νερού Λειψυδρία Ερημοποίηση Σχήµα 4. Βασικές έννοιες που σχετίζονται µε τη διαθεσιµότητα ύδατος Πλαίσιο 1 Τύποι ξηρασίας Σύµφωνα µε τις διαφορετικές συνιστώσες του φυσικού υδρολογικού κύκλου που επηρεάζεται από ένα γεγονός ξηρασίας, είναι δυνατό να διακρίνουµε τη µετεωρολογική, γεωργική ή υδρολογική ξηρασία (βλ. Σχήµα 5). Συγκεκριµένα, η µετεωρολογική ξηρασία δείχνει µια κατάσταση µείωσης των βροχοπτώσεων σε σχέση µε τις κανονικές τιµές, που προέρχεται από τη διακύµανση των βροχοπτώσεων που συνήθως δηµιουργείται λόγω φυσικών διεργασιών (γεωφυσικές ή ωκεανογραφικές αλληλεπιδράσεις), αλληλεπιδράσεων µε τη βιόσφαιρα και πιθανόν διακυµάνσεων της ηλιακής ενέργειας. Ως άµεση συνέπεια της µετεωρολογικής ξηρασίας, εµφανίζεται έλλειψη εδαφικής υγρασίας (γεωργική ξηρασία), η οποία εξαρτάται από την ποσότητα των υδατικών αποθεµάτων. Συγκεκριµένα, η ύπαρξη υδατικών αποθεµάτων προκαλεί καθυστέρηση στην εµφάνιση ελλείµµατος και τροποποιεί την ποσότητα σε σχέση µε την αρχική κατάσταση και τη διεργασία της εξατµισοδιαπνοής. Η γεωργική ξηρασία προσβάλλει ιδιαίτερα τη γεωργία και την κτηνοτροφία σε ξηρικές περιπτώσεις. Στη συνέχεια, όταν ένα προγενέστερο έλλειµµα επηρεάζει τα επιφανειακά σώµατα νερού (ποτάµια) και τα υπόγεια σώµατα (υδροφορείς), λαµβάνει χώρα η υδρολογική ξηρασία, ως µείωση της επιφανειακής ή/και της υπόγειας ροής σε σχέση µε τις κανονικές τιµές. Τέλος, οι ξηρασίες µπορεί να έχουν επιπτώσεις στα συστήµατα υδροδότησης οδηγώντας σε έλλειµµα νερού. Το τελευταίο κάποιες φορές ορίζεται ως επιχειρησιακή ξηρασία, και σε σχέση µε τα χαρακτηριστικά του περιβαλλοντικού, οικονοµικού και κοινωνικού συστήµατος µπορεί να έχει οικονοµικές και απροσδιόριστες συνέπειες. Τόσο η µείωση της διαθεσιµότητας ύδατος όσο και οι επιπτώσεις αυτής εξαρτώνται, εκτός από τη σηµασία του γεγονότος ξηρασίας και από την αποτελεσµατικότητα των µέτρων περιορισµού που έχουν προσαρµοστεί στα συστήµατα υδροδότησης και στα κοινωνικό-οικονοµικά συστήµατα. Κάποιες φορές, χρησιµοποιείται επίσης ο ορισµός της κοινωνικό-οικονοµικής ξηρασίας, ώστε να αναδείξει τις επιπτώσεις της έλλειψης νερού στον πληθυσµό και την οικονοµία. Από εδώ και στο έξής αυτή η τελευταία µορφή θα εξεταστεί υπό το πρίσµα των οικονοµικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών επιπτώσεων που προκαλούνται από µια ξηρασία. 19

20 Οδηγίες για τη διαχείριση της ξηρασίας Μετεωρολογική ξηρασία Έλλειμμα βροχοπτώσεων Γεωργική ξηρασία Υδρολογική ξηρασία Ξηρασία υδατικών πόρων (επιχειρησιακή) Αποθέματα επιφανειακών υδάτων Έλλειμμα επιφανειακής ροής Ακόρεστα εδαφικά αποθέματα Έλλειμμα εδαφικής υγρασίας Συστήματα παροχής ύδατος Αποθέματα υπογείων υδάτων Έλλειμμα παροχής νερού Έλλειμμα υπόγειας ροής Δράσεις για να αυξηθεί η διαθεσιμότητα νερού Δράσεις για να μειωθεί η ζήτηση νερού Κοινωνικό-οικονομικά συστήματα Δράσεις για να μετριαστούν οι επιπτώσεις της ξηρασίας Κοινωνικές, οικονομικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις Σχήµα 5. Το φαινόµενο της ξηρασίας και ο ρόλος των µέτρων περιορισµού της 2.3. Προσδιορισµός των προσεγγίσεων διαχείρισης της ξηρασίας ιαχείριση πριν ή κατά τη διάρκεια µιας περιόδου ξηρασίας; Μια διορθωτική προσέγγιση βασίζεται στην εφαρµογή µέτρων και δράσεων µετά την εκκίνηση και την αντίληψη του φαινοµένου ξηρασίας. Η προσέγγιση αυτή λαµβάνεται σε καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης. Συχνά έχει ως αποτέλεσµα αναποτελεσµατικές τεχνικές και οικονοµικές λύσεις, καθώς οι δράσεις λαµβάνονται µέσα σε λίγο χρόνο για την εκτίµηση των βέλτιστων δράσεων και η συµµετοχή των άµεσα ενδιαφερόµενων είναι πολύ περιορισµένη. Μια προληπτική προσέγγιση περιλαµβάνει τον έγκαιρο σχεδιασµό των µέτρων, µε τα κατάλληλα εργαλεία σχεδιασµού και τη συµµετοχή των άµεσα ενδιαφεροµένων. Η προληπτική προσέγγιση βασίζεται τόσο στα βραχυπρόθεσµα όσο και στα µακροπρόθεσµα µέτρα και περιλαµβάνει τη συνεχή παρακολούθηση και καταγραφή των συστηµάτων για µια έγκαιρη προειδοποίηση των συνθηκών ξηρασίας. Μπορεί να θεωρηθεί ως µια προσέγγιση για «τη διαχείριση της επικινδυνότητας». Μια 20