Προσχέδιο Σχέδιου Δράσης για την εφαρμογή της Ολοκληρωμένης Πολιτικής Προϊόντων στην Ελλάδα

Transcript

1 Προσχέδιο Σχέδιου Δράσης για την εφαρμογή της Ολοκληρωμένης Πολιτικής Προϊόντων στην Ελλάδα Δεκέμβριος 2007

2 Πρόλογος Το προσχέδιο του σχεδίου δράσης για την εφαρμογή της ολοκληρωμένης πολιτικής προϊόντων στην Ελλάδα αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του Έργου Life Περιβάλλον () με τίτλο «Ας ξεκινήσουμε την Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντων στις Μεσογειακές Χώρες». Το έργο είχε διάρκεια 3 έτη και ξεκίνησε τον Οκτώβριο του Είναι επικεντρωμένο στην Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντος (ΟΠΠ) και την εφαρμογή της στις Μεσογειακές Χώρες, που διαθέτουν λίγη ή καθόλου σχετική εμπειρία. Βασικό στόχο του προγράμματος αποτέλεσε η έναρξη εφαρμογής της ΟΠΠ στην Ελλάδα και την Πορτογαλία μέσω της συστηματικής και ολοκληρωμένης περιβαλλοντικής προσέγγισης για όλο τον κύκλο ζωής των προϊόντων.

3 1. Εισαγωγή Στόχοι του Σχεδίου Δράσης Θεσμικό πλαίσιο Ελληνική Νομοθεσία και Στρατηγικές για την Ο.Π.Π Εθνική Στρατηγική για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (Ε.Σ.Β.Α.) Εθνικό Σχέδιο Κατανομής των εκπομπών Εθνική Στρατηγική για την Εναλλακτική Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων Άλλη σχετική νομοθεσία Ευρωπαϊκό επίπεδο Εργαλεία ΟΠΠ Εργαλεία και η εφαρμογή τους στην Ελλάδα Οικολογικός Σχεδιασμός «Καθαρή» Παραγωγή Περιβαλλοντικός ισχυρισμός/έκθεση Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Περιβαλλοντική Δήλωση Προϊόντος (ΠΔΠ) Πράσινες Προμήθειες Έκθεση Βιωσιμότητας Ανάλυση Κύκλου Ζωής Σημαντικότερα εργαλεία στην Ελλάδα... Errr! Bkmark nt defined. 4.3 Σημαντικότεροι κλάδοι στην Ελλάδα Κλάδος Ελαιολάδου Κλάδος Στρωμάτων Κλάδος Λιπαντικών Ελαίων Τουρισμός Δέκα βήματα προς την ΟΠΠ για την Ελλάδα...16

4 1. Εισαγωγή Όλα τα προϊόντα και οι υπηρεσίες έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον κατά την παραγωγή, τη χρήση και την τελική τους διάθεση. Η οικονομική ανάπτυξη και η ευημερία επηρεάζεται από την παραγωγή και τη χρήση προϊόντων και υπηρεσιών, καθώς και από τα περιβαλλοντικά τους χαρακτηριστικά στη διάρκεια ολόκληρου του κύκλου ζωής τους. Στόχος είναι η βελτίωση της περιβαλλοντικής απόδοσης και η προώθηση καινοτομιών σε προϊόντα και υπηρεσίες. Η Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντων (ΟΠΠ) βασίζεται στον κύκλο ζωής. Λαμβάνει υπόψη όλα τα στάδια του κύκλου ζωής των προϊόντων, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι τα μέτρα μείωσης της ρύπανσης δεν «μεταφέρουν» περιβαλλοντικές επιπτώσεις από ένα στάδιο του κύκλου ζωής σε ένα άλλο, αλλά αντίθετα μειώνουν τις συνολικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η πρόκληση σήμερα είναι να επιτευχθούν περιβαλλοντικές βελτιώσεις και καλύτερη απόδοση των προϊόντων και υπηρεσιών, έτσι ώστε να διασφαλισθεί η βιομηχανική ανταγωνιστικότητα και η αναβάθμιση της ποιότητας ζωής. Η ΟΠΠ προωθεί τη βιώσιμη παραγωγή και κατανάλωση. Για να λειτουργήσει με επιτυχία η ΟΠΠ, θα πρέπει να γίνονται επιλογές με στόχο τη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Η ΟΠΠ «υιοθετεί» τους όρους της αγοράς δημιουργώντας κίνητρα που προωθούν την αύξηση της ζήτησης, επομένως και της παραγωγής, πράσινων προϊόντων. Όλα τα προϊόντα προκαλούν κάποια υποβάθμιση του περιβάλλοντος κατά την παραγωγή, τη χρήση ή/ και την τελική διάθεση τους. Στόχος της ΟΠΠ είναι να ελαχιστοποιήσει τις επιπτώσεις τους σε όλες τις φάσεις του κύκλου ζωής τους παρεμβαίνοντας στα πιο καίρια σημεία. Ο κύκλος ζωής των προϊόντων είναι μεγάλος και πολύπλοκος, περιλαμβάνει όλα τα στάδια παραγωγής τους από την εξόρυξη των φυσικών πόρων, το σχεδιασμό, την κατασκευή, τη συναρμολόγηση, την προώθηση, την διανομή, την πώληση, τη χρήση και την τελική διάθεση ως απόβλητα. Συνεπώς, εμπλέκει πολλούς φορείς: τους σχεδιαστές, τη βιομηχανία, τους διανομείς, τους εμπόρους, τους καταναλωτές, τους διαχειριστές των αποβλήτων. Η ΟΠΠ προσπαθεί να βελτιώσει κάθε φάση του κύκλου ζωής των προϊόντων έτσι ώστε να βελτιωθεί γενικότερα η περιβαλλοντική τους απόδοση.

5 2. Στόχοι του Σχεδίου Δράσης Η παροχή πληροφόρησης για την Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντων (ΟΠΠ) και την προώθηση των εργαλείων της στους δημόσιους φορείς της χώρας (υπουργεία, ΟΤΑ και ευρύτερο δημόσιο) Κατάστρωση στρατηγικής στις επιχειρήσεις σχετικά με την ΟΠΠ σε επίπεδο ενημέρωσης και εκπαίδευσης των αρμόδιων υπαλλήλων των ενδιαφερόμενων φορέων. Αναγνώριση των σημαντικότερων εργαλείων της ΟΠΠ για την αγορά της Ελλάδας και τρόποι εφαρμογής στις Ελληνικές επιχειρήσεις. Η ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των προϊόντων και των υπηρεσιών από την αρχή έως το τέλος του κύκλου ζωής τους λαμβάνοντας υπόψη ολόκληρο τον κύκλο ζωής τους και στοχεύοντας στα σημεία εκείνα που συμβάλλουν περισσότερο στο περιβάλλον. Η ενσωμάτωση των περιβαλλοντικών πολιτικών για να διασφαλιστεί ότι τα οφέλη της επίτευξης κάποιου περιβαλλοντικού στόχου βρίσκονται σε ισορροπία με πιθανά περιβαλλοντικά κόστη που προκύπτουν σε άλλο σημείο του κύκλου ζωής. H στενή συνεργασία με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς μέσα και γύρω από την αλυσίδα της «αγοράς», από τους σχεδιαστές και τους κατασκευαστές προϊόντων μέχρι τους λιανοπωλητές και τους καταναλωτές, για να μεγιστοποιηθεί η αποτελεσματικότητα της μείωσης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. 3. Θεσμικό πλαίσιο 3.1 Ελληνική Νομοθεσία και Στρατηγικές για την Ο.Π.Π. Μια σειρά κειμένων στρατηγικής αναπτύχθηκαν από την Ελληνική Κυβέρνηση που αφορούν στον τομέα της βιομηχανίας και/ή των υπηρεσιών και σχετίζονται με την περιβαλλοντική τους επίδοση. Κατά συνέπεια, αφορούν και την Ολοκληρωμένη Πολιτική Προϊόντος. Παρακάτω εξετάζονται τρία κείμενα στρατηγικής ή κατηγορίες κειμένων. Η Εθνική Στρατηγική για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, το Εθνικό Σχέδιο Κατανομής των εκπομπών και η Εθνική Στρατηγική της Εναλλακτικής Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων.

6 3.1.1 Εθνική Στρατηγική για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη (Ε.Σ.Β.Α.) Αυτό το κείμενο εκδόθηκε το 2002 από το Ελληνικό Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Όσον αφορά την ΟΠΠ, προωθεί πρωτοβουλίες σχετικά με το σχεδιασμό, την κατασκευή, τη χρήση και την απόρριψη, αλλά δεν περιλαμβάνει τη διανομή και τη συντήρηση. Επιπλέον, σε αυτό αναφέρονται οι μέθοδοι που θα χρησιμοποιηθούν. Οι κύριες προτεραιότητες δράσης της Ε.Σ.Β.Α., που στόχο έχουν την ενίσχυση των μέτρων πρόληψης, περιλαμβάνουν: οργανωτικές και λειτουργικές δράσεις που αποσκοπούν στη βελτίωση των μοντέλων παραγωγής και της προμήθειας των προϊόντων, δράσεις για εξοικονόμηση ενέργειας και αύξηση της ενεργειακής αποδοτικότητας στο βιομηχανικό τομέα (π.χ. προώθηση της συμπαραγωγής και της αεροδυναμικής σχεδίασης των βιομηχανικών τεχνολογιών), διαφοροποίηση των καυσίμων προς μια πιο εκτεταμένη χρήση των ΑΠΕ, διαφοροποίηση των προϊόντων και του ενεργειακού ισοζυγίου, προώθηση της ολοκληρωμένης πολιτικής προϊόντος με καινοτόμες αλλαγές στη σχεδίαση, την παραγωγή, την ανακύκλωση και τη χρήση των προϊόντων. Επιπλέον, το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα» του Ελληνικού Υπουργείου Ανάπτυξης, που ενσωματώθηκε στο 3 ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης, προβλέπει: τη δημιουργία νέων και επέκταση των ήδη υφιστάμενων μονάδων ανακύκλωσης, επαναχρησιμοποίησης διαλογής στερεών υλικών και αποβλήτων, την προώθηση των συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης (π.χ. EMAS), την προώθηση πιλοτικών προγραμμάτων σε σημαντικούς τομείς για τον προσδιορισμό του περιβαλλοντικού κόστους και την ενσωμάτωσή του στις τιμές αγοράς των προϊόντων, τον τακτικό έλεγχο και την αξιολόγηση των περιβαλλοντικών επιδόσεων των επιχειρήσεων λαμβάνοντας υπόψη την ανταγωνιστικότητά τους και το δυναμικό απασχόλησης και, τέλος, την πιλοτική εισαγωγή νέων οικονομικών εργαλείων (π.χ. πράσινοι φόροι, εθελοντικές συμφωνίες, συστήματα για τον υπολογισμό του κόστους της ρύπανσης και εμπόριο ρίπων κλπ.). Αυτά τα μέτρα θα συμπληρωθούν με εκστρατείες ευαισθητοποίησης και προσαρμογής του βιομηχανικού τομέα στο νέο νομοθετικό και θεσμικό πλαίσιο. (Ελληνικό Υπουργείο Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων, 2002) Εθνικό Σχέδιο Κατανομής των εκπομπών Το Εθνικό Σχέδιο Κατανομής των εκπομπών είναι ένα Κείμενο που δημιουργήθηκε από την Ελληνική Κυβέρνηση το Δεκέμβριο του 2004, σχετικά με τις υποχρεώσεις της Ελλάδας σύμφωνα με το Πρωτόκολλο

7 του Κιότο. Πρόκειται για το σχέδιο δράσης της Ελλάδας και συνοδεύεται από τη σχετική νομοθεσία 1931/2004. Παρακάτω υπάρχει πίνακας από το Εθνικό Σχέδιο Κατανομής των εκπομπών, όπου φαίνονται οι στόχοι μείωσης ειδικών βιομηχανιών. Αν και δεν περιλαμβάνει όλους τους βιομηχανικούς τομείς, περιλαμβάνει τους σημαντικότερους παραγωγούς εκπομπών. Καταλήγει ότι η εφαρμογή συστήματος εμπορίου ρύπων δημιουργεί αξιόλογα κίνητρα για την εισαγωγή καθαρών τεχνολογιών σε αρκετούς βιομηχανικούς τομείς. Ως αποτέλεσμα, στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου Κατανομής, δεν θεωρήθηκε απαραίτητη η ειδική μεταχείριση των καθαρών τεχνολογιών προκειμένου να δοθούν επιπλέον κίνητρα (Ελληνική Δημοκρατία 2004, Εθνικό Σχέδιο Ανάθεσης για τη χρονική περίοδο ). Όμως, για τις βιομηχανίες που χρησιμοποιούν μονάδες συμπαραγωγής, παραχωρήθηκε ο παράγοντας 1, ο οποίος δίνει μια επιβράβευση για τη χρήση αυτής της τεχνολογίας. Πίνακας 1: Συγκριτική αξιολόγηση των εκπομπών CO 2 από μονάδες ETS Εθνική Στρατηγική για την Εναλλακτική Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων Η Εθνική Στρατηγική για την Εναλλακτική Διαχείριση Στερεών Αποβλήτων βασίζεται στην αρχή της ευθύνης του παραγωγού. Η κύρια νομοθεσία της είναι ο Ν. 2939/2001 για την Εναλλακτική Διαχείριση των Αποβλήτων Συσκευασίας και Άλλων Προϊόντων, ο οποίος προβλέπει τη δημιουργία ατομικών ή

8 συλλογικών σχεδίων για την προώθηση τεχνικών βιώσιμης διαχείρισης για διάφορες κατηγορίες αποβλήτων. Αυτά περιλαμβάνουν: Απόβλητα συσκευασιών (Ν. 2939/2001), Οχήματα τέλους κύκλου ζωής (ΠΔ 116/2004) Χρησιμοποιημένα ελαστικά (ΠΔ 109/2004) Μπαταρίες και συσσωρευτές (ΠΔ 115/2004) Χρησιμοποιημένα ορυκτέλαια και λιπαντικά (ΠΔ 82/2004) ΑΗΗΣ (συμπεριλαμβανομένων των επικίνδυνων ουσιών που βρίσκονται στις ΗΗΣ (ΠΔ 117/2004) Απόβλητα κατασκευών και κατεδαφίσεων (Π.Δ. εκκρεμεί) Έντυπο υλικό (Π.Δ. εκκρεμεί). Στόχος της Στρατηγικής είναι η ανάπτυξη και εφαρμογή σχεδίων επαναχρησιμοποίησης, ανακύκλωσης και ανάκτησης για αυτά τα προϊόντα μόλις φτάσουν στη φάση απόρριψης. Στο πλαίσιο της ΟΠΠ, η συγκεκριμένη πολιτική αποτελεί την κύρια νομοθεσία που αφορά στη φάση τέλους του κύκλου ζωής ενός προϊόντος Άλλη σχετική νομοθεσία Περιβαλλοντικές προδιαγραφές και προϋποθέσεις περιλαμβάνονται και σε άλλους ελληνικούς νόμους Ευρωπαϊκό επίπεδο Πολιτική της Επιτροπής είναι να προωθεί επιπλέον τέλη στο προϊόν ώστε οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις να αντανακλώνται στην τιμή του προϊόντος. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν γίνει αρκετές προτάσεις, όπως αυτές που αφορούν την επιβολή ενεργειακού φόρου. Η Επιτροπή

9 σκοπεύει να συνεχίσει την προώθηση της χρήσης οικονομικών μέτρων, όπως κίνητρα και φόρους σχετικούς με το περιβάλλον, σε τοπικό, εθνικό ή Κοινοτικό επίπεδο. Αντίστοιχα, τα Κράτη Μέλη θα πρέπει να προωθήσουν τη χρήση οικονομικών μέτρων, όπου αυτό κρίνεται κατάλληλο, ώστε να υποστηριχτούν πιο «πράσινα» προϊόντα. Επιπλέον, στο πλαίσιο του Έκτου Προγράμματος Δράσης για το Περιβάλλον, η Επιτροπή θα δημιουργήσει σειρά κριτηρίων που θα επιτρέπουν την καταγραφή χρηματοδοτήσεων με αρνητικές συνέπειες στο περιβάλλον, προκειμένου αυτές να μειωθούν. Η Επιτροπή έχει επίσης δώσει οδηγίες για την ενίσχυση των κρατών σε περιβαλλοντικά θέματα, όπως η ενίσχυση τεχνολογικών αλλαγών για την προώθηση φιλικότερων προς το περιβάλλον προϊόντων και υπηρεσιών. 4. Εργαλεία ΟΠΠ Στην Ελλάδα σήμερα υπάρχουν διάφοροι κλάδοι, που αναπτύσσονται τεχνολογικά και κατ επέκταση αυξάνεται και η περιβαλλοντική τους επίδραση, επενδύοντας κεφάλαια και υιοθετώντας νέες τεχνολογίες. Παράλληλα αυξάνεται η ανάγκη για βελτίωση των περιβαλλοντικών επιδόσεων. Τα κίνητρα πίσω από αυτές τις πρωτοβουλίες ποικίλουν, περιλαμβάνουν, όμως, μεταξύ άλλων και τη διασφάλιση της ανταγωνιστικότητας του προϊόντος, τόσο στις εσωτερικές όσο και στις εξωτερικές αγορές. Υπάρχουν τέσσερις κλάδοι εκ των οποίων κάποιοι εμπλεκόμενοι έχουν αυξήσει την περιβαλλοντική τους επίδοση μέσω της τεχνολογικής ανάπτυξης ή για τους οποίους ο πολλαπλασιαστικός παράγοντας στον κλάδο έχει αποδειχθεί ή υπολογίζεται ως υψηλός. Αυτοί είναι η βιομηχανία ελαιολάδου, η βιομηχανία λιπαντικών και ελαίων, η βιομηχανία στρωμάτων και ο τουρισμός. 4.1 Εργαλεία και η εφαρμογή τους στην Ελλάδα Οικολογικός Σχεδιασμός Ο οικολογικός σχεδιασμός αποτελεί την ενσωμάτωση των περιβαλλοντικών πτυχών και χαρακτηριστικών στο σχεδιασμό και την ανάπτυξη προϊόντων και υπηρεσιών. Ο οικολογικός σχεδιασμός επιτρέπει στις επιχειρήσεις να βελτιώσουν την περιβαλλοντική τους επίδοση μέσα από τη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των προϊόντων, διεργασιών και υπηρεσιών τους.

10 4.1.2 «Καθαρή» Παραγωγή Ως Καθαρή Παραγωγή ορίζεται η συνεχής εφαρμογή μιας ολοκληρωμένης προληπτικής περιβαλλοντικής στρατηγικής σε μεθόδους, διαδικασίες, προϊόντα και υπηρεσίες, ώστε να αυξηθεί η ολική απόδοση της επιχείρησης και να μειωθεί ο κίνδυνος προς τους ανθρώπους και το περιβάλλον από εκπομπές και απόβλητα κάθε τύπου. Η καθαρή παραγωγή στοχεύει στη μείωση της χρήσης νερού, ενέργειας και υλικών, καθώς και στην ελαχιστοποίηση της παραγωγής αποβλήτων κατά την παραγωγική διαδικασία. Η εφαρμογή της καθαρής παραγωγής βοηθάει την εταιρεία να συμμορφώνεται ευκολότερα με την περιβαλλοντική νομοθεσία Περιβαλλοντικός ισχυρισμός/έκθεση Η περιβαλλοντική έκθεση αποτελεί μία εθελοντική μέθοδο για τη δημοσιοποίηση της περιβαλλοντικής επίδοσης ενός οργανισμού στους εμπλεκόμενους φορείς. H περιβαλλοντική έκθεση αποτελεί το μέσο για να επιτηρούν οι ενδιαφερόμενοι φορείς τις περιβαλλοντικές επιδόσεις του οργανισμού. Οι ενδιαφερόμενοι φορείς ποικίλλουν ανάλογα με το είδος του οργανισμού και μπορεί να περιλαμβάνουν τους εργαζομένους, την τοπική κοινωνία και περιβαλλοντικούς οργανισμούς Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Ένα Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (ΣΠΔ) είναι ένα εργαλείο διαχείρισης για εταιρίες και άλλους οργανισμούς με σκοπό την αξιολόγηση, την καταγραφή και τη βελτίωση των περιβαλλοντικών τους επιδόσεων. Υπάρχουν δύο πιστοποιημένα συστήματα, τα οποία βασίζονται αποκλειστικά στην εθελοντική δέσμευση των επιχειρήσεων: Το Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου (EMAS) και το διεθνές πρότυπο ISO Περιβαλλοντική Δήλωση Προϊόντος (ΠΔΠ) Η περιβαλλοντική δήλωση προϊόντων (ΠΔΠ) παρέχει ποσοτικοποιημένα και εξακριβωμένα περιβαλλοντικά δεδομένα για ένα προϊόν ή μια υπηρεσία. Στόχος της ΠΔΠ είναι να παρέχει πληροφορίες για τις περιβαλλοντικές πτυχές του προϊόντος βασιζόμενη στη μεθοδολογία της Ανάλυσης Κύκλου Ζωής, να

11 βοηθήσει τους αγοραστές ή χρήστες να συγκρίνουν προϊόντα, βασισμένοι σε αντικειμενική και αξιόπιστη πληροφόρηση, να προωθήσει τη βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης προϊόντων και υπηρεσιών και να παρέχει πληροφορίες για την αξιολόγηση της περιβαλλοντικής διάστασης του προϊόντος ή της υπηρεσίας, καθ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής Πράσινες Προμήθειες Οι πράσινες προμήθειες αφορούν εταιρείες και οργανισμούς που ενσωματώνουν περιβαλλοντικά κριτήρια κατά την προμήθεια προϊόντων, υπηρεσιών και κατά την κατασκευή έργων. Στόχο των πράσινων προμηθειών αποτελεί η προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Οι πράσινες προμήθειες δεν επιδιώκουν την πλήρη τροποποίηση της διαδικασίας των προμηθειών, αλλά στοχεύουν στην ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης στη φάση λήψης αποφάσεων. Τα καθιερωμένα κριτήρια, όπως τιμή, ποιότητα, διαθεσιμότητα, παραμένουν υψίστης σημασίας. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις ενός αγαθού ή μιας υπηρεσίας λαμβάνονται ως μέρος του κριτηρίου της ποιότητας Έκθεση Βιωσιμότητας Η υποβολή έκθεσης βιωσιμότητας είναι μια διαδικασία δημόσιας παρουσίασης της απόδοσης ενός οργανισμού στον οικονομικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό τομέα. Το Πλαίσιο της Έκθεσης είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τις εταιρείες, εργαλείο για κυβερνητικούς φορείς και μία μέθοδος για μακροπρόθεσμο διάλογο με τους οργανισμούς που υποβάλλουν εκθέσεις Ανάλυση Κύκλου Ζωής Η Ανάλυση Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) αποτελεί ένα εργαλείο εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων που συνδέονται με κάποιο προϊόν, μια διεργασία ή μια δραστηριότητα. Στόχος της Ανάλυσης Κύκλου Ζωής (ΑΚΖ) αποτελεί η αξιολόγηση των περιβαλλοντικών πτυχών και των πιθανών επιπτώσεων καθ όλη τη διάρκεια ζωής ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας, μέσα από μια προσέγγιση «από τη λήψη των πρώτων υλών μέχρι την τελική διάθεση», ξεκινώντας από την εξόρυξη των φυσικών πόρων, συνεχίζοντας στην παραγωγή και χρήση και καταλήγοντας στην τελική διάθεση.

12 Η εκπόνηση μιας ΑΚΖ δίνει στην επιχείρηση πλήρη γνώση του προϊόντος ή της υπηρεσίας της, επιτρέποντας μία καλύτερη διαδικασία λήψης αποφάσεων μέσω: Εντοπισμού της φάσης του κύκλου ζωής του προϊόντος/ υπηρεσίας με τις σημαντικότερες επιπτώσεις. Εντοπισμού των δυνατοτήτων βελτίωσης των προϊόντων ή υπηρεσιών. Σύγκρισης της περιβαλλοντικής επίδοσης δύο ή περισσότερων προϊόντων ή υπηρεσιών. 4.2 Σημαντικότεροι κλάδοι στην Ελλάδα Κλάδος Ελαιολάδου Η βιομηχανία ελαιολάδου είναι ένας κλάδος στον οποίο η Ελλάδα έχει σημαντικές δυνατότητες για καινοτομία. Εάν επιτευχθούν κάποιες καινοτομίες διασφαλίζεται η περιβαλλοντική επίδοση στο χώρο της παραγωγής ελιών και στο χώρο της παραγωγής ελαιολάδου. Η Ελλάδα είναι ο τρίτος μεγαλύτερος παραγωγός ελαιολάδου στην ΕΕ και καλύπτει πάνω από 1 εκατομμύριο εκτάρια σε καλλιεργητική έκταση. Αυτό αντιπροσωπεύει το 20% της Χρησιμοποιούμενης Γεωργικής Επιφάνειας (ΧΓΕ) στην Ελλάδα. Δεδομένου ότι το 15% όλων των καλλιεργειών στην Ελλάδα, περιλαμβάνουν τις ελιές ως μέρος της παραγωγής τους (Wrking paper f the Directrate-General fr Agriculture, 2004), η βιομηχανία ελαιολάδου έχει σημαντικές δυνατότητες για καινοτομίες μέσω της τεχνολογικής βελτίωσης στον χώρο παραγωγής ελιών και στον χώρο παραγωγής ελαιολάδου. Γενικά, η βιώσιμη καλλιέργεια ελαιόδεντρων και η αποτελεσματική ενσωμάτωση των περιβαλλοντικών ζητημάτων στον κλάδο δεν είναι ακόμα κυρίαρχη. Ως εκ τούτου, η παραγωγή προκαλεί αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις και βραβεύεται η εντατικοποίηση (Beaufy, Guy. 2000). Η παραγωγή και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό τους ευρέως γεωγραφικά διαδεδομένες σε όλη τη χώρα. Η παραγωγή χαρακτηρίζεται από πολλούς καλλιεργητές μικρής και μεσαίας κλίμακας. Γενικά, οι δραστηριότητες του κλάδου πραγματοποιούνται τοπικά. Αυτό έχει ως συνέπεια στην Ελλάδα να υπάρχουν διάσπαρτα περισσότερα από 2200 ελαιοτριβεία, με αποτέλεσμα οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις να είναι εκτεταμένες σε όλη τη χώρα. Οι δυνατότητες για καινοτομία στην εφαρμογή της ΟΠΠ για την Ελλάδα σε αυτό το χώρο είναι εξαιρετικά υψηλές. Οι διάφορες ενώσεις αγροτών και οι συνεταιρισμοί έχουν σε κάποιο βαθμό προχωρήσει σε συνεργασίες μεταξύ τους αλλά και με άλλες χώρες για να εξασφαλιστούν οι καλύτερες διαθέσιμες τεχνικές

13 και η βελτιστοποίηση της περιβαλλοντικής επίδοσης. Στην Ελλάδα μπορεί να επιτευχθεί σε αυτό το κλάδο ένα υψηλό επίπεδο ολοκληρωμένης πολιτικής προϊόντος, μέσω της ενσωμάτωσης των πρωτοβουλιών που λαμβάνονται σε διάφορες φάσεις του κύκλου ζωής Κλάδος Στρωμάτων Τα στρώματα είναι τα προϊόντα που βραβεύθηκαν με τα περισσότερα οικολογικά σήματα στην Ελλάδα. Επιπλέον, είναι ένα προϊόν για το οποίο οι βασικοί παραγωγοί στην Ελλάδα έπαιξαν ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη των κριτηρίων για το οικολογικό σήμα και μπορούν να ληφθούν περαιτέρω μέτρα για περαιτέρω μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και αυτών στην υγεία. Η βιομηχανία στρωμάτων στην Ελλάδα έχει δυνατότητες για καινοτομία στην εφαρμογή της ΟΠΠ. Για τους καταναλωτές, το μεγαλύτερο πρόβλημα στην αγορά ενός νέου στρώματος είναι η διαχείριση του παλιού στρώματος. Η υιοθέτηση ενός συστήματος επιστροφής το κόστος του οποίου θα καλυφθεί από τον παραγωγό ή των πωλητή (συλλογή του παλιού στρώματος όταν αγοράζεται ένα νέο) θα μείωνε τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και θα προωθούσε τις πωλήσεις. Εντούτοις, η περιβαλλοντική βελτίωση θα προωθηθεί μόνο αν η αποσυναρμολόγηση των συλλεγμένων παλιών στρωμάτων οδηγήσει στην ανακύκλωση των διαφόρων υλικών (αυτό είναι εφικτό σε κάποιες χώρες για το ατσάλι και τον αφρό PUR). Ενσωματώνοντας κριτήρια σχεδιασμού για ανακύκλωση (DfR) στη διαδικασία παραγωγής, μπορεί να κατασκευαστεί ένα τμήμα του προϊόντος που να είναι σχετικά εύκολα αποσυναρμολογούμενο και με κάποιες πρόσθετες παραμέτρους μπορεί να επιτευχθεί σχεδιασμός για εύκολη ανακύκλωση (π.χ. οικολογικός σχεδιασμός). Πρέπει να εκπονηθούν περαιτέρω μελέτες και πειράματα για να διερευνηθούν διάφορες παράμετροι όπως η ανθεκτικότητα στο βάρος ή το ύψος των στρωμάτων και τα θέματα των επιβραδυντικών καύσης και της κατανάλωσης ενέργειας. Τέλος, για να έχει επιτυχία το οικολογικό σήμα απαιτείται να δοθεί στο προϊόν μια πιο «πράσινη» εικόνα μέσω των πληροφοριών της συσκευασίας. Οι μελλοντικές προκλήσεις για την ΟΠΠ στα στρώματα βρίσκεται στην ανάπτυξη αυστηρότερων κριτηρίων προκειμένου να εξεταστεί το σημαντικότερο θέμα, που σε αυτήν τη περίπτωση είναι το τέλος της ζωής των στρωμάτων.

14 4.2.3 Κλάδος Λιπαντικών Ελαίων Οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή λιπαντικών ελαίων για οχήματα και βιομηχανικές εφαρμογές είναι διυλισμένα κλάσματα αργού πετρελαίου ή συνθετικά υλικά ή τα μίγματά τους, τα οποία ακολούθως αναμειγνύονται με προσθετικά συγκεκριμένης σύνθεσης και ποσότητας, έτσι ώστε το τελικό προϊόν να είναι πλήρως συμβατό με τα πρότυπα του Χημείου του Κράτους. Πρόσφατα, η αγορά των λιπαντικών στην Ελλάδα διευρύνθηκε σε σχέση με τον αριθμό των διαθέσιμων εταιρειών. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτή τη στιγμή περισσότερες από 400 εταιρείες λιπαντικών δραστηριοποιούνται στην ελληνική αγορά. Στον βιομηχανικό κλάδο είναι ενεργός ένας σημαντικός αριθμός εταιρειών, κυρίως θυγατρικές πολυεθνικές εταιρείες και μικρότερες ιδιόκτητες. Παρόλα αυτά, ένα μεγάλο κομμάτι της αγοράς, περίπου το 60%, ελέγχεται από 7 εταιρείες. Η Ελληνική Τεχνολογία Περιβάλλοντος Α.Ε. (ΕΛΤΕΠΕ ΑΕ) είναι το επίσημο Εθνικό Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης Λιπαντικών Ελαίων. Τα χαρακτηριστικά του προγράμματος της ΕΛΤΕΠΕ τείνουν να διαμορφώσουν ένα πλήρες σύνολο εργαλείων της ΟΠΠ που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στα λιπαντικά. Υπάρχουν φάσεις στον κύκλο ζωής των λιπαντικών που μπορούν να βελτιωθούν με την εφαρμογή κάποιων από τα εργαλεία της ΟΠΠ όπως η οικολογική σήμανση, οι πράσινες προμήθειες, τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. Σύμφωνα με το ευρωπαϊκό πρόγραμμα LIFE Ανάλυση του Κύκλου Ζωής ορυκτελαίων» που υλοποίησε πρόσφατα η ΕΛΤΕΠΕ, στον κλάδο των λιπαντικών υπάρχουν δυνατότητες για καινοτομία μέσα από την εφαρμογή της ΟΠΠ. Οι διαδικασίες αυτές είναι η εξόρυξη πετρελαίου, η μεταφορά του αργού πετρελαίου, η διύλιση πετρελαίου παραγωγή βαρέων κλασμάτων (καύσιμα) πετρέλαιου (καύση, ανάκτηση ενέργειας, παραγωγή λιπαντικών, παραγωγή πίσσας και ασφάλτου), η χρήση των λιπαντικών, η συλλογή των χρησιμοποιημένων λιπαντικών και η αναγέννηση των χρησιμοποιημένων λιπαντικών. Τέλος, ο βιομηχανικός κλάδος της παραγωγής λιπαντικών και της διαχείρισης χρησιμοποιημένων λιπαντικών, βασιζόμενος στην ισχύουσα νομοθεσία για την εναλλακτική διαχείριση αποβλήτων, πραγματοποίησε μία στροφή στην εναλλακτική διαχείριση εφαρμόζοντας βιώσιμες και περιβαλλοντικά φιλικές μεθόδους και εργαλεία. Συγκεκριμένα, ο ελληνικός βιομηχανικός κλάδος αναγέννησης των χρησιμοποιημένων λιπαντικών πραγματοποίησε πριν από κάποια χρόνια μεγάλες επενδύσεις σε τεχνολογία και υποδομές, τοποθετώντας τον μεταξύ των κορυφαίων βιομηχανιών παγκοσμίως από τεχνολογικής άποψης, με την ικανότητα να παράγει υψηλής ποιότητας προϊόντα.

15 4.2.4 Τουρισμός Η βιομηχανία του τουρισμού παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η Ελλάδα είναι το πρώτο Κράτος Μέλος της ΕΕ που έχει απονείμει το οικολογικό σήμα στον τουριστικό κλάδο. Κάποιες αλυσίδες ξενοδοχείων που εξυπηρετούν μεγάλο αριθμό τουριστών από χώρες με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το περιβάλλον, έχουν εφαρμόσει διάφορα εργαλεία για να εξασφαλίσουν υψηλό επίπεδο ολοκληρωμένης περιβαλλοντικής επίδοσης στις υπηρεσίες που παρέχουν στους πελάτες τους. Ο τουρισμός, ο οποίος παρέχει το 15% του ΑΕΠ, παίζει ένα σημαντικό ρόλο καθώς η Ελλάδα κατατάσσεται μεταξύ των 20 πιο σημαντικών τουριστικών προορισμών παγκοσμίως. Συγκρίνοντας τα έτη 2003 και 2004, η υψηλότερη αύξηση τζίρου καταγράφηκε στους κλάδους του τουρισμού και του εμπορίου. Οι δυνατότητες καινοτομίας στον τουριστικό κλάδο είναι μεγάλες. Η δημιουργία και προβολή δραστηριοτήτων ή τουριστικών προϊόντων με αξιοποίηση φυσικών και πολιτιστικών πόρων που καλύπτουν κριτήρια ποιότητας, θα ενισχύσει τα δίκτυα των επιχειρήσεων, τις επιχειρήσεις μεμονωμένα και ενδεχομένως κάποιους άλλους κλάδους. Νέοι ορίζοντες μπορούν να ανοιχθούν στον τουρισμό αν εξειδικευτεί σε εκπαιδευτικό, αθλητικό, αγροτουρισμό, πολιτιστικό, φυσιολατρικό, συνεδριακό. Η αξιοποίηση τοπικών πόρων και προϊόντων ή συνηθειών θα δημιουργήσει νέες δραστηριότητες σχετικές με την παρατήρηση και τη γνωριμία της φύσης και των στοιχείων της, με τον τοπικό πολιτισμό. Στις καινοτόμες δράσεις για τον τουρισμό πρέπει οπωσδήποτε να εμπεριέχονται η ποιότητα η οποία δεν συνεπάγεται απαραίτητα και την πολυτέλεια -, η διαφοροποίηση και η αυθεντικότητα των τοπικών στοιχείων της περιοχής. Η υιοθέτηση του ευρωπαϊκού οικολογικού σήματος βοήθησε να εφαρμοστούν τα ίδια περιβαλλοντικά μέτρα σε ξενοδοχεία, που βρίσκονται σε διαφορετικές Ευρωπαϊκές χώρες (π.χ. Ισπανία, Ελλάδα), να επιτευχθεί μία ευρωπαϊκή ομοιομορφία και έτσι να κερδίσουν τον σεβασμό και την αναγνώριση από την ευρωπαϊκή πελατεία. Το οικολογικό σήμα ενεργεί ως ένα πολύ επιτυχημένο εργαλείο μάρκετινγκ μιας και έχει ευρεία αναγνώριση και παρέχει απλή και σαφή καθοδήγηση στους καταναλωτές. Μία υπηρεσία που φέρει το οικολογικό σήμα προσθέτει αξία επειδή δηλώνει καλή περιβαλλοντική επίδοση, μειωμένα λειτουργικά κόστη από την μείωση της κατανάλωσης των φυσικών πόρων και ενέργειας και καλή εικόνα αφού βασίζεται σε αυστηρά και αξιόπιστα κριτήρια οικολογικής επίδοσης. Η επεξεργασία των χρησιμοποιημένων λιπαντικών είναι μία ανταγωνιστική και απαραίτητη επιλογή για την προστασία του περιβάλλοντος, ευνοεί την ανταγωνιστικότητα και αποτελεί μία πολύτιμη πηγή ενεργειακής αυτονομίας για την ευρωπαϊκή οικονομία.

16 5. Δέκα βήματα προς την ΟΠΠ για την Ελλάδα Λόγω έλλειψης στρατηγικών και ολοκληρωμένων προσεγγίσεων από την Πολιτεία, απαραίτητη κρίνεται η δημιουργία νέων στρατηγικών, οι οποίες θα πρέπει να ενσωματωθούν με τις υφιστάμενες με στόχο να ενισχύσουν το ρόλο της ΟΠΠ στις Ελληνικές Επιχειρήσεις. Δισεκατομμύρια ευρώ δαπανώνται κάθε χρόνο από τις δημόσιες αρχές για την αγορά προϊόντων και υπηρεσιών. Λαμβάνοντας υπόψη ότι όλα τα αγαθά και οι υπηρεσίες επηρεάζουν αρνητικά το περιβάλλον, καθ όλο τον κύκλο ζωής τους, μπορεί κανείς να αντιληφθεί τη σημασία των περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικών οφελών που θα μπορούσαν να αποκομιστούν, αν τα ίδια χρήματα καταναλώνονταν για την αγορά προϊόντων και υπηρεσιών φιλικών στο περιβάλλον. Τα στατιστικά δείχνουν πως οι δημόσιες συμβάσεις προϊόντων, υπηρεσιών και έργων αποτελούν το 16% του ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν) της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, επιβεβαιώνοντας τη σημαντική αγοραστική δύναμη των δημοσίων αρχών. Η αυξημένη ζήτηση «πράσινων» προϊόντων (προϊόντων φιλικών προς το περιβάλλον) δύναται να δώσει τα κατάλληλα κίνητρα στους κατασκευαστές και να συντελέσει στο «πρασίνισμα» της αγοράς. Επιπλέον, το «πρασίνισμα» των δημόσιων προμηθειών μπορεί να συμβάλλει ουσιαστικά στην προστασία του περιβάλλοντος και στην επίτευξη βιώσιμων προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης. Οι «πράσινες» δημόσιες προμήθειες προϊόντων και υπηρεσιών είναι μια σχετικά νέα προσέγγιση που απευθύνεται στις δημόσιες αρχές, οι οποίες ενδιαφέρονται να βελτιώσουν τις περιβαλλοντικές επιδόσεις τους μέσω της ζήτησης και αγοράς φιλικότερων προς το περιβάλλον αγαθών και υπηρεσιών. Δημιουργία ειδικής επιτροπής παρακολούθησης, όπως είναι η επιτροπή παρακολούθησης εναλλακτικής διαχείρισης, η οποία θα αποτελείται από διάφορους φορείς υπουργείων (ΥΠΕΧΩΔΕ, Ανάπτυξης) και εκπροσώπων οργανισμών που σχετίζονται με τις επιχειρήσεις και το περιβάλλον. Στόχος της επιτροπής θα είναι η παρακολούθηση της εφαρμογής των εργαλείων της ΟΠΠ στις επιχειρήσεις και η ύπαρξη μηχανισμού παρακολούθησης και αναβάθμισης των υφιστάμενων πολιτικών. Παράλληλα η επιτροπή θα έχει το ρόλο ελεγκτικού μηχανισμού με σκοπό τη διασφάλιση της εφαρμογής των εργαλείων της ΟΠΠ και τη συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία. Έτσι για παράδειγμα, θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι τα προϊόντα στα οποία έχει απονεμηθεί οικολογικό σήμα στο παρελθόν, συνεχίζουν να συμμορφώνονται με την εκάστοτε νομοθεσία.

17 Τα τελευταία χρόνια, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις έχουν αποκτήσει σημασία για τους καταναλωτές, κριτήριο που μπορεί να επηρεάσει τις επιλογές τους. Η συστηματική και ευρεία ενημέρωση του κοινού για την επιλογή προϊόντων με οικολογικά κριτήρια είναι δυνατό να οδηγήσει στην ευαισθητοποίηση του κοινού και συνεπώς την ανάληψη ευθυνών από τους ίδιους τους πολίτες. Αποτέλεσμα θα είναι οι πολίτες να πάψουν να είναι απλοί παρατηρητές στις οικονομικές, πολιτισμικές, περιβαλλοντικές και κοινωνικές αλλαγές που συμβαίνουν στην Ευρώπη και να γίνουν συντελεστές θετικών αλλαγών και πραγματικά μέλη της ΕΕ. Παροχή κινήτρων στις βιομηχανίες για την επένδυση σε πολιτικές που βελτιώνουν την περιβαλλοντική τους επίδοση και την εφαρμογή των εργαλείων της ΟΠΠ. Οι αλλαγές αυτές μπορούν να επιφέρουν την είσοδο νέων κεφαλαίων για επενδύσεις σε πιο «καθαρές» τεχνολογίες. Επιπρόσθετα, οι πολιτικές που αφορούν στις αλλαγές στις φάσεις του σχεδιασμού και της κατασκευής των προϊόντων και οι οποίες επηρεάζουν την ανταγωνιστικότητα πρέπει να συνοδεύονται από οικονομικά κίνητρα. Σε πολλούς κλάδους στην Ελλάδα, το βασικό κριτήριο για την επιλογή των προϊόντων και των υπηρεσιών παραμένει το οικονομικό, έτσι είναι πολύ δύσκολο για τις ελληνικές επιχειρήσεις να επενδύσουν στην περιβαλλοντική βελτίωση χωρίς να παρέχονται κίνητρα για αυτές τις αλλαγές. Πρέπει να καταβληθεί μεγάλη προσπάθεια πριν οι ελληνικές βιομηχανίες μπορέσουν να αλλάξουν την υπάρχουσα τεχνολογία τους σε καθαρότερη τεχνολογία, παρόλο που σε μερικές περιπτώσεις, οι επιχειρήσεις που υιοθετούν περιβαλλοντικές πολιτικές παρουσιάζουν θετικά οικονομικά αποτελέσματα, χωρίς να επηρεάζεται η παραγωγικότητά τους. Οι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί πρέπει να ενημερώνονται για τις εξελίξεις στον τομέα του Περιβάλλοντος και να ενσωματώνουν στα κριτήρια των δανειοδοτήσεων οικολογικές παραμέτρους ώστε να ενισχύουν και να ωθήσουν τις επιχειρήσεις προς την υιοθέτηση των περιβαλλοντικών πολιτικών και την εφαρμογή ολοένα και περισσότερων εργαλείων και στρατηγικών της ΟΠΠ. Δημιουργία κατάλληλων ελεγκτικών μηχανισμών για έλεγχο των βιομηχανιών. Οι νέες ευρωπαϊκές και εθνικές στρατηγικές αντανακλούν την αρχή «Ο Ρυπαίνων πληρώνει». Οι επιχειρήσεις δεν πρέπει και δεν μπορούν να αποφεύγουν πλέον τους περιβαλλοντικούς όρους. Η ίδια η βιομηχανία συμφωνεί ότι πρέπει να βελτιωθούν οι ελεγκτικοί μηχανισμοί για να μη δημιουργείται αθέμιτος ανταγωνισμός από την μη εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας. Πρέπει να δοθεί έμφαση στον τομέα παροχής των υπηρεσιών με την ενίσχυση των υποδομών και την παροχή κατάλληλων κινήτρων. Στην Ελλάδα, ο σημαντικότερος τομέας παροχής υπηρεσιών που μπορεί να ενισχυθεί είναι ο τουρισμός. Υπάρχει πληθώρα εργαλείων ΟΠΠ που μπορούν να

18 εφαρμοστούν στον τουρισμό, όπως οι πράσινες προμήθειες, τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης και η οικολογική σήμανση. Αξίζει να αναφερθεί ότι ήδη μεγάλες ξενοδοχειακές μονάδες στην Ελλάδα έχουν πιστοποιηθεί με το οικολογικό σημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή με Σύστημα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. Ωστόσο τα εργαλεία αυτά πρέπει να προωθηθούν και σε μικρότερες ξενοδοχειακές μονάδες. Στην Ελλάδα έχουν πραγματοποιηθεί κάποιες εφαρμογές εργαλείων ΟΠΠ, αλλά όχι βάσει συσκεκριμένου σχεδίου. Η Ελλάδα έχει αναπτύξει κάποιες πολιτικές για τις φάσεις του κύκλου ζωής της κατασκευής και της τελικής διάθεσης κάποιων κλάδων. Έχουν ληφθεί πρωτοβουλίες με χρήση συγκεκριμένων εργαλείων, όπως η οικολογική σήμανση, το EMAS, η Ανάλυση Κύκλου Ζωής και η εφαρμογή της ευθύνης του παραγωγού, αλλά δεν είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους. Τα κέντρα λήψης αποφάσεων κατά το σχεδιασμό της στρατηγικής για την ΟΠΠ θα πρέπει να λάβουν υπόψιν τους τους κυριότερους τομείς για τη χώρα, όπως αυτοί παρουσιάζονται στο PIM mdel και την έκθεση για την Ελλάδα, τα οποία παραχθήκανε στα πλαίσια του προγράμματος.