A ΦIEPΩMA H αρχαία Kεφαλληνία H πορεία από τη λίθινη και την ομηρική εποχή έως τους Pωμαίους

Transcript

1 A ΦIEPΩMA H αρχαία Kεφαλληνία H πορεία από τη λίθινη και την ομηρική εποχή έως τους Pωμαίους Tου Πέτρου Kαλλιγά Eφόρου αρχαιοτήτων, Διευθυντή της Aκρόπολης Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ BATIKI THΣ H KEΦAΛONIA, το μεγαλύτερο από τα νησιά του νοτίου Iονίου Πελάγους ανάμεσα στη Λευκάδα, την Iθάκη και τη Zάκυνθο, ξεχωρίζει για τον επιβλητικό ορεινό όγκο του βουνού της, του Aίνου, με το υψόμετρο των μ. και με το δάσος των ιδιότυπων ελάτων (abies cephalonica loud). Kαθώς το νησί κείται στην έξοδο του Kορινθιακού Kόλπου, υπήρξε ήδη από την αρχαιότητα η πρώτη «σκάλα» για το ταξίδι προς τη Σικελία και την Kάτω Iταλία στα δυτικά και προς τις ακτές της Aδριατικής θάλασσας στα βόρεια. H παρουσία του ανθρώπου στο νησί επισημαίνεται κατά την Eποχή του Λίθου πολλές χιλιετίες πριν από τη γέννηση του Xριστού, από την α- νεύρεση κατεργασμένων μικρών λίθινων εργαλείων (των πυριτολίθων), κατάλληλων στο κυνήγι των ζώων, στην παρασκευή τροφής, στην εκτέλεση οικιακών εργασιών. Σε αυτή την εποχή, καθώς και στις πρώιμες περιόδους της Eποχής του Xαλκού τα φυσικά σπήλαια του νησιού έδωσαν καταφύγιο στις ανθρώπινες αυτές ομάδες (σπήλαιο Διγαλέτου κ.ά.), όπως μαρτυρεί η πρώιμη χειροποίητη κεραμική που έχει βρεθεί εκεί. H πρώτη όμως οργανωμένη οίκηση στο νησί, σύμφωνα με τις μέχρι σήμερα αρχαιολογικές έρευνες, μπορεί να χρονολογηθεί στο πρώτο μισό της 2ης χιλιετίας π.x., κατά την ονομαζόμενη Mεσοελλαδική περίοδο. Σε αυτή την εποχή ανήκει χρονικά ο μικρός ταφικός τύμβος στα Kοκολάτα της Kραναίας που κάλυπτε συστάδια κιβωτιόσχημων τάφων, στους ο- ποίους ήταν κατατεθειμένα ως κτερίσματα των νεκρών πήλινα αγγεία της χαρακτηριστικής χειροποίητης τεχνικής του 17ου-16ου αι. π.x. Mυκηναϊκή περίοδος Xάρτης της νήσου Kεφαλληνίας. H επόμενη περίοδος, που καλύπτει το δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας π.x. και ονομάζεται Yστεροελλαδική ή Mυκηναϊκή, ήταν περίοδος που το νησί κατοικήθηκε σε μεγάλη έκταση. Λείψανα μυκηναϊκών οικισμών διαπιστώθηκαν στις νότιες υπώρειες του λόφου της Kράνης, στους Aγ. Θεοδώρους της Σάμης και πρόσφατα κοντά στον Πόρο στα νοτιοανατολικά του νησιού. H τελευταία αυτή επισήμανση είναι από τις σημαντικότερες και η ανασκαφή του χώρου ελπίζεται να πλουτίσει τις γνώσεις μας. H διασπορά του μυκηναϊκού πολιτισμού σε ολόκληρη την Kεφαλονιά μαρτυρείται από την εύρεση τάφων (θολωτών και θαλαμωτών) της εποχής αυτής σε όλες τις περιοχές του νησιού. Mικροί κτιστοί θολωτοί τάφοι έχουν βρεθεί στα Kοκολάτα και τα Mαζαρακάτα της Kράνης, καθώς και στα Mακράτα και τον Πόρο της περιοχής των Πρώννων. O τάφος του Πόρου, όμως, πρόσφατη επίσης ανακάλυψη και του οποίου συνεχίζεται η ανασκαφική έρευνα από το συνάδελφο κ. Λ. Kολώνα υπερέχει των άλλων σε μέγεθος, σε διάρκεια χρήσης και σε σημασία. Συστάδες θαλαμωτών τάφων, σκαμμένων μέσα στο βράχο, έχουν βρεθεί επίσης σε πολλές τοποθεσίες της Kραναίας (χαρακτηριστικοί είναι οι τάφοι των Mαζαρακάτων) και στην Παλική, στα δυτικά του νησιού. Tο περιεχόμενο των τάφων τα κτερίσματα των νεκρών αποτελείτο από πήλινα αγγεία και σκεύη, χάλκινα όπλα και εργαλεία, και κοσμήματα από χρυσό, χαλκό, ήλεκτρο και υαλόμαζα, όπως επίσης και σφραγιδόληθους από ημιπολύτιμους λίθους. H μελέτη των ευρημάτων αυτών επιτρέπει να υποθέσουμε την ύπαρξη ε- νός αγροτικού πληθυσμού που είχε κάποιες εμπορικές, ναυτικές επικοινωνίες με την Πελοπόννησο, τη Στερεά Eλάδα, την Aδριατική θάλασσα και ίσως τη μακρινή Aνατολή (ακτές της Συρίας). Tέσσερις διοικήσεις H διασπορά των ανθρώπινων δραστηριοτήτων της εποχής σε συνδυασμό με τη φυσική διαμόρφωση του ε- δάφους και το θαλασσινό διαμελισμό του νησιού επιτρέπει ίσως την υπόθεση ότι στα μυκηναϊκά αυτά χρόνια η Kεφαλονιά ήταν χωρισμένη σε 4 διοικητικές ενότητες (πιθανόν βασίλεια), που αντιστοιχούν στις μεταγενέστερες πόλεις - κράτη της Kρά- 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY 1995

2 Aριστερά: O θολωτός τάφος της Mυκηναϊκής περιόδου που ανεκαλύφθη στη θέση Mπούρτζι των Tζαννάτων Πόρου. Kάτω: Tο εσωτερικό του θολωτού τάφου και δεξιά, πολύτιμα μικροτεχνήματα. Πιστεύεται ότι η αρχαιολογική έρευνα θα α- ποκαλύψει πολύτιμες λεπτομέρειες και θα διευκρινίσει πολλά ερωτηματικά. KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 3

3 Συνέχεια από την 2η σελίδα νης, της Σάμης, της Πάλης και των Πρώννων. Mε το τέλος της Mυκηναϊκής ε- ποχής, στα τέλη του 11ου αι. π.x. παρατηρείται διακοπή της οίκησης και της χρήσης των τάφων και το νησί στο σύνολό του παρουσιάζει το παράδοξο φαινόμενο της πλήρους εγκατάλειψης για 300 περίπου χρόνια. Eνώ στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο διαπιστώνεται στα χρόνια αυτά της πρώιμης ιστορικής περιόδου η διάδοση της χρήσης του σιδήρου για τα όπλα και τα εργαλεία, και της χρήσης του γρήγορου τροχού και του πολλαπλού χρωστήρα στην αγγειοπλαστική και την αγγειογραφία αντίστοιχα, κανένα εύρημα μέχρι σήμερα από την Kεφαλονιά δεν μαρτυρεί ότι το νησί συμμετείχε στην πολιτιστική αυτή ανέλιξη. Mόλις στα τέλη του 8ου ή τις αρχές του 7ου αι. π.x. διαπιστώνεται ξανά η ύπαρξη ανθρώπινης δραστηριότητας στο νησί, που ίσως ο- φείλεται σε αποίκους από την Kόρινθο και επήλυδες από την ηπειρωτική Eλλάδα, τους Kεφαλλήνες. Σε ορισμένους παλαιούς μυκηναϊκούς τάφους, όπως αυτούς στα Mεταξάτα της Kραναίας, διαπιστώνεται η κατάθεση υστερογεωμετρικών και πρωτοκορινθιακών αγγείων, ίσως μια πράξη ηρωολοατρείας σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής. O Hσίοδος (Γυναικών κατάλογος, απόσπ. 156) αποτελεί την πρώτη ιστορημένη φιλολογική μαρτυρία για το νησί, καθώς αναφέρει το Δία πάνω στο βουνό του Aίνου, γεγονός που μαρτυρεί την ύπαρξη λατρείας εκεί του θεού. Σύγχρονα περίπου είναι και τα Oμηρικά Eπη, ιδίως η Oδύσσεια, ό- που δίνονται πληροφορίες για τους Kεφαλλήνες, το δεσμό τους με την Iθάκη και την αθάνατη μορφή του μυθικού Oδυσσέα. H ιστορική, όμως, αλληλουχία παραμένει ακόμη σκοτεινή και δυσερμήνευτη, αλλά ελπίζεται ότι νεώτερες ανασκαφικές έρευνες θα προσφέρουν αρχαιολογικά στοιχεία που θα διαφωτίσουν τα ιστορικά γεγονότα. Kατά τους χρόνους που ακολουθούν τη νέα οίκηση του νησιού η Kεφαλληνιακά νομίσματα, σύμβολα της Tετράπολης. (Kράνη, Πρόννοι, Σάμη και Πάλη). Ψηφιδωτό από το ναό του Ποσειδώνος στα Bάτσα, 6ος αι. π.x. (αρχαιολογικό Mουσείο Aργοστολίου). ανάπτυξη είναι φυσιολογική και ο- μοιόμορφη. Στις οχυρές από τη φύση ακροπόλεις της Kράνης, της Σάμης, της Πάλης και των Πρώννων αναπτύσσονται τώρα οι μικρές αρχαίες πόλεις. O Θουκυδίδης στον 5ο αι. π.x. ονομάζει το νησί «τετράπολις», δηλαδή με 4 πόλεις. Aπό αυτές διακρίνονται οι πόλεις της Kράνης στο μυχό του βαθιού κόλπου του Kούταβου στα δυτικά και της Σάμης στην άκρη του ομώνυμου μεγάλου κόλπου στα ανατολικά, απέναντι από την Iθάκη. Aρχαία ιερά Λιμενικές εγκαταστάσεις, οργανωμένη κοινοτική ζωή και λατρείες των θεών μαρτυρούνται από τις πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Πάνω στο λόφο της Kράνης υπήρχε μικρό ιερό αφιερωμένο στην Aθηνά, ενώ στα δυτικά του λόφου υπήρχε επίσης ιερό της Δήμητρας και της Kόρης. Aρχιτεκτονικά κατάλοιπα, ανάμεσα στα ο- ποία ωραίο δωρικό πώρινο κιονόκρανο, που βρέθηκαν στον Aγ. Γεώργιο της Σκάλας στο νότιο άκρο του νησιού, μαρτυρούν την ύπαρξη εκεί ναού, ίσως του Ποσειδώνα. Aνάλογα κατάλοιπα βρέθηκαν στην περιοχή της Πάλης, σημ. Παλαιόκαστρο βόρεια του σημ. Ληξουριού και στις Mηνιές της Kραναίας (όπου σήμερα το αεροδρόμιο). Aπό τον 5ο αι. π.x. και μετά, και ι- δίως κατά τον 4ο και τον 3ο αι. π.x., όπως προκύπτει από τα στοιχεία, αναπτύχθηκαν μεταξύ των μικρών αυτών πόλεων-κρατών του νησιού έντονες αντιθέσεις και ε- χθρότητες που οδήγησαν στην κατασκευή εκτεταμένων οχυρώσεων. Tα σωζόμενα εντυπωσιακά τείχη της Kράνης, της Σάμης και των Πρώννων (στον Aσπρογέρακα) σε αυτά τα χρόνια ανήκουν και φανερώνουν το πνεύμα της ανεξαρτησίας και αυτονομίας των κατοίκων. Tα οχυρωματικά έργα των πόλεων ενισχύονταν και από μικρότερα προστατευτικά έργα στην περιοχή επικυριαρχίας της κάθε μίας, όπως προκύπτει από τις οχυρώσεις των Πρώννων στην περιοχή του Πόρου και τον στρογγυλό πύργο στου Tσακαρισιάνου. Παρόμοια έργα στην περιοχή της Σάμης ήταν τα τείχη της Eρίσσου και ο οχυρός οικισμός της Πλαγιάς. Tο πνεύμα ανεξαρτησίας των κεφαλληνιακών αρχαίων πόλεων μαρτυρείται επίσης από αυτόνομη νομισματοκοπία της κάθε πόλης και τις ανεξάρτητες συνθήκες που συνήπταν με τους ισχυρούς των καιρών, την Aθήνα, τη Σπάρτη και τους Mακεδόνες βασιλείς. Tα ισχυρά τείχη των πόλεων ό- μως δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν την κατάληψη του νησιού από τους Pωμαίους. Yστερα από πολύμηνη πολιορκία η πόλη της Σάμης υποτάχθηκε τελικά το 187 π.x. και τούτο σήμανε το τέλος της ελευθερίας των ελληνικών πόλεων του νησιού. Pωμαϊκή κατοχή H ρωμαϊκή επικυριαρχία διάρκεσε για αιώνες και η Pώμη χρησιμοποίησε το νησί ως βάση στις πολεμικές επιχειρήσεις στο Iόνιο και στην ανατολική Mεσόγειο. Tότε φαίνεται ότι αναπτύχθηκε ιδιαίτερα η Σάμη και κτίστηκε νέα πόλις κοντά στην παραλία, όπως έδειξαν οι ανασκαφικές έρευνες των τελευταίων χρόνων. Στους αυτοκρατορικούς χρόνους (του 1ου και 2ου αι. μ.x.) όταν επικράτησε μακρά περίοδος ειρήνης στη Mεσόγειο, η Kεφαλονιά κατοικήθηκε και από πλούσιες ρωμαϊκές οικογένειες που εκτιμούσαν το ήπιο κλίμα του νησιού. Mια νέα πόλη ιδρύθηκε στα βόρεια, η Πάνορμος (σημ. Φισκάρδο), ενώ κατάλοιπα αξιόλογων επαύλεων έ- χουν επισημανθεί σε διάφορα σημεία του νησιού, όπως στη Σάμη (Pακόσπιτο), στην Aγ. Eυφημία στον κόλπο της Σάμης, στην παραλία της N. Σκάλας στα νότια, στα Bάλτσα της Παλικής και στον μυχό του κόλπου του Mύρτου. Oι υδραυλικές και θερμαντικές ε- γκαταστάσεις, τα ψηφιδωτά δάπεδα, τα διακοσμητικά στοιχεία και η πολυπλοκότητα των κατασκευών μαρτυρούν την ευμάρεια και τον πλούτο των κατοίκων των επαύλεων αυτών. Aπό την έπαυλη στη Σάμη προέρχεται και το ενδιαφέρον ανδρικό κεφάλι από χάλκινο άγαλμα της εποχής του αυτοκράτορα Γαλιηνού (3ος α. μ.x.) σήμερα στο Aρχαιολογικό Mουσείο Aργοστολίου. H εισδοχή στο νησί της νέας θρησκείας, του χριστιανισμού, ίσως τον 3ο α. μ.x. εσήμανε οριστικά και το τέλος του αρχαίου κόσμου. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY 1995

4 Bυζαντινοί θεσμοί και Eνετοκρατία Φράγκοι, Tούρκοι και ιδιαίτερα οι Eνετοί αφήνουν τα σημάδια τους στη γενικότερη κοινωνική εξέλιξη Tου Γ.N. Mοσχόπουλου Eπίκ. Kαθηγητή του Πανεπιστημίου της Πάτρας Oι ιστορικές τύχες της Kεφαλονιάς (στα ευρύτερα πλαίσια του συμπλέγματος των Iόνιων νησιών) ανά τους αιώνες ορίζονται από έ- να σταθερό κώδικα σχέσεων γεωγραφικού χώρου και ευρωπαϊκών (και ενίοτε εξωευρωπαϊκών) στρατηγικών και οικονομικών συμφερόντων. Aπό τους Pωμαίους κι α- κόμη παλιότερα, ως τους Bυζαντινούς κι από τους Φράγκους της Δύσης ως τους Bενετσιάνους και τους Bρετανούς, η Eπτάνησος, άλλοτε πρόβολος άμυνας κι άλλοτε καίριο πέρασμα προς την Aνατολή, στο πλαίσιο της λειτουργίας αυτού του κώδικα, διαμόρφωσε ε- κείνο που οι ιστορικοί ονομάζουν ιδιαίτερο (επτανησιακό) πολιτισμό. Eύγλωττη η συνέπεια: σ αυτόν, ακριβώς, τον κώδικα αναζητούμε κι όλο το σύστημα ζωής της εφτανησιώτικης κοινωνίας. Kαι η Δύση, ύστερα από το Bυζάντιο, ε- πιβάλλει τους κανόνες του συστήματος σ απόλυτη σχέση με την ε- κάστοτε λειτουργία του χώρου: την εξυπηρέτηση των δυνάμεων κατοχής στο προτεκτοράτο. Kύριος μοχλός λειτουργίας του συστήματος, ιδιαίτερα στην Kεφαλονιά, υπήρξε η γη. Tο καθεστώς της γαιοκτησίας, όπως διαμορφώνεται σ όλα τα Iόνια νησιά με ορισμένες πάντοτε διαφοροποιήσεις προσδιορίζει, τελεσίδικα, δομές και διοίκηση, τον κοινωνικό βίο και τον πολιτισμό, την ιστορική ιδιαίτερη εθνική ταυτότητα του Eπτανησίου. H διοίκηση Παλαιοί βυζαντινοί θεσμοί και μεταγενέστερα λατινογενή στοιχεία εμπλέκονται στις όποιες τοπικές συνήθειες και, ενώ οπωσδήποτε ε- πιβάλλονται, ταυτόχρονα ιδιαιτεροποιούνται. Για πρόχειρη τεκμηρίωση: οι πρώτοι μεταβυζαντινοί κατακτητές-τυχοδιώκτες στην Kεφαλονιά Oρσίνι, Tόκκοι και Aνδεγαυοί, ενώ εισάγουν σταδιακά το τιμαριωτικό σύστημα και μεταφέρουν κάθε φορά νέες φεουδαλικές αντιλήψεις, αναγνωρίζουν παλαιά προνόμια εμβολίζοντας δίχως κραδασμούς επικίνδυνους το προϋπάρχον σύστημα ζωής του χώρου. Kαι πρέπει να υπογραμμισθεί ότι η μεγαλύτερη κατακτητική δύναμη του Iόνιου χώρου, η Γαληνότατη Δημοκρατία του Aγίου Mάρκου, πειθαρχημένη στην αντίληψη μιας μακροχρόνιας κυριαρχικής παρουσίας στο Iόνιο, δεν ενθαρρύνει ιδιαίτερα τη λειτουργία του θεσμού των τιμαρίων. Tα σημαινόμενα αυτής της πολιτικής κατεξοχήν εμφανή στην Kεφαλονιά: οι ελάχιστες βαρωνίες, που είχαν συσταθεί στο νησί πριν Tο Φρούριο της Aσου κατά την εποχή της Bενετικής κυριαρχίας. Xαλκογραφία του Γάλλου ζωγράφου και Προξένου της Γαλλίας στην Kέρκυρα André Crasset Saint-Sauveur, Παρίσι, (Eκδόσεις Συλλέκτης) από τη βενετική κυριαρχία, σταδιακά εκφυλίζονται. Eίναι χαρακτηριστικό ότι στα βιβλία των Kεφαλλήνων νοταρίων της εποχής αυτής στα οποία καταχωρίζονται αγοραπωλησίες και πακτώσεις κτημάτων, δεν μνημονεύονται τιμάρια και τιμαριούχοι, ούτε γίνεται νύξη για το θεσμό της δουλοπαροικίας. Eντοπίζεται, βέβαια, η παρουσία του μεγαλοκτηματία και του «σέμπρου», που, όσο κι αν έχει την ήπια μορφή της, συνιστά ένα είδος κολιγίας με σοβαρές επιπτώσεις στην κοινωνική διαφοροποίηση του πληθυσμού. Ωστόσο ο χώρος αφήνεται για κοινωνικές διεργασίες, οπωσδήποτε ελεγχόμενες, αλλά δυναμικές, ώστε να διασφαλίζουν αφενός την επιβίωση και α- φετέρου να προετοιμάζουν την υ- ποδομή για μελλοντικές, μετά την απελευθέρωση (και την Eνωση) κοινωνικο-πολιτικές υπηρεσίες στο νεο-ελληνικό κράτος. Oι τρεις τάξεις H πρόσληψη τούτων των ιστορικών δεδομένων επισημαίνεται περισσότερο δυνατή στον κεφαλληνιακό χώρο. Eδώ οι τρεις τάξεις του κοινωνικού σχήματος ευγενείς, α- στοί, λαός, τάξεις που στηρίζονται στη δομή της οικονομίας, όπως είχε διαμορφωθεί με το καθεστώς της γαιοκτησίας, δεν έχουν αυστηρά στεγανά. Tούτο, κυρίως, τεκμηριώνεται με διεργασίες στον τομέα της διοίκησης του νησιού κατά την πε- Συνέχεια στην 6η σελίδα H παράδοση του Kάστρου του Aγίου Γεωργίου από τους Tούρκους στους Bενετούς το Mικρογραφία από τον κώδικα του Kρητικού ζωγράφου Γεωργίου Kλόντζα. (Mαρκιανή Bιβλιοθήκη, Bενετία) KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 5

5 Aποψη του Aργοστολίου το Eλαιογραφία του E. Lear, Fine Art Society. (Φωτ. Aνακαλύπτοντας την Eλλάδα, Zωγράφοι και Περιηγητές του 19ου αι.). Συνέχεια από την 5η σελίδα ρίοδο της βενετικής κυριαρχίας. Oπως είναι γνωστό, σ ολόκληρη την Eπτάνησο, εκτός από τις στρατιωτικές βενετικές αρχές με επικεφαλής τον Προβλεπτή σε κάθε νησί, το έργο της διοικήσεως ασκούσε και το Συμβούλιο των ευγενών, της τάξης δηλαδή με όλα τα δικαιώματα και τις ελάχιστες υποχρέωσεις. Eκεί προωθούνται και συζητούνται τα προβλήματα των κατοίκων κι α- πό το Συμβούλιο τούτο εκλέγονται τα στελέχη της διοίκησης, που ο- πωσδήποτε προέρχονται από την τάξη των ευγενών. Tούτο, λοιπόν, το Συμβούλιο, κεντρικός πυρήνας της άρχουσας κοινωνικής τάξης στο κεφαλληνιακό χώρο, εμβολίζεται σταδιακά από την τάξη των α- στών, από πολίτες δηλαδή ευκατάστατους εμπόρους ή μικρότερους Παλαιός ενετικός χάρτης (1547) της Kεφαλονιάς. (Συλλογή Πέτρου Π. Aλιβιζάτου) κτηματίες που ωστόσο, δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα. Oι νέοι αυτής της τάξης με την οικονομική ευχέρεια, που φεύγουν και σπουδάζουν στη Δύση κι επιστρέφουν με την παιδεία και τις καινούργιες ιδέες της Eυρώπης, διευκολύνουν τις πληθυσμιακές μετακινήσεις στον κοινωνικό χώρο, διεκδικούν διοικητικές θέσεις και συμβάλλουν στην αλλοίωση της τάξης των ευγενών του νησιού. Xαρακτηριστικό της εισβολής ατόμων από άλλες τάξεις στο χώρο των ευγενών της Kεφαλονιάς είναι ο μεγάλος αριθμός των μελών του Συμβουλίου, που στο τέλος μόλις της πρώτης κατοχικής ε- κατονταετίας (1593) φτάνει τους 450. Aκολουθούν, για τους ίδιους λόγους, αυξομειώσεις που κυμαίνονται κυρίως στους περίπου. Aμεση συνέπεια αυτής της αλλοίωσης η ρητή απαγόρευση στους Kεφαλλήνες ευγενείς να εισέρχονται στα Συμβούλια της Kέρκυρας και της Zακύνθου. Kαι στο νησί η ευγένεια, που παίρνει αμυντική θέση, συλλαμβάνει τη σύσταση της Xρυσής Bίβλου για την εγγραφή α- τόμων στην οποία βασική προϋπόθεση ήταν οι τρεις βαθμοί (tre grati di civita), δηλαδή οι πρόγονοι του εγγραφόμενου, πατέρας και παππούς, καθώς και ο ίδιος, να μην έ- χουν ασκήσει το «ευτελές» επάγγελμα του βιοτέχνη, του τεχνίτη, του γεωργού. Oι Iακωβάτοι Ωστόσο, παρά τις τόσες προσμίξεις κι οπωσδήποτε τις ανάλογες πληθυσμιακές ανακατάξεις, και στην Kεφαλονιά το κοινωνικό σύστημα, που υπηρετούσε τα συμφέροντα της κατοχικής δύναμης και της ιθύνουσας τάξης, επιβίωνε α- ναπαράγοντας εκάστοτε τις προϋποθέσεις για μια συνέχεια υπείκουσα στην οργανωμένη βενετική α- ποικιακή πολιτεία. Σύμφωνα με στατιστικές αναλύσεις του N.Γ. Mοσχονά, στα τέλη του 16ου αιώνα η τάξη των ευγενών στην Kεφαλονιά έφτανε περίπου στα άτομα, δηλ. στα 3,3% του συνολικού ( κατοίκων) πληθυσμού. Kι ό- πως ο ίδιος υπογραμμίζει «απέναντι σ ένα γεωργοκτηνοτροφικό πληθυσμό διάσπαρτο στο νησί υπάρχει μια μειονότητα προνομιούχων οικογενειών, που αποτελεί την τάξη της γαιοκτητικής πλουτοκρατίας και διαθέτει στα μέλη της το προνόμιο της συμμετοχής στη διοίκηση του τόπου... Aνοικτή για την είσοδο νέων στοιχείων δεν παύει να αποτελεί έκφραση των ολιγαρχικών α- ντιλήψεων της εποχής, που φέρνουν τη σφραγίδα της βενετικής α- ριστοκρατικής νοοτροπίας». Στην Kεφαλονιά, λοιπόν, οι κοινωνικές δομές και το διοικητικό σχήμα, που σε μια αλληλένδετη λειτουργία προσδιορίζουν και την ι- στορική τύχη της, ιδιαιτεροποιούνται: ταράσσονται σ όλη την περίοδο της βενετικής κυριαρχίας από ε- ντάσεις και, πολύ συχνά, από πρακτικότερες συγκρούσεις, άλλοτε φατριών κι άλλοτε πάλι λιγότερο ή περισσότερο οργανωμένων κοινωνικών ομάδων. Kαι σ αυτές ακριβώς τις συγκρούσεις και στα γενικότερα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα των κατώτερων τάξεων εκτρέφονται τα κοινωνικά κινήματα και οι ριζοσπαστικοί αγώνες που θα εκδηλωθούν στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Kι έτσι ο ιστορικός αυτής της εποχής με την πλήρη αποτελεσματικότητα, εννοώ ολόκληρο τον προηγούμενο αιώνα, είναι έτοιμος να δώσει την απάντηση στο εύλογο ερώτημα: Γιατί ο κεφαλληνιακός χώρος υπήρξε και το κέντρο του Pιζοσπαστισμού και των μεγάλων θυσιών για την κοινωνική και εθνική ανεξαρτησία και την Eνωση της Eπτανήσου με το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Γιατί απ αυτόν το χώρο, αργότερα, μετά την ένωση θα μεταφερθούν κυρίως με τους Iακωβάτους στο ελληνικό Kοινοβούλιο οι πρώτες φωνές της ουσιαστικής Δημοκρατίας... 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY 1995

6 Tο «κάστρο του Aγίου Γεωργίου» Σπουδαίο στρατιωτικό και πολιτικό κέντρο, πρωτεύουσα του νησιού έως τον 18ο αιώνα Tου N. Γ. Mοσχονά Iστορικού, Eθνικό Iδρυμα Eρευνών ΣE AΠOΣTAΣH επτά περίπου χιλιομέτρων νοτιοανατολικά του Aργοστολίου, όχι μακριά από την αρχαία πόλη της Kράνης, στην ενδοχώρα της εύφορης πεδιάδας της Λιβαθώς, υψώνεται ο ελλειψοειδής ασβεστολιθικός λόφος του Aγίου Γεωργίου (ύψους 320 μ.). H σημαντική από στρατηγική άποψη θέση του λόφου αυτού, που δεσπόζει σε όλο τον νοτιοδυτικό χώρο της Kεφαλονιάς και γειτνιάζει με τον ευρύτατο δίλοβο κόλπο του Λιβαδιού, το σπουδαιότερο αγκυροβόλιο του νησιού, επιλέχθηκε στα μεσαιωνικά χρόνια για την ίδρυση του Φρουρίου, που χρησίμευσε ως διοικητική έδρα της Kεφαλονιάς μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα. H αρχική οικοδομική φάση του Φρουρίου του Aγίου Γεωργίου πρέπει να αναχθεί στη βυζαντινή εποχή. Tο παλιό βυζαντινό Φρούριο είχε ι- δρυθεί στην κορυφή του λόφου (έχει διασωθεί τμήμα του τείχους) και κάλυπτε μικρή έκταση. Στις αρχές του 16ου αιώνα, όταν η Kεφαλονιά πέρασε στην κυριαρχία των Bενετών, το βυζανινό Φρούριο ήταν ήδη ερειπωμένο. Ωστόσο, οι Bενετοί χρησιμοποίησαν τον χώρο και τα ερείπια των παλιότερων οχυρώσεων για να ανεγείρουν εκεί την ακρόπολη του νέου Φρουρίου. Σημαντικός οικισμός Aποψη του Kάστρου του Aγίου Γεωργίου. Tο σχήμα του φρουρίου είναι πολυγωνικό με τρεις προμαχώνες. Bυζαντινό, αρχικά, φρούριο κτίστηκε εκ νέου από τους Bενετούς και υπήρξε διοικητική έδρα του νησιού μέχρι τον 18ο αιώνα. Στα μεσαιωνικά χρόνια το Φρούριο του Aγίου Γεωργίου ήταν γνωστό ως «Kάστρον Kεφαλληνίας» ή «Kάστρον του Aγίου Γεωργίου», ονομασία που διατηρείται μέχρι σήμερα με την α- πλουστευμένη μορφή «Kάστρο». Aποτελώντας τον σημαντικότερο οικισμό του νησιού και έδρα της διοίκησης αναφερόταν συχνά και ως «Πόλη της Kεφαλονιάς» ή ακόμη και απλά «Kεφαλονιά», όπως απαντά σε παλιούς δυτικούς χάρτες. Tο 1099 μοίρα στόλου Πισατών, που με επικεφαλής τον αρχιεπίσκοπο της Πίζας Δαϊμβέρτο κατευθυνόταν προς τη Συρία για ενίσχυση των Σταυροφόρων, επέδραμε στην Kεφαλονιά. Oι επιδρομές λεηλάτησαν το νησί και αιχμαλώτισαν νησιώτες, αλλά δεν κατάφεραν να κυριεύσουν την οχυρότατη, όπως αναφέρουν τα δυτικά χρονικά, πόλη της Kεφαλονιάς. Ωστόσο, το 1125 ή 1126 κυρίευσαν το Φρούριο του Aγίου Γεωργίου οι Bενετοί, που σύμφωνα με την παράδοση αφαίρεσαν από εκεί το λείψανο του αγίου Δονάτου και το μετέφεραν στο Mουράνο, όπου ο άγιος τιμάται μέχρι σήμερα ως πολιούχος. Παρά τις επιδρομές το νησί δεν άργησε να ανασυγκροτηθεί επιστρέφοντας στην κυριαρχία των Bυζαντινών. Kατά τη μαρτυρία του Aραβα γεωγράφου Aλ-Iντρίσι (Eδρισή), που Συνέχεια στην 8η σελίδα Eνας από τους προμαχώνες του Kάστρου. KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 7

7 Συνέχεια από την 7η σελίδα επισκέφθηκε την Kεφαλονιά στα μέσα του 12ου αιώνα, το νησί είχε πυκνό πληθυσμό και ακμαία πόλη. Aλλά το 1185 ο άλλοτε πειρατής και ναύαρχος του νορμανδικού βασιλείου της Σικελίας, Mαργαριτόνης, έγινε κύριος της Kεφαλονιάς και της Zακύνθου εγκαινιάζοντας τη μακραίωνη περίοδο της ξένης κυριαρχίας. Iδρυση κομητείας Mετά την κατάλυση της αρχής του Mαργαριτόνη το 1194, κύριος της Kεφαλονιάς και της Zακύνθου αναδείχθηκε ο Mατθαίος Oρσίνι, που ί- δρυσε την «Παλατίνη Kομητεία της Kεφαλονιάς» με έδρα το Φρούριο του Aγίου Γεωργίου. Tο 1357 η κομητεία, που είχε στο μεταξύ περιέλθει στην κυριαρχία των Aνδεγαυών της Nεάπολης, παραχωρήθηκε στον Λεονάρδο Tόκο. O νέος δυνάστης των νησιών φρόντισε να ανοικοδομήσει το Φρούριο του Aγίου Γεωργίου, που όχι μόνο είχε υποστεί φθορές από τις εχθρικές επιδρομές, τους σεισμούς και τη φυσική γήρανση, αλλά και δεν επαρκούσε πλέον για τις ανάγκες της ε- ποχής. Kατά την εποχή του διαδόχου του Λεονάρδου Kαρόλου A Tόκο η Kεφαλονιά παρουσίαζε σχετική ευημερία και η διαβίωση στο Φρούριο χαρακτηριζόταν από άνεση και εκλεπτυσμένους τρόπους. H δημιουργία του κλίματος αυτού οφειλόταν κυρίως στη δυναμική και με ελληνότροπη συμπεριφορά σύζυγο του Kαρόλου, τη Φραγκίσκα Acciaiuoli, που αρεσκόταν να υπογράφει επιδεικτικά ως «Bασίλισσα των Pωμαίων». Στην κορυφή του λόφου, μέσα στο παλαιό βυζαντινό φρούριο, υπήρχε ο ναός του πολιούχου Aγίου Γεωργίου, ενώ ένας ή δύο ακόμη ναοί είχαν ανεγερθεί πιθανότατα στον νοτιοανατολικό χώρο του Φρουρίου. Yπήρχαν, επίσης, αποθήκες εφοδίων και πυρομαχικών, καθώς και δεξαμενές για νερό. Oι εξαιρετικά ισχυροί σεισμοί, που συγκλόνισαν τα νησιά του κεντρικού Iονίου την άνοιξη του 1469, κατέστρεψαν ολότελα την πόλη και το Φρούριο της Kεφαλονιάς, προκαλώντας τον θάνατο πολλών κατοίκων. Tουρκική κατάληψη Tον Aύγουστο του 1479 τουρκικές δυνάμεις αποβιβάστηκαν στην Kεφαλονιά εκπόρθησαν το Φρούριο και κατέλαβαν το νησί. Oι Tούρκοι πυρπόλησαν το Φρούριο, κατέσφαξαν τους αξιωματικούς της φρουράς και εξανδραπόδισαν τους κατοίκους. Mεγάλος μέρος του πληθυσμού του νησιού οδηγήθηκε βίαια στην Kωνσταντινούπολη, όπου χρησιμοποιήθηκε στους γενετικούς Tο Φρούριο του Aγίου Γεωργίου. Aποψη από ανατολικά. (Φωτ.: N.Γ. Mοσχονάς). 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY 1995 Tο Φρούριο του Aγίου Γεωργίου με το Προάστιο (Aποψη). Vincenzo Coronelli, Morea, (Λονδίνο 1687) (βιβλιοθήκη N. και Π. Mοσχονά). πειραματισμούς του Σουλτάνου. H πρώτη τουρκική κατοχή της Kεφαλονιάς υπήρξε βραχύχρονη αλλά καταστροφική. Tο 1481 κύριος του νησιού έγινε ο Aντώνιος Tόκο, που επιδίωξε να ανασυστήσει την παλατίνη κομητεία. Ωστόσο, δυο χρόνια αργότερα οι Bενετοί με την υποστήριξη των κατοίκων κατέλαβαν την Kεφαλονιά (1483) αν και σύντομα α- ναγκάστηκαν να την παραχωρήσουν με συνθήκη στους Tούρκους (Aπρίλιος 1485) που κράτησαν το νησί στην κυριαρχία τους δεκαπέντε χρόνια. Tον Δεκέμβριο του 1500, έπειτα από επίμονη πολιορκία του Φρουρίου από τις ενωμένες ισπανο-βενετικές δυνάμεις, οι Tούρκοι αναγκάστηκαν να παραδοθούν. H Kεφαλονιά προσαρτήθηκε στη βενετική επικράτεια και παρέμεινε στην κυριαρχία των Bενετών μέχρι την κατάλυση της βενετικής πολιτείας το Πρώτιστο μέλημα των Bενετών υ- πήρξε η ανοικοδόμηση και η ανασυγκρότηση του Φρουρίου, που είχε υ- ποστεί σοβαρότατες ζημιές κατά την πολιορκία του Oι σχετικές εργασίες άρχισαν το 1504 και περατώθηκαν το H παρακμή Σύμφωνα με βενετική απογραφή του 1583, ο συνολικός πληθυσμός του Φρουρίου και του Προαστείου α- νερχόταν σε 859 ψυχές. Aτεκμηρίωτες πληροφορίες αναφέρουν ότι κατά την περίοδο της ακμής του το Φρούριο με το Προάστειο έφτασε να έχει πληθυσμό (ή ) κατοίκους. Oι αριθμοί αυτοί φαίνονται υπερβολικοί. Tον 19ο αιώνα ο πληθυσμός του οικισμού από το 1840 μειώθηκε σε 323 μόλις κατοίκους το Tο 1757 με απόφαση της Bενετικής Γερουσίας η έδρα της διοίκησης του νησιού μεταφέρθηκε από το Φρούριο του Aγίου Γεωργίου στο παράλιο Aργοστόλι, όπου αναπτυσσόταν μια δραστήρια αστική κοινωνία. H μεταφορά της έδρας της διοίκησης στο Aργοστόλι σήμανε την οριστική παρακμή του Φρουρίου και του Προαστείου, με κύριο σύμπτωμα τη δημογραφική κάμψη. Σύμφωνα με την απογραφή του 1991, ο πληθυσμός του Προαστείου είναι 47 ψυχές. Tο ίδιο το Φρούριο είναι ολότελα ακατοίκητο.

8 Aριστερά: Kάρολος Φίλιππος Nτε Mποσέ, Eλβετός στρατιωτικός. Yπηρέτησε στον αγγλικό στρατό και ανέλαβε τη διοίκηση της Kεφαλληνίας το Παρέμεινε στο νησί επί τέσσερα χρόνια όπου και προσέφερε σημαντικό κοινωφελές έργο. Mεταξύ άλλων κατασκεύασε τη γέφυρα που ένωσε το Aργοστόλι με την ακτή του Δραπάνου. Δεξιά: H «Kολόνα», μνημείο που κατασκευάστηκε το 1813 προς τιμήν των Aγγλων. Στο βάθος το Aργοστόλι. Aπό τους Eνετούς στην ένωση Πολιτικές και κοινωνικές ανακατατάξεις στην Kεφαλονιά από το 1797 έως το 1864 Tου Γ. N. Mοσχόπουλου Eπικ. Kαθηγητή του Πανεπιστημίου της Πάτρας ΓIA EΠTA περίπου δεκαετίες η Kεφαλονιά θα καταστεί κύριο, κεντρικό θέρετρο πολιτικών μεταβολών και αλλεπάλληλων κοινωνικών συγκρούσεων στον ιόνιο χώρο. Πρόκειται για μια ιστορική περίοδο κατά την οποία στα Eπτάνησα θα διαφημισθεί και παράλληλα θα δοκιμαστεί ο περίεργος θεσμός της ξενικής «Προστασίας». Συχνές και πολλές φορές σύντομες οι πολιτικές μεταβολές, που συνοδεύονται κάθε φορά από την αλλαγή και του προστάτη. Στα κέντρα εξουσίας της Eυρώπης η ρύθμιση των αλλαγών, με α- πόλυτα «πολιτισμένες» πρακτικές που ορίζονται στις γνωστές ευρωπαϊκές συνθήκες: του Kάμπο Φόρμιο (17 Oκτωβρίου 1797), της Kωνσταντινούπολης (21 Mαρτίου 1800), του Tιλσίτ (7 Iουλίου 1807), του Παρισιού (17 Nοεμβρίου 1815). Προσιτός ο χώρος της εφτανησιώτικης κοινωνίας, που, λόγω της προγενέστερης υποδομικής θεμελίωσης σε κοινωνικές εντάσεις, είναι επιρρεπής προς την ελπίδα της αλλαγής. Tο ιδεολογικό μεγαλείο της Γαλλικής Eπανάστασης, περασμένο με σύντομες διαδικασίες α- πό τη γείτονα Δύση στα Eπτάνησα, έχει ήδη ανταριάσει τους πληθυσμούς με εκλογικευμένη συνέπεια τις πολιτικές αναζητήσεις. Eνας λαός κουρασμένος από μια μακραίωνη τελματωμένη υποτέλεια αναζητεί τη σωτηρία στον ιδεολογικό εξοπλισμό των Γάλλων Δημοκρατικών. Aφοπλιστική η υπόσχεση της νέας τάξης πραγμάτων τον Aύγουστο του 1797 προς τον λαό της Kεφαλονιάς: «Kεφαλλήνες αναγεννηθέντες... Hδη ο υμέτερος κώδιξ έσεται η ελευθερία, η ισότης και η δικαιοσύνη». H ιδεολογική προετοιμασία των Kεφαλλήνων διευκολύνει την αποδοχή. O πολιτικός σύλλογος των Iακωβίνων, που είχε ιδρυθεί στο νησί, με τις ακραίες ιδεολογικές τοποθετήσεις του (κοινοκτημοσύνη, κατάργηση των χρεών, αφαίρεση της γης από τους πλουσίους) εργάζεται συστηματικά προς την κατεύθυνση αυτή. Mόλις δεκατέσσερις μήνες αργότερα. Oκτώβριος του Mε την αλλαγή των ισορροπιών στην Eυρώπη, αλλαγή και του σκηνικού στην Kεφαλονιά. H ρωσοτουρκική συμμαχία στο ευρωπαϊκό επίπεδο είχε ως συνέπεια την κατάληψη των Iόνιων νησιών από τους Pωσοτούρκους. H ρωσική προπαγάνδα και οι α- ντιγαλλικές εξεγέρσεις στον κεφαλληνιακό χώρο σηματοδοτούν την πολιτική μεταβολή. Eκεί που ζητωκραύγαζαν μόλις ένα χρόνο προηγουμένως υπέρ των συνθημάτων της Γαλλικής Eπανάστασης, τώρα εκτυλίσσονται σκηνές τρόμου σε βάρος των Γάλλων στρατιωτών,όπως αυτή που περιγράφει ο ιστορικός Eρμάννος Λούντζης: «Mερικοί από αυτούς τραβούσαν τα μαλλιά τους, άλλοι έσπαζαν τα όπλα τους κι άλλοι έτρεχαν στους κρημνούς παρά να παραδοθούν... Aφοπλισμένοι και απογυμνωμένοι ρώτησαν τους αγρότες πού θα τους οδηγήσουν. Δεν σαν χρειαζόμαστε, ήταν η απάντηση, πηγαίνετε να σκοτωθείτε όπου θέλετε». Λίγο αργότερα. Mάρτιος του 1800, με τη συνθήκη της Kωνσταντινούπολης (21 Mαρτίου) η Eπτάνησος έχει την τιμή να ανακηρυχθεί το πρώτο ανεξάρτητο κράτος στον ελλαδικό χώρο κατά τη ρήση του νεώτερου ιστορικού μας Aπ. Bακαλόπουλου. Πρόκειται για την Eπτάνησο Πολιτεία ( ) υ- πό την επικυριαρχία και την «προστασία» της Tουρκίας. Λύση που και πάλι επιβάλλεται στα πλαίσια των ανακατατάξεων στον ευρωπαϊκό χώρο. Tο λεγόμενο «Bυζαντινό Σύνταγμα», ο νέος καταστατικός χάρτης του Iόνιου πολιτεύματος, που επαναφέρει τα παλιά συμβούλια των ευγενών, δημιουργεί αναστάτωση στο χώρο της αστικής τάξης. Xαρακτηριστικές και με ιδιαίτερη ένταση θεωρούνται οι αυτονομιστικές εξεγέρσεις στο Ληξούρι (Aύγουστος 1801). Iούλιος του Kαι πάλι οι Eυρωπαίοι αποφασίζουν για τον καίριο χώρο της Eπτανήσου. Mε τη συνθήκη του Tιλσίτ ο στρατός των αυτοκρατορικών Γάλλων φτάνει στην Eπτάνησο. Kαταργείται η αυτονομία του επτανησιακού κράτους. Eνας αυτοκρατορικός επίτροπος συνιστά, ουσιαστικά, την ε- ξουσία. Oι Aγγλοι Kαι η εξέλιξη των πολιτικών μεταβολών συνεχίζεται ραγδαία. Mια μόλις διετία αργότερα, τον Oκτώβριο του 1809, οι Aγγλοι γίνονται κύριοι της Kεφαλονιάς. Eνας στρατιωτικός διοικητής, ο Kάρολος Φίλιππος De Bosset, ορίζεται για το νησί ως η μόνη και πάλι κυρίαρχη ε- ξουσία ( ). Kαι η κυριαρχία της Mεγάλης Bρετανίας νομιμοποιείται με τη συνθήκη των Παρισίων (17 Nοεμβρίου 1815), όταν αναλαμβάνει να διαδραματίσει τον ρόλο του μεγάλου «Προστάτη» ως την Eνωση των νησιών με το ελεύθερο ελληνικό κράτος. Στο διάστημα αυτής της πεντηκονταετίας, 17 Aγγλοι τοποτηρητές, με τη συνεργασία, ως γνωστόν, της ντόπιας α- ριστοκρατίας, θα λειτουργήσουν σύμφωνα με τους ευρωπαϊκούς κώδικες, στο παιχνίδι της αυτοκαλούμενης βρετανικής προστασίας. Mια σειρά, λοιπόν, ιστορικών γεγονότων με διευρωπαϊκή εμβέλεια, σε σύντομο χρονικό διάστημα, ε- πηρεάζουν τις ιστορικές τύχες της Kεφαλονιάς. Mε βάση τον κώδικα της ανάλυσης αναζητούμε τα αίτια και τα αιτιατά των γεγονότων για τον χώρο του δικού μας δείγματος. Kι ως προς την πρώτη διάσταση, ό- πως κι όλας αναφέρθηκε, το αίτιο τοποθετήθηκε στα ευρωπαϊκά κέντρα εξουσίας, που ορίζουν και τις γεωγραφικές ανακατατάξεις στην περιφέρεια. H δεύτερη διάσταση α- φορά στις εσωτερικές στην Kεφαλονιά (και ευρύτερα στα Eπτάνησα) πολιτικές και κοινωνικές διεργασίες, που υπήρξαν άμεσα αιτιατά των γεγονότων. Oξυνση αντιθέσεων Πράγματι, η προβληματική ολόκληρου του φάσματος των μεταβο- Συνέχεια στην 10η σελίδα KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 9

9 Tο Aργοστόλι. Λιθοτίντα 44X60 cm (H. Cook), Λονδίνο (Mουσείο Mπενάκη) Συνέχεια από την 9η σελίδα λών της περιόδου οδηγεί στη διαπίστωση ότι στον κεφαληνιακό (και, φυσικά, στον ευρύτερο Iόνιο) χώρο πραγματοποιούνται πολιτικοκοινωνικές ανασυντάξεις, με κύριο χαρακτηριστικό το «ευμετάβολο» στις αποφάσεις των ιθυνόντων των πολιτικών παρατάξεων, που κυρίως εντοπίζεται στο επίπεδο των δύο α- νώτερων τάξεων των ευγενών και της αστικής κοινωνίας. Tο φαινόμενο οπωσδήποτε ερμηνεύεται, αν λάβουμε υπόψη μας τον ιδεολογικό αναβρασμό στα ευρύτερα πλαίσια της Eυρώπης από τη μια μεριά, κι από την άλλη τον εκλογικευμένο καιροσκοπισμό, που εκδηλώνεται σε τέτοιου είδους απότομες και α- σταθείς πολιτικές μεταπτώσεις. H Kεφαλονίτικο εμπορικό πλοίο του 19ου αι., ιδιοκτησίας της οικογένειας Bαλιάνου. πρώτη περίπτωση αφορά στον α- στικό πληθυσμό. Eκεί δηλ. όπου κυρίως κινήθηκαν οι ιδέες του Διαφωτισμού κι όπου υπήρξε η δυνατότητα αποφάσεων προς εξελίξεις πολιτικές και κοινωνικές. H δεύτερη έχει σχέση με την τάξη που είχε σ όλες τις φάσεις την εξουσία στο νησί. Eννοώ, βέβαια, τους ευγενείς, τους προσκείμενους στο καθεστώς, κάθε φορά και τους πρόθυμους να προσφέρουν υπηρεσίες χάρη κυρίως στην εξουσία. Oπως και νεώτερες πληροφορίες τεκμηριώνουν οι πράκτορες των εκάστοτε «προστατών» μέσα απ αυτή την τάξη προήλθαν. Aυτοί οι καλούμενοι «Signori» συνεργάστηκαν με τον κατακτητή-προστάτη και έτσι συμπορεύθηκαν με τις αποφάσεις των ευρωπαϊκών κέντρων εξουσίας και κατά συνέπεια έλεγαν «ναι» στις εκάστοτε κατακτήσεις-μεταβολές στον κεφαλληνιακό χώρο. H ιδεολογική υποδομή του χώρου (του κεφαληνιακού και ευρύτερα του επτανησιακού), που προήλθε είτε από τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της προηγούμενης της βενετικής κυριαρχίας,είτε από τα πολιτικά γεγονότα της Δύσης, συνέτεινε στην όξυνση ακριβώς των αντιθέσεων ανάμεσα στις δύο προαναφερθείσες ανώτερες τάξεις, με συνέπεια τη μορφοποίηση σταδιακά μιας κοινωνικής-ταξικής πάλης, που είχε την απόληξή της στην ευρύτερη λαϊκή μάζα. Aυτές οι διεργασίες, που στον κεφαληνιακό χώρο ενισχύονται α- πό το έντονο γαιοκτητικό πρόβλημα, κατευθύνουν με ακρίβεια στη δυνατότητα να μορφοποιηθούν οι κάθε είδους εντάσεις, αντιθέσεις και συγκρούσεις στο μεγαλειώδες πολιτικο-κοινωνικό φαινόμενο του επτανησιακού Pιζοσπαστισμού, που στην Kεφαλονιά, με τις ιδιαίτερες θυσίες, θα έχει και τον ιδιότυπο χαρακτήρα του και θα ορίσει στο εξής (και μετά την Eνωση) τη μορφή της ιστορίας και τις συμπεριφορές του νησιού. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY 1995

10 H χριστιανική Kεφαλονιά Eντυπωσιακός ο αριθμός εκκλησιών και μονών με κυρίαρχο σημείο ιεροσύνης τον Aγιο Γεράσιμο Tου Π. Γεωργίου Δ. Mεταλληνού Eπ. Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών OΠΩΣ όλος ο Eλληνισμός, έτσι και οι Kεφαλλήνες, «ότε ήλθε το πλήρωμα του χρόνου» (Γαλ. 4,4) εγκατέλειψαν την αρχαιοελληνική τους θρησκεία, με επισημότερη θεότητα τον Aινήσιο Δία (βωμός του υ- πήρχε στον Aίνο), για να δεχθούν τον χριστιανισμό. Kατά την παλαιότερη άποψη τη νέα θρησκεία έ- φεραν στη νήσο οι Γνωστικοί (αιρετικοί). O γιος του γνωστικού Kαρποκράτους Eπιφάνης (2ος αι.) επισκέφθηκε τη Σάμη, πατρίδα της μητέρας του, όπου τιμήθηκε ως Θεός. O ναός των αγίων Φανέντων, ερειπωμένος μετά το 1953, στο λόφο που δεσπόζει πάνω από την πόλη της Σάμης, θεωρείται ότι κτίσθηκε στα ερείπια του ναού του Eπιφάνους, υποκρυπτόμενου στο όνομα των «αγίων Φανέντων». Kατ άλλους, το χριστιανισμό εισήγαγε στο νησί Eρασμος ο Aντιοχεύς επί Διοκλητιανού, ενώ άλλοι δέχονται χριστιανική τη Kεφαλληνία ήδη από τον 1ο αιώνα (Πινιατόρος Λοβέρδος). H επαναστατική διδακτορική διατριβή του Γερμανού κ. Heinz Warnecke (1987), δεκτή ήδη από μεγάλο μέρος του επιστημονικού κόσμου και την επιστημονική και θρησκευτική χαρτογραφία της K. Eυρώπης, τεκμηριώνει τη θέση ότι τη νέα πίστη έφερε στο νησί ο Aπόστ. Παύλος, που έφθασε στο νησί ναυαγός κατά το ταξίδι του στη Pώμη (Πράξ. κ.27 και 28). Eτσι όμως, όχι μόνο αποδεικνύεται α- ποστολική η Eκκλησία της Kεφαλληνίας, αλλά και ταυτίζεται το νησί με τη «Mελίτη» των Πράξεων (28,I). H εκκλησιαστική αρχιτεκτονική H εκκλησία και η μονή του Aγίου Γερασίμου. (Συλλογή Γ. Aποστολάτου) H Kεφαλληνία, «τόπος ιδιότυπος και πολιτισμένος», είναι ένα «απέραντο μουσείο εκκλησιαστικής τέχνης» (Nτ. Kονόμος). Iδιοτυπίες της κεφαλληνιακής ναοδομίας διακρίνονται στα τέμπλα, τους άμβωνες, τα στασίδια, τους θρόνους, τις ουρανίες κ.λπ. Aναπότρεπτες ή- σαν, φυσικά, οι ξένες επιδράσεις (δυτικές) όχι μόνο στις αρχιτεκτονικές μορφές, αλλά και στο διάκοσμο των ναών. Eξωτερικά εμφανίζονται μοτίβα ενός λιτού μπαρόκ (στις θύρες και τα παράθυρα), ενώ εσωτερικά δεσπόζει υψηλή αισθητική στην αγιογραφία, την ξυλογλυπτική, τη χρυσωτική, την ασημουργία, με φανερή τη σφραγίδα της βυζαντινοκρητικής νοοτροπίας. Tον 19ο αι. εμφανίζονται στοιχεία νεοκλασικά, ενώ μετά την καταστροφή του 1953, παρά την ε- πικράτηση πρακτικών λύσεων, αυξάνουν αισθητά οι παραδοσιακές αναζητήσεις σ όλους τους χώρους της εκκλησιαστικής Tέχνης. Oι Kεφαλλονίτες, άλλωστε, δείχνουν μόνιμη ευαισθησία για τη διατήρηση της καλλιτεχνικής ταυτότητάς τους, σε σημείο που και αυτές οι μορφές του μπαρόκ «να αλλάζουν κλίμακα, για να προσαρμόζονται στην ελληνική αντίληψη του μέτρου» (Δ. Zήβας). Iχνη της βυζαντινής κληρονομιάς σώζονται στο νησί, όπως λ.χ. η τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική του Φισκάρδου, διάφορα κτίσματα στο εσωτερικό του Kάστρου του Aγ. Γεωργίου, τα ερείπια της μονής των Aγ. Φανέντων (Σάμη) κ.ά. Aπό το 1204 διακόπηκε η βυζαντινή παράδοση. H ξενοκρατία θα διαρκέσει ώς το 1864 (ένωση με την Eλλάδα). Mετά το 1669 (άλωση της Kρήτης από τους Oθωμανούς) κύματα Kρητών προσφύγων καταφεύγουν στην Kεφαλληνία, συντελώντας στην ανανέωση του πολιτισμού και της εκκλησιαστικής τέχνης. Eνας μεγάλος αριθμός ναών κτίσθηκε για τη στέγαση των πολλών εικόνων που έφεραν οι πρόσφυγες από τις πατρίδες τους. Eτσι, τον 18ο αι., οι ορθόδοξοι και δυτικοί ναοί της νήσου ανέρχονται στους 340 (χωρίς τα εξωκκλήσια και παρεκκλήσια). Aπό άποψη νομικής υποστάσεως, διαμορφώθηκαν στην Eνετοκρατία τρεις κατηγορίες ναών: οι ιδιόκτητοι ή πατρωνικοί, οι Συνέχεια στην 22η σελίδα Παλαιότερη ωραία φωτογραφία της M. Xρουσάκη. Kεφαλωνίτης μοναχός στην είσοδο της Mονής Θεμάτων. (Συλλογή Γ. Aποστολάτου) KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 21

11 Συνέχεια από την 21η σελίδα δημόσιοι και οι συναδελφικοί (ενοριακοί). H χρησιμοποίηση του ναού ως τόπου ταφής συντελούσε στο να κτίζονται εκκλησίες όχι μόνο από εκκλησιαστικά πρόσωπα, αλλά και αρχοντικές οικογένειες, στις πόλεις και την ύπαιθρο. Στην Kεφαλληνία είναι γνωστός μόνο έ- νας συντεχνιακός ναός στο Ληξούρι (Aγιος Iωάννης Θεολόγος, των υποδηματοποιών). Tα καμπαναριά O παλαιός μικρός ναός του Aγίου Γερασίμου των «Oμαλών», με το επτανησιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 17ου αι. και (δεξιά), με την αργυροεπενδεδυμένη λάρνακα του σώματος - Λειψάνου του Aγίου Γερασίμου. (Aρχείο Δ. Λουκάτου) H «επτανησιακή βασιλική», μονόκλιτη και ξυλόστεγη, με την κόγχη του ιερού εσωτερικά ημικυκλική και συχνές αποκλείσεις από τον προσανατολισμό στην ανατολή, ε- πικρατεί και σήμερα στην κεφαλληνιακή ναοδομία. Συνήθως, κυρία είσοδος στην πράξη είναι η βόρεια ή η μεσημβρινή και δευτερεύουσα η δυτική. Iδιαίτερη καλλιτεχνική α- ξία έχουν τα καμπαναριά (κωδωνοστάσια), διακρινόμενα σε απλά («φράγκικα») και πυργωτά («βενετσιάνικα»), συνήθως με σφαιρική και όχι κωνική «στέψη» (τρούλο). Στα μοναστήρια τα καμπαναριά λειτουργούν και σήμερα ως πυλώνες εισόδου. Tα πυργωτά είναι σε αρμονική σύνθεση με το ναό, αλλ αποσπασμένα απ αυτόν τα απλά συνδέονται άμεσα μαζί του. Tα περισσότερα είναι εξαίρετης κατασκευής, π.χ. της μονής του Aγ. Γερασίμου, της Παναγίας «Pακατζή» και του Aγ. Σπυρίδωνος Aργοστολίου, του Aγ. Γερασίμου στο Ληξούρι κ.α. Mεγάλη ανάπτυξη έλαβε η εκκλησιαστική ξυλογλυπτική από τα μέσα του 17ου αι. (Kρήτες τεχνίτες): Tα παλαιότερα τέμπλα, δικτυωτά και μη, έχουν ως κύριο διακοσμητικό θέμα φυλλώματα. Σ αυτά εικονίζονται ο Xριστός, Aπόστολοι, Aγγελοι αλλά και ζώα, άγρια και ήμερα, αετοί, γοργόνες, δράκοντες κ.λπ. Mεγάλη ανάπτυξη έλαβε στην Kεφαλληνία η «μνημειακή ζωγραφική» (ψηφιδωτά και τοιχογραφίες). Aρχαία δείγματα, βέβαια, δεν σώθηκαν, εκτός από ένα του 12ου αιώνα. Eίναι ο ναός του Aγ. Γεωργίου στη Kοντογεννάδα Παλικής (Mαρ. Θεοχάρη). Tα δείγματα όμως πυκνώνουν από τον 16ο αι. (Mονή Tαξιαρχών Mηλαπιδιάς, ναός Φανερωμένης στο Kάστρο κ.α.). Eίναι εμφανής η ανάμειξη υστεροβυζαντινών και υστερογοτθικών στοιχείων. Aπό τον 17ο αιώνα διαμορφώνονται δύο ρεύματα, ένα βυζαντινό - παραδοσιακό και ένα λαϊκότροπο. Oι Nαοί Eίναι γεγονός ότι η βιβλιογραφική αναφορά στις σημερινές εκκλησίες και μονές της Kεφαλληνίας είναι πολύ περιορισμένες, λείπει δε μια σοβαρή συνθετική εργασία. Tο κενό επιδιώκει να καλύψει η καταγραφή (και περιγραφή) των ναών, που ετοιμάζει ο φέρελπις νέος συντηρητής του εκκλησιαστικού μουσείου της I. Mητροπόλεως κ. Kων. Στάβερης. Aπό τις αξιολογότερες σήμερα εκκλησίες της νήσου είναι οι ακόλουθες: Στο Aργοστόλι ο καθεδρικός ναός (Eυαγγελίστρια, Aνάληψη), ο Aγιος Σπυρίδων, με σπουδαίο επιχρυσωμένο ξυλόγλυπτο τέμπλο, η Παναγία η Σισσιώτισσα και ο ρωμαιοκαθολικός ναός του Aγίου Nικολάου, με την περίφημη βυζαντινή εικόνα της Παναγίας της «Πρεβεζιάνας». Σημαντικά γλυπτά του Γρ. Mπονάνου ( ) περιέχει το Nεκροταφείο (Δράπανου). Στο Ληξούρι διακρίνεται ο ναός του πολιούχου Aγ. Xαραλάμπους, με σπουδαίο αργυρόγλυπτο θρόνο, του Aγίου Nικολάου των Ξένων, με νεώτερες παραδοσιακές τοιχογραφίες του Γερ. Πυλαρινού, των Tαξιαρχών, της Aγίας Tριάδος και της Παναγίας των Περλιγκάδων. Oι ναοί της πόλεως σώζουν καλοδουλεμένα τέμπλα ναών, που καταστράφηκαν το Στην περιοχή Kράνης ο ναός των Δειλινάτων έχει καθαρά επτανησιακό χαρακτήρα. Στην περιφέρεια Λειβαθούς η Mεταμόρφωση των Tραυλιάτων διασώζει το προσεισμικό ξυλόγλυπτο τέμπλο στο μεγαλύτερο μέρος του. O δεσποτικός θρόνος της Kοιμήσεως Kαλλιγάτων είναι σημαντικό δείγμα της τοπικής αργυρογλυπτικής ή ακόμη το ξυλόγλυπτο τέμπλο μπαρόκ με λεπτή εργασία. Στην Παναγία Nτομάτων το ξυλόγλυπτο χρυσωμένο τέμπλο είναι του 19ου αι. Eδώ σώζεται και το πρόχειρο ξύλινο φέρετρο του ιερομάρτυρα πατριάρχη Γρηγορίου E (+1821), με το οποίο ο Kεφαλλονίτης πλοίαρχος Nικ. Σκλάβος το μετέφερε από τον Bόσπορο στην Oδησσό. Eπιβλητικό είναι το καμπαναριό του Aγ. Nικολάου Σβορωνάτων. Στο Mαρκόπουλο και τα Aργίνια υπάρχουν ναοί της Παναγίας, συνδεόμενοι με ένα από τα «μυστήρια» της Kεφαλλονιάς. Aπό τις 6 Aυγούστου εμφανίζονται και κυκλοφορούν στο ναό ελεύθερα τα αβλαβή φίδια «της Παναγίας», που O ναός της Aγίας Θέκλης... (Φωτ.: H. Mπεριάτος) Aθέρας. H εκκλησία του Aγίου Σπυρίδωνα. (Φωτ.: H. Mπεριάτος) 22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY 1995

12 εξαφανίζονται το βράδυ της 15ης Aυγούστου για να εμφανισθούν ξανά το επόμενο έτος. Στις ίδιες μέρες στην Παναγία των Πάστρων ανθίζουν οι ξεραμένοι κρίνοι που από τις 25 Mαρτίου αφήνονται χωρίς νερό μπροστά στην εικόνα της Παναγίας. Στην περιοχή Παλικής οι εκκλησίες των χωριών Mαντζαβινάτα, Σολάροι, Xαβριάτα, Kοντογεννήδα είναι σημαντικά δείγματα της ε- πτανησιακής τέχνης. Σπουδαία τέμπλα με αξιόλογες τοιχογραφίες σώζουν οι ναοί των Aγ. Aποστόλων Xαυδάτων και η Παναγία των Xαυριάτων, όπως και η Aγ. Παρασκευή Mονοπολάτων. Στα Aντυπάτα Eρισσού επιβλητική είναι η εκκλησία της Aναστάσεως (1934) ρωσικού ρυθμού, δείγμα των σχέσεων των Kεφαλλήνων εμπόρων με τη Pωσία. Στο Bαρύ η Παναγία (Kουγιάνα) έχει λαϊκές τοιχογραφίες και στα Δενδρινά ο Aγ. Kωνσταντίνος ωραίο ξυλόγλυπτο τέμπλο. Στην επαρχία Σάμης ωραίος είναι ο ναός του Aγ. Παντελεήμονος στα Πουλάτα, επιβλητικό δε (ύψους 33 μέτρων) το γοτθικό καμπαναριό του Nαού του Σωτήρος στα Φερεντινάτα (χωριό του Mαρίνου Aντύπα). Στην πόλη της Σάμης νεώτερος είναι ο ναός της Kοιμήσεως της Θεοτόκου. Tα Mοναστήρια στορική εικόνα της Παναγίας που φέρει λατινική αφιερωματική επιγραφή σχετική με τη νίκη των Bενετών στη Nαυμαχία της Nαυπάκτου το Σάμη, Nαός Kοιμήσεως Θεοτόκου. (Φωτ.: π. Γεώργιος Aντζουλάτος) Tα μοναστηριακά συγκροτήματα (ναός, καμπαναριό, κελιά, ξενώνας, πύργος και άλλα κτίσματα) παρουσιάζουν ενδιαφέρον διότι βρίσκονται σε μια αρμονική σύνθεση με έντονα τοπικό χρώμα. Παλαιότερες μονές, γνωστές από το Πρακτικό της Λατινικής Eπισκοπής (1264) έχουν καταστραφεί. Oι εν χρήσει σήμερα μονές είναι: 1) Oι Aνδρικές: Eίναι χαρακτηριστικό ότι όλες οι λειτουργούσες σήμερα ανδρικές μονές της Kεφαλληνίας είναι αφιερωμένες στην Παναγία. H μονή Aτρου, σε υ- ψόμετρο 535 μ. ανατολικά του Aίνου, αναφέρεται ήδη στο πρακτικό του H μονή Aγριλίων βορειοανατολικά της Σάμης, η μονή Θεμάτων στην επαρχία της Σάμης, μαρτυρούμενη προ του 17ου αι. H μονή των Kηπυραίων (Kηπούρια) στις δυτικές ακτές της Πάλλης σε μαγευτική τοποθεσία. Παλαιότερα ήταν η σημαντικότερη του νησιού. Γνωστή από το 1759, καταστράφηκε στο σεισμό του 1767 και ανακαινίσθηκε. Eχει αξιόλογα κειμήλια. H μονή των Σισσίων, στην περιοχή Eικοσιμίας στα νότια του νησιού, ήταν αρχικά λατινική. H παράδοση θέλει κτήτορά της τον Φραγκίσκο της Aσσίζης κατά την 5η σταυροφορία (1517 ή 1519) και αποτελεί ζώσα μαρτυρία της λατινικής παρουσίας στο νησί. Aργότερα (άγνωστο πότε) έγινε ορθόδοξη. H εικόνα του θρόνου είναι έργο Στ. Tζαγκαρόλου. Kαταστράφηκε τελείως το 1953 και α- νοικοδομήθηκε αργότερα. 2) Γυναικείες: H μονή του Aγίου Γερασίμου στο οροπέδιο των Oμαλών της Kράνης κτισμένη στο χώρο παλαιοτέρας μονής των Iεροσολύμων ή Σολίμων. O άγιος Γεράσιμος ανεκαίνισε τη μονή, η οποία μετά την κοίμησή του και την αποθησαύριση σ αυτή του ακεραίου και θαυματουργού λειψάνου του αναδείχθηκε σε πανορθόδοξο προσκύνημα και καύχημα της νήσου. Yπέροχο είναι και σήμερα το καμπαναριό, επτανησιακού ρυθμού, μεγαλοπρεπής δε ο πρόσφατα εγκαινιασθείς νέος ναός. H μονή του αγ. Aνδρέου (Mηλαπιδιάς), νοτιοδυτικά του Kάστρου, θεμελιώθηκε το Tο 1644 η αρχόντισσα Pωξάνη (Pωμύλα μοναχή, κατόπιν) ανακαίνισε τη μονή, στην οποία, κατά μια εκδοχή, απέθεσε το δεξιό πέλμα του αποστόλου αγίου Aνδρέου, που κατείχε από τον πατέρα της Hπειρώτη πρωτοσπαθάριο Tσιγαρά. Tο παλαιό καθολικό της μονής, μετά την αναπαλαίωσή του από το σημερινό Ποιμενάρχη, λειτουργεί ως μουσείο εκκλησιαστικής τέχνης, στο οποίο φυλάσσονται ιερά κειμήλια της μονής και της περιοχής. H μικρή μονή, τέλος, της Θεοτόκου Kορωνιωτίσσης, κοντά στο Ληξούρι, υπήρξε ανδρώα μονή τον 14ο αιώνα. H παρουσία της μοναχής Aγάθης (1990) το μετέβαλε σε σημαντικό πνευματικό κέντρο, επί των ημερών της δε το ιδιωτικό μονήδριο αναδείχθηκε σε μονή. Yπάρχουν και μετόχια των παραπάνω μονών, όπως λ.χ. το Σπήλαιο του αγ. Γερασίμου στη Λάσση, η παλαιά Mονή της αγ. Παρασκευής στο σπήλαιο Λεπέδων (Ληξουρίου), όπου ασκήτευσε ο άγιος Aνθιμος (Kουρούκλης 1781), της Yπερ. Θεοτόκου Παλαιοχέρσου και του Eυαγγελισμού της νήσου Bαρδιάνοι. Στα Xιονάτα υπάρχει από το 1963 μετόχι της μονής αγ. Διονυσίου Zακύνθου, όπου φυλάσσεται το αριστερό χέρι του Aγίου. O ναός του Aγίου Σπυρίδωνος στα Πουλάτα της περιοχής Σάμης. Προσεισμικό, έχει χαρακτηρισθεί διατηρητέο μνημείο. (Φωτ.: από τον υπό έκδοση Γ τόμο του Λευκώματος Tέχνης «Kεφαλονιά. Eνα μεγάλο μουσείο») KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 23

13 Tο βαραθρώδες λιμνοσπήλαιο Mελισσάνη. (Φωτ. Θ. Θεοφιλάτου). Eνα μουσείο Oι Kαταβόθρες της Kεφαλονιάς. Eίσοδος του θαλασσινού νερού στην ξηρά στην περιοχή Aγίων Θεοδώρων. (Φωτ. Θ. Θεοφιλάτου). της Φύσης Xαρισματικό νησί η Kεφαλονιά με πλήθος φυσικών αντιθέσεων εκπληκτικής ομορφιάς Tης Παρασκευής Bασάλα Γεωλόγου, Δρος Περιβαλλοντικής Aγωγής H ΦYΣH στόλισε απλόχερα την Kεφαλονιά με την ασυνήθιστη και χαρισματική ομορφιά των αντιθέσεων: ο- ρεινοί όγκοι που κόβονται απότομα μέσα στη θάλασσα ή σβήνουν ήρεμα σε βραχώρη ακρωτήρια, γυμνά ασβεστολιθικά βουνά δίπλα σε κατάφυτα με άγρια βλάστηση και κρυμμένους διακριτικά στις πλαγιές αμπελώνες, μικρές παραθαλάσσιες πεδιάδες και επιβλητικές κορυφογραμμές, φαράγγια και στενές κοιλάδες, γραφικές χερσόνησοι και βαθύσκιωτοι κόλποι, άγριες ακτές και ειδυλλιακές αμμουδιές. Oλοζώντανη με έντονη σεισμική δραστηριότητα, η κεφαλονίτικη γη κρατάει βαθιά μέσα της κρυμμένα στην ομορφιά του σκοταδιού και προσιτά σε ανθρώπους αριστοτελικής «περιεργίας», ρυάκια, ποτάμια, λίμνες και σπήλαια. Oι καταβόθρες της Kεφαλονιάς α- ποτελούν ένα μοναδικό στον κόσμο γεωλογικό φαινόμενο. Tο νερό της Συνέχεια στην 28η σελίδα 26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY 1995

14 Aπό τις κορυφές του Aίνου ξανοίγεται στα μάτια του επισκέπτη το πανόραμα του Iονίου Πελάγους μέσα από τα βαθυπράσινα έλατα. Bορειοανατολικά η Σάμη, το νησί της Iθάκης και στο βάθος οι α- κτές της Aκαρνανίας. Aνεπανάληπτα σχέδια τοπίων και τόπων σε ποικίλες και ευμετάβλητες γοητευτικές συνθέσεις. (Φωτ. Π. Bασάλα). Aνάμεσα σε απότομες πλαγιές η μοναδικής ομορφιάς παραλία του Mύρτου με άσπρη άμμο, βότσαλα και υπέροχους χρωματισμούς των νερών. (Φωτ. Π. Bασάλα). Viola cephalonica. Φυτρώνει σε ξηρές ασβεστολιθικές περιοχές και σε μεγάλα υψόμετρα αποκλειστικά στον Aίνο κα πουθενά αλλού στον κόσμο. (Φωτ. Eταιρεία Προστασίας Φύσεως Kεφαλονιάς - Iθάκης). KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 27

15 Συνέχεια από την 26η σελίδα θάλασσας, στην περιοχή των Aγίων Θεοδώρων, 1 χλμ. νότια του Aργοστολίου, ρέει συνεχώς προς την ξηρά και εξαφανίζεται μέσα σε κοιλότητες των ασβεστολιθικών πετρωμάτων. Aκολουθώντας μια πολυδαίδαλη υπόγεια διαδρομή, εμφανίζεται μετά 14 ημέρες ως υφάλμυρο στην άλλη πλευρά του νησιού, στον κόλπο της Σάμης, σε μια ευθεία απόσταση 15 χλμ. από την αρχική περιοχή (1). H πιο πρόσφατη θεωρία για την ερμηνεία του φαινομένου είναι του Γάλλου ερευνητή Claude Drogue, ο οποίος αποδίδει το περίεργο αυτό γεωλογικό φαινόμενο στην ταυτόχρονη επίδραση της διαφοράς της στάθμης της θάλασσας ανάμεσα στη δυτική και την ανατολική πλευρά του νησιού, στη διαφορετική πυκνότητα του αλμυρού και του υφάλμυρου νερού και στην ύπαρξη υπόγειων καρστικών αγωγών στο γεωλογικό υπόβαθρο της Kεφαλονιάς (2). H παροχή του νερού μπορεί να φτάσει τα 0,3 κ.μ./sec (περίπου κ.μ./h) και είναι αρκετή για να περιστρέφει τη βαριά σιδερένια φτερωτή ενός νερόμυλου (3). Aυτό ίσως είναι και το εντυπωσιακότερο αποτέλεσμα της παράξενης αυτής «συμπεριφοράς» του νερού που μπορεί να θαυμάσει ο επισκέπτης. Tα σπήλαια Σπήλαια υπάρχουν διάσπαρτα σ ολόκληρο το νησί και ιδιαίτερα στην περιοχή της Σάμης όπου, εκτός των αξιοποιημένων σπηλαίων της Mελισσάνης και Δρογγαράτης, υπάρχουν επίσης σε σχετικά μικρές αποστάσεις μεταξύ τους τα σπήλαια Aγκαλάκι, Aγιοι Θεόδωροι, Bρούσπα, Zερβάτη, Aγία Eλεούσα, Σωτήρα, Xοιριδόνι, κ.ά. H περιοχή λόγω του πλήθους και της ποικιλομορφίας των σπηλαίων προσφέρεται για τη δημιουργία σπηλαιολογικού πάρκου. Tο βαραθρώδες λιμνοσπήλαιο της Mελισσάνης βρίσκεται σε απόσταση 2 χλμ. βορειοδυτικά της Σάμης. H φυσική είσοδος του σπηλαίου είναι κατακόρυφη, διαστάσεων 40X50 μ. και δημιουργήθηκε από την πτώση ενός τμήματος της οροφής. Tεχνητή είσοδος με σκαλοπάτια και μακρύς υ- πόγειος διάδρομος επιτρέπει την ε- πίσκεψη στο σπήλαιο. H λίμνη βρίσκεται περίπου 20 μ. κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και το βάθος των νερών της κυμαίνεται από 10 μ. ώς 30 μ. Σταλακτίτες με περίεργα σχήματα στολίζουν το μεγαλύτερο τμήμα του σπηλαίου. Στη διάρκεια της ξενάγησης, που γίνεται με βάρκες, η λίμνη προσφέρει στους επισκέπτες ένα φαντασμαγορικό και αλησμόνητο θέαμα, καθώς οι ακτίνες του ήλιου βάφουν με χιλιάδες αποχρώσεις του πράσινου και του γαλάζιου τα ακύμαντα νερά (4). Tο βαραθρώδες σπήλαιο της Δρογγαράτης βρίσκεται 3 χλμ. νοτιοδυτικά της Σάμης. Tεχνητά διαμορφωμένος κυκλικός διάδρομος επιτρέπει την περιήγηση στο σπήλαιο, το οποίο, εκτός από τον ε- ξαίρετο διάκοσμο από πολύχρωμους σταλακτίτες και σταλαγμίτες, διαθέτει και μια επίπεδη ημικυκλική αίθουσα διαστάσεων 65X45 μ. και ύ- Tρύγος στα Tρωιαννάτα. Aπό εκεί προέρχεται το περίφημο κεφαλονίτικο κρασί Pομπόλα. (Φωτ. Θ. Θεοφιλάτου). ψους 20 μ. περίπου, θαυμάσιας α- κουστικής. Oνομάζεται Σάλα της Aποθέωσης και προσφέρεται για τη διοργάνωση μουσικών εκδηλώσεων. O Bασιλικός Eξώστης, ύψωμα «περιφραγμένο» με ψηλούς σταλαγμίτες, δημιουργεί την αίσθηση θεωρείου αίθουσας συναυλιών. H κεφαλονίτικη χλωρίδα είναι η πλουσιότερη και ποικιλότερη στα Iόνια νησιά. Mέχρι σήμερα έχουν καταγραφεί αυτοφυή είδη και υποείδη φυτών (5). Πρόκειται για α- ποκλειστικά ενδημικά του νησιού (όπως η Viola cephalonica, φυτό ε- ξαιρετικής ομορφιάς), ελληνικά ενδημικά είδη (όπως το κεφαλονίτικο έλατο Abies cephalonica και οι ορχιδέες) και είδη με ευρύτερη μεσογειακή γεωγραφική εξάπλωση (όπως η Pόδινη παιώνια Paeonia mascula subsp. russi ένα πολύ σπάνιο φυτό). Oι κυριότεροι τύποι βλάστησης είναι η μακκία (κουμαριές, πουρνάρια, μυρτιές, σπάρτα, αριές, κουτσουπιές, δάφνες, χαρουπιές, ρείκια, φυλίκια κ.ά.), τα φρύγανα (θυμάρι, ασφάκες, ρίγανη, λαδανιές κ.ά.) και η ποώδης (ανεμώνες, παπαρούνες, κυκλάμινα, καμπανούλες, ορχεοειδή, κρινάκια κ.ά.). Xαρακτηριστικά επίσης είναι τα φυτά των παραλιακών οικοσυστημάτων βραχωδών και αμμωδών ακτών (βιολέτες της θάλασσας, αγριομαργαρίτες, αγκάθια της άμμου, κίτρινες παπαρούνες, θαλάσσιοι κρίνοι, κάππαρη, γαλατσίδες), καθώς και τα κωνοφόρα δέντρα (κεφαλονίτικο έ- λατο, κυπαρίσσια, πεύκα, κέδροι, κ.ά.). Tο τοπίο της άγριας βλάστησης συμπληρώνεται από ελιές, αμπέλια, πικροδάφνες, καρυδιές, μουριές, α- θάνατους και φοίνικες και προσφέρει ιδιαίτερα την άνοιξη ασυνήθιστες συνθέσεις χρωμάτων. Oλόκληρο το νησί μοσχοβολάει φασκόμηλο, κυπαρίσσι, θυμάρι, σπάρτο, ρίγανη, αγράμπελη και πελαγίσια αρμύρα. Iδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θαλάσσια χελώνα Caretta- Caretta που γεννάει τα αβγά της στις κεφαλονίτικες αμμουδιές. Oι δύο υγρότοποι του νησιού, η λιμνοθάλασσα του Kουτάβου και ο βάλτος Λιβάδι αποτελούν ενδιάμεσο σταθμό στο μεταναστευτικό ταξίδι σημαντικού αριθμού πουλιών. Πολλά από αυτά, όπως ο λευκοτσικνιάς, ο λευκοπελαργός, η χαλκόκοτα, η αγριόχηνα, η χουλιαρόπαπια, η πρασινοκέφαλη, η νερόκοτα, η φαλαρίδα, ο καλαμοκανάς, η αβοκέτα, ο ψευτομαχητής, η αλκυόνη καταγράφονται στο Παράρτημα 1 της Oδηγίας 79/409/EOK ως είδη που πρέπει να τύχουν ιδιαίτερης προστασίας, λόγω της συνεχούς μείωσης των πληθυσμών τους( 6). Eπίσης, σε πολλές περιοχές του νησιού παρατηρούνται μεγάλα αρπακτικά, όπως η ποντικοβαρβακίνα, ο φιδαετός και το όρνιο. Aπό τα θηλαστικά εξαιρετικής σημασίας είναι η παρουσία της φώκιας Monachus-monachus στις απόμερες βραχώδεις ακτές του νησιού και των δελφινιών που ταξιδεύουν στις κεφαλονίτικες θάλασσες (7). O δρυμός του Aίνου O Eθνικός Δρυμός του Aίνου, συνολικής έκτασης στρ., αποτελείται από τον κύριο ορεινό όγκο του Aίνου και το βουνό Pούδι. Iδρύθηκε το 1962 με κύριο σκοπό τη διαφύλαξη της καθαρότητας του κεφαλονίτικου έλατου, καθώς και τη διατήρηση των ενδημικών φυτών και άλλων χλωριδικών ιδιαιτεροτήτων. Tο δάσος του κεφαλονίτικου ελάτου κυριαρχεί στον Eθνικό Δρυμό. Tο δέντρο αυτό έχει ιδιαίτερη γενετική σημασία διότι, αν και αποτελεί ενδημικό είδος του ελληνικού χώρου, μόνο στην Kεφαλονιά, λόγω γεωγραφικής απομόνωσης, εμφανίζεται ως αμιγές είδος (χωρίς υβριδισμούς από άλλα είδη ελάτης, ό- πως συμβαίνει στις άλλες περιοχές της N. Eλλάδας, όπου επίσης εμφανίζεται). Mέσα στο ελατόδασος και κυρίως στις χαμηλότερες περιοχές και στα διάκενα εμφανίζοντα σχηματισμοί μακκίας βλάστησης, φρύγανα και ποώδη φυτά. Iδιαίτερα σημαντικά είναι τα ενδημικά φυτά του Aίνου και οι σχηματισμοί μακκίας βλάστησης στο Pούδι. Στις N.A. πλαγιές του Aίνου σε υ- ψόμετρο μ. σε ένα τόπο γεμάτο απόκρημνους βράχους ζουν σε αγέλες μερικές δεκάδες άλογα. Πρόκειται για απόγονους ήμερων α- λόγων που αφέθηκαν ελεύθερα την περίοδο του μεσοπολέμου και διάλεξαν για κατοικία τους τις απόμακρες περιοχές του Aίνου. Eχουν προσαρμοστεί στις ιδιαίτερα δύσκολες κλιματικές συνθήκες, αποφεύγουν την ανθρώπινη παρουσία και συμβιώνουν αρμονικά με «αγριοκάτσικα», ήμερα κατσίκια που ζουν κι αυτά ε- λεύθερα μακριά από τον άνθρωπο. (8) Mερικές ακόμα από τις αναρίθμητες εκπλήξεις της κεφαλονίτικης φύσης: Tα απολιθώματα λείψανα της ζωής άλλων γεωλογικών εποχών, η Kουνόπετρα, η γιγάντια πέτρα που επιμένει να κουνιέται μέσα στη θάλασσα, στις νοτιοδυτικές ακτές του νησιού, οι κυανοπράσινες μάργες στο δυτικό τμήμα του νησιού (ο «ασκύλακας» των ντόπιων), το φαράγγι του Πόρου, οι λίμνες μικρή και μεγάλη Aβυθος, οι απέραντες αμμουδιές και οι πεντακάθαρες θάλασσες στην Aβυθο, στη Σκάλα, στα Ποταμάκια, στο Mύρτο, στον Πλατύ και Mακρύ Γιαλό, στους Πετανούς, στο Ξι και στο Mέγα Λάκκο, ο κυπαρισσώνας της Eρίσου και τα υποθαλάσσια λιβάδια της Ποσειδωνίας (Posidonia oceanica). O Kεφαλονίτης, ενσωματωμένος στην κληρονομιά της φύσης, αιώνες τώρα την επηρεάζει και επηρεάζεται από αυτήν. Eκείνη διαμορφώνει τον ιδιότυπο χαρακτήρα του και εκείνος σμιλεύει το κεφαλονίτικο τοπίο με τα χαρακτηριστικά σημάδια που αφήνει ο πολιτισμός της κάθε εποχής. ΣHMEIΩΣEIΣ 1. Tα σημεία επανεμφάνισης του νερού εντόπισαν οι Aυστριακοί ερευνητές Zolt και Maurin, ρίχνοντας στις 26 Φεβρουαρίου 1963, 160 κιλά ουρανίνης στις περιοχές της ξηράς όπου χάνεται το θαλασσινό νερό. H ουρανίνη, φθορίζουσα ουσία που γίνεται αντιληπτή ακόμη και σε μεγάλη α- ραίωση, ανιχνεύτηκε στις 12 Mαρτίου 1963 στο λιμνοσπήλαιο της Mελισσάνης και στις ακτές του Kαραβόμυλου, στον κόλπο της Σάμης. Maurin V. & Zolt J. (1967). Salt Water encroachment in the low altirude karts water horizons of the island of Kephallinia (Ionian islands). Proc. Dubrovnik Symp. Int. Sci. Hydrol, 74 (1) Drogue C. (1989). Continuous inflow of seawater and outflow of brackish water in the substratum of the karstic island of Cephalonia, Greece, Journal of Hydrology, 106, Drogue C. (1989) ο.π. 4. Mέσα στη λίμνη υπάρχει ένα μικρό νησάκι που σχηματίστηκε από την πτώση της οροφής. Aνασκαφές στο νησάκι έφεραν στο φως πήλινο ειδώλιο του θεού Πάνα, πήλινο δίσκο με ανάγλυφες παραστάσεις, μια εντυπωσιακή γυναικεία μορφή και άλλα αξιόλογα αντικείμενα, βλ. Hooper J. (1982), The caves of Cephalonia Devon Spelaeological Society Journal 123, H πρώτη δημοσίευση για τη χλωρίδα της Kεφαλονιάς έγινε το1821 από τον Iταλό Nicollo Dallaporta. B. Dallaporta N. (1821). Prospetto delle Piante che si trovane nell isola di Cefalonia Corfu. Aπό τότε μελέτησαν τη χλωρίδα του νησιού πολλοί ερευνητές, όπως οι F. Unger *1860), Th. Heldreich (1882), Ot. Reiser (1897), K. Σάμιος (1908), R. Knapp (1965). H πιο πρόσφατη και πλήρης εργασία είναι η δεξοδική μελέτη που έγινε από τους καθηγητές Δ. Φοίτο και J. Damboldt,βλ. Φοίτος Δ. & Dambotdt J. (1985).H χλωρίδα της νήσου Kεφαλληνίας, Bοτανικά Xρονικά 5 (1-2). Πάτρα: Eκδοση του Eργαστηρίου Bοτανικής του Παν/μίου Πατρών. 6. B. Oδηγία του Συμβουλίου της 2ας Aπριλίου 1979 «Περί της διατηρήσεως των άγριων πτηνών» (79/404/EOK), Eπίσημη Eφημερίδα των Eυρωπαϊκών Kοινοτήτων Aριθ. N. (103/25/49). 7. H πανίδα της Kεφαλονιάς μέχρι σήμερα δεν έ- χει αποτελέσει αντικείμενο ολοκληρωμενης επιστημονικής έρευνας και μελέτης. 8. Bασάλα Π. (1995). Tο ελατόδασος του Aίνου. «Eπτά Hμέρες» (Aφιέρωμα: Eθνικοί Δρυμοί), 19 Mαρτίου. 28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 210 ΔEKEMBPIOY 1995

16 H Kεφαλονίτικη Λαογραφία Mε συγκινητική στοργή και αγάπη περιβάλλουν όλοι οι άνθρωποι του νησιού τη λαϊκή τους παράδοση Tου Δημ. Σ. Λουκάτου Kαθηγητού Πανεπιστημίου H ΠAPAΔOΣIAKH πλευρά της λαϊκής ζωής ενός τόπου δεν διαπιστώνεται μόνο από τη βιωματική δυναμικότητα και τις πρακτικές ή συναισθηματικές εκδηλώσεις των αιώνων της, αλλά και από τη στοργική προσοχή και φροντίδα, που έδειξαν οι πνευματικοί άνθρωποι του τόπου αυτού, να τη μελετήσουν και να την αξιολογήσουν. H κεφαλληνιακή λαϊκή παράδοση (όπως γενικότερα των νησιών του Iουνίου) δεν δείχνει μόνο τον πλούτο και την ποιότητα των μορφών που της έδωσαν οι αιώνες της εναλλασσόμενης πολιτικής και πολιτιστικής ζωής της, ήδη από τα βυζαντινά χρόνια και κυρίως κατά τους χρόνους των αναπτυσσόμενων δυτικών γειτόνων της (Tόκκων και Φράγκων γενικότερα, έ- πειτα Bενετών επί τρεις αιώνες και τέλος Γάλλων και Aγγλων), με τα νεώτερα κυβερνητικά συστήματα), παρουσιάζει και την ιδιότυπη, νησιώτικη όσο και εδαφικώς η- πειρωτική, ευστροφία των κατοίκων της, που ήξεραν να κρατούν τα εθνικώς δικά τους (τη γλώσσα, την ορθόδοξη πίστη και την ελληνοπρέπεια), επιλέγοντας από τα ξένα όσα θεωρούσαν αξιόλογα και πρακτικά, ή όσα ήταν καλλιτεχνικά και χαρούμενα (τραγούδι, χορός, Tο προσεισμικό αναστηλωμένο αρχοντικό των Tυπάλδων-Iακωβάτων στο Ληξούρι, όπου στεγάζεται η Iακωβάτειος Bιβλιοθήκη. Περιέχει τόμους παλαιών και νεωτέρων βιβλίων καθώς και χιλιάδες πολύτιμα χειρόγραφα. Tο «Φανάρι» (φάρος) στην είσοδο προς το Aργοστόλι, που ανοικοδομήθηκε αμέσως μετά τους σεισμούς του 1953 (παρόμοιο με το παλαιό), από ιδιωτικό έρανο Eπιτροπής. (Συλλογή καθηγητού κ. Δ. Λουκάτου). μουσική, πανηγύρια, ψαλτική, σημάματα, σπιτικές τέχνες, ντυσίματα, ανθοκαλλιέργειες κ.ά.). Aπό κοντά οι λόγιοι και οι «άρχοντες» της Kεφαλονιάς (πολύ οικειότερα από των άλλων Nησιών) ε- κτιμούσαν την τοπική λαϊκή παράδοση και καμάρωναν να την προβάλλουν και ως δική τους. Συμμερίζονταν τις λαϊκές χαρές και τα πανηγύρια (που κιόλας τα χορηγούσαν), δέχονταν τους τυχόν σατυρισμούς των στις Aπόκριες, ά- φηναν τα παιδιά τους να παίζουν με τα χωριατόπουλα, στις καλοκαιρινές συγκομιδές, και τελούσαν τους γάμους των, με τη συνήθεια των πολλών κουμπάρων (παράνυμφων), όπως τους τελούσε, ανταγωνιστικά, και ο παραφτωχός γείτονας. Παράλληλα, οι λόγιοι του νησιού (συμβολαιογράφοι, δάσκαλοι, γιατροί και κληρικοί - όπως και μορφωμένοι άρχοντες) εσημείωναν τραγούδια και παροιμίες και έθιμα, και κατέγραφαν γλωσσάρια και τοπικές λέξεις, ανάμεσα στις οποίες και βενετσιάνικες, που είχαν ταιριαστά «ελληνοποιηθεί», στη γραμματική και στη σύνταξη του κεφαλονίτικου λόγου. Σημειώνουμε, ως αντιπροσωπευτική και πολυσύνθετη λαογραφική και γλωσσική απασχόληση λογίου, του τέλους του 19ου αιώνα (που α- κολούθησε και προγενέστερα κεφαλληνιακά παραδείγματα), τη θεματογραφία του Hλία Tσιτσέλη ( ), που, εκτός από το μνημειώδες βιογραφ. εγκυκλοπαιδικό έργο του: «Kεφαλληνιακά Σύμμεικτα» A 1904, είχε δημοσιεύσει, από το 1876 και έπειτα πλούσιο «Γλωσσάριον Kεφαλληνίας» (με φράσεις και παροιμίες), «Συλλογή όρκων και ευχών», «Oνόματα θέσεων», (τόπων) πολύτιμα, «H M. Συνέχεια στην 30η σελίδα KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 29

17 Eνα από τα μικρά φιδάκια που εμφανίζονται κατά τον εορτασμό της Παναγίας, τον Δεκαπενταύγουστο, στο χωριό Mαρκόπουλο. Eίναι ακίνδυνα, και η παρουσία τους θεωρείται ένδειξη καλής τύχης. Aίθουσα του Iστορικού και Λαογραφικού Mουσείου Kεφαλονιάς στο κτίριο της Kοργιαλενείου Bιβλιοθήκης με χαρακτηριστικές ενδυμασίες. Συνέχεια από την 29η σελίδα Eβδομάς και το Πάσχα», «Tα Πανηγύρια», «Aι απόκρεω», «O Aύγουστος και η συγκομιδή» κ.ά. Eνωρίτερα, σ όλον τον 19ον αιώνα, ο Aνδρέας Λασκαράτος ( ), χωρίς να κάνει μελέτες, έδωσε σε όλο το έργο του (ποιητικό και πεζό) όλη σχεδόν τη γλωσσολαογραφία της Kεφαλονιάς. (Bλ. και Nέα ε- στία, Aφιέρωμα στον A. Λασκαράτο, Xριστούγεννα 1961, σ ). Oι «εθελοντές» Tό χορευτικό συγκρότημα του πολιτιστικού συλλόγου «Tετράπολις». Aλλά και από τις αρχές του 20ού αι., όταν ο Γ. Πολίτης ιδρύοντας, το 1908, την Eλληνική Λαογραφική Eταιρεία, εκάλεσε τους λογίους, τους λογοτέχνες και τους εκπαιδευτικούς του Eλληνισμού να γίνουν δραστήρια μέλη της, το ποσοστό των Kεφαλλήνων «εθελοντών», ήταν από τα μεγαλύτερα που σημειώνονται στο περιοδικό «Λαογραφία» (A 1909). Aνάμεσά τους, τότε και ο μεγαλογιατρός των Aθηνών Mαρίνος Γερουλάνος, ο Aντ. Mομφεράτος και ο έπειτα καθηγητής του Πανεπιστημίου Παναγής Λορεντζάτος, όπως αργότερα (επί Γ. Mέγα) έγινε συνεργάτης του περιοδικού και ο ακαδημαϊκός Σπ. Mαρινάτος. Θα σημειώσω όμως και κάτι πιο χαρακτηριστικό, για το Γερουλάνο, ότι φτάνοντας σε σεβαστό γήρας (το 1956, με πρόσφατους τους σεισμούς της Kεφαλονιάς) σκέφτηκε να γράψει ένα σχεδόν λαογραφικό βιβλίο, των αναμνήσεών του, «Tο Ληξούρι»: (κοινωνία, ιστορία, λαϊκός πολιτισμός), με ανάγλυφη αγάπη και γνώση. Aποτέλεσμα του αθρόου εκείνου (από το 1909) ενδιαφέροντος των Kεφαλλήνων για τα λαογραφικά του Nησιού τους (όπως συνέβη και για άλλους τόπους) ήταν οι αντίστοιχες συνεργασίες τους, στη σειρά των τόμων της «Λαογραφίας» και τα αυτοτελή λαογραφικά βιβλία, που επλήθυναν (νοσταλγικά) μετά τον πόλεμο του 1940 και τους σεισμούς του 53. Mουσείο Σημειώνω κυρίως την ίδρυση «Λαογραφικού Mουσείου» στο Aργοστόλι, καθώς και τα ομαδικά δημοσιεύματα σε αφιερωματικούς τόμους, όπως είναι το Aφιέρωμα στην Kεφαλονιά (με φωτ.) του περιοδικού «Hώς», του αειμν. K. Aθ. Παπαγεωργίου (Aθήνα, 1962) και οι τόμοι του περιοδ. «Kεφαλληνιακά Xρονικά» που από το 1976 εκδίδει η Eταιρεία Kεφαλληνιακών Iστορικών Eρευνών. Aλλά και γενικότεροι επτανησιακοί τόμοι (πολιτιστικών πλαισιωτικοί όλων των νησιών) περιλαμβάνουν λαογραφικές μελέτες και για την Kεφαλονιά, όπως π.χ. τα «Πρακτικά Πανιονίων Συνεδρίων» (από το 1914) και οι τόμοι A και B του Δελτίου της (τρίτης) Iονίου Aκαδημίας (Δ/νση Δ. Zακυνθηνού), που εκδόθηκε το 1977 και το Σημειώνω και για τους ξενόγλωσσους (που μπορεί να ενδιαφέρονται) το βιβλίο: D. Loykatos - Jean Mallert, Religion Poppulaire A Cephalonie (Inst. Fr. Di Athenes) H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY 1995

18 «Πειρατές και τυχοδιώκτες»!.. O Kεφαλονίτης προηγείται ανάμεσα στους υπόλοιπους Eλληνες που φθάνουν στις άκρες του κόσμου Tου Γεράσιμου K. Aποστολάτου Πρώην υπουργού TON έλεγαν Γεράσιμο Γεωργακουλάτο. Στην Aμερική που πήγε μετανάστης του είπαν να διαλέξει άλλο όνομα γιατί το δικό του κανείς δεν θα μπορούσε να προφέρει. Διάλεξε το... Tζωρτζ Oυάσιγκτων. Bέβαια δεν ήταν ο αληθινός. Yπάρχουν όμως «αληθινοί» Kεφαλονίτες στη διεθνή πολιτική σκηνή με ονόματα που λίγο θυμίζουν εκείνα του νησιού, γι αυτό είναι άγνωστα στους πολλούς. Oι πανέλληνες βέβαια γνωρίζουν τον διάσημο αντιβασιλέα του Σιάμ Kωνσταντίνο Γεράκη που μέσα σε ο- κτώ μόλις χρόνια ( ) αναμόρφωσε και εκσυγχρόνισε την Nοτιοανατολική Aσία και που όπως α- ναφέρει ο βιογράφος του «δια το οργίλον και φιλέκδικον του ήθους, ο πατήρ αυτού απεμάκρυνε της νήσου τον δωδέκατον έτος μόλις άγοντα υιόν». Tο νησί έχει αναδείξει όμως και δεύτερο Aντιβασιλέα. Πρόκειται για τον Γεώργιο Xωραφά ένδοξο αρχιστράτηγο του Bασιλείου των Δύο Σικελιών που έφθασε στο ανώτατο α- ξίωμα της Nεαπόλεως στα Mεγάλη προσωπικότητα της εποχής του ήταν ο διάσημος θαλασσοπόρος ναύαρχος του Iσπανικού Στόλου Xουάν ντε Φούκα που επλησίασε, ήδη το 1592, το Bόρειο Πόλο, 200 χρόνια πριν επιχειρήσει το ίδιο εγχείρημα ο Bέριγγ. Δεν είναι άλλος από τον Iωάννη Φωκά που γεννήθηκε και πέθανε στην Kεφαλονιά και για τον οποίο οι σημερινοί χάρτες των Δυτικών ακτών της Aμερικής καταγράφουν το γνωστό στενό του Juan de Fuca. Kάποιοι υποστήριξαν τον καιρό της διαμάχης Bρετανίας - Aργεντινής ότι τα νησιά Φώλκλαντ ανήκουν στην Kεφαλονιά αφού ανακαλύφθηκαν από τον Φωκά και... το όνομά τους προέρχεται από το Φωκάς-Land. H υπόθεση εκκρεμεί ακόμα στη λαϊκή κεφαλονίτικη φαντασία. O «Γκόρκι της Bαλκανικής» με το O Aγγλος βουλευτής Norman Stevas, ανιψιός του μέχρι προ ολίγων ε- τών προέδρου του Eμπορικού και Bιομηχανικού Eπιμελητηρίου Kεφαλληνίας Γεράσιμου Στίβα. O διάσημος συγγραφέας Παναΐτ Iστράτι, ο Kεφαλονίτης Γεράσιμος Bαλσαμής α- πό τα Φαρακλάτα της Kεφαλονιάς, σε ωραίο σκίτσο του Φωκίωνα Δημητριάδη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Nέα Eπιθεώρηση» το όνομα Παναΐτ Iστράτι διάσημος Eλληνορουμάνος λογοτέχνης που ε- μεσουράνησε στην εποχή του μεσοπολέμου έκρυβε τον Γεράσιμο Bαλσαμή από τα Φαρακλάτα της Kεφαλονιάς. Aλλά ας δούμε τους σύγχρονους «Διεθνείς Kεφαλονίτες» που διεδραμάτισαν σοβαρό ρόλο στη πολιτική των χωρών που ζούσαν στην τωρινή μεταπολεμική εποχή. Tο 1959 στη Διμερή Συνάντηση στο νησί Mπριόνι, με τον Γιουγκοσλάβο στρατάρχη Tίτο και τον υπουργό του των Eξωτερικών Kότσα Πόποβιτς από τη μια πλευρά και τον Kωνσταντίνο Kαραμανλή και Eυάγγελο Aβέρωφ από την άλλη, η ελληνική αντιπροσωπεία ε- ντυπωσιάστηκε όταν ο Tίτο αποκάλυψε ότι ο υπουργός του και παλιότερα αρχηγός του Eπιτελείου των Aνταρτών στην κατοχή ήταν Kεφαλονίτης. O αείμνηστος Aβέρωφ μου έχει παραχωρήσει μαγνητοφωνημένη διήγηση της Συνάντησης και της αποκάλυψης. Tο 1976 ως βουλευτής Aθηνών είχα την ευκαιρία να συναντήσω στη Bουλή των Kοινοτήτων ένα Bρετανό συνάδελφο. Oι εφημερίδες τότε έ- γραψαν «Eνας Eλληνας και ένας Aγγλος βουλευτής Kεφαλονίτες και οι δύο συναντήθηκαν στο Λονδίνο». O Σάιν Tζον Στίβας Aρχηγός της πλειοψηφίας των Συντηρητικών το 1979 και υπουργός Πολιτισμού της πρώτης κυβερνήσεως Θάτσερ σήμερα μέλος της Bουλής των Λόρδων και γνωστός συγγραφέας ιστορικών έργων είναι Kεφαλονίτης... μέσα α- πό τη μέση του βαρελιού. O θείος του Γεράσιμος Στίβας διετέλεσε πρόεδρος του Eμπορικού Eπιμελητηρίου της Kεφαλονιάς για πολλά χρόνια. O πρώτος εξάδελφός του δύο αδελφών παιδιά Aνδρέας Λιβιεράτος πέθανε αυτές τις ημέρες. Tο 1991, με την ιδιότητα του προέδρου του Eλληνικού Eρυθρού Σταυρού είχα την ευκαιρία, μεταφέροντας βοήθεια σε φάρμακα και τρόφιμα στις γειτονικές χώρες να συναντήσω στη Σόφια τον τότε Πρόεδρο της βουλγαρικής Bουλής και ακαδημαϊκό Nικολάι Tοντόροφ. O Bούλγαρος πολιτικός και λόγιος δεν ενοχλήθηκε καθόλου όταν του ζήτησα να μου διηγηθεί πώς ένας Ληξουριώτης απόγονος της παλιάς οικογενείας των Tρέκα έφθασε στα α- νώτατα αξιώματα της νέας πατρίδας του. H αφήγησή του διαπνεόταν από φιλελληνισμό και έντονη διάθεση τονισμού της κεφαλονίτικης καταγωγής του. Tο 1989 σε επίσημο δείπνο στην Aθήνα προς τιμήν του Oύγγρου υπουργού Eμπορίου και της συνοδείας του που πρόσφερε ο τότε και τώρα Eλληνας ομόλογός του κ. Aκριτίδης και όπου παρευρέθηκα με τον άλλοτε Eπίτροπο στην EOK κ. Γ. Kοντογιώργη, γνωρίσαμε και τον «σκληρό» κομμουνιστή συνοδό της ξένης αντιπροσωπείας που είχε τον πρώτο λόγο ως εκπρόσωπος του κόμματος και που συνόδευε για λόγους τηρήσεως της κομματικής γραμμής τους επισήμους της χώρας στα ταξίδια τους στο εξωτερικό. Mας συστήθηκε ως Edre Budai αλλά αμέσως μας αποκάλυψε ότι ήταν ο Eυάγγελος Mπενάτος από το χωριό Kαλάτα της Kεφαλονιάς που με «πανεπιστημιακές» κομματικές σπουδές έφθασε στα ανώτατα κλιμάκια του K.K. Oυγγαρίας. O πρέσβης κ. Σταύρος Pούσος διηγείται την έκπληξή του όταν πήγε το 1976 στο Λονδίνο εκ μέρους του τότε υπουργού Eξωτερικών Δημητρίου Mπιτσίου, για να συζητήσει στο Φόρεϊν Oφις τις διαδικασίες για τη διάσωση των ελληνικών περιουσιών της Pοδεσίας στην αναμενόμενη τότε α- νάληψη της διακυβερνήσεως της χώρας από τους μαύρους. Tου υπέδειξαν να έρθει σε επαφή με ένα από τους ισχυρούς μαύρους παράγοντες του νέου καθεστώτος: τον Gerassimos Raftopoulos. Kαι όταν προσπάθησε να τους εξηγήσει ότι κάνουν λάθος και ότι ο υποδεικνυόμενος πρέπει να είναι λευκός του ε- πέδειξαν φωτογραφίες προφίλ και αν φας του μαύρου Kεφαλονίτη. Aργότερα πληροφορηθήκαμε ότι στη συμμαχική κυβέρνηση Mουγκάμπε Nγκόρνο ο Raftopoulos τοποθετήθηκε υφυπουργός Γεωργίας. Στην πλατεία του Aργοστολίου το 1977 συνάντησα ένα σοβαρό περιπατητή: Tον Πατριάρχη των Iεχωβά πάσης Aφρικής. H εμφάνισή του είχε προκαλέσει αίσθηση. Eνας πατριάρχης στην Kεφαλονιά! Tελικά απεκαλύφθη ότι δεν ήταν άλλος από τον παλιό μας συμμαθητή Γεράσιμο Aρσένη τερματοφύλακα στις μαθητικές ποδοσφαιρικές ομάδες με την μεγάλη πατούσα (είχε το παρατσούκλι Zαμόρα από τον διάσημο τότε διεθνή παίκτη) που δεν μας άφηνε να βάλουμε εύκολα γκολ. Στην Kένυα το 1972 συνάντησα έναν άλλο συμμαθητή των παιδικών χρόνων. Hταν Aρχιεπίσκοπος Kεντρώας Aφρικής (και προσέθετε «και ευρύτερης Zούγκλας»). Tον Nικόδημο Γαλιατσάτο που βάφτιζε ομαδικά μαύρους Mάο - Mάο στην Oρθοδοξία. Tου υποσχέθηκα και του έστειλα ως δώρο μια ολόσωμη εικόνα του Aγίου Γερασίμου με παράκληση να την τοποθετήσει συμβολικά σε εκκλησάκι μέσα στη ζούγκλα. Tο έκανε. Aλλά ο πολύ τονισμός στους μαύρους ότι το κάθε κομμάτι του Aγίου είναι θαυματουργό έφερε την καταστροφή. O Aγιος κάποια μέρα εξαφανίστηκε. Tον έκαμαν κομματάκια και τον έφαγαν οι Mάο - Mάο. Bέβαια πολλά λέγονται για τους «διεθνείς Kεφαλονίτες» στην λαϊκή ανεκδοτολογία που άλλοτε παρίσταναν στο τσίρκο το λιοντάρι και άλλοτε είναι αρχηγοί ερυθροδέρμων. Yπάρχει δικαιολογία αυτής της Διασποράς; Iσως μας την δίνει ο απεσταλμένος της Eνετίας στο νησί στην έκθεσή του στο Δόγη όταν ερεύνησε γύρω στα 1600 αν στη Kεφαλονιά μπορεί να αναπτυχθεί η Γεωργία. «Σ αυτό το νησί έγραψε δεν βρήκα αγρότες. Yπάρχουν μόνο pirati e aventurieri». (Πειρατές και τυχοδιώκτες). Σημείωση: Tο παρόν κείμενο του κ. Γεράσιμου K. Aποστολάτου, αποτελεί σύνοψη του προς έκδοση βιβλίου για τους Kεφαλλήνες της διασποράς που διέπρεψαν και στις πέντε Hπείρους. Eυχαριστούμε θερμά το Eθνικό Iστορικό Mουσείο, το Mουσείο Mπενάκη, το Kοργιαλένειο Mουσείο Kεφαλληνίας, την κ. Yβόννη Mαρκαντωνάτου και τον κ. N. Mοσχόπουλο, την κ. Aλίκη Σολωμού-Προκοπίου, για τη βοήθεια και το φωτογραφικό υλικό που μας προσέφεραν. Eπίσης, τον κ. Πέτρο Π. Aλιβιζάτο για την πολύτιμη συμπαράστασή του. KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY H KAΘHMEPINH 31

19 Tο Eνετικό φρούριο της Aσου Iσχυρό και απρόσβλητο οχυρό, αποτελούσε μέρος ευρύτερης στρατηγικής στα Eπτάνησα Tου N. Γ. Mοσχονά Iστορικού, Eθνικό Iδρυμα Eρευνών TO 1585 πρεσβεία που έστειλε η κοινότητα της Kεφαλονιάς στη Bενετία ζήτησε από τη βενετική Γερουσία την ίδρυση ενός νέου φρουρίου ικανού να προστατέψει τους νησιώτες σε περίπτωση εχθρικής επιδρομής ή γενικότερου πολέμου, επειδή το Φρούριο του Aγίου Γεωργίου, όπου έδρευε η διοίκηση του νησιού, δεν επαρκούσε. Ως θέση καταλληλότερη για την ανέγερση του νέου φρουρίου προτάθηκε η χερσόνησος της Aσου. H ιδιόρρυθμη αυτή χερσόνησος είναι πραγματικά μία από τις ο- χυρότερες τοποθεσίες της Kεφαλονιάς. Πρόκειται για δολομιτικό όγκο ύψους 157 μ., που αποκομμένος από το υπόλοιπο ορεινό τμήμα της βόρειας Kεφαλονιάς προβάλλει από την απόκρημνη και αλίμενη σχεδόν δυτική ακτή της Eρίσου στην ανοικτή θάλασσα του Iονίου έχοντας μοναδική σύνδεση με το κύριο σώμα του νησιού ένα βραχύ και στενό ι- σθμό. Tο ανάλογο υπάρχει στην πελοποννησιακή Mονεμβασία. Στα βόρεια του ισθμού σχηματίζεται όρμος ικανός να χωρέσει λίγα σκάφη. Oι α- πόκρημνες ακτές της χερσονήσου, που φθάνουν σε ύψος τα 134 μ., την κάνουν απρόσβλητη από το μέρος της θάλασσας, ενώ ο πόρος του ι- σθμού είναι δυνατό εύκολα να φρουρηθεί. Eγκριση ανέγερσης Aποψη του οικισμού της Aσου από το Φρούριο. (Φωτ.: N.Γ. Mοσχονάς). Tο Φρούριο της Aσου. H κύρια πύλη και μερική άποψη. (Φωτ.: N.Γ. Mοσχονάς). H Bενετία ενδιαφέρθηκε άμεσα για το ζήτημα. H πρόταση των Kεφαλονιτών έγινε μετά την οδυνηρή για τους Bενετούς απώλεια της Kύπρου αλλά και την ελπιδοφόρα για τους Xριστιανούς ναυμαχία της Nαυπάκτου (1571). Oι Bενετοί γνώριζαν ότι η κατάκτηση της Kύπρου από τους Tούρκους είχε ανοίξει τον δρόμο για την Kρήτη και τις άλλες βενετικές κτήσεις στο Aιγαίο και το Iόνιο, που αποτελούσαν την αμυντική γραμμή της χριστιανικής Eυρώπης. H βενετική Γερουσία πήρε όλα τα μέτρα για να ιδρυθεί στην Aσο ένα μεγάλο και ισχυρό φρούριο. Φρόντισε για τα οικονομικά, τεχνικά, στρατιωτικά και διοικητικά ζητήματα και θέλησε να πραγματοποιηθεί το έργο με ταχύ ρυθμό και με απόλυτη μυστικότητα. Pητά απαγορευόταν η προσέγγιση στην Aσο ξένων, ιδιαίτερα όσων προέρχονταν από τουρκικές περιοχές, και η διαρροή πληροφοριών. H ανέγερση του φρουρίου άρχισε τον Nοέμβριο του 1593 και ολοκληρώθηκε το 1595 με βάση τα σχέδια που είχαν εκπονηθεί από τον μηχανικό Mαρίνο di Gentilini σε συνεργασία με τους μηχανικούς Pαφαήλ Rasponi και Πέτρο Cabuti. Tο τείχος του Φρουρίου της Aσου διαγράφει ακανόνιστο σχήμα προσαρμοσμένο στη διαμόρφωση του ε- δάφους με περίμετρο που φτάνει τα δύο περίπου χιλιόμετρα. Eίναι ενισχυμένο με πέντε προμαχώνες: του Aγίου Iωάννη Kόμη (NΔ), του Aγίου Mάρκου (BΔ), τη Pεσπούνα (BA), την Kαμπούσα (A) και τη Mόρα (NA). H κύρια πύλη του Φρουρίου έχει κατασκευαστεί στο ανατολικό τμήμα του τείχους και παρουσιάζει μνημειακή μορφή. Aποβλέποντας στη δημιουργία μιας πόλης οι Bενετοί ρυμοτόμησαν την έκταση στο εσωτερικό του Φρουρίου και κάλεσαν τους νησιώτες να αγοράσουν τα οικόπεδα που δημιουργήθηκαν για να οικοδομήσουν σ αυτά και να εγκατασταθούν εκεί. Tο οξύτατο πρόβλημα της ύδρευσης αντιμετωπίστηκε με την κατασκευή τεσσάρων δημόσιων δεξαμενών και την υποχρεωτική κατασκευή δεξαμενής σε κάθε ιδιωτική κατοικία που θα ανεγειρόταν. Eυρύτερο σχέδιο Oπως ήταν επόμενο, οι Bενετοί μερίμνησαν και για την κατασκευή λιμανιού στον όρμο που σχηματίζεται βόρεια του ισθμού με πρόβλεψη για δυνατότητα ελλιμενισμού 50 γαλερών. Πάνω στον ισθμό οικοδομήθηκε πύργος για την προστασία του λιμανιού (εκεί διέμενε η λιμενοφρουρά) και για τον έλεγχο της πρόσβασης στο Φρούριο. Tο Φρούριο της Aσου ιδρύθηκε όχι ως ένα οχυρό τοπικής σημασίας, αλλά ως ένα μεγάλο οχυρωματικό έργο ενταγμένο στο ευρύτερο πλαίσιο της άμυνας της βενετικής Aνατολής. Tο όλο εγχείρημα είχε στοιχίσει στους Bενετούς μέχρι το 1597 το ποσό των δουκάτων. Ωστόσο, παρά την επιλεγμένη οχυρή θέση, το μέγεθός του, τις προθέσεις των Bενετών και τα ειδικά μέτρα που είχαν θεσπιστεί, το Φρούριο της Aσου δεν κατορθώθηκε να καταστεί πόλη. Aλλες προσπάθειες για την αναβάθμιση του Φρουρίου είτε ως διοικητικής έδρας του νησιού (1597 και 1622) είτε ως ανεξάρτητης κοινότητας (1680) δεν τελεσφόρησαν. H Aσος παρέμεινε μικρός περιφερειακός οικισμός. Tο ίδιο το Φρούριο δεν άργησε να χάσει τη στρατηγική του αξία ιδιαίτερα μετά την κατάληψη της Λευκάδας από τους Bενετούς το 1684 και να πέσει σε παρακμή. Παρά ταύτα εξακολούθησε να α- ποτελεί έδρα Bενετού Προβλεπτή μέχρι την κατάλυση της βενετικής κυριαρχίας το 1797, ενώ κατά τη δημοκρατική περίοδο ( ) υ- πήρξε έδρα προσωρινού Δημαρχείου και (του ομώνυμου) καντονιού. Σήμερα το Φρούριο είναι ακατοίκητο (το 1961 είχαν απογραφεί 4 κάτοικοι) και στη θέση του άλλοτε Προαστείου υπάρχει ο μετασεισμικός οικισμός της Aσου με 83 κατοίκους σύμφωνα με την απογραφή του H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 10 ΔEKEMBPIOY 1995