ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΙΧΑΝΝΙΝΧΝ ΦΙΛΟΟΟΦΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΦΙΛΟΟΦΙΑ, ΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΤΥΟΛΟΓΙΑ ΣΟΜΔΑ ΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΗ

Transcript

1 ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΙΧΑΝΝΙΝΧΝ ΦΙΛΟΟΟΦΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΦΙΛΟΟΦΙΑ, ΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΤΥΟΛΟΓΙΑ ΣΟΜΔΑ ΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΗ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΓΗΠΛΧΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ ΣΟ ΠΛΑΗΗΟ ΣΟΤ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΣΟ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ «ΔΠΙΣΗΜΔ ΣΗ ΑΓΧΓΗ» ΚΑΣΔΤΘΤΝΗ: ΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΤΥΟΛΟΓΙΑ ΣΟ ΥΟΛΔΙΟ ΘΔΜΑ: «Μνξθέο Μαζεηηθήο Δπηζεηηθόηεηαο ζην Γπκλάζην: Μηα Μειέηε Πεξίπησζεο» Μεηαπηπρηαθή Φνηηήηξηα: Υξπζή Μπίθα Δπηβιέπσλ Καζεγεηήο: Αζαλάζηνο Γθόηνβνο Ισάλληλα 2011

2 «Η θνηλσλία πξνεηνηκάδεη ην έγθιεκα. Ο εγθιεκαηίαο ην δηαπξάηηεη.» Βίθησξ Οπγθώ 2

3 ΔΤΥΑΡΙΣΙΔ Θα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηδηαίηεξα ηνλ επηβιέπνληα θαζεγεηή κνπ θ. Αζαλάζην Γθφηνβν γηα ηελ πνιχηηκε θαζνδήγεζε θαη ηηο ρξήζηκεο ζπκβνπιέο ηνπ θαζφιε ηε δηάξθεηα ηεο εθπφλεζεο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο, θαζψο θαη ηα ππφινηπα κέιε ηεο ηξηκεινχο εμεηαζηηθήο επηηξνπήο, ηελ θα. Μαίξε Απνζηφινπ θαη ηνλ θ. Παλαγηψηε Παπαθσλζηαληίλνπ γηα ηηο ζεκαληηθέο δηνξζψζεηο θαη επηζεκάλζεηο ηνπο, πνπ ζπλέβαιαλ θαζνξηζηηθά ζηελ νινθιήξσζε ηεο κεηαπηπρηαθήο κνπ εξγαζίαο. 3

4 ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΑ ΔΤΥΑΡΙΣΙΔ... 3 ΠΡΟΛΟΓΟ... 7 ΠΡΧΣΟ ΜΔΡΟ... 8 ΘΔΧΡΗΣΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ... 8 ΔΙΑΓΧΓΗ... 9 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΠΡΧΣΟ ΔΝΝΟΗΟΛΟΓΗΚΖ ΟΡΗΟΘΔΣΖΖ ΣΖ ΑΠΟΚΛΗΖ Σν θαηλφκελν ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο θαη ηεο επηζεηηθφηεηαο Οη θπξηφηεξεο κνξθέο ηεο αλζξψπηλεο επηζεηηθφηεηαο ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΓΔΤΣΔΡΟ Ζ ΔΠΗΘΔΣΗΚΟΣΖΣΑ ΣΟ ΥΧΡΟ ΣΟΤ ΥΟΛΔΗΟΤ Σν θαηλφκελν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ Μνξθέο ρνιηθνχ Δθθνβηζκνχ Ζ δηαδηθαζία ηνπ εθθνβηζκνχ Δξεπλεηηθά δεδνκέλα γηα ηνλ εθθνβηζκφ Σν θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ ζε δηάθνξεο ρψξεο Φηλιαλδία Γεξκαλία Ζλσκέλν Βαζίιεην Ηξιαλδία Ηηαιία Απζηξαιία ΖΠΑ Σν θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ ζηελ Διιάδα ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ ΟΗ ΓΗΑΠΡΟΧΠΗΚΔ ΥΔΔΗ ΣΧΝ ΠΑΗΓΗΧΝ ΣΟ ΓΤΜΝΑΗΟ ΚΑΗ ΟΗ ΔΠΗΘΔΣΗΚΔ ΜΟΡΦΔ ΤΜΠΔΡΗΦΟΡΑ Ζ κεηάβαζε ζην Γπκλάζην θαη ε εκθάληζε ηνπ εθθνβηζκνχ Δθεβεία: κηα πεξίνδνο αλαθαηαηάμεσλ Ο ξφινο ησλ ζπλνκειίθσλ Ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπηψλ, ησλ ζπκάησλ, ησλ ζπηψλ ζπκάησλ θαη ησλ παξηζηακέλσλ Οη Θχηεο Φπζηθά σκαηηθά Υαξαθηεξηζηηθά Υαξαθηεξηζηηθά Πξνζσπηθφηεηαο Κνηλσληθφ Γλσζηηθά Υαξαθηεξηζηηθά ρέζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο Σα Θχκαηα Φπζηθά σκαηηθά ραξαθηεξηζηηθά Υαξαθηεξηζηηθά ηεο Πξνζσπηθφηεηαο Κνηλσληθφ Γλσζηηθά Υαξαθηεξηζηηθά ρέζεηο κε ηνπο πλνκειίθνπο

5 3.4.3 Οη Θχηεο/Θχκαηα Οη Παξηζηάκελνη πλέπεηεο ηνπ Δθθνβηζκνχ πλέπεηεο γηα ηνπο Θχηεο πλέπεηεο γηα ηα Θχκαηα πλέπεηεο γηα ηνπο Παξηζηάκελνπο Ζιηθηαθέο θαη Γηαθπιηθέο Γηαθνξνπνηήζεηο ζηνλ εθθνβηζκφ ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΔΣΑΡΣΟ ΘΔΧΡΖΣΗΚΑ ΠΡΟΣΤΠΑ ΔΡΜΖΝΔΗΑ ΑΠΟΚΛΗΝΟΤΑ ΤΜΠΔΡΗΦΟΡΑ Αηηηνινγηθφ Μνληέιν Αηνκνθεληξηθέο Θεσξίεο Αλζξσπνινγηθή πξνζέγγηζε Βηνινγηθή πξνζέγγηζε Φπρνινγηθέο Θεσξίεο Φπραλαιπηηθέο Θεσξίεο Ζ ςπραλαιπηηθή Θεσξία ηνπ Freud Ζ Θεσξία ηεο ςπρνινγίαο ηνπ βάζνπο ηνπ Adler Θεσξίεο ηεο Μάζεζεο Ζ ζεσξία ηνπ δηαθνξηθνχ ζπγρξσηηζκνχ Θεσξία ησλ ζπζηεκάησλ δηαθνξεηηθψλ επθαηξηψλ Θεσξία ηεο Δμνπδεηέξσζεο Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Μάζεζεο Κνηλσληνινγηθέο Θεσξίεο Θεσξία ηεο «νηθνινγηθήο ζρνιήο» ηνπ Chicago Θεσξίεο ηνπ «ππνθφζκνπ» - ππνπνιηηηζκνχ Θεσξία ηεο Αλνκίαο Θεσξία ηνπ Κνηλσληθνχ Διέγρνπ Θεσξίεο ηεο χγθξνπζεο Σν Αληηδξαζηαθφ Μνληέιν Ζ ζεσξία ηνπ ηηγκαηηζκνχ (labelling theory) ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΠΔΜΠΣΟ Ο ΡΟΛΟ ΣΟΤ ΥΟΛΔΗΟΤ Σν ρνιείν σο Παηδαγσγηθφο ή σο Απηαξρηθφο Οξγαληζκφο; Σν ρνιείν σο Υψξνο Υαξηνγξάθεζεο ηεο Καλνληθήο θαη ηεο Απνθιίλνπζαο πκπεξηθνξάο Οη ρνιηθνί Καλνληζκνί Οη ρνιηθέο Πνηλέο Κπξψζεηο Ζ «ηάμε» θαη ε «αηαμία» ζην ζρνιείν Σν ρνιείν σο Πιαίζην θαη Φνξέαο Δθδήισζεο ηεο Δπηζεηηθήο πκπεξηθνξάο Σν ρνιηθφ Κιίκα Σν «Καλνληζηηθφ Πιαίζην» Σνπ ρνιείνπ Αληηζρνιηθή Κνπιηνχξα: Θεσξίεο ηεο Αληίζηαζεο ΓΔΤΣΔΡΟ ΜΔΡΟ Η ΔΡΔΤΝΗΣΙΚΗ ΓΙΑΓΙΚΑΙΑ ΚΔΦΑΛΑΙΟ EKTO

6 ΣΟΥΟΘΔΗΑ ΚΑΗ ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ ΣΖ ΔΡΔΤΝΑ θνπφο θαη Αληηθείκελν ηεο έξεπλαο Δξεπλεηηθά εξσηήκαηα Οξηνζέηεζε ηεο Έξεπλαο Μεζνδνινγηθή Πξνζέγγηζε Σερληθέο πιινγήο Γεδνκέλσλ Ζ παξαηήξεζε Ζ ζπλέληεπμε Ζ δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο Σν πξνθίι ησλ Τπνθεηκέλσλ ηεο έξεπλαο Οη καζεηέο Οη θαζεγεηέο Οη γνλείο Ζ κέζνδνο αλάιπζεο ηνπ πιηθνχ ησλ ζπλεληεχμεσλ ΣΡΙΣΟ ΜΔΡΟ ΠΑΡΟΤΗΑΖ ΣΧΝ ΔΤΡΖΜΑΣΧΝ - ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΔΒΓΟΜΟ Ζ ΑΠΟΚΛΗΝΟΤΑ ΤΜΠΔΡΗΦΟΡΑ ΣΟ ΥΟΛΗΚΟ ΥΧΡΟ Κπξηφηεξεο Μνξθέο Αίηηα Σξφπνο Ννεκαηνδφηεζεο ηξαηεγηθέο Ννκηκνπνίεζεο Ζ πλσκνζία ηεο ησπήο ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΟΓΓΟΟ Ζ ΛΔΗΣΟΤΡΓΗΑ ΣΟΤ ΥΟΛΔΗΟΤ Σν Καλνληζηηθφ Καζεζηψο Ζ Αληίδξαζε ζηελ Απφθιηζε ηνρνπνίεζε θαη Δηηθεηνπνίεζε ησλ καζεηψλ Υαιαξφηεηα θαη Αλαπνηειεζκαηηθφηεηα ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΔΝΝΑΣΟ ΣΡΟΠΟΗ ΓΗΑΥΔΗΡΗΖ ΣΖ ΥΟΛΗΚΖ ΑΠΟΚΛΗΖ Ζ Πεξηζσξηνπνίεζε θαη ε Απφξξηςε Ζ Παηδαγσγηθή Πξνζέγγηζε ηεο ρνιηθήο Έληαμεο ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Διιελφγισζζε Βηβιηνγξαθία θαη Αξζξνγξαθία Ξελφγισζζε Βηβιηνγξαθία θαη Αξζνγξαθία ΠΑΡΑΡΣΗΜΑ Α. ΜΑΘΖΣΔ Α1. ΘΤΣΔ Α2. ΘΤΜΑΣΑ Α3. ΠΑΡΗΣΑΜΔΝΟΗ Β. ΓΟΝΔΗ Γ. ΚΑΘΖΓΖΣΔ

7 ΠΡΟΛΟΓΟ Ζ παξνχζα κεηαπηπρηαθή δηπισκαηηθή εξγαζία, ε νπνία εθπνλήζεθε ζην πιαίζην ηνπ Πξνγξάκκαηνο Μεηαπηπρηαθψλ πνπδψλ ζηηο «Δπηζηήκεο ηεο Αγσγήο», απνζθνπεί λα ζπλεηζθέξεη ζηε δηεξεχλεζε ηεο ελδνζρνιηθήο βίαο θαη ηεο καζεηηθήο επηζεηηθφηεηαο, ζε κηα πεξίνδν πνπ ηα θξνχζκαηα λεαληθήο παξαβαηηθφηεηαο απνηεινχλ κηα αλεζπρεηηθή πξαγκαηηθφηεηα ζην ζχγρξνλν ζρνιηθφ ηνπίν. Σα πξνγξάκκαηα πξφιεςεο θαη θαηαζηνιήο ηεο ελδνζρνιηθήο βίαο παξφιν πνπ έρνπλ επηθέξεη ζεκαληηθά απνηειέζκαηα ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ, εληνχηνηο δελ έρνπλ νδεγήζεη ζηελ πιήξε εμάιεηςε ηνπ. Απηφ νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ηα επεηζφδηα ελδνζρνιηθήο βίαο απνηεινχλ ηελ επηθάλεηα κφλν ηνπ πξνβιήκαηνο. Απηφ πνπ θξίλεηαη αλαγθαίν είλαη λα αλαδεηεζνχλ ηα βαζχηεξα αίηηα ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο δηεξεπλψληαο ην ρψξν κέζα ζηνλ νπνίν εκθαλίδεηαη, ην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ. Οη πεξηνξηζκνί πνπ ηίζεληαη ζην ζρνιηθφ ρψξν, ε απαίηεζε γηα ζπκκφξθσζε ζηνπο θαλφλεο θαη ην ηειεηνπξγηθφ ηνπ ζρνιείνπ, νη παξαδνζηαθνί ηξφπνη κάζεζεο, ε ελαζρφιεζε κε αληηθείκελα πνπ δελ εμάπηνπλ ην ελδηαθέξνλ ησλ καζεηψλ, ε βαζκνζεξία θαη ν δηαξθήο αληαγσληζκφο ζηνλ νπνίν κπνχληαη νη καζεηέο, ε ζπκβνιηθή θαηάρξεζε ηεο εμνπζίαο ηνπ ζρνιείνπ, ε απζεληία, ε απηαξρηθφηεηα (Fontana, 1996: 68), νη ζρέζεηο θπξηαξρίαο, ηεξαξρίαο, επηηήξεζεο θαη ειέγρνπ, θαη ελδερνκέλσο ε ςπρξή θαη απφκαθξε αληηκεηψπηζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ απνηεινχλ παξάγνληεο πνπ επηηείλνπλ ηελ αληίδξαζε ησλ καζεηψλ, επλννχλ ηελ αλάπηπμε ηεο αληηζρνιηθήο θνπιηνχξαο θαη πξνάγνπλ ηελ εθδήισζε παξαβαηηθψλ κνξθψλ ζπκπεξηθνξάο. Έηζη δεκηνπξγείηαη ν θαχινο θχθινο πνπ ζπλδέεη ηε βία ηνπ ζρνιείνπ κε ηελ εθδήισζε ηεο βίαο ζην ζρνιείν (Μπεδέ, 1998: 72). 7

8 ΠΡΧΣΟ ΜΔΡΟ ΘΔΧΡΗΣΙΚΟ ΠΛΑΙΙΟ 8

9 ΔΙΑΓΧΓΗ Ζ ελδνζρνιηθή βία θαη ε καζεηηθή επηζεηηθφηεηα απνηεινχλ κηα ζιηβεξή πξαγκαηηθφηεηα πνπ ζηηγκαηίδεη ην ζχγρξνλν ζρνιείν θαη πξνβιεκαηίδεη νινέλα θαη πεξηζζφηεξν ηελ εξεπλεηηθή θαη επηζηεκνληθή θνηλφηεηα ιφγσ ησλ ζνβαξψλ επηπηψζεσλ πνπ επηθέξεη ζηε ςπρνζπλαηζζεκαηηθή αλάπηπμε θαη ζηελ πγεία ησλ παηδηψλ. Ζ επηζεηηθή θαη βίαηε ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ δελ απνηειεί έλα θαηλνχξγην θαηλφκελν, αιιά ε χπαξμε ηεο αλάγεηαη ζηε γέλλεζε ηνπ ζρνιηθνχ ζεζκνχ. Σν γεγνλφο φηη ηα ηειεπηαία ρξφληα έρεη ιάβεη αλεζπρεηηθέο δηαζηάζεηο ζηξέθεη ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ ζηα αίηηα πνπ ηελ πξνθαινχλ θαη ζηνπο παξάγνληεο πνπ ηελ ππνζάιπνπλ. Δίλαη γλσζηφ φηη θάζε ζπκπεξηθνξά επεξεάδεηαη απφ ην πεξηβάιινλ κέζα ζην νπνίν εθδειψλεηαη. Γηα ην ιφγν απηφ ε παξνχζα κειέηε ζα εζηηάζεη ζηελ δηεξεχλεζε ηνπ ηξφπνπ ιεηηνπξγίαο ηνπ ζρνιηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ζηελ εμέηαζε ηεο ελδερφκελεο επίδξαζεο πνπ αζθεί ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ ζηελ εθδήισζε ηεο καζεηηθήο επηζεηηθφηεηαο Ζ εξεπλεηηθή κειέηε είλαη δνκεκέλε ζε ηξία κέξε. Σν ζεσξεηηθφ κέξνο απνηειεί κηα επηζθφπεζε ηεο ππάξρνπζαο βηβιηνγξαθίαο αλαθνξηθά κε ηελ απνθιίλνπζα καζεηηθή ζπκπεξηθνξά θαη ηελ επίδξαζε ηνπ ζρνιείνπ ζηελ εθδήισζε ηεο. Αλαιπηηθφηεξα: ην πξψην θεθάιαην ηεο εξγαζίαο παξνπζηάδεηαη ε βηβιηνγξαθηθή αλαζθφπεζε ησλ ελλνηψλ ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο θαη ηεο επηζεηηθφηεηαο θαη αλαιχνληαη νη θπξηφηεξεο κνξθέο ηεο αλζξψπηλεο επηζεηηθφηεηαο. Σν δεχηεξν θεθάιαην δηαπξαγκαηεχεηαη ηελ έλλνηα ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ, ηελ δηάθξηζή ηνπ ζε άκεζεο θαη έκκεζεο κνξθέο, ηελ ηειεηνπξγηθή δηαδηθαζία κε ηελ νπνία εθδειψλεηαη, ελψ επηπιένλ παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά νη έξεπλεο πνπ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ηφζν ζηελ Διιάδα φζν θαη ζε δηάθνξεο ρψξεο ηνπ εμσηεξηθνχ. ην ηξίην θεθάιαην γίλεηαη αλαθνξά ζηε ζεκαληηθφηεηα ηεο κεηάβαζεο ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη ηηο αιιαγέο πνπ ζεκαηνδνηεί απηή θαζψο ζπκπίπηεη κε ηελ πεξίνδν έλαξμεο ηεο εθεβηθήο ειηθίαο. Σνλίδεηαη ε επίδξαζε θαη ε θαζνξηζηηθή γηα ηε δηακφξθσζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ παηδηνχ επηξξνή ηεο 9

10 νκάδαο ησλ ζπλνκειίθσλ, αλαιχνληαη ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπηψλ, ησλ ζπκάησλ, ησλ ζπηψλ/ζπκάησλ θαη ησλ παξηζηακέλσλ ηνπ εθθνβηζκνχ ζχκθσλα κε ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα καθξνρξφλησλ εξεπλψλ, θαζψο θαη νη ζπλαθφινπζεο ζπλέπεηεο πνπ επηθέξεη ε εκπινθή ηνπο ζηα εθθνβηζηηθά επεηζφδηα. Δλψ ηέινο παξνπζηάδνληαη νη ειηθηαθέο θαη δηαθπιηθέο δηαθνξέο πνπ έρνπλ πξνθχςεη θαηά ηε κειέηε ηνπ θαηλνκέλνπ. ην ηέηαξην θεθάιαην παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά ηα ζεσξεηηθά πξφηππα εξκελείαο ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο πνπ έρνπλ θαηά θαηξνχο δηαηππσζεί, ηαμηλνκεκέλα ζε δχν εξκελεπηηθά ζρήκαηα: ην αηηηνινγηθφ θαη ην αληηδξαζηαθφ κνληέιν θαη αλαθέξεηαη ε ζεσξεηηθή αθεηεξία πνπ επηιέρηεθε γηα ηελ παξνχζα εξεπλεηηθή κειέηε. ην πέκπην θεθάιαην γίλεηαη αλαθνξά ζην ξφιν ηνπ ζρνιείν ηφζν σο ρψξνπ ραξηνγξάθεζεο ηεο θαλνληθήο θαη ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο, αλαιχνληαο ην θαλνληζηηθφ ζρνιηθφ πιαίζην, φζν θαη σο πιαηζίνπ θαη θνξέα εθδήισζεο ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Αλαιχεηαη επίζεο ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν εθδειψλεηαη ε καζεηηθή αληίδξαζε ζην ζρνιηθφ ζεζκφ, ε ιεγφκελε αληηζρνιηθή θνπιηνχξα. Σν δεχηεξν κέξνο ηεο εξγαζίαο πεξηιακβάλεη ηελ εξεπλεηηθή δηαδηθαζία, θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζην έθην θεθάιαην παξνπζηάδεηαη ν ζθνπφο θαη ην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο, ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα, ε κεζνδνινγηθή πξνζέγγηζε πνπ αθνινπζήζεθε, νη ηερληθέο ζπιινγήο δεδνκέλσλ, ελψ γίλεηαη αλαθνξά θαη ζηνλ ηξφπν δηεμαγσγήο ηεο έξεπλαο, ζην πξνθίι ησλ ζπκκεηερφλησλ θαη ζηε κέζνδν αλάιπζεο ηνπ πιηθνχ πνπ πξνέθπςε απφ ηε ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ. Σν ηξίην κέξνο, πνπ απνηειείηαη απφ ηξία θεθάιαηα, παξνπζηάδεη δηεμνδηθά ηα επξήκαηα ηεο έξεπλαο, δηαξζξσκέλα ζε έλα ζχζηεκα ζεκαηηθψλ θαηεγνξηψλ θαη ππνθαηεγνξηψλ αλάιπζεο πεξηερνκέλνπ θαζψο θαη ηα ηειηθά ζπκπεξάζκαηα πνπ δηεμάγνληαη θαη θαηαδεηθλχνπλ ηε ζπκβνιή ηνπ ζρνιείνπ ζηελ εθδήισζε ησλ επηζεηηθψλ κνξθψλ ζπκπεξηθνξάο. 10

11 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΠΡΧΣΟ ΔΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΟΡΙΟΘΔΣΗΗ ΣΗ ΑΠΟΚΛΙΗ 1.1 Σν θαηλφκελν ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο θαη ηεο επηζεηηθφηεηαο ηε βηβιηνγξαθία ρξεζηκνπνηνχληαη πνιινί φξνη γηα ηνλ ελλνηνινγηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο, φπσο γηα παξάδεηγκα απφθιηζε, απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά, παξέθθιηζε, παξεθηξνπή, παξάβαζε, παξαλνκία, εγθιεκαηηθή πξάμε θ.α., νη νπνίνη δελ ηαπηίδνληαη θαη παξαπέκπνπλ ζε ηππηθέο θπξίσο δηαθνξνπνηήζεηο (Γήκνπ, 1998: 39). χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ ηνπ ιεμηθνχ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ ηεο Unesco, σο «απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά» (deviant behaviour) νξίδεηαη «ε ζπκπεξηθνξά ε νπνία απνθξνχεηαη ή ζπγθξνχεηαη κε ηνπο γλψκνλεο (standards) πνπ είλαη θνηλσληθψο θαη πνιηηηζηηθψο απνδεθηνί απφ κηα θνηλσληθή νκάδα (social group) ή έλα θνηλσληθφ ζχζηεκα (social system)». (Λεμηθφ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ Unesco, 3 νο ηφκνο: 909). Απφθιηζε επνκέλσο, ζεσξείηαη, ε κε ζπκκφξθσζε ζε θαλφλεο πνπ είλαη απνδεθηνί απφ έλα ζεκαληηθφ αξηζκφ αλζξψπσλ ζε κηα θνηλσλία (Giddens, 1989: 118). Ο Albert Cohen 1 (1966) ππνζηεξίδεη φηη απφθιηζε είλαη ε παξαβίαζε ησλ θαλφλσλ, εθφζνλ ε παξαβίαζε απηή εγείξεη θάπνηα απνδνθηκαζία, ζπκφ ή αγαλάθηεζε (φπσο ππνθξηζία, απάηε, αδηθία, έγθιεκα, αλζξσπνθηνλία, πξνδνζία). Δλψ ν Talcott Parsons 2 (1951) ζεσξεί ηελ απφθιηζε σο «κηα παξαθηλεκέλε ηάζε ελφο δξάζηε λα ζπκπεξηθεξζεί θαηά παξάβαζε ελφο ή πεξηζζνηέξσλ ζεζκνπνηεκέλσλ θαλνληζηηθψλ πιαηζίσλ». Θεσξεί, δειαδή, φηη ε απφθιηζε απνηειεί κηα δηαδηθαζία ζπλεηδεηήο πξάμεο. Καηά ηνλ Σζανχζε (1989: 32) «απφθιηζε είλαη ε θνηλσληθά παξαδεθηή απφζηαζε ηνπ ηξφπνπ εθπιήξσζεο (ππνθεηκεληθή δηάζηαζε) απφ ην θαλνληζηηθά νξηζκέλν πεξηερφκελν (αληηθεηκεληθή δηάζηαζε) ηνπ ξφινπ». 1 πσο αλαθ. ζην Bryant, 1990, ζει πσο αλαθ. ζην Bryant, 1990, ζει

12 Ζ απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά πξνζεγγίδεηαη θαη κειεηάηαη ζχκθσλα κε δχν δηαθνξεηηθέο επηζηεκνληθέο πξνζεγγίζεηο: ηελ εγθιεκαηνινγηθή ή θαλνληζηηθή θαη ηελ θνηλσληνινγηθή. Ζ εγθιεκαηνινγηθή κειέηε δίλεη έκθαζε ζηελ παξάβαζε ησλ θνηλσληθψλ ζεζκψλ, ππνζηεξίδνληαο ηελ χπαξμε ελφο ζπζηήκαηνο δενληνινγηθψλ θαλφλσλ πνπ ξπζκίδνπλ ηελ θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά. Κξηηήξην γηα ηελ νξηνζέηεζε ηεο απφθιηζεο απνηεινχλ νη δηαηάμεηο ηνπ ηζρχνληα πνηληθνχ θψδηθα. χκθσλα, ινηπφλ, κε ηελ εγθιεκαηνινγηθή πξνζέγγηζε κηα ζπκπεξηθνξά ραξαθηεξίδεηαη σο απνθιίλνπζα φηαλ απηή αληηβαίλεη πξνο ηηο δηαηάμεηο ηεο θείκελεο πνηληθήο λνκνζεζίαο (Γήκνπ, 1998: 41). Ζ θνηλσληνινγία, αληηζέησο, εμεηάδεη ηελ απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά κέζα ζε έλα επξχηεξν πιαίζην. Χο απνθιίλνπζα εθιακβάλεηαη νπνηαδήπνηε θνηλσληθά απαξάδεθηε ζπκπεξηθνξά ή απφθιηζε απφ ην «θαλνληθφ». χκθσλα κε ηελ θνηλσληνινγηθή πξνζέγγηζε φκσο ελδέρεηαη δηαθνξεηηθέο εθδειψζεηο κηαο ζπκπεξηθνξάο λα είλαη θνηλσληθά θαηαθξηηέεο αθφκε θαη αλ δελ είλαη παξάλνκεο (π.ρ. ε θαηαλάισζε αιθνφι). Ζ θνηλσληνινγία δειαδή εμεηάδεη ηελ απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά «αλεμάξηεηα απφ ηελ επίζεκε θαηνρχξσζε ησλ θαλφλσλ νη παξαβηάζεηο ησλ νπνίσλ ζπληζηνχλ ηελ απφθιηζε» (Γθφηνβνο, 1988: 33). Γηα λα ραξαθηεξηζηεί κηα ζπκπεξηθνξά σο απνθιίλνπζα ζα πξέπεη λα ππνζηεί αξρηθά κηα δηαδηθαζία αμηνιφγεζεο θαη ζηε ζπλέρεηα λα ηαμηλνκεζεί είηε σο «θαλνληθή», είηε σο «απνθιίλνπζα». Με ηνλ ηξφπν απηή ε απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά απνθηά δχν απαξαίηεηα γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ θαη ηνλ θαζνξηζκφ ηεο ζηνηρεία: ηελ αμηνιφγεζή ηεο κέζσ ελφο απνδεθηνχ επηθνηλσληαθνχ θψδηθα θαη ηελ έληαμή ηεο ζηελ αλάινγε θαηεγνξία (θαλνληθή απνθιίλνπζα). Γηα λα θαηεγνξηνπνηεζεί ινηπφλ κηα ζπκπεξηθνξά, ζα πξέπεη λα ζεκαζηνδνηεζεί απφ ην ίδην ην «ελεξγφλ» ππνθείκελν (Γθφηνβνο, 1988: 30), ην απνθιίλνλ δειαδή άηνκν, θαη απφ ηνλ παξαηεξεηή ζην πιαίζην ηεο θνηλσληθήο ηνπο αιιειεπίδξαζεο. Ζ ζπκπεξηθνξά, επνκέλσο, σο ελέξγεηα πξέπεη λα είλαη δπλαηφλ λα παξαηεξεζεί, λα θαηαγξαθεί, λα αμηνινγεζεί κέζσ ελφο θαηάιιεινπ κεραληζκνχ θαη λα εληαρζεί ζε έλα ζπγθεθξηκέλν ρσξνρξνληθφ πιαίζην πνπ ζα επηηξέπεη ηελ αμηνιφγεζή ηεο. Θα πξέπεη, επίζεο, λα επηζεκαλζεί φηη γηα κπνξέζεη κηα ζπκπεξηθνξά λα γίλεη επθνιφηεξα αληηιεπηή θαη λα ηαμηλνκεζεί πξέπεη λα ζπληξέρνπλ ηξεηο βαζηθέο πξνυπνζέζεηο: α. Σν «ελεξγφ» ππνθείκελν λα είλαη εληαγκέλν ζε δηάθνξεο θνηλσληθέο νκάδεο, γεγνλφο πνπ δηεπθνιχλεη ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε θαη ηελ 12

13 επηθνηλσληαθή δηαδηθαζία κέζα απφ ηνπο ηζρχνληεο λφκνπο θαη θαλνληζκνχο, πνπ δηακνξθψλνπλ ηελ θνηλσληθή νκάδα. Με ηνλ ηξφπν απηφ κηα ζπκπεξηθνξά αλαγλσξίδεηαη σο θαλνληθή ή απνθιίλνπζα θαη ηαμηλνκείηαη ζηελ αληίζηνηρε θαηεγνξία ζχκθσλα κε ηνπο θνηλσληθνχο απηνχο λφκνπο, β. Γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο απφθιηζεο απαξαίηεηε πξνυπφζεζε απνηειεί ε χπαξμε θάπνηνπ άιινπ αηφκνπ πνπ ζα αιιειεπηδξά κε ην «ελεξγφ» ππνθείκελν, ιεηηνπξγψληαο φρη κφλν σο απνδέθηεο ηεο ζπκπεξηθνξάο αιιά θαη σο αμηνινγεηήο ηαμηλνκψληαο ηελ κε βάζε ηνπο ηζρχνληεο θνηλσληθνχο θαλφλεο, γ. Σέινο, ζα πξέπεη λα γίλεη μεθάζαξε ε δηάθξηζε κεηαμχ θαλνληθήο θαη απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο θαη λα γίλνπλ θαηαλνεηέο νη πεξηζηάζεηο ζηηο νπνίεο ηζρχνπλ ηα αλάινγα θξηηήξηα γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο θαλνληθφηεηαο ή κε κηαο ζπκπεξηθνξάο. Θα πξέπεη, κε άιια ιφγηα, λα θαηαλνεζεί ε έλλνηα ηνπ «απνδέθηε» 3 ηνπ θαλφλα, ε νπνία ππνδειψλεη φηη ην ππνθείκελν έρνληαο κηα ζπγθεθξηκέλε ηδηφηεηα, δεζκεχεηαη απφ θάπνηνλ θαλφλα λα ελεξγήζεη ζχκθσλα κε έλαλ ζπγθεθξηκέλν ηξφπν. Μέρξη ζήκεξα δελ έρεη δηαηππσζεί έλαο εληαίνο θαη θαζνιηθά απνδεθηφο νξηζκφο ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο. πσο ραξαθηεξηζηηθά κάιηζηα αλαθέξεη ε Νφβα Καιηζνχλε (2001: 14) «ε δπζθνιία πξνζδηνξηζκνχ ηεο απφθιηζεο εληνπίδεηαη απφ φινπο ηνπο θνηλσληνιφγνπο, νη νπνίνη δελ είλαη εχθνιν λα ζπκθσλήζνπλ ζε έλαλ γεληθά απνδεθηφ νξηζκφ ηεο απφθιηζεο κε απνηέιεζκα ε απφθιηζε λα είλαη έλα βαζηθφ πεδίν ζην νπνίν εθθξάδνληαη νη πεξηζζφηεξεο δηαθσλίεο ηνπο». Ζ δπζθνιία νξηζκνχ ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο επηηείλεηαη απφ ην φηη ε απφθιηζε αμηνινγείηαη σο ηέηνηα κε βάζε θάπνηα ζπγθεθξηκέλα αμηνινγηθά θξηηήξηα ηα νπνία δηαθέξνπλ αλάινγα κε ηηο εθάζηνηε επηθξαηνχζεο θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο ζπλζήθεο. χκθσλα κε ηνλ Giddens (1989: 118) ε θχζε θαη ην πεξηερφκελν ηεο απφθιηζεο δηαθέξνπλ απφ ην παξειζφλ ζην παξφλ θαη απφ ηε κία θνηλσλία ζηελ άιιε, θαζψο νη θαλφλεο δηαθέξνπλ κεηαμχ θνηλσληψλ, πνιηηηζκψλ αιιά θαη ππνπνιηηηζκηθψλ νκάδσλ κέζα ζηελ ίδηα θνηλσλία. «Πνιιέο κειέηεο έρνπλ δείμεη πφζν απηφ πνπ ζπληζηά απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά πνηθίιεη απφ ηελ κία θνηλσλία ζηελ άιιε θαη απφ ηελ κία ππνθνπιηνχξα ζηελ άιιε. Δπηπιένλ, πνηθίιεη θαη ε ζεκαζία πνπ απνδίδεηαη ζε δηάθνξεο κνξθέο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο αλάινγα κε ηνπο θνηλσληθνχο δενληνινγηθνχο θαλφλεο ηεο νκάδαοο. Μηα νξηζκέλε 3 πσο αλαθ. ζην Γθφηνβνο, 1988, ζει 35 13

14 ζπκπεξηθνξά αλαγλσξίδεηαη σο απνθιίλνπζα απφ κηα νκάδα φηαλ έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηνπο θνηλσληθνχο δενληνινγηθνχο θαλφλεο, πνπ έρεη θαζηεξψζεη απηή ε νκάδα» (Λεμηθφ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ, Unesco, 3νο ηφκνο: 909). Μηα κνξθή απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο απνηειεί θαη ε επηζεηηθφηεηα. Ζ επηζεηηθφηεηα απνηειεί αλαπφζπαζην κέξνο ηεο αλζξψπηλεο θχζεο θαη εθδειψλεηαη κε πνηθίινπο ηξφπνπο: απεηιέο, πξφθιεζε ζσκαηηθήο βιάβεο ή ςπρηθή θαηαπίεζε ηνπ αηφκνπ. Ο νξηζκφο θαη ε θχζε ηεο επηζεηηθφηεηαο έρεη απαζρνιήζεη ηδηαίηεξα ηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα, θαζψο θαιχπηεη κηα επξεία θιίκαθα ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη δελ ππάξρεη κηα επδηάθξηηε δηαρσξηζηηθή κνξθή γξακκή αλάκεζα ζηηο πνιιέο θαη δηαθνξεηηθέο κνξθέο ηεο. Ο Herbert (1998) αλαγλσξίδεη ηελ επηζεηηθφηεηα, σο έλα θπζηνινγηθφ, αλ θαη ελνριεηηθφ κέξνο ηεο δηαδηθαζίαο ηεο θνηλσληθνπνίεζεο πνπ εκθαλίδεηαη ήδε απφ βξεθηθή ειηθία σο ζπκφο. Χζηφζν θαζψο ηα παηδηά κεγαιψλνπλ νη εθδειψζεηο ηεο επηζεηηθφηεηαο δηαθνξνπνηνχληαη. Ζ ζπρλφηεηα, ε έληαζε, ν αξηζκφο, ε δηάξθεηα ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο θαη ε αίζζεζε πνπ αθήλεη ζηνλ επηηηζέκελν, αιιά θαη ζηνλ απνδέθηε ηεο πξνζδηνξίδνπλ θαη ηελ αλαγθαηφηεηα παξέκβαζεο απφ πιεπξάο ησλ ελειίθσλ. Ο Dollard (Merz, 1965: 577) δίλεη ηνλ αθφινπζν νξηζκφ: «κε ηνλ φξν επηζεηηθφηεηα ραξαθηεξίδεηαη θάζε ζπκπεξηθνξά, ηεο νπνίαο ηειηθφο ζθνπφο είλαη ν ηξαπκαηηζκφο ηνπ πξνζψπνπ, ελαληίνλ ηνπ νπνίνπ απηή θαηεπζχλεηαη». Έλα εθηελέζηεξν νξηζκφ δίλεη ν Becker: «ζαλ επηζεηηθφηεηα νξίδνληαη ηα εζσηεξηθά θαη ηα εμσηεξηθά ζπκβάληα, ηα νπνία πξνθαινχλ βιάβε ζηα αληηθείκελα ηεο επηζεηηθφηεηαο» (Βνπτδάζθεο, 1983: 20). Δλδηαθέξνπζα είλαη ζηνλ Becker 4 ε δηάθξηζε ησλ επηζεηηθψλ θαηεπζχλζεσλ. Ζ επηζεηηθφηεηα παξνπζηάδεη δχν αληίζεηεο βαζηθέο θαηεπζχλζεηο, απφ ηε κηα κεξηά ηελ πξσηαξρηθή θαηεχζπλζε ελαληίνλ εμσηεξηθψλ αληηθεηκέλσλ θαη απφ ηελ άιιε κηα δεπηεξνγελή παιηλδξφκεζε ελαληίνλ ηνπ ίδηνπ πξνζψπνπ. Ο Mitscherlich 5 δίλεη ηε δηθή ηνπ νξζφδνμε ςπραλαιπηηθή άπνςε. Δλλνεί ηελ επηζεηηθφηεηα ζαλ κηα δσηηθή βαζηθή δχλακε, έλαλ νξκηθφ εμνπιηζκφ, πνπ παζαίλεη ζηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα ηηο πην πνιιαπιέο κεηαβνιέο. Ο Kunz 6 γξάθεη γηα 4 πσο αλαθ. ζην Βνπτδάζθεο, 1983, ζει πσο αλαθ. ζην Merz, 1965, ζει πσο αλαθ. ζην Βνπτδάζθεο, 1983, ζει

15 ηελ επηζεηηθφηεηα ηα εμήο: «ην πην απνθαζηζηηθφ φκσο είλαη φηη ε επηζεηηθφηεηα ζηνρεχεη ζηελ επέθηαζε ηεο παξακφξθσζεο θαη ηειηθά ζηελ νινθιεξσηηθή θαηαζηξνθή (έκςπρσλ θαη άςπρσλ) αληηθεηκέλσλ. Ο Drever 7 ππνζηεξίδεη φηη ε επηζεηηθφηεηα είλαη έλα γεληθφ ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα κηαο ερζξηθήο ζπκπεξηθνξάο (π.ρ. επίζεζεο) ελφο αλζξψπνπ ή αηφκνπ. πρλά επίζεο, είλαη ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα κηαο αληίζεηεο ζπκπεξηθνξάο ή αθφκα κηαο ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν ερζξηθήο δηάζεζεο ελαληίνλ ζπλαλζξψπσλ. Ο Leonard Berkowitz (1993: 3) γξάθεη φηη ε επηζεηηθφηεηα είλαη «θάζε κνξθή ζπκπεξηθνξάο πνπ έρεη σο ζηφρν λα ηξαπκαηίζεη θάπνηνλ θπζηθά ή ςπρνινγηθά». Με ηελ έλλνηα επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ελλνεί ν Fürntratt 8 φινπο απηνχο ηνπο ηξφπνπο ζπκπεξηθνξάο αηφκσλ ή νκάδσλ πνπ πξνθαινχλ βιάβε ζηνπο άιινπο, ηνπο βάδνπλ ζε αγσλία ή ηνπο ππνηάζζνπλ κε ηε βία. Οη επηζεηηθνί ηξφπνη ζπκπεξηθνξάο κπνξνχλ θπζηθά λα θαηεπζχλνληαη θαη ελαληίνλ πξαγκάησλ ή ζε εηδηθή πεξίπησζε ελαληίνλ ηνπ ίδηνπ ηνπ πξνζψπνπ πνπ ελεξγεί. Σξφπνη ζπκπεξηθνξάο πνπ νδεγνχλ ζε βιάβε ησλ άιισλ κε ηε κνξθή αηπρεκάησλ δε ραξαθηεξίδνληαη ζαλ επηζεηηθνί. Γίλεηαη αληηιεπηφ, πσο δελ ππάξρεη νκνθσλία γηα ηα αίηηα ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο νχηε θνηλή βάζε γηα ηνλ ελλνηνινγηθφ πξνζδηνξηζκφ ηεο. Χο επηζεηηθφηεηα ζηελ θαζεκεξηλή γιψζζα ραξαθηεξίδεηαη έλαο κεγάινο αξηζκφο εηεξνγελψλ ηξφπσλ ζπκπεξηθνξάο ή έλα πιήζνο πξάμεσλ, νη νπνίεο κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ ζ' έλα πξφζσπν ην ζάλαην ή ζσκαηηθνχο πφλνπο θαη ηξαπκαηηζκνχο ή ςπρηθνχο πφλνπο (π.ρ. κε πξνζβνιέο θαη ιεπηέο γισζζηθέο κεηψζεηο) ή καηαίσζε ζηφρσλ, ελδηαθεξφλησλ, ακνηβψλ ή θαη δεκηέο ζε αγαζά, πιηθά ή πλεπκαηηθά (Mummendey, 1983). Σν θχξην ραξαθηεξηζηηθφ απηψλ ησλ κνξθψλ ζπκπεξηθνξάο είλαη φηη έρνπλ σο ζηφρν άηνκα ηνπ ίδηνπ είδνπο. Παξά ηηο πξνζπάζεηεο πνιιψλ κειεηεηψλ, ην θαηλφκελν ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο δελ έρεη αθφκα πξνζδηνξηζηεί κε ηξφπν πνπ λα κελ πξνθαιεί επηθπιάμεηο σο πξνο ηελ πιεξφηεηα ηνπ. χκθσλα κε ηνλ Hartup (1974) 9 νη κέρξη ηψξα νξηζκνί ηεο επηζεηηθφηεηαο πνπ έρνπλ δηαηππσζεί εληάζζνληαη ζηηο εμήο γεληθφηεξεο θαηεγνξίεο: 7 πσο αλαθ. ζην Βνπτδάζθεο, 1983, ζει πσο αλαθ. ζην Βνπτδάζθεο, 1983, ζει πσο αλαθ. ζην Παπαδνπνχινπ & Μαξθνπιήο,

16 i. ηνπο νξηζκνχο πνπ αλαθέξνληαη ζε θάπνην ζηαζεξά εκθαληδφκελν γλψξηζκα ηνπ πξφηππνπ αληίδξαζεο, θαη ζηεξίδνληαη ζηελ ππφζεζε φηη αλ εμεηαζηεί ιεπηνκεξψο ην πξφηππν ζπκπεξηθνξάο πνπ νδεγεί ζηε ζχγθξνπζε, ζα εληνπηζηνχλ ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. ii. ηνπο νξηζκνχο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηηο ζπλζήθεο πξφθιεζεο ηεο επηζεηηθφηεηαο. Οη νξηζκνί απηνί ζεσξνχλ σο βαζηθφ θξηηήξην πξνζδηνξηζκνχ ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο ηηο πξνζέζεηο ηνπ δξάζηε. iii. ηνπο νξηζκνχο πνπ επηθεληξψλνληαη θαη δίλνπλ βαξχηεηα ζηηο ζπλέπεηεο ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο. ην πιαίζην ησλ νξηζκψλ απηψλ ε επηζεηηθφηεηα νξίδεηαη σο ε ζπκπεξηθνξά εθείλε πνπ έρεη ζαλ επαθφινπζν ηελ πξφθιεζε βιάβεο. Ζ θαηεγνξία απηή νξηζκψλ δηαθξίλεηαη απφ ηε γεληθφηεηα ζηνλ νξηζκφ ηεο επηζεηηθφηεηαο αιιά θαη απφ ηελ αδπλακία θαζνξηζκνχ ησλ θξηηεξίσλ πνζνηηθνπνίεζεο ηεο βιάβεο πνπ πξνθαιείηαη. 16

17 1.2 Οη θπξηφηεξεο κνξθέο ηεο αλζξψπηλεο επηζεηηθφηεηαο Γηα ηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε θαη κειέηε ηεο επηζεηηθφηεηαο έρνπλ γίλεη πνηθίιεο πξνζπάζεηεο ηαμηλφκεζήο ηεο. Ο Moyer (1976) πξνζδηφξηζε νρηψ επδηάθξηηα είδε επηζεηηθφηεηαο πνπ κπνξνχλ λα εληνπηζηνχλ ζε φια ηα είδε, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ αλζξψπηλνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη επηζεηηθέο ηππνινγίεο ζχκθσλα κε ηνλ Moyer είλαη νη εμήο: i. Αξπαθηηθή (Predatory) Δπηζεηηθόηεηα: πξφθεηηαη γηα ηηο παξαθηλεκέλεο επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο καο. Απηή ε κνξθή επηζεηηθφηεηαο θαηεπζχλεηαη πξνο ην θπζηθφ ζήξακα θαη νπζηαζηηθά πξνέξρεηαη απφ ηελ θπλεγεηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ πξσηφγνλσλ αλζξψπσλ. ii. Γηα αξζεληθή (Intermale) Δπηζεηηθόηεηα: Πξφθεηηαη γηα θπζηθή βία ή γηα ελδνηηθή ζπκπεξηθνξά πνπ επηδεηθλχνπλ ην έλα απέλαληη ζην άιιν ηα αξζεληθά ηνπ ίδηνπ είδνπο θαη αθνξά θπξίσο ηνλ αληαγσληζκφ γηα ηελ πξφζβαζε ζηα άηνκα ζειπθνχ γέλνπο (π.ρ. δηαπιεθηηζκνί ζε κπαξ). iii. Ακπληηθή - Πξνθαινύκελε από Φόβν (Fear-Induced) Δπηζεηηθόηεηα: Πξφθεηηαη γηα βηνινγηθά πξνγξακκαηηζκέλεο αληηδξάζεηο, νη νπνίεο σζνχλ ηνλ νξγαληζκφ λα αληηδξάζεη θαη λα ελεξγήζεη θαηά ηξφπν επηζεηηθφ ζηελ πξνζπάζεηα λα ππεξαζπηζηεί ηελ χπαξμή ηνπ φηαλ βξεζεί ζε θίλδπλν. iv. Υσξνθηεηηθή (Territorial) Δπηζεηηθόηεηα: Πξφθεηηαη γηα απεηιεηηθή ή επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, ε νπνία εθδειψλεηαη σο αληίδξαζε ζε εδαθηθή εηζβνιή. v. Μεηξηθή (Maternal) Δπηζεηηθόηεηα: Πξφθεηηαη γηα επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά πνπ εθδειψλεηαη θαηά θχξην ιφγν απφ ην ζειπθφ είδνο πξνθεηκέλνπ λα πξνζηαηεχζεη ηνλ απφγνλν ηνπ απφ κηα απεηιή. vi. ρεηηδόκελε κε ηε Γελεηήζηα Λεηηνπξγία (Sex-related) Δπηζεηηθόηεηα: Πξφθεηηαη γηα επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, ε νπνία πξνθαιείηαη απφ ηα ίδηα εξεζίζκαηα πνπ πξνθαινχλ ηελ ζεμνπαιηθή ζπκπεξηθνξά. Οπνηνζδήπνηε κπνξεί λα πξνθαιέζεη ηε ζεμνπαιηθή επηζπκία κπνξεί εμίζνπ λα πξνθαιέζεη ηελ επηζεηηθφηεηα κέζσ ηεο δεινηππίαο. vii. Οξγαληθή (Instrumental) Δπηζεηηθόηεηα: Πξφθεηηαη γηα επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, ε νπνία απνζθνπεί ζηελ επίηεπμε θάπνηνπ ζθνπνχ θαη απνηειεί ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο κηα καζεκέλε αληίδξαζε. 17

18 Μηα άιιε νκάδα ηππνινγηψλ δίλεη έκθαζε ζηε κνξθή πνπ κπνξεί λα πάξεη ε επηζεηηθφηεηα, δηαθξίλνληαο δχν ππνθαηεγνξίεο (Berkowitz, 1994; Björkqvist, 1994): α. ηε Φπζηθή Δπηζεηηθόηεηα, πνπ πξνθαιείηαη απφ ηελ άκεζε ζσκαηηθή ή κεζνιαβεκέλε επαθή κεηαμχ ησλ αληηπάισλ, θαη β. ηε Λεθηηθή Δπηζεηηθόηεηα, πνπ παξάγεηαη κέζσ ηεο ρξήζεο ηεο γιψζζαο θαη πεξηιακβάλεη ην θνπηζνκπνιηφ, ηε δηάδνζε θαθνεζεηψλ, ηε δηαθσκψδεζε, ην ζαξθαζκφο, ηελ πξνζθψλεζε κε θνξντδεπηηθά νλφκαηα. ηελ ηαμηλφκεζε απηή ζα κπνξνχζε λα πξνζηεζεί θαη κηα ηξίηε κνξθή επηζεηηθφηεηα: ε Δπηζεηηθφηεηα ηάζεο, ε νπνία κπνξεί λα εθθξαζηεί ζπκβνιηθά ή κέζσ ησλ δηαθφξσλ εθθξάζεσλ ηνπ πξνζψπνπ θαη ησλ ζηάζεσλ ηνπ ζψκαηνο. Ο Underwood (2002) θαηεγνξηνπνηεί ην είδνο απηφ ηεο επηζεηηθφηεηαο ζηε κε ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα. Άιιεο ηαμηλνκήζεηο βαζίδνληαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε επηζεηηθφηεηα εθκαηεχεηαη ζηηο δηάθνξεο θνηλσληθέο αιιειεπηδξάζεηο. Παξάδεηγκα απνηειεί ε δηάθξηζε (Björkqvist, 1994; Björkqvist, Lagerspetz, & Kaukiainen, 1992; Buss, 1961, 1971) κεηαμχ άκεζεο θαη έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο. Ζ άκεζε επηζεηηθφηεηα πεξηιακβάλεη, ζχκθσλα κε ηελ ηαμηλφκεζε απηή, εθείλεο ηηο ελέξγεηεο πνπ παξάγνληαη θπξίσο απφ ηελ πξφζσπν κε πξφζσπν θπζηθή ή ιεθηηθή αληηπαξάζεζε πνπ ζπληειείηαη θαηά ηε δηάξθεηα κηαο άκεζεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο. Δλψ ζηελ έκκεζε επηζεηηθφηεηα δελ πθίζηαηαη άκεζε επαθή θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο κεηαμχ ησλ δπν αληηθξνπφκελσλ κεξψλ, αιιά έλαο ηξίηνο έλα άιιν πξφζσπν ή έλα αληηθείκελν κπνξεί λα ζπκκεηάζρεη. Σν είδνο απηφ ηεο επηζεηηθφηεηαο αλαθέξεηαη επίζεο σο θνηλσληθή ή ζρεζηαθή επηζεηηθφηεηα, φηαλ πεξηιακβάλεη ην ρεηξηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ή ηε δηάδνζε θαθνεζεηψλ. χκθσλα κε ηνλ Βνπτδάζθε (1983: 22) νη θπξηφηεξεο κνξθέο ηεο αλζξψπηλεο επηζεηηθφηεηαο είλαη νη εμήο: i. Έθδειε ή Λαλζάλνπζα: Ζ επηζεηηθφηεηα πνπ κπνξεί λα κεηαβιεζεί ζε ζπκπεξηθνξά θαη ππάξρεη ε δπλαηφηεηα παξαηήξεζήο ηεο, ραξαθηεξίδεηαη σο έθδειε ζε αληίζεζε κε ηελ επηζεηηθφηεηα πνπ εκθαλίδεηαη κφλν ζηελ πεξηνρή ηνπ ζπλεηδεηνχ θαη ηνπ αζπλεηδήηνπ. Με άιια ιφγηα, ε επηζεηηθφηεηα κπνξεί λα είλαη «νξαηή» αιιά θαη «ιαλζάλνπζα». ii. Άκεζε ή Έκκεζε: Ζ άκεζε επηζεηηθφηεηα θαηεπζχλεηαη απεπζείαο ελάληηα ζην «αληηθείκελν» πνπ ζθνπεχεη λα βιάςεη, ελψ ε έκκεζε κνξθή κεηαηνπίδεηαη απφ ην αξρηθφ ηεο αληηθείκελν ζε έλα άιιν ππνθαηάζηαην. Έηζη ε δηαθνξά 18

19 κεηαμχ ηεο άκεζεο θαη ηεο έκκεζεο κνξθήο επηζεηηθφηεηαο βξίζθεηαη ζην «αληηθείκελν» ζην νπνίν θαηεπζχλεηαη ε επηζεηηθή ελέξγεηα. iii. Δλδνζηξεθήο ή εμσζηξεθήο: Ζ ελδνζηξεθήο επηζεηηθφηεηα θαηεπζχλεηαη ελαληίνλ ηνπ ίδηνπ ηνπ πξνζψπνπ απφ ην νπνίν πξνέξρεηαη ελψ ε εμσζηξεθήο επηζεηηθφηεηα θαηεπζχλεηαη πξνο ηνλ έμσ θφζκν. iv. Φπζηθή ή ςπρηθή: Ο δηαρσξηζκφο κεηαμχ απηψλ ησλ δχν ηχπσλ επηζεηηθφηεηαο αλαθέξεηαη ζηελ κνξθή κε ηελ νπνία εθδειψλεηαη ε επηζεηηθή ελέξγεηα ζηε ζπκπεξηθνξά. Ζ θπζηθή επηζεηηθφηεηα εθδειψλεηαη κε πξάμεηο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ ζσκαηηθή βιάβε ελφο πξνζψπνπ ή δψνπ ελψ ε ςπρηθή εκθαλίδεηαη κε ζπκβνιηθφ ηξφπν θαη ζηνρεχεη ζηελ πξφθιεζε ςπρηθνχ πφλνπ. v. Δθθξαζηηθή ή ζπληειεζηηθή: Ζ εθθξαζηηθή επηζεηηθφηεηα γίλεηαη ε ίδηα απηνζθνπφο θαη ζπλνδεχεηαη άκεζα κε νμπζπκηθέο ελδνπξνζσπηθέο δηεγέξζεηο. Αληίζεηα ε ζπληειεζηηθή κνξθή επηζεηηθφηεηαο ππεξεηεί κφλν σο κέζν γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε θάπνηνπ ζθνπνχ. vi. Κνηλσληθή ή Αληηθνηλσληθή: είλαη δχν δηαθνξεηηθέο κνξθέο επηζεηηθφηεηαο θαη ν ζαθήο ηνπο δηαρσξηζκφο πξνυπνζέηεη πεξηζζφηεξν ηελ απνδνρή ηνπ πνιηηηζηηθνχ πεξηβάιινληνο. Σα θνηλσληθά θξηηήξηα παίδνπλ ζεκαληηθφηεξν ξφιν απφ ηα ςπρνινγηθά. Κνηλσληθέο επηζεηηθφηεηεο είλαη κνξθέο ερζξηθψλ πξάμεσλ, πνπ γίλνληαη απνδεθηέο απφ έλα ζπγθεθξηκέλν πνιηηηζκφ ζην πιαίζην ησλ θνηλσληθψλ θαλφλσλ θαη αμηψλ. ηηο αληηθνηλσληθέο επηζεηηθφηεηεο ζπκπεξηιακβάλνληαη φιεο εθείλεο νη πξάμεηο, πνπ γίλνληαη ηακπνχ θαη θαζηεξψλνληαη αξλεηηθά κε λφκηκνπο θαη εζηθνχο θαλφλεο ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο. (Νέζηνξνο, 1992). Οη δηαθνξεηηθέο απηέο πξνζεγγίζεηο γηα ηελ εξκελεία θαη ηελ θαηαλφεζε ηεο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, βαζηδφκελεο είηε ζηε βηνινγηθή είηε ζηελ θνηλσληθή αλζξψπηλε θχζε, νπζηαζηηθά αιιεινζπκπιεξψλνληαη θαη επηθαιχπηνληαη. Ζ αιιειεμάξηεζε θαη αιιεινζπκπιήξσζε ησλ δηαθφξσλ επηζεηηθψλ κνξθψλ εμάιινπ θαζηζηά δχζθνιε ηε δηάθξηζε ηνπο ζε ζπγθεθξηκέλεο θαηεγνξίεο. Γηα απηφλ αθξηβψο ην ιφγν δελ έρεη πξνηαζεί έλα εληαίν θαη θαζνιηθφ ηππνινγηθφ ζρήκα ζχκθσλα κε ην νπνίν λα γίλεηαη ε κειέηε θαη ε ηαμηλφκεζε ηεο αλζξψπηλεο επηζεηηθφηεηαο. 19

20 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΓΔΤΣΔΡΟ Η ΔΠΙΘΔΣΙΚΟΣΗΣΑ ΣΟ ΥΧΡΟ ΣΟΤ ΥΟΛΔΙΟΤ 2.1 Σν θαηλφκελν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ Μηα κνξθή επηζεηηθφηεηαο πνπ δηαπηζηψλεηαη ζην ζρνιηθφ ρψξν θαη εγείξεη ηδηαίηεξε αλεζπρία ιφγσ ηεο απμεκέλεο εθδήισζήο ηεο, απνηειεί ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο. Ο φξνο «bullying», φπσο επηθξάηεζε ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία, αλαθέξεηαη ζηε δηαδηθαζία ηεο βίαηεο παξελφριεζεο, ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπζηεκαηηθήο ζπκαηνπνίεζεο 10 ησλ παηδηψλ απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. Μειεηήζεθε γηα πξψηε θνξά θαη παξνπζηάζηεθε ζηελ επηζηεκνληθή νξνινγία απφ ηνλ Dan Olweus ζηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο ηε δεθαεηία ηνπ 1970 κέζα απφ ην βηβιίν ηνπ «Aggression in the schools: Bullies and whipping boys» (Olweus, 1978). Πην ζπγθεθξηκέλα, ν Olweus (1993: 9) νξίδεη σο εθθνβηζκφ «ηελ θαηάζηαζε θαηά ηελ νπνία ν καζεηήο εθηίζεηαη επαλεηιεκκέλα θαη γηα θάπνην ρξνληθφ δηάζηεκα ζε αξλεηηθέο πξάμεηο άιινπ ή άιισλ καζεηψλ, νη νπνίεο εθδειψλνληαη σο κνξθέο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, κε ζθνπφ ηνλ ζσκαηηθφ ή ηνλ ςπρηθφ πφλν, ηε ζπλεηδεηή πξνζπάζεηα ηξαπκαηηζκνχ θαη επηειηζκνχ». Σα πεξηζηαηηθά ζρνιηθήο βίαο θαη επηζεηηθφηεηαο ζα πξέπεη λα είλαη εθηφο απφ επαλαιακβαλφκελα, ζθφπηκα θαη απξφθιεηα (Smith & Sharp, 1994). Ο ζρνιηθφο εθθνβηζκφο δελ ηαπηίδεηαη κε ηελ επηζεηηθφηεηα. Ζ δηαθνξά αλάκεζα ζην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ θαη ζηελ επηζεηηθφηεηα έγθεηηαη ζηελ αληζφηεηα δχλακεο θαη ζην ζηνηρείν ηεο επαλάιεςεο (Smith & Cowie et al, 2002). Πξφθεηηαη επνκέλσο γηα ζθφπηκε θαη επαλαιακβαλφκελε θαηάρξεζε βίαο απφ έλα ή 10 Ο φξνο ζπκαηνπνίεζε απνηειεί πξνζαξκνγή ζηα ειιεληθά ηνπ αγγιηθνχ φξνπ victimization θαη αλαθέξεηαη ζηνλ αληίθηππν πνπ έρεη ν εθθνβηζκφο ζην καζεηή-ζηφρν θαη ζηε ζέζε πνπ θαηέρεη ην άηνµν πνπ πθίζηαηαη ηνλ εθθνβηζκφ, πνπ γίλεηαη δειαδή ζχκα (Olweus, 1995). Πξφθεηηαη δειαδή γηα ηε δηαδηθαζία δηακφξθσζεο θαη απφδνζεο ζην καζεηή-ζηφρν ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ξφινπ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ εθθνβηζκνχ, ην ξφιν ηνπ ζχκαηνο, ελψ παξάιιεια ε έλλνηα ηεο ζπκαηνπνίεζεο πεξηιακβάλεη θαη φιεο ηηο δηαδηθαζίεο πνπ νδεγνχλ ζηελ ηαπείλσζε, ηνλ εμεπηειηζκφ θαη ηελ ππνδνχισζε ηνπ καζεηή-ζηφρνπ. 20

21 πεξηζζφηεξα άηνκα πξνο έλα άηνκν, ην νπνίν αδπλαηεί λα ακπλζεί είηε γηαηί είλαη κηθξφηεξν ζε ειηθία ή ζσκαηηθά πην αδχλακν, είηε γηαηί είλαη κφλν ηνπ ελαληίνλ πνιιψλ, είηε γηαηί δελ έρεη ην ςπρηθφ ζζέλνο λα ππεξαζπίζεη ηνλ εαπηφ ηνπ (Smith & Brain, 2000). Βαζηθφ ζηνηρείν πνπ ραξαθηεξίδεη ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ ζην ζρνιείν είλαη ε ππεξνρή ζε ζσκαηηθή δχλακε θαη εμνπζία πνπ έρεη ν δξάζηεο ή νη δξάζηεο απέλαληη ζην ζχκα ή ηα ζχκαηα, ε αληζνξξνπία δειαδή ζε ζσκαηηθή ή ςπρηθή δχλακε πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζην ζχηε θαη ην ζχκα. Γη απηφ θαη ν φξνο εθθνβηζκφο δελ πεξηιακβάλεη ηηο επηζεηηθέο ελέξγεηεο κεηαμχ δχν καζεηψλ πνπ έρνπλ ηελ ίδηα κπτθή δχλακε. Βαζηθφ επνκέλσο ζηνηρείν πνπ έξρεηαη σο ζπλέπεηα ηνπ παξαπάλσ ραξαθηεξηζηηθνχ είλαη ε αδπλακία ηνπ ζχκαηνο λα ππεξαζπηζηεί ηνλ εαπηφ ηνπ (Matusova, 1997; Olweus, 1993; Rigby, 2003; Smith & Sharp, 1994). Δπηπιένλ, ν εθθνβηζκφο πεξηέρεη ην ζηνηρείν ηεο πξφζεζεο λα πξνθιεζεί ζσκαηηθφο ή ςπρηθφο ηξαπκαηηζκφο ζην ζχκα. Σν ζηνηρείν απηφ δηαθνξνπνηεί ηνλ εθθνβηζκφ απφ ηηο δηελέμεηο θαη ηηο επηζεηηθέο κνξθέο ζπκπεξηθνξάο ησλ παηδηψλ. ηνλ εθθνβηζκφ ε βίαηε ζπκπεξηθνξά ζπλερίδεη ή θιηκαθψλεηαη αθφκε θαη αλ ην ζχκα εθθξάδεη έληνλε δπζθνξία θαη επηζπκία λα ζηακαηήζεη ε βίαηε πξάμε (Newman Carlson et al., 2000; Rigby, 2008). Ο Farrington (1993: 2) πξνηείλεη έλα γεληθφ νξηζκφ ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ ζπλδπάδνληαο ηηο εξκελείεο δηαθνξεηηθψλ εξεπλεηψλ ζε κηα πξνζπάζεηα ελφο θαζνιηθνχ θαη θνηλά απνδεθηνχ νξηζκνχ ιέγνληαο φηη o ζρνιηθφο εθθνβηζκφο έρεη ηα παξαθάησ ραξαθηεξηζηηθά ζηνηρεία: i. θπζηθή, ιεθηηθή ή ςπρνινγηθή επίζεζε ή πξνζβνιή ii. πξφζεζε λα πξνθαιέζεη θφβν, αλεζπρία ή πφλν ζην ζχκα iii. πεξηιακβάλεη κηα αληζνξξνπία ηζρχνο κε ην δπλαηφηεξν παηδί λα πηέδεη ην αδχλακν iv. δελ πξνθαιείηαη απφ ην ζχκα v. επαλαιακβάλεηαη απφ ηα ίδηα παηδηά γηα κεγάιε ρξνληθή δηάξθεηα. χγρξνλεο ελλνηνινγηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ φξνπ (Rigby, 2000, 2002, 2004, Smith, Nika & Papasideri, 2004) εζηηάδνπλ ζηα εμήο βαζηθά ζεκεία: 1. Οη ζπκπεξηθνξέο εθθνβηζκνχ δηακνξθψλνπλ κηα ζπγθεθξηκέλε θνηλσληθή ζρέζε, ε νπνία επεξεάδεηαη θαζνξηζηηθά απφ ηελ θνηλσληθή δπλακηθή ηεο 21

22 άκεζεο νκάδαο ησλ καζεηψλ θαη ησλ ζπλνκειίθσλ, ηηο θπξίαξρεο ζηάζεηο, ηελ θνπιηνχξα θαη ηηο θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο ηνπ ζρνιείνπ. 2. Οη ζπγθεθξηκέλεο ζπκπεξηθνξέο απνηεινχλ έλα είδνο επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο, πνπ δηαζέηεη θνηλσληθή δηάζηαζε θαη έρεη ηε κνξθή θνηλσληθψλ, ζπζηεκαηηθψλ θαη επηζεηηθψλ αιιειεπηδξάζεσλ. 3. Ζ εκθάληζε θαη ε ζπληήξεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εθθνβηζκνχ εμαξηψληαη άκεζα απφ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη καζεηέο καζαίλνπλ λα εθθξάδνληαη θαη λα αιιειεπηδξνχλ κε ηα ππφινηπα κέιε ηεο νκάδαο ησλ ζπλνκειίθσλ ζηελ νπνία εληάζζνληαη. Ο εθθνβηζκφο ζαλ δηαδηθαζία δελ αλαθέξεηαη απνθιεηζηηθά ζηελ ηδηφκνξθε απηή δπαδηθή ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ ηνπ ζχηε θαη ηνπ ζχκαηνο. Θα ιέγακε φηη απνηειεί κηα βίαηε νκαδηθή δηαδηθαζία, φπνπ νη ζπκκεηέρνληεο επεξεάδνπλ θαζνξηζηηθά ηελ κεηαμχ ηνπο ζρέζε (Sutton & Smith, 1999). Δηδηθφηεξα, νη Pepler θαη Craig (1994) παξαηήξεζαλ πσο ζην 85% ησλ πεξηζηαηηθψλ εθθνβηζκνχ ήηαλ παξφληεο θαη άιινη ζπλνκήιηθνη καζεηέο, γεγνλφο πνπ εμαίξεη ηελ θνηλσληθή ηνπ δηάζηαζε. Ζ Salmivalli θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο (1996) δηαπίζησζαλ πψο φινη νη καζεηέο, ζε κηα δεδνκέλε ηάμε ή ζρνιείν, φπνπ εθηπιίζζνληαη θαηλφκελα εθθνβηζκνχ, εκπιέθνληαη θαηά θάπνην ηξφπν ζηε δηαδηθαζία, θαη παξφιν πνπ κπνξεί λα κελ εκπιέθνληαη ελεξγά, εληνχηνηο ε αληίδξαζε θαη ε ζπκκεηνρή ηνπο έρεη αληίθηππν ζην αλ ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ ζα επαλαιεθζεί. Ζ Lagerspetz θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο (1982) αλαθέξνπλ δχν ηδηαίηεξα γλσξίζκαηα ηεο εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο: α. ην ζπιινγηθφ ραξαθηήξα ηεο θαη β. ην γεγνλφο φηη βαζίδεηαη ζε θνηλσληθέο ζρέζεηο κέζα ζηελ νκάδα. Τπνζηεξίδνπλ, κάιηζηα, φηη ε επηζεηηθφηεηα κέζα ζε κηα νκάδα κπνξεί λα κειεηεζεί ζαλ κηα ζρέζε κεηαμχ αηφκσλ πνπ αλαιακβάλνπλ δηαθνξεηηθνχο ξφινπο. Ζ ζπιινγηθή απηή θχζε ηνπ εθθνβηζκνχ νδήγεζε ηνπο εξεπλεηέο λα αληηιεθζνχλ πσο ζε θάζε βίαην πεξηζηαηηθφ ππάξρνπλ ηέζζεξηο δηαθνξεηηθνί ζπκκεηνρηθνί ξφινη 11, ηνπο νπνίνπο αλαιακβάλνπλ ηα παηδηά: 11 Ζ ηαμηλφκεζε ζηνπο ηέζζεξηο απηνχο ζπκκεηνρηθνχο ξφινπο έρεη πξνηαζεί γηα ιεηηνπξγηθνχο ιφγνπο, πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλεζεί ελδειερψο ε θχζε ηνπ θαηλνκέλνπ θαη λα θαηαλνεζνχλ νη παξάγνληεο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ εθδήισζε θαη δηαηήξεζε ηνπ. Ζ δηάζηαζε ησλ ξφισλ είλαη βέβαηα ζηαηηθή, σζηφζν νη ηαπηφηεηεο ησλ δξψλησλ πξνζψπσλ ελαιιάζζνληαη κέζα ζην ρξφλν, επηηξέπνληαο ηελ πηνζέηεζε θάζε θνξά δηαθνξεηηθψλ ξφισλ. Ο ξφινο πνπ ζα πξνζιάβεη ν θάζε καζεηήο εμαξηάηαη 22

23 i. νη «ληαήδεο», νη ζχηεο, απηνί δειαδή πνπ εθθνβίδνπλ άιια παηδηά ii. ηα ζχκαηα, δειαδή ηα παηδηά πνπ πθίζηαληαη εθθνβηζκφ iii. νη ζχηεο-ζχκαηα, ηα παηδηά δειαδή πνπ έρνπλ ζπκκεηάζρεη ζηνλ εθθνβηζκφ άιισλ παηδηψλ θαη πνπ έρνπλ ππάξμεη θαη ηα ίδηα ζχκαηα εθθνβηζκνχ iv. νη παξηζηάκελνη, νη ζεαηέο, ηα παηδηά δειαδή πνπ είλαη νπδέηεξα θαη απιά παξαθνινπζνχλ ηα επεηζφδηα εθθνβηζκνχ πνπ ζπκβαίλνπλ (Haynie et al., 2001; Schwartz, 2000; Woods & White, 2005). Οη κεραληζκνί πνπ ιεηηνπξγνχλ κέζα ζε κία νκάδα είλαη δπλαηφλ λα εμαλαγθάζνπλ ην άηνκν λα ζπκκνξθσζεί κε ηηο λφξκεο θαη ηα ηειεηνπξγηθά ηεο νκάδαο, πξνθεηκέλνπ λα κε βηψζεη ηελ απφξξηςε θαη ηελ θνηλσληθή απνκφλσζε (Salmivalli & Voeten, 2004). Ζ εθδήισζε βίαησλ ελεξγεηψλ ζε βάξνο ζπλνκειίθσλ, απνηειεί έλα αλαπφζπαζην θαη αθέξαην ζηνηρείν ησλ ηειεηνπξγηθψλ θαη εζηκνηππηθψλ κίαο θνηλσληθήο νκάδαο. Δπνκέλσο ν θφβνο ηεο απφξξηςεο απφ παξέεο ζπλνκειίθσλ είλαη απηφο πνπ θαηά θχξην ιφγν νδεγεί αγφξηα θαη θνξίηζηα ζε ελέξγεηεο εθθνβηζκνχ. χκθσλα θαη κε ηηο αληηιήςεηο ησλ ίδησλ ησλ καζεηψλ γηα ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ, απηφ εθδειψλεηαη ζε κεγάιν πνζνζηφ ζε ζπλζήθε νκάδαο (Seals & Young, 2003), ελψ ην θνηλσληθφ πξνθίι ηεο νκάδαο, νη λφξκεο πνπ ζέηεη θαη ε επηζπκία ησλ παηδηψλ γηα απνδνρή απφ απηήλ έρνπλ κεγάιε ζεκαζία θαη βαξχηεηα θαη είλαη δπλαηφλ λα νδεγήζνπλ ζε επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο (Gini, 2006). Λακβάλνληαο ππφςε φηη ε ζρνιηθή βία ζεσξείηαη σο αληαλάθιαζε ηεο βίαο ζηελ επξχηεξε θνηλσλία θαη φηη ην ζρνιείν ιεηηνπξγεί σο ζεζκηθφο κηθξφθνζκνο, πνπ παξέρεη έλα πιαίζην γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ηνπ επξχηεξνπ θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο, ζα κπνξνχζακε λα ηζρπξηζηνχκε, ζπκπεξαζκαηηθά, πσο ν νξηζκφο ηεο ζρνιηθήο βίαο είλαη ζρεηηθφο θαη εμαξηάηαη θάζε θνξά απφ ην ηζρχνλ θνηλσληθφ θαη πνιηηηζκηθφ πιαίζην. ηφζν απφ ηηο ζπλζήθεο εθδήισζεο ηνπ εθθνβηζκνχ, φζν θαη απφ ηα αηνκηθά ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ. Ζ δηεπθξίληζε απηή γίλεηαη θαζψο νη φξνη «ζχηεο» θαη «ζχκα» θπξίσο ππαηλίζζνληαη έλα ζηαζεξφ ζην ρξφλν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο, γεγνλφο πνπ ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ζηελ θαζνιηθή ηππνπνίεζε ησλ καζεηψλ ζε απηνχο ηνπο ξφινπο. 23

24 2.2 Μνξθέο ρνιηθνχ Δθθνβηζκνχ Ο Dan Olweus (1993), ήηαλ ν πξψηνο πνπ δηέθξηλε ην bullying ζε άκεζν θαη έκκεζν. Μία δηάθξηζε πνπ απνδείρζεθε αξθεηά ρξήζηκε, θαζψο νη έκκεζεο κνξθέο δχζθνια αλαγλσξίδνληαη θαη γίλνληαη απνδεθηέο σο εθθνβηζκφο. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη κνξθέο πνπ κπνξεί λα πάξεη ην θαηλφκελν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ είλαη νη αθφινπζεο: α. σκαηηθή κνξθή ηνπ ζρνιηθνύ εθθνβηζκνύ Ο ζσκαηηθφο εθθνβηζκφο απνηειεί ηελ πην ζπρλά παξαηεξνχκελε κνξθή εθθνβηζκνχ πνπ πηνζεηνχλ ηα παηδηά κηθξφηεξεο, ζπλήζσο, ειηθίαο. Πεξηιακβάλεη ηνλ θπζηθφ ηξαπκαηηζκφ θάπνηνπ καζεηή (Besag, 1989; Olweus, 1993), θαζψο θαη ηελ θαηαζηξνθή πεξηνπζίαο. Μπνξεί λα εθδεισζεί κε θπζηθά κέζα πνπ είλαη ηα ρηππήκαηα, νη θισηζηέο, νη κπνπληέο, νη ζπξσμηέο ή νπνηαδήπνηε άιιε κνξθή αλεπηζχκεηεο θαη αλάξκνζηεο ζσκαηηθήο επαθήο κεηαμχ ηνπ ζχηε θαη ηνπ ζχκαηνο (Olweus, 1999: 12; Rigby, 2003; Smith & Sharp, 1994). Ο Louwes (2009) αλαθέξεη πσο ηα ζσκαηηθά ρηππήκαηα ζπλνδεχνληαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο θαη απφ αθαίξεζε δηά ηεο βίαο αληηθεηκέλσλ πνπ αλήθνπλ ζην ζχκα. Ζ ζσκαηηθή κνξθή ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ απνηειεί ηελ πην θαλεξή θαη αληηιεπηή κνξθή ηνπ, θαη γηα ηνλ ιφγν απηφ θαζίζηαηαη, ίζσο, πην εχθνιν λα πξνβνχκε ζε ελέξγεηεο πξνο αληηκεηψπηζε ηνπ. β. Λεθηηθή κνξθή ηνπ ζρνιηθνύ εθθνβηζκνύ Ο ιεθηηθφο εθθνβηζκφο απνηειεί ηελ πην ζπρλή κνξθή ηνπ bullying θαη είλαη πνιχ ζπλεζηζκέλν θαηλφκελν ζε παηδηά ειηθίαο απφ ελλέα έσο δεθαηξηψλ εηψλ (Welford, 2008). Παξάιιεια, απνηειεί ηελ πην επηθίλδπλε θαη καθξάο δηάξθεηαο κνξθή εθθνβηζκνχ. Πεξηιακβάλεη άκεζα θαη επαλαιακβαλφκελα πεηξάγκαηα, ριεπαζκνχο, απεηιέο, εηξσλείεο, θνξντδίεο, βσκνινρίεο, παξαηζνχθιηα θαη ηε ιεθηηθή επηζεηηθφηεηα, πνπ απνβιέπνπλ ζηελ ζπκαηνπνίεζε ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπο (Olweus, 1993; Rigby, 2003; Smith & Sharp, 1994). Οη ζχηεο αλαθαιχπηνπλ «κεηνλεθηήκαηα» θαη «θνπζνχξηα» ζρεηηθά κε ηελ θνηλσληθή ζέζε, ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε, ηελ εκθάληζε θαη κε ηα ιφγηα ηνπο πξνζβάιινπλ θαη πξνθαινχλ εζσηεξηθά «ηξαχκαηα» ζηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. Απνηειεί κάιηζηα ηελ πην πξνζθηιή κνξθή εθθνβηζκνχ γηα 24

25 ηα κεγαιχηεξεο ειηθίαο παηδηά, θαζψο δελ ππάξρνπλ απνδεηθηηθά ζηνηρεία ηεο ρξήζεο ηνπ (Louwes, 2009). Ο ιεθηηθφο εθθνβηζκφο κπνξεί λα επηθέξεη ηελ ηαπείλσζε θαη ηνλ εμεπηειηζκφ ζε γεκάηα απηνπεπνίζεζε άηνκα κε απνηέιεζκα λα ηα θαηαζηήζεη αλίζρπξα ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα εκθαληζηνχλ αλεπεξέαζηα (Clarke, 2007). Υαξαθηεξηζηηθφ ηνπ ζηνηρείν, επίζεο, είλαη ην γεγνλφο φηη ζπρλά κπνξεί λα εθδεισζεί ρσξίο ηδηαίηεξε ζθέςε απφ ηνπο ζχηεο. Οη ιέμεηο εθθξάδνληαη κε ηέηνην ηξφπν πνπ δελ δείρλνπλ θαλέλα ίρλνο ζεβαζκνχ πξνο ην άηνκν πνπ ζπκαηνπνηείηαη (Clarke, 2007). γ. πλαηζζεκαηηθή Κνηλσληθή κνξθή ηνπ ζρνιηθνύ εθθνβηζκνύ Πξφζθαηα έρεη πξνζηεζεί θαη κηα ηξίηε έκκεζε κνξθή εθθνβηζκνχ, ε ζπλαηζζεκαηηθή θνηλσληθή, ε νπνία νξίδεηαη θαη σο ςπρνινγηθή (ππξφπνπινο, 2007), θαζψο θαίλεηαη λα είλαη έλαο πνιχ «επηδέμηνο» θαη «δηαθξηηηθφο» ηξφπνο λα εθθνβίζεη ν ζχηεο ην ζχκα, ζε ζχγθξηζε κε ην ζσκαηηθφ ή/ θαη ην ιεθηηθφ εθθνβηζκφ. Ο ζπλαηζζεκαηηθφο εθθνβηζκφο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ «θαιπκκέλε» θχζε ηνπ θαη ηε κεζνιάβεζε ηξίησλ, ελφο θνηλσληθνχ δηθηχνπ ζρέζεσλ (Garandeau & Cillessen, 2005), δίρσο ην νπνίν δε κπνξεί λα πξαγκαησζεί. Ζ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ, δειαδή, απνηειεί ην «κέζν», θαζψο ν ζχηεο πνπ ρξεζηκνπνηεί ηηο έκκεζεο κνξθέο βίαο ρεηξαγσγεί ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα πιεγψλεηαη ην ζχκα, ρσξίο απηφο λα γίλεηαη άκεζα θαλεξφο. Μνξθέο απηήο ηεο θαιπκκέλεο κνξθήο εθθνβηζκνχ είλαη ην θνπηζνκπνιηφ, ε δηάδνζε θεκψλ θαη ε θνηλσληθή απνκφλσζε (O Connell, Pepler & Craig, 1999) θαη ζπλήζσο απνζθνπεί ζην λα κεηψζεη ην θνηλσληθφ πξνθίι ηνπ ζχκαηνο θαζψο θαη ηελ απηνπεπνίζεζή ηνπ. Με ηνλ ηξφπν απηφ ην παηδί πνπ πθίζηαηαη ζπλαηζζεκαηηθφ εθθνβηζκφ ρεηξαγσγείηαη θαη ειέγρεηαη α) κέζσ ηεο απνκφλσζεο απφ ζεκαληηθά θνηλσληθά γεγνλφηα, φπσο κηα έμνδνο ή έλα πάξηπ γελεζιίσλ, β) κέζσ ηεο δηάδνζεο άζρεκσλ θεκψλ πνπ επλννχλ ηελ απφξξηςε απφ παξέεο παηδηψλ θαη γ) κέζσ ηεο απεηιήο φηη ζα ράζεη ηε θηιία θαη ηε ζηήξημε ηεο παξέαο, αλ δελ θάλεη απηφ πνπ ζέινπλ νη άιινη (Crick et al., 2002). Απηνχ ηνπ είδνπο ε ζπκαηνπνίεζε φρη κφλν ζηεξεί απφ ηα παηδηά ηε δπλαηφηεηα λα ηθαλνπνηήζνπλ ηελ θνηλσληθή ηνπο αλάγθε γηα απνδνρή, αλαγλψξηζε 25

26 θαη νηθεηφηεηα πνπ είλαη πςίζηεο ζεκαζίαο γηα ηελ ςπρνθνηλσληθή ηνπο αλάπηπμε (Crick & Nelson, 2002), αιιά εθκεηαιιεχεηαη αθξηβψο απηήλ ηελ αλάγθε ησλ παηδηψλ, ψζηε λα πξνθαιέζεη βιάβε είηε θάλνληαο ην παηδί λα αηζζαλζεί άζρεκα κε ηνλ εαπηφ ηνπ, γεγνλφο πνπ νδεγεί ζε πξνβιήκαηα εζσηεξίθεπζεο (π.ρ. θαηάζιηςε), είηε εγείξνληαο ηελ επηζπκία ηνπ παηδηνχ λα εθδηθεζεί ηνπο ζχηεο, γεγνλφο πνπ νδεγεί ζε πξνβιήκαηα εμσηεξίθεπζεο (π.ρ. ηάζε γηα εθδίθεζε, δπζθνιία απηνζπγθξάηεζεο, αληηθνηλσληθά ζηνηρεία πξνζσπηθφηεηαο) (Crick & Nelson, 2001). Μάιηζηα νη Garandeau & Cillessen (2005) αλαθέξνπλ φηη ν αξηζκφο ησλ ζπηψλ πνπ πξνβαίλνπλ ζε επηζεηηθέο πξάμεηο, απνηξέπνληαο ηελ ηθαλνπνίεζε ηεο αλάγθεο ηνπ αλήθεηλ επεξεάδεη ηηο ζθέςεηο θαη ηηο αηηηαθέο απνδφζεηο πνπ θάλεη ην ζχκα γηα ηελ θαηάζηαζή ηνπ. Απηφ ζεκαίλεη φηη φζν πεξηζζφηεξνη είλαη νη ζχηεο, ηφζν ην ζχκα απνδίδεη ηε δπζρεξή ηνπ ζέζε ζηνλ εαπηφ ηνπ. Απηνκέκθεηαη ζεσξψληαο φηη εθείλν επζχλεηαη γηαηί θάηη δελ θάλεη θαιά, γεγνλφο πνπ έρεη νιέζξην αληίθηππν ζηελ απηνεηθφλα ηνπ θαη ζηελ θνηλσληθή ηνπ πξνζαξκνγή (Garandeau & Cillessen, 2005). Οη Crick θαη Grotpeter (1995) ραξαθηεξίδνπλ ζπκπεξηθνξέο παξφκνηεο κε απηέο σο «ζρεζηαθή επηζεηηθφηεηα» (relational aggression) θαη ππνζηεξίδνπλ φηη απηή ε κνξθή επηζεηηθφηεηαο αθνξά πεξηζζφηεξν ζηηο ζπλέπεηεο ησλ αξλεηηθψλ πξάμεσλ θαη ζηελ πξφζεζε λα θαηαζηξέςνπλ ηηο ζρέζεηο ελφο αηφκνπ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπ. Παξφιν πνπ απηή ε κνξθή επηζεηηθφηεηαο θαίλεηαη λα είλαη ίδηα κε ηνλ έκκεζν εθθνβηζκφ ππάξρεη κεηαμχ ηνπο ελλνηνινγηθή δηαθνξά ( Hawker & Boulton, 2000 ; Smith & Brain, 2000). Ο έκκεζνο εθθνβηζκφο, φπσο πεξηγξάθηεθε πην πάλσ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ κεζνιάβεζε ηξίησλ θαη απφ ηελ απφθξπςε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ δξάζηε (Bjorkqvist, 1992), ελψ ε ζρεζηαθή επηζεηηθφηεηα νξίδεηαη σο ε ζπκπεξηθνξά πνπ πξνθαιεί ή απεηιεί λα πξνθαιέζεη, βιάβε ζηηο ζρέζεηο ησλ ζπλνκειίθσλ, θαη ηδηαίηεξα ζηελ θηιία θαη ζηελ απνδνρή ηνπ αηφκνπ (Crick, Wellman, Casas, O Brien, Nelson, Grotpeter & Markon, ) δ. εμνπαιηθή κνξθή ηνπ εθθνβηζκνύ Ο ζεμνπαιηθφο εθθνβηζκφο (sexual bullying) εκθαλίδεηαη φιν θαη πην ζπρλά ζηηο κέξεο καο θαη κάιηζηα ηα θξνχζκαηα ππνδειψλνπλ ηελ έλαξμε ζε πνιχ κηθξή 12 Crick, Wellman, Casas, O Brien, Nelson, Grotpeter & Markon, 1999, φπσο αλαθέξεηαη ζηνπο Hawker & Boulton,

27 ειηθία. Αλαθέξεηαη ζηελ αλεπηζχκεηε ζεμνπαιηθή πξνζνρή πξνο θάπνην άηνκν, ε νπνία πεξηιακβάλεη ηηο άζεκλεο ρεηξνλνκίεο ή εθθξάζεηο, ηηο πξνζβιεηηθέο παξαηεξήζεηο γηα ην ζψκα ελφο αηφκνπ, ηα πξνζβιεηηθά κελχκαηα κε πνλεξφ πεξηερφκελν, ηα αγελή αζηεία, ηε ρξήζε πβξηζηηθψλ ζεμνπαιηθψλ ραξαθηεξηζκψλ, ηα ζρφιηα ζεμνπαιηθνχ πεξηερνκέλνπ θαη ην ςειάθηζκα ηνπ ζψκαηνο ηνπ ζχκαηνο, ην νπνίν γίλεηαη ρσξίο ηε ζέιεζή ηνπ. Ο ζεμνπαιηθφο εθθνβηζκφο νδεγεί πνιχ ζπρλά ζηελ ηαπείλσζε θαη ηνλ εμεπηειηζκφ ηνπ ζχκαηνο (Sullivan, 2000). Σα ζχκαηα πνπ πθίζηαληαη ζεμνπαιηθφ εθθνβηζκφ, δελ αηζζάλνληαη θαζφινπ άλεηα, ληξέπνληαη θαη δπζθνιεχνληαη ηδηαίηεξα λα γλσζηνπνηήζνπλ ηη αθξηβψο ηνπο ζπλέβε. Ο Thompson θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2002) ππνζηεξίδνπλ πσο ν ζεμνπαιηθφο εθθνβηζκφο πξνθαιείηαη απφ ηελ αληθαλφηεηα ηνπ ζχηε λα ζρεηηζηεί κε άηνκα δηαθνξεηηθνχ γέλνπο. ε. Ραηζηζηηθή κνξθή ηνπ εθθνβηζκνύ Απηή ε κνξθή εθθνβηζκνχ πεξηιακβάλεη φιεο ηηο ελέξγεηεο θαη ζπκπεξηθνξέο πνπ ζθφπηκα ή φρη ζηνρεχνπλ είηε ζηε δεκηνπξγία δηαθξίζεσλ εηο βάξνο ελφο αηφκνπ είηε ζηελ πξνζπάζεηα λα ην θάλνπλ λα ληψζεη αλεπηζχκεην ή πεξηζσξηνπνηεκέλν εμαηηίαο ηεο θπιεηηθήο ηνπ ηαπηφηεηαο. Ζ θπιεηηθή ηαπηφηεηα, ζε απηή ηελ πεξίπησζε, αλαθέξεηαη ζηε θπιή, ζην ρξψκα, ζηελ εζληθφηεηα ή ζηελ θαηαγσγή (Connolly & Keenan, 2000). Πξφθεηηαη γηα κηα εηδηθή πεξίπησζε εθθνβηζκνχ, πνπ εθθξάδεηαη ζσκαηηθά, θνηλσληθά ή ςπρνινγηθά, θαη απνζθνπεί λα ζηηγκαηίζεη ηε δηαθνξεηηθφηεηα ηνπ ζηφρνπ. χκθσλα κε ηνλ Thompson θαη ζπλ. (2002) ν θπιεηηθφο εθθνβηζκφο βαζίδεηαη ζηε ζπκκεηνρή ζε θπιεηηθέο κεηνλνηηθέο νκάδεο, φπνπ ν ζχηεο αλήθεη ζε δηαθνξεηηθή νκάδα απφ ην ζχκα. Ζ πην ζπλεζηζκέλε κνξθή ξαηζηζηηθνχ εθθνβηζκνχ είλαη ηα ξαηζηζηηθά πβξηζηηθά ζρφιηα θαη αλέθδνηα πνπ αθνξνχλ ζπγθεθξηκέλεο εζληθέο κεηνλφηεηεο θαη είλαη ηδηαίηεξα δηαδεδνκέλα ζε πνιιέο ρψξεο ηνπ θφζκνπ (Sullivan, 2000). ζη. Ηιεθηξνληθή κνξθή ηνπ ζρνιηθνύ εθθνβηζκνύ Ο ειεθηξνληθφο εθθνβηζκφο, γλσζηφο θαη σο cyberbullying, απνηειεί ηε λεφηεξε κνξθή ηνπ θαηλνκέλνπ. Μπνξεί λα εθδεισζεί είηε κε ηε ρξήζε ηνπ θηλεηνχ ηειεθψλνπ ή ηνπ ειεθηξνληθνχ ππνινγηζηή, είηε κε ηε ρξήζε θάκεξαο, κε ηηο πην 27

28 πξφζθαηεο κειέηεο λα εζηηάδνπλ ζηνλ εθθνβηζκφ κέζσ απνζηνιήο κελπκάησλ θαη κέζσ ηνπ ειεθηξνληθνχ ηαρπδξνκείνπ. Κνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ φισλ απηψλ ησλ εθδειψζεσλ απνηειεί ην πξνζβιεηηθφ θαη απεηιεηηθφ πεξηερφκελν ηνπο κε ζθνπφ ηελ ηαπείλσζε, ηνλ ζπλαηζζεκαηηθφ πφλν θαη ηελ απεηιή ηνπ παηδηνχ. χκθσλα κε έξεπλα ηεο Μνλάδαο Δθεβηθήο Τγείαο ηεο Β Παηδηαηξηθήο Κιηληθήο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ πξνέθπςε φηη ην 5% ησλ παηδηψλ έρεη δερζεί απεηιεηηθά κελχκαηα κέζσ ηνπ δηαδηθηχνπ, αλαθέξνληαο σο πην πηζαλνχο ζχηεο ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. ε αληίζεζε κε ηνλ έσο ηψξα γλσζηφ ζρνιηθφ εθθνβηζκφ, ν ειεθηξνληθφο ζεσξείηαη ζνβαξφηεξνο, αθελφο κελ γηαηί ην ζχκα αδπλαηεί λα απαιιαρζεί απφ απηφλ αιιά θαη λα ηαπηνπνηήζεη ην ζχηε, αθεηέξνπ δε γηαηί ε ηερλνινγία επηηξέπεη ζην ζχηε λα παξελνριεί ην ζχκα αλψλπκα θάζε ζηηγκή. Σν ζχκα ησλ θιαζηθψλ κνξθψλ εθθνβηζκνχ κπνξνχζε λα ληψζεη αζθάιεηα καθξηά απφ ηνπο πηζαλνχο ρψξνπο επίζεζεο ησλ δξαζηψλ θαη ζίγνπξα ήηαλ ήζπρν κέζα ζην ζπίηη ηνπ, θάηη πνπ δελ ζπκβαίλεη κε ην cyberbullying. Παξάιιεια, ν ζχηεο κπνξεί ζηελ πξαγκαηηθφηεηα λα κε γλσξίδεη πξνζσπηθά ην ζχκα, αιιά λα ιεηηνπξγεί σο ελδηάκεζνο εθηειψληαο εληνιέο άιισλ πνπ δξνκνινγνχλ ηνλ εθθνβηζκφ. Δπηπιένλ, αθνχ ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο ππάγεηαη ζηελ επξχηεξε έλλνηα «επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά», αθνινπζεί ηηο θαηεγνξηνπνηήζεηο ηεο ζε «ζπληειεζηηθή» (proactive or instrumental) θαη «αληηδξαζηηθή» (reactive) επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά. «πληειεζηηθή» θαιείηαη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά πνπ νδεγεί ζηελ πινπνίεζε θάπνηνπ επηζπκεηνχ απνηειέζκαηνο, ζηελ επίηεπμε, γηα παξάδεηγκα, θάπνηνπ πιηθνχ νθέινπο ή ζηελ θαηνρχξσζε ηζρχνο. Δλψ ε «αληηδξαζηηθή» επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζηξέθεηαη θαηά ζπγθεθξηκέλνπ ζχκαηνο σο επαθφινπζν θάπνηνπ ζπγθεθξηκέλνπ γεγνλφηνο πνπ ζχκσζε ή δπζαξέζηεζε ην ζχηε. Ο ζρνιηθφο εθθνβηζκφο ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο απνηειεί ζπληειεζηηθή επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά, θαζψο ν δξάζηεο κεηαρεηξίδεηαη ηε βία σο κέζν γηα ηελ επίηεπμε θάπνηνπ ζθνπνχ ηνπ ρσξίο λα ππάξρεη πξνεγνχκελε πξφθιεζε απφ ην ζχκα. ε απηή αθξηβψο ηελ ηδηαηηεξφηεηα νθείιεηαη θαη ε παξαηεηακέλε ρξνληθή δηάξθεηα ηνπ εθθνβηζκνχ (Espelage & Swearer, 2003). 28

29 2.3 Ζ δηαδηθαζία ηνπ εθθνβηζκνχ Ο ηξφπνο πνπ εθδειψλεηαη ν εθθνβηζκφο απνηειεί νπζηαζηηθά κηα ηδηφηππε ηειεηνπξγία. Ο Rigby (2002) πεξηγξάθεη ηνλ ηξφπν πνπ μεθηλάεη θαη εθηπιίζζεηαη κηα δηαδηθαζία εθθνβηζκνχ. Σν πξψην βαζηθφ ζηνηρείν απνηειεί ν εληνπηζκφο ηνπ ζχκαηνο. Οη ζχηεο είλαη πνιχ θαιά εθπαηδεπκέλνη ζην λα εληνπίδνπλ ηα ππνςήθηα ζχκαηά ηνπο. Μφιηο ινηπφλ εληνπηζηεί ν ζηφρνο ν ζχηεο ή ε ζπκκνξία ησλ ζπηψλ αξρίδεη ζηαδηαθά ηελ ηειεηνπξγία ηνπ εθθνβηζκνχ. Σα πεηξάγκαηα θαη ε θνξντδία ζπληζηνχλ ην πξψην βήκα πνπ νπζηαζηηθά έρεη σο ζηφρν ηνλ ππνβηβαζκφ, ηνλ ήπην εμεπηειηζκφ θαη ηελ πξφθιεζε αλεζπρίαο ζην ζχκα. Αλ ην ζχκα εθδειψζεη ηελ αλεζπρία θαη ην θφβν ηνπ, ηφηε νη ζχηεο εληζρχνληαη απφ ηελ ηθαλνπνίεζε φηη πέηπραλ ην ζηφρν ηνπο θαη ζπλερίδνπλ ηε δξάζε ηνπο κε ιεθηηθέο θαη ζσκαηηθέο επηζεηηθέο ελέξγεηεο πνπ νδεγνχλ ζηνλ πιήξε απνπξνζαλαηνιηζκφ θαη ηε ζπκαηνπνίεζε ηνπ παηδηνχ. Οη ζχηεο απνιακβάλνπλ ηελ θπξηαξρία ηνπο, αηζζάλνληαη αλίθεηνη θαη άηξσηνη, θαη ν ειάρηζηνο βαζκφο ελζπλαίζζεζεο θαη ζπκπφληαο γηα ην ζχκα εμαλεκίδεηαη κέζσ ηεο απνδνρήο θαη ηεο ελζάξξπλζεο πνπ δέρνληαη απφ ηνπο παξηζηάκελνπο ζηνλ εθθνβηζκφ. Έηζη ν ζχηεο δεκηνπξγεί ηελ ςεπδαίζζεζε φηη ζην ζχκα «άμηδε απηφ πνπ ηνπ ζπλέβε» ή φηη «απηφ έπξεπε λα γίλεη γηα λα θαηαιάβεη», βιέπνπλ δειαδή ηελ πξάμε ηνπο ζαλ θάηη ην ζσζηφ θαη δηθαηνινγεκέλν. Οη πεξίνδνη θαηά ηηο νπνίεο ην ζχκα πθίζηαηαη εθθνβηζκφ κπνξεί λα ελαιιάζζνληαη κε πεξηφδνπο απνκφλσζεο απφ ηελ ππφινηπε νκάδα ησλ ζπκκαζεηψλ. Σν ζχκα κπνξεί λα αλαδεηά ηξφπνπο λα μεθχγεη απφ απηή ηελ θαηάζηαζε ή λα αληηζηέθεηαη φζν κπνξεί. Ζ αληζζνξνπία δχλακεο φκσο πνπ ππάξρεη έρεη ζαλ απνηέιεζκα ε αληίζηαζή ηνπ λα απνηπγράλεη, κε επαθφινπζν λα απνγνεηεχεηαη αθφκε πεξηζζφηεξν θαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο λα ζεσξεί ηε ζπκαηνπνίεζε ζαλ θπζηθή απφξξνηα ηεο αδπλακίαο ηνπ. Δμάιινπ, ε αληίζηαζε πξνθαιεί έλα αίζζεκα ελζνπζηαζκνχ ζην ζχηε θαη ηνλ θάλεη λα ρξεζηκνπνηεί αθφκε πην βίαηεο ηαθηηθέο. Κάπνηα άιια ζχκαηα είηε αλαδεηνχλ ηε βνήζεηα ηξίησλ, ζπκκαζεηψλ ή ελειίθσλ, είηε πξνζηξέρνπλ ζην πιεπξφ ηνπ δξάζηε, ππνηάζζνληαη δειαδή θαη ηνλ αθνινπζνχλ γηα λα απνθχγνπλ ηνλ εθθνβηζκφ ηνπο. Με αλάινγν ηξφπν πεξηγξάθεη θαη ν Olweus (2009) ηε δηαδηθαζία ηνπ εθθνβηζκνχ κεηαμχ ησλ αγνξηψλ. Τπνζηεξίδεη φηη κεηαμχ ησλ αγνξηψλ κηαο ηάμεο, εμαηηίαο ηεο εγεηηθήο ηνπο θχζεο, είλαη αλακελφκελν λα μεζπάζνπλ θάπνηεο 29

30 αςηκαρίεο θαη ζπγθξνχζεηο. Αλάκεζα ηνπο ζπλήζσο ππάξρεη έλαο ελ δπλάκεη ληαήο, ν νπνίνο είλαη θαηά θαλφλα ζσκαηηθά πην δπλαηφο απφ ηα ππφινηπα παηδηά ηεο ηάμεο. Υαξαθηεξηζηηθφ ηνπ γλψξηζκα είλαη ε αλάγθε ηνπ λα δεηρηεί, λα πξνθαιέζεη θαη λα επηβιεζεί κέζσ ηεο νμχζπκεο θαη αληηδξαζηηθήο ζπκπεξηθνξάο ηνπ. Αλ κέζα ζηελ ηάμε ππάξρεη θάπνην παηδί πην καδεκέλν, θνβηζκέλν, ζσκαηηθά πην αδχλακν, ην ελ δπλάκεη ζχκα δειαδή, ηφηε ν ελ δπλάκεη ζχηεο ζα ην εληνπίζεη πνιχ γξήγνξα θαη ζα απνηειέζεη ηνλ ηδαληθφ ζηφρν γηα λα απνδείμεη ηελ θπξηαξρία θαη ηελ αλσηεξφηεηά ηνπ. Έηζη αξρίδεη ηελ παξελφριεζε, ζπκκέηνρνπο ζηελ νπνία έρεη θαη ηελ νκάδα ηνπ. Ο ζχηεο επηδηψθεη λα έρεη θνληά ηνπ θαη άιια άηνκα, ηα νπνία πξνηξέπεη λα ηνλ αθνινπζήζνπλ ζηηο επηζεηηθέο ηνπ ελέξγεηεο θαη ηα νπνία είηε ζπκβάιινπλ θξαηψληαο ην ζχκα γηα λα κελ κπνξεί λα αληηδξάζεη, είηε θξαηάλε «ηζίιηεο» γηα λα κε γίλεη αληηιεπηφο ν εθθνβηζκφο. Με ηνλ ηξφπν απηφ ην ζχκα απνπξνζαλαηνιίδεηαη, θιείλεηαη ζηνλ εαπηφ ηνπ, απνκνλψλεηαη. Οη ππφινηπνη ζπλνκήιηθνη απνθεχγνπλ ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο λα θάλνπλ παξέα καδί ηνπ απφ θφβν κήπσο γίλνπλ θαη νη ίδηνη ζηφρνη ηνπ εθθνβηζηή. Με ηνλ ηξφπν απηφ ε θπθιηθή δηαδηθαζία ηνπ εθθνβηζκνχ αλαπαξάγεηαη θαη δηαησλίδεηαη ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. 30

31 2.4 Δξεπλεηηθά δεδνκέλα γηα ηνλ εθθνβηζκφ Σν θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ ζε δηάθνξεο ρψξεο Ζ δηεξεχλεζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζηηο κεγάιεο θιίκαθαο έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ απφ ηνλ Dan Olweus θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ ζηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο ηελ δεθαεηία ηνπ 1970 (Olweus 1978, 1979). Σν πξψην βηβιίν ηνπ Olweus «Aggression in the schools: Bullies and whipping boys» (1978), αθνινχζεζε κηα πιεζψξα δηεζλψλ εξεπλψλ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ ζηελ Ννξβεγία, ηελ νπεδία, ηελ Φηιαλδία, ηελ Αγγιία θαη ζε πνιιέο αθφκε ρψξεο. Αλαιπηηθφηεξα, ζηε Ννξβεγία ν Olweus (1999) πξαγκαηνπνίεζε ην 1987 κηα εθηεηακέλε έξεπλα ζε Ννξβεγνχο καζεηέο ειηθίαο 8 σο 16 εηψλ θαη βξήθε φηη 9% ησλ καζεηψλ αλέθεξαλ φηη ήηαλ ζχκαηα εθθνβηζκνχ, 7% ηζρπξίδνληαλ φηη εθθφβηδε άιια παηδηά «θάπνπ θάπνπ» ή «πνιχ ζπρλά», ελψ 1.6% ησλ καζεηψλ βξέζεθε φηη ήηαλ ζχηεο θαη ζχκαηα ζπγρξφλσο. Δπηπιένλ, ε έξεπλα ηνπ Olweus (1993) ζηελ Ννξβεγία θαη ζηε νπεδία έδεημε φηη ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο κεηψλεηαη θαζψο απμάλεηαη ε ειηθία ησλ καζεηψλ θαη φηη ηα αγφξηα πέθηνπλ πην ζπρλά ζχκαηα εθθνβηζκνχ ζε ζχγθξηζε κε ηα θνξίηζηα (1993: 19). Ο Olweus αλαθάιπςε, επίζεο, φηη ε ηάμε θαη ην κέγεζνο ηνπ ζρνιείνπ δελ παίδνπλ θαλέλα ξφιν ζηελ επηθξάηεζε ηνπ εθθνβηζκνχ ζην ζρνιείν Φηλιαλδία Οη εξεπλεηέο ζηε Φηλιαλδία μεθίλεζαλ ηηο έξεπλεο γηα ηνλ ζρνιηθφ εθθνβηζκφ αθνχ έγηλαλ γλσζηά ηα επξήκαηα ηνπ Olweus. Ζ θαηάζηαζε ζηα θηλιαλδηθά ζρνιεία ήηαλ ζρεηηθά θαιή. χκθσλα κε ηνπο Lagerspetz, Björkqvist, Berts, & King (1982), ην 5.5 % ησλ καζεηψλ ειηθίαο 12 σο 16 εηψλ πνπ απνηέιεζαλ ην δείγκα ηεο έξεπλάο ηνπο ήηαλ ζχηεο θαη ην 3,9% ζχκαηα. Δπηπιένλ, νη Salmivalli, Lagerspetz, Björkqvist, Österman & Kaukiainen (1996) αλαθάιπςαλ φηη ην 70% ησλ καζεηψλ νχηε ζπκκεηείρε ελεξγά ζηνλ εθθνβηζκφ αιιά νχηε θαη βνεζνχζε ηα ζχκαηα. Χζηφζν ζχκθσλα κε ηα πην πξφζθαηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα ε θαηάζηαζε ζηελ Φηλιαλδία επηδεηλψζεθε, θαζψο κηα έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην 2001 απφ ηνλ Puukari 31

32 θαλέξσζε πσο ην 9% ησλ αγνξηψλ θαη ην 6% ησλ θνξηηζηψλ ειηθίαο 11 σο 15 εηψλ πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα είραλ πέζεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ ηνπιάρηζηνλ κηα θνξά ηελ εβδνκάδα θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ ζρνιηθνχ έηνπο. Γεξκαλία ηε Γεξκαλία ην θαηλφκελν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ έγηλε γλσζηφ ζην επξχ θνηλφ ηε δεθαεηία ηνπ Πνιιέο εκπεηξηθέο κειέηεο θαη πξνγξάκκαηα παξέκβαζεο έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί απφ ηφηε (Lösel & Bliesner, 1999; Schäfer & Frey, 1998). χκθσλα κε έξεπλα ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Bochum ην 1993, ε ιεθηηθή βία εκθαλίδεη κεγαιχηεξα πνζνζηά ζηνπο καζεηέο ησλ ηειεπηαίσλ ηάμεσλ ηνπ Γεκνηηθνχ ζρνιείνπ (Schwind, Roitsch & Gielen, 1999). Χζηφζν, αλεζπρεηηθφ ζηελ έξεπλα απηή απνηειεί ην γεγνλφο φηη ηα δχν ηξίηα ησλ καζεηψλ ζεσξεί απηή ηε κνξθή επηζεηηθφηεηαο σο θπζηνινγηθή ζπκπεξηθνξά θαη φρη σο βίαηε. ηε Γεξκαλία παξαηεξήζεθε φηη ν εθθνβηζκφο είλαη πην ζνβαξφο απφ ηελ φγδνε σο ηελ δέθαηε ηάμε (δειαδή ζε καζεηέο ειηθίαο απφ 14 σο 17 εηψλ), ελψ νη Hanewinkel and Knaack (1997) βξήθαλ φηη 9,2 % ησλ καζεηψλ είραλ πέζεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ ηνπιάρηζηνλ κηα θνξά ηελ εβδνκάδα Ζλσκέλν Βαζίιεην Έξεπλεο γηα ηνλ ζρνιηθφ εθθνβηζκφ πξαγκαηνπνηήζεθαλ θαη ζην Ζλσκέλν Βαζίιεην. Οη Stephenson θαη Smith (1989) 13 ρνξήγεζαλ ζε δαζθάινπο απφ 26 δεκνηηθά ζρνιεία εξσηεκαηνιφγηα κε ζθνπφ λα δηεξεπλήζνπλ ηε θχζε θαη ηελ έθηαζε ηνπ εθθνβηζκνχ. Απνδείρηεθε φηη ην 23% ησλ καζεηψλ εκπιέθνληαλ ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ είηε σο ζχηεο είηε σο ζχκαηα θαη ήηαλ σο επί ην πιείζηνλ αγφξηα. Σν 1992 νη Boulton θαη Underwood κνίξαζαλ ην εξσηεκαηνιφγην ηνπ Olweus ζε 296 καζεηέο ηξηψλ δεκνηηθψλ ζρνιείσλ θαη δηαπίζησζαλ φηη ην 26% ησλ παηδηψλ, ειηθίαο 8 θαη 9 εηψλ, θαη ην 15% παηδηψλ ειηθίαο 11 θαη 12 εηψλ ππνζηήξηδαλ φηη έπεθηαλ αξθεηά ζπρλά ζχκαηα εθθνβηζκνχ. 13 πσο αλαθ. ζην Boulton & Underwood,

33 Σν 1993 πξαγκαηνπνηήζεθε ε γλσζηή έξεπλα Sheffield (Whitney & Smith, 1993), ζην έθηιλη ηεο Αγγιίαο, ε νπνία ήηαλ ε πξψηε κεγάιεο θιίκαθαο εξεπλεηηθή κειέηε γηα ηε ζρνιηθή βία ζε καζεηέο απφ 24 ζρνιεία ηεο Αγγιίαο. ηελ έξεπλα ζπκκεηείραλ 2600 καζεηέο πξσηνβάζκηαο θαη 4100 καζεηέο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, ειηθίαο απφ 8 σο 16 ρξνλψλ, θαη ρξεζηκνπνηήζεθε ην εξσηεκαηνιφγην απηναλαθνξάο ηνπ Olweus. Σν 27% ησλ καζεηψλ πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο αλέθεξαλ φηη έρνπλ εθθνβηζηεί «κεξηθέο θνξέο ή πην ζπρλά», θαη έλα 10 % ησλ καζεηψλ αλέθεξαλ εκπινθή ζε πξάμεηο εθθνβηζκνχ σο ζχκαηα «κηα θνξά ηελ εβδνκάδα ή πην ζπρλά». Σα πνζνζηά ήηαλ κηθξφηεξα αιιά φρη ακειεηέα γηα ηα παηδηά ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. Δπίζεο θαη ηα πνζνζηά ησλ ζπηψλ ζην Γεκνηηθφ θαη ην Γπκλάζην ήηαλ δηπιάζηα απφ απηά ηνπ Λπθείνπ, κε ηα αγφξηα λα παξαδέρνληαη φηη εκπιέθνληαη ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ σο ζχηεο πνιχ πην ζπρλά ζε ζχγθξηζε κε ηα θνξίηζηα. ζνλ αθνξά ζηε ρξήζε κνξθψλ εθθνβηζκνχ βξήθαλ φηη ην 50% ησλ καζεηψλ πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαη ην 62% ησλ καζεηψλ δεπηεξνβάζκηαο αλέθεξαλ φηη ζπκαηνπνηνχληαη κε πξνζβνιέο θαη ππνηηκεηηθά ιφγηα, ελψ αθνινπζνχλ ε ζσκαηηθή θαθνπνίεζε, νη απεηιέο θαη ε δηάδνζε θεκψλ. Δπηπιένλ, ε έξεπλα απνθάιπςε φηη ε εθδήισζε ηνπ θαηλνκέλνπ ήηαλ ζπρλφηεξε ζηνλ πξναχιην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, ζηνπο δηαδξφκνπο θαη κέζα ζηηο ηάμεηο, ελψ έλα πνζνζηφ 14% ησλ καζεηψλ πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο θαη αληίζηνηρα έλα πνζνζηφ 5% ησλ καζεηψλ δεπηεξνβάζκηαο αλέθεξαλ φηη εθθνβηζκφο ζπλέβαηλε αξθεηά ζπρλά ζην δξφκν απφ θαη πξνο ην ζρνιείν. ηα γπκλάζηα ηεο ίδηαο ρψξαο απνδείρζεθε κεηέπεηηα φηη έλα αξθεηά κεγάιν πνζνζηφ καζεηψλ θαη καζεηξηψλ (75%) δήισλαλ ζχκαηα πεξηζηαζηαθνχ εθθνβηζκνχ, ελψ έλα πνζνζηφ ηεο ηάμεο ηνπ 7% είρε εθηεζεί ζε ζπλερή θαη ζνβαξά πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ (Glover et al., 2000). Θεηηθφ είλαη ην γεγνλφο φηη ζήκεξα ηα πνζνζηά ηνπ εθθνβηζκνχ πνπ ζεκεηψλνληαη ζηελ Αγγιία θαη αθνξνχλ αγφξηα θαη θνξίηζηα είλαη γλσζηά θαη ππάξρεη πιένλ κεγαιχηεξε ελεκέξσζε θαη επαηζζεηνπνίεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ (Arnot, 2004). Ηξιαλδία ηελ Ηξιαλδία νη O Moore θαη Hillery (1989) ρνξήγεζαλ ην εξσηεκαηνιφγην απηναλαθνξάο ηνπ Olweus ζε 4 ζρνιεία ηνπ Γνπβιίλνπ ζε 783 καζεηέο ειηθίαο απφ 33

34 7 έσο 13 εηψλ απνβιέπνληαο ζηελ εμαθξίβσζε ηεο ζπρλφηεηαο εκθάληζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εθθνβηζκνχ. Σα επξήκαηα απνθάιπςαλ φηη ην 8% ησλ καζεηψλ αλέθεξαλ φηη ππήξμαλ ζπρλά ζχκαηα εθθνβηζηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ ελψ ην 34% ππήξμαλ πεξηζηαζηαθά. Σνλ Οθηψβξην ηνπ 1996 νη O Moore, Kirkham and Smith (1998) πξαγκαηνπνίεζαλ κηα εζληθήο εκβέιεηαο έξεπλα, ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ καζεηέο απφ ηελ πξψηε σο ηελ έθηε ηάμε ηνπ δεκνηηθνχ. Καη ζηελ έξεπλα απηή ρνξεγήζεθε πξνο ζπκπιήξσζε ζηα 320 Γεκνηηθά ζρνιεία πνπ ζπκκεηείραλ ην εξσηεκαηνιφγην ηνπ Olweus. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα, ην 5% ησλ καζεηψλ είραλ πέζεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ κηα θνξά ηελ εβδνκάδα θαη 51% ησλ καζεηψλ ζπκκεηείραλ ζηνλ εθθνβηζκφ άιισλ καζεηψλ πνπ δελ ζπκπαζνχζαλ. Απνθαιχθζεθε αθφκε φηη ν αξηζκφο ησλ ζπκάησλ πνπ δελ αλέθεξαλ ηελ ζπκαηνπνίεζε ηνπο έηεηλε λα απμάλεη κε ηελ ειηθία. Σν 1999 ν Byrne αλαπαξήγαγε ηελ έξεπλα ηνπ Olweus ρξεζηκνπνηψληαο ηα εξσηεκαηνιφγηα ηνπ ζε ζρνιεία πξνζρνιηθήο θαη πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο δηεμάγνληαο έξεπλεο ην 1987 θαη ην 1992 θαη αλαθάιπςε φηη ζρεδφλ ην 5% ησλ καζεηψλ απνδείρηεθε λα εκπιέθεηαη ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ σο ζχηεο θαη έλα αληίζηνηρν λνχκεξν σο ζχκαηα. ηελ έξεπλα ηνπ Byrne, ην 80,5% ησλ δαζθάισλ πνπ ζπκκεηείραλ είραλ ηελ άπνςε πσο ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο απνηειεί έλα ζεκαληηθφ πξφβιεκα ζηα ζρνιεία γεληθά. Μφλν ην 39% ησλ δαζθάισλ αλαγλψξηζαλ ηελ ζνβαξφηεηα ησλ πξνβιεκάησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε ζρνιηθή βία ζην ζρνιείν ηνπο. Σέινο, νη Collins, McAleavy & Adamson (2004) δηεμήγαγαλ έξεπλα ζε δείγκα 2432 παηδηψλ, ειηθίαο 11 θαη 13 εηψλ, απφ 60 Γεκνηηθά θαη 60 Γπκλάζηα ηεο Βφξεηαο Ηξιαλδίαο, ρνξεγψληαο ην εξσηεκαηνιφγην ηνπ Olweus, κε ζθνπφ λα αμηνινγήζνπλ ηελ ζπρλφηεηα ηνπ εθθνβηζκνχ ζην ηειεπηαίν ηξίκελν ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο. Απνδείρηεθε φηη ην 40% ησλ καζεηψλ ηνπ Γεκνηηθνχ θαη ην 30% καζεηψλ ηνπ Γπκλαζίνπ δήισλαλ φηη έρνπλ ππάξμεη ηνπο ηειεπηαίνπο κήλεο ζπρλά ζχκαηα ηνπ εθθνβηζκνχ, ελψ ην 25% ησλ παηδηψλ ηνπ Γεκνηηθνχ θαη ην 28% ησλ παηδηψλ ηνπ Γπκλαζίνπ παξαδέρηεθε φηη είλαη δξάζηεο ηνπ εθθνβηζκνχ. Έλα αθφκε εχξεκα ηεο έξεπλαο είλαη φηη νη καζήηξηεο ηνπ Γεκνηηθνχ αλέθεξαλ φηη εθθνβίδνληαλ πην ζπρλά κέζα ζηελ ηάμε κε ηνλ εθπαηδεπηηθφ παξφληα. Δπηπιένλ, ηφζν νη καζεηέο ηνπ Γεκνηηθνχ, φζν θαη νη καζεηέο ηνπ Γπκλαζίνπ, ζε πνζνζηά 60% θαη 63% αληίζηνηρα, εμέθξαζαλ ηελ άπνςε φηη νη δάζθαινη ζα επελέβαηλαλ γηα λα ζηακαηήζνπλ πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ, θαζψο θαη φηη ζα πξνζπαζνχζαλ λα ηα απνηξέςνπλ. 34

35 Ηηαιία Μηα έξεπλα κε ηελ ρξήζε ησλ εξσηεκαηνινγίσλ ζπκάησλ/ζπηψλ ηνπ Olweus πξαγκαηνπνηήζεθε απφ κηα νκάδα εξεπλεηψλ απφ ηα παλεπηζηήκηα ηεο Φισξεληίαο θαη ηεο Κνζέλδαο ην 1993 (Bacchini et al.). 784 καζεηέο ειηθίαο απφ 8 σο 14 εηψλ απφ 5 Γεκνηηθά θαη 4 Γπκλάζηα ηεο Φισξεληίαο θαη 595 καζεηέο απφ 4 Γεκνηηθά θαη 4 Γπκλάζηα ηεο Κνζέλδαο ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα. χκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο, ην πξφβιεκα ηεο ζρνιηθήο βίαο ζηα ηηαιηθά ζρνιεία είλαη πην ζνβαξφ ζε ζχγθξηζε κε ηα ζρνιεία άιισλ ρσξψλ. Σν 41,6% ησλ καζεηψλ ηνπ Γεκνηηθνχ θαη 26,4% ησλ καζεηψλ ηνπ Γπκλαζίνπ απάληεζαλ φηη έρνπλ ππνζηεί εθθνβηζκφ αξθεηά ζπρλά θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ εμακήλνπ, ελψ 28% ησλ καζεηψλ ηνπ Γεκνηηθνχ θαη 10,8% ησλ καζεηψλ ηνπ Γπκλαζίνπ απάληεζαλ πσο έρνπλ εθθνβίζεη άιια παηδηά. Σν 1996 πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ηελ Genta θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηεο κηα αθφκε εθηεηακέλε έξεπλα αλαθνξηθά κε ηελ ζπρλφηεηα ηνπ εθθνβηζκνχ ζηελ Ηηαιία ζε δείγκα άλσ ησλ 1000 καζεηψλ. Ζ έξεπλα απνθάιπςε φηη ην 40% πεξίπνπ ησλ καζεηψλ ηνπ Γεκνηηθνχ, ειηθίαο 8 σο 11 ρξνλψλ, θαη ην 28% ησλ καζεηψλ Γπκλαζίνπ, ειηθίαο 12 σο 14 ρξνλψλ, αλέθεξαλ φηη είραλ ππάξμεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ κεξηθέο θνξέο ή πεξηζζφηεξν, ελψ ην 20% θαη 15% ησλ καζεηψλ αληίζηνηρα αλέθεξαλ φηη εθθφβηδαλ άιινπο καζεηέο ηνπιάρηζηνλ κηα θνξά ηελ εβδνκάδα θαηά ηνπο ηειεπηαίνπο ηξεηο κήλεο. Δπηπιένλ, πάλσ απφ ην 50% ησλ ζπκάησλ αλέθεξε φηη εθθνβίδνληαλ κέζα ζηελ ηάμε, εχξεκα πνπ ζπκθσλεί κε έξεπλεο ζε άιιεο ρψξεο. Ζ Menesini θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο ην 1997 πξαγκαηνπνίεζαλ κηα αθφκε έξεπλα ζηελ Ηηαιία ζε δείγκα 1379 καζεηψλ Γεκνηηθνχ θαη Γπκλαζίνπ, ειηθίαο 8 σο 14 εηψλ, επηδηψθνληαο λα εμεηάζνπλ ηηο αληηδξάζεηο ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ηελ πξφζεζή ηνπο λα ππνζηεξίμνπλ ή φρη ην ζχκα. Απνδείρηεθε φηη ε πιεηνςεθία ησλ καζεηψλ αηζζάλνληαλ ζπκπάζεηα γηα ηα ζχκαηα, κε ηα θνξίηζηα λα δειψλνπλ φηη αλαζηαηψλνληαη πεξηζζφηεξν απφ ηα αγφξηα φηαλ γίλνληαη κάξηπξεο επεηζνδίσλ εθθνβηζκνχ ζην ζρνιείν. Βξέζεθε, επίζεο, φηη νη καζεηέο ηνπ Γπκλαζίνπ, ζε πνζνζηφ 60%, έδεηρλαλ κεγαιχηεξε ζπκπάζεηα πξνο ην ζχκα ζε ζχγθξηζε κε ηνπο καζεηέο ηνπ Γεκνηηθνχ (48%), παξφιν πνπ νη ίδηνη αλαθέξνπλ πσο ζε πεξίπησζε πνπ βξεζνχλ κπξνζηά ζε έλαλ εθθνβηζκφ είηε δελ ζα βνεζνχζαλ ην ζχκα είηε ζα ζπκκεηείραλ θαη νη ίδηνη ζηνλ εθθνβηζκφ ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπο. 35

36 Δπηπξφζζεηα, φζνλ αθνξά ηνπο ζχηεο, βξέζεθε πσο έρνπλ ηελ ηάζε λα θαηαλννχλ φζνπο εθθνβίδνπλ θαη λα ζπκπάζρνπλ ιηγφηεξν κε ηνλ πφλν ηνπ ζχκαηνο. Απζηξαιία ηελ Απζηξαιία ε πξψηε πξνζπάζεηα δηεξεχλεζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εθθνβηζκνχ πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ηνπο Rigby θαη Slee (1991), νη νπνίνη ρξεζηκνπνηψληαο δείγκα 685 καζεηψλ ειηθίαο 6 σο 16 εηψλ, θαη βαζηδφκελνη ηφζν ζηηο απηναλαθνξέο ησλ καζεηψλ φζν θαη ζηηο αλαθνξέο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, βξήθαλ φηη έλαο ζηνπο δέθα καζεηέο έπεθηε πνιχ ζπρλά ζχκα εθθνβηζκνχ απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπ. Γηαπίζησζαλ, επίζεο, φηη ηα κηθξφηεξα παηδηά είραλ ππνζηεί εθθνβηζκφ πνιχ ζπρλφηεξα ζε ζχγθξηζε κε ηα κεγαιχηεξα θαη φηη ηα αγφξηα δέρνληαλ πεξηζζφηεξν ζσκαηηθφ εθθνβηζκφ ζε ζρέζε κε ηα θνξίηζηα. Βξήθαλ αθφκε φηη ε πιεηνςεθία ησλ παηδηψλ ήηαλ αληίζεηε κε ηνλ εθθνβηζκφ θαη αηζζάλνληαλ ζπκπάζεηα θαη ππνζηήξηδε ην ζχκα. Σν 1996 ν Slee αλέπηπμε θαη δηεμήγαγε έλα πξφγξακκα παξέκβαζεο πνπ πεξηιάκβαλε ηελ θαζνδήγεζε γηα ην ζρνιείν θαη ηνπο καζεηέο, ηελ αλάπηπμε ζρεηηθήο πνιηηηθήο, ηελ ζπκβνπιεπηηθή ππνζηήξημε καζεηψλ θαη γνλέσλ θαη ηελ αμηνιφγεζε ηεο παξέκβαζεο. Μεηά ηελ εθαξκνγή ηνπ παξεκβαηηθνχ πξνγξάκκαηνο ην πξφβιεκα ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ κεηψζεθε 25% ζηα ζρνιεία ζηα νπνία εθαξκφζηεθε. ΖΠΑ Φαίλεηαη λα ππάξρεη δηαθνξνπνίεζε ζηνλ ηξφπν πνπ αληηιακβάλνληαη θαη βηψλνπλ ηνλ εθθνβηζκφ ζηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο Ακεξηθήο ζε ζχγθξηζε κε ηηο πφιεηο ηεο Δπξψπεο θπξίσο, θαζψο αξθεηέο θνξέο ζηελ Ακεξηθή ν εθθνβηζκφο γίλεηαη απνδεθηφο σο κέξνο ηεο δηαπαηδαγψγεζεο ησλ παηδηψλ ή αθφκε θαη σο αληίδξαζε ζηε ζπκαηνπνίεζε (Espelage & Swearer, 2004). Ζ ζπζηεκαηηθή θαηαγξαθή ηνπ θαηλνκέλνπ ζηηο ΖΠΑ μεθίλεζε φηαλ νη εξεπλεηέο Perry, Kusel θαη Perry (1988) ζε δείγκα 165 καζεηψλ ειηθίαο 9 σο 12 εηψλ απφ δηάθνξα ζρνιεία ησλ ΖΠΑ βξήθαλ φηη ην 10% ησλ καζεηψλ είραλ γίλεη θαη 36

37 εμαθνινχζεζε ζχκαηα εθθνβηζκνχ απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. Οη εξεπλεηέο ραξαθηήξηζαλ ηα παηδηά απηά σο «αθξαία ζχκαηα» ( extreme victims ). ηελ έξεπλα απηή βξέζεθε, επίζεο, φηη παξφιν πνπ ν ζσκαηηθφο εθθνβηζκφο κεηψλνληαλ κε ηελ πάξνδν ηεο ειηθίαο, ν ιεθηηθφο εθθνβηζκφο παξέκελε ζε αξθεηά πςειά επίπεδα ζε φιεο ηηο ειηθίεο. Οη Bosworth, Espelage, DuBay, Daytner & Karageorge (2000) πξαγκαηνπνίεζαλ κηα έξεπλα κε καζεηέο απφ 558 Γπκλάζηα κηαο Μεζνδπηηθήο κεηξνπνιηηηθήο πεξηνρήο κε ζθνπφ λα εθηηκήζνπλ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ελφο πξνγξάκκαηνο πξφιεςεο ηεο ζρνιηθήο βίαο, ρξεζηκνπνηψληαο κηα θιίκαθα πνπ πεξηιάκβαλε εξσηήζεηο ζρεηηθέο κε ηηο δηάθνξεο κνξθέο ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ. Σα επξήκαηα ηεο έξεπλαο θαλέξσζαλ φηη 29% ησλ καζεηψλ απάληεζαλ φηη είραλ εκπιαθεί ζε πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ ηηο ηειεπηαίεο 30 εκέξεο. χκθσλα κε κηα άιιε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1991 απφ ηνπο Hoover θαη Hazler, ην 75% ησλ ζπκκεηερφλησλ είραλ ππνζηεί ζπνξαδηθά ηελ εκπεηξία ηνπ εθθνβηζκνχ απφ ζπκκαζεηέο ηνπο ζην ζρνιείν. Ο Hoover θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (1992) βξήθαλ φηη ην 88% ησλ καζεηψλ ησλ κεζνδπηηθψλ πφιεσλ ησλ Ζλσκέλσλ Πνιηηεηψλ, αλέθεξαλ πψο είραλ παξαηεξήζεη επεηζφδηα εθθνβηζκνχ θαη φηη ην 77% αλέθεξαλ πσο είραλ εθθνβηζηεί θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο ζρνιηθήο ηνπο δσήο. Οη Berthold θαη Hoover (2000) ζε δείγκα 591 καζεηψλ Γεκνηηθνχ ειηθίαο 10 σο 12 εηψλ, βξήθαλ φηη ην 35% ησλ παηδηψλ έρνπλ ππάξμεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ, ελψ ην 20% ησλ παηδηψλ ήηαλ ζχηεο. Σα αγφξηα δήισζαλ ζε πνζνζηφ 41,7% φηη έπεθηαλ ζχκαηα εθθνβηζκνχ, ελψ γηα ηα θνξίηζηα ην πνζνζηφ ζπκαηνπνίεζεο έθηαλε ην 29,8%. Ζ ίδηα δηαθνξά ππάξρεη θαη σο πξνο ηνπο ζχηεο, κε ηα αγφξηα λα είλαη δξάζηεο ζε πνζνζηφ ζρεδφλ δηπιάζην απφ απηφ ησλ θνξηηζηψλ. ε κηα ζρεηηθά πξφζθαηε ακεξηθάληθε έξεπλα (Walls, 2000) κε δείγκα 338 καζεηέο ειηθίαο απφ 8 σο 13 εηψλ, ην 78% ησλ καζεηψλ δήισζε φηη έρεη πέζεη ζχκα εθθνβηζκνχ θαηά ηνλ ηειεπηαίν κήλα, κε ην 6% απηψλ λα ππνζηεξίδεη φηη ν εθθνβηζκφο πνπ δέρηεθαλ ήηαλ ηδηαίηεξα έληνλνο. Δπηπιένλ ν Kaufman θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2000) αλαθέξνπλ φηη ζε κηα έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1999, πεξίπνπ ην 13% καζεηψλ ειηθίαο απφ 12 σο 18 ρξνλψλ, αλέθεξαλ φηη ηνπο είραλ βξίζεη κε πξνζβιεηηθέο ιέμεηο ζρεηηθέο κε ηε θπιή, ηελ εζληθφηεηα, ηε ζξεζθεία, ηελ αλαπεξία ή ηε ζεμνπαιηθή ηνπο πξνηίκεζε. 37

38 Σα θνξίηζηα, κάιηζηα, αλέθεξαλ φηη είραλ ππνζηεί ιεθηηθή βία πνιχ ζπρλφηεξα ζε ζχγθξηζε κε ηα αγφξηα, ελψ θαη νη καχξνη καζεηέο αλέθεξαλ φηη εθθνβίδνληαλ ιεθηηθά ζε κεγαιχηεξν πνζνζηφ ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ιεπθνχο καζεηέο. ε κηα απφ ηηο ιίγεο εζληθήο εκβέιεηαο έξεπλεο γηα ηνλ ζρνιηθφ εθθνβηζκφ ζηηο ΖΠΑ, ν Nansel θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2001) βξήθαλ φηη ζρεδφλ 30% ησλ καζεηψλ αλέθεξαλ φηη εκπιέθνληαλ ζε επεηζφδηα ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ είηε σο ζχκαηα είηε σο ζχηεο θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ εμακήλνπ. Υξεζηκνπνηψληαο δεδνκέλα πνπ είραλ ζπιιερζεί ην 1998 απφ κηα έξεπλα ηνπ Παγθφζκηνπ Οξγαληζκνχ Τγείαο ζε καζεηέο ειηθίαο 10 σο 12 εηψλ, ν Nansel θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ βξήθαλ φηη 13% ησλ καζεηψλ αλέθεξαλ φηη είραλ εθθνβίζεη ζπκκαζεηέο ηνπο, 11% αλέθεξαλ φηη είραλ ππνζηεί εθθνβηζκφ θαη 6% αλέθεξαλ φηη είραλ ππάξμεη θαη ζχηεο θαη ζχκα. Σα πνζνζηά απηά κεηαθξάδνληαη ζε 4 εθαηνκκχξηα ζχηεο θαη 3 εθαηνκκχξηα ζχκαηα ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ έηνπο 1998 ζηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο. Οη Stockdale, Hangaduambo, Duys, Larson θαη Sarvela (2002) δηεμήγαγαλ κηα έξεπλα ζε αγξνηηθή πεξηνρή ηνπ Ηιηλφηο, κε δείγκα 739 παηδηά θαη βξήθαλ φηη ην 76% ησλ παηδηψλ εθθνβίδνληαλ ιεθηηθά, ελψ ην 66% ήηαλ ζχκαηα ζσκαηηθνχ εθθνβηζκνχ ηνπιάρηζηνλ κηα θνξά ηελ εβδνκάδα. Απφ κηα αλάιπζε δεδνκέλσλ έξεπλαο ησλ Nansel, Overpeck, Haynie, Ruan, and Scheidts (2003) ζε δείγκα καζεηψλ ειηθίαο απφ 12 σο 14 εηψλ, νη εξεπλεηέο βξήθαλ φηη ηφζν νη ζχηεο φζν θαη ηα ζχκαηα ήηαλ πηζαλφλ λα θνπβαινχλ καδί ηνπο φπια, λα εκπιέθνληαη ζε θαβγάδεο θαη λα ηξαπκαηίδνληαη ζε ηζαθσκνχο. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη καζεηέο πνπ εθθνβίδνληαλ θαη κέζα θαη έμσ απφ ην ζρνιείν ήηαλ πηζαλφηεξν λα θνπβαινχλ καδί ηνπο φπιν. ηελ έξεπλα απηή ν Nansel θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα πσο ππάξρεη ζηαζεξή ζρέζε αλάκεζα ζην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ θαη ηε βίαηε ζπκπεξηθνξά. Σέινο νη DeVoe θαη Kaffenberger (2005), ζε δείγκα καζεηψλ ειηθηψλ απφ 12 σο 18 εηψλ, βξήθαλ φηη ζρεδφλ 14% ησλ καζεηψλ αλέθεξαλ φηη ππήξμαλ ζχκαηα εθθνβηζκνχ ζην ζρνιείν. Σν 3% ησλ καζεηψλ ηνπ δείγκαηνο αλέθεξαλ φηη είραλ ππνζηεί άκεζν εθθνβηζκφ θαη 7% αλέθεξαλ φηη ππήξμαλ ζχκαηα έκκεζνπ εθθνβηζκνχ. 38

39 2.4.2 Σν θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ ζηελ Διιάδα ηελ Διιάδα ην θαηλφκελν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ άξρηζε λα δηεξεπλάηαη ηα ηειεπηαία ρξφληα (π.ρ. Γθφηνβνο, 1996; Μπεδέ, 1998; Μαλνπδάθε, 2000; Παπαζηπιηαλνχ, 2000). Πηζαλφλ ε αξγνπνξία απηή νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ην θαηλφκελν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ απνηειεί ζέκα «ηακπνχ» γηα ηελ ειιεληθή θνηλσλία, κε απνηέιεζκα λα ππάξρνπλ αξθεηνί πεξηνξηζκνί σο πξνο ηελ δηεμαγσγή κηαο εθηεηακέλεο έξεπλαο ηνπ θαηλνκέλνπ (Andreou, 2000). Ζ πξψηε έξεπλα ζηελ Διιάδα ρξνλνινγείηαη απφ ην 1990, φηαλ κειεηήζεθε ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηψλ ζρνιηθήο ειηθίαο (Andreou, ). ηφρνο ηεο έξεπλαο απνηέιεζε ε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ απηνεθηίκεζε, ηνλ Μαθηαβειηζκφ θαη ηνλ εζσηεξηθφ ηφπν ειέγρνπ κε ηελ ζπκαηνπνίεζε θαη ηνλ εθθνβηζκφ, φπσο επίζεο θαη ε δηαθνξνπνίεζε ησλ εκπιεθφκελσλ ζηνλ εθθνβηζκφ κε βάζε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπο θαη ηελ απηναληίιεςε ηνπο. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο θαλέξσζαλ φηη ην 10,5% ησλ καζεηψλ ήηαλ ζχηεο, ην 18,8% ήηαλ ζχκαηα, ην 18,2% ήηαλ ζχηεο ζχκαηα θαη ην 52,5% ήηαλ νη καζεηέο πνπ δήισζαλ πσο δελ εκπιέθνληαλ θαζφινπ ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ. χκθσλα κε ηελ Andreou (2000), ηα παηδηά πνπ αλήθνπλ ζηελ νκάδα ησλ ζπηψλ ζπκάησλ θαίλεηαη λα πηζηεχνπλ φηη δνπλ ζε έλαλ θφζκν, φπνπ κπνξνχλ λα είλαη είηε ζχηεο είηε ζχκαηα, νπφηε θαη επηιέγνπλ λα είλαη θαη ηα δχν έηζη ψζηε λα είλαη ζπλεπή κε ηελ έληνλε αξλεηηθή αληίιεςε πνπ έρνπλ γηα ηνλ εαπηφ ηνπο θαη κε ηε ζηξαηεγηθή ηνπ Μαθηαβειηζκνχ πνπ πηνζεηνχλ γηα λα αληηκεησπίζνπλ ηνπο άιινπο ζε δηαπξνζσπηθφ επίπεδν. Αθνινχζεζε ε έξεπλα ηνπ Καιιηψηε (Kalliotis, 2000) ζε 117 καζεηέο, 11 σο 12 εηψλ ζε δεκφζηα ζρνιεία πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ζηελ Αλαηνιηθή Αηηηθή. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ζε θάζε ζρνιείν πεξίπνπ 30% ησλ καζεηψλ είραλ πέζεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ θάπνηα ζηηγκή θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο, κε ηα αγφξηα λα δειψλνπλ πνιχ πεξηζζφηεξα πεξηζηαηηθά απφ φηη ηα θνξίηζηα. Παξφκνηα είλαη ηα απνηειέζκαηα ηεο πξψηεο εθηεηακέλεο επηδεκηνινγηθά έξεπλαο ησλ Υαληδή, Υνπληνπκάδε & Παηεξάθε (2000) ζηελ νπνία πήξαλ κέξνο 1312 καζεηέο ηξίηεο σο έθηεο ηάμεο ελλέα δεκνηηθψλ ζρνιείσλ ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηελ Αζήλαο, νη νπνίνη απάληεζαλ ζην εηδηθφ εξσηεκαηνιφγην γηα ηνλ εθθνβηζκφ ηνπ Smith. Απφ ηα 14 πσο αλαθ. ζην Andreou,

40 απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο δηαπηζηψζεθε φηη ην 14,7% ησλ καζεηψλ ππήξμαλ ζχκαηα, ην 6,24% ζχηεο θαη ην 4,8% ζχηεο ζχκαηα. Χο πξνο ηηο κνξθέο ηνπ εθθνβηζκνχ, ηα ζχκαηα αλέθεξαλ ζε πνζνζηφ 42,47% φηη εθθνβίδνληαλ ιεθηηθά, ελψ νη ζχηεο ζε πνζνζηφ 32,10% ππνζηήξημαλ φηη ρξεζηκνπνηνχλ ζσκαηηθφ εθθνβηζκφ. πγθξηηηθά κε ηα θνξίηζηα, πνπ αλαθέξνπλ φηη θαηά θχξην ιφγν ρξεζηκνπνηνχλ έκκεζν εθθνβηζκφ, ν αξηζκφο ησλ αγνξηψλ ζπηψλ θαη ζπηψλ - ζπκάησλ ήηαλ πνιχ κεγαιχηεξνο. Αμηνζεκείσην είλαη φηη ηα ζχκαηα ζε πνζνζηφ 17% ησλ επηζέζεσλ πνπ δέρηεθαλ είραλ ράζεη ρξήκαηα θαη αληηθείκελα, ελψ νη ζχηεο έθαλαλ αλαθνξά γηα ην ίδην ζέκα ζε ρακειφ πνζνζηφ (4,9%). Σέινο, έλα αθφκε ζεκαληηθφ εχξεκα ηεο έξεπλαο ήηαλ φηη ν αξηζκφο ησλ ζπηψλ θαη ησλ ζπκάησλ κεηψλνληαλ κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο ησλ καζεηψλ. πσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξνπλ νη εξεπλήηξηεο, απφ ηελ έξεπλα απηή πξνέθπςε φηη ηα πνζνζηά ησλ καζεηψλ πνπ είραλ ππνζηεί εθθνβηζκφ θαη βίαηε ζπκπεξηθνξά ήηαλ πνιχ ρακειφηεξα ζπγθξηηηθά κε ηα πνζνζηά άιισλ δπηηθψλ ρσξψλ. Δπίζεο ζηελ έξεπλα ησλ Boulton, Καξέιινπ, Λαλίηε, Μαλνχζνπ θαη Λεκνλή (2001) πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηελ ρνξήγεζε αλψλπκσλ εξσηεκαηνινγίσλ ζε 664 καζεηέο ειηθίαο 8 σο 11 εηψλ, έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο ησλ παηδηψλ ηνπ δείγκαηνο, θαη κάιηζηα πνιχ πεξηζζφηεξα αγφξηα απφ φηη θνξίηζηα, δήισζαλ φηη ππήξμαλ δξάζηεο θαη ζχκαηα θάπνηνπ απφ ηα ηξία είδε επηζεηηθήο ζπκπεξηθνξάο πνπ κειεηήζεθαλ (ζσκαηηθή, ιεθηηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή - θνηλσληθή). πγθεθξηκέλα, ηα ηέζζεξα ζηα πέληε απφ ηα κεγαιχηεξεο ειηθίαο αγφξηα αλέθεξαλ πςειφηεξα επίπεδα ιεθηηθήο θαη ρακειφηεξα επίπεδα ζσκαηηθήο επηζεηηθφηεηαο ζπγθξηηηθά κε ηα κηθξφηεξεο ειηθίαο αγφξηα. ζνλ αθνξά ηηο αληηδξάζεηο ησλ καζεηψλ απέλαληη ζηνλ εθθνβηζκφ, ην 43,37% ησλ ζπκάησλ αλέθεξαλ φηη αγλννχλ ηνπο εθθνβηζηέο, ελψ ζε πνζνζηφ 32,7% νη ζχηεο ζχκαηα αλέθεξαλ φηη νδεγνχληαη ζηνλ εθθνβηζκνχ κε ζθνπφ ηελ εθδίθεζε. Πξφζθαηα, κηα έξεπλα πνπ δηεμήρζε γηα ινγαξηαζκφ ηνπ ΤΠΔΠΘ θαη ηνπ Παηδαγσγηθνχ Ηλζηηηνχηνπ, απφ ηνπο Πεηξφπνπιν θαη Παπαζηπιηαλνχ (2001) ζε καζεηέο δεκνηηθνχ, θαηέιεμε ζην φηη νη καζεηέο ζρνιηθήο ειηθίαο ζπκαηνπνηνχληαη θπξίσο ιεθηηθά απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. Ζ απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά ζρεηίδεηαη, ζχκθσλα κε ηα επξήκαηα ηεο έξεπλαο, κε ηε ζπκαηνπνίεζε απφ αγλψζηνπο, κε ηε ρακειή απηνεθηίκεζε, κε ηε ρακειή ζρνιηθή επίδνζε, κε ην θχιν θαη κε ηελ αληίιεςε φηη αδηθνχληαη απφ ηνπο γνλείο ηνπο. 40

41 Άιιεο έξεπλεο πνπ αθνξνχλ θαη πάιη καζεηέο ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, επηθεληξψλνληαη ζηε κειέηε ηεο ζχλδεζεο ηνπ εθθνβηζκνχ κε ςπρνινγηθέο παξακέηξνπο, φπσο ε απηνεθηίκεζε θαη ε απηναπνηειεζκαηηθφηεηα, κε ζηξαηεγηθέο αληηκεηψπηζεο ησλ παηδηψλ ζε θαηαζηάζεηο ζχγθξνπζεο, θαζψο θαη κε ηηο ζηάζεηο ησλ γνλέσλ απέλαληη ζηε ρξήζε ζσκαηηθήο ηηκσξίαο (Andreou, 2000, 2001, 2004; Andreou & Metallidou, 2004; Andreou, Vlachou & Didaskalou, 2005 ; Smith, Nika & Papasideri, 2004). Γηεξεπλψληαο ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, παξαηεξνχκε φηη νη έξεπλεο είλαη αξθεηά πην πεξηνξηζκέλεο ζε ζχγθξηζε κε ηηο έξεπλεο ζηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε. Ζ πξψηε έξεπλα ζηε Γεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε δηεμήρζε απφ ην Γθφηνβν ην 1996 ζε δείγκα καζεηψλ απφ ζρνιεία ησλ Ησαλλίλσλ θαη ηεο Κέξθπξαο. χκθσλα κε ηα επξήκαηα ηεο έξεπλαο, ην 40% ησλ καζεηψλ αλέθεξε φηη ζην ζρνιείν ηνπο εθδειψλνληαη βίαηα επεηζφδηα, ελψ ην 24% ησλ καζεηψλ ππνζηήξημε φηη έρεη πέζεη ζχκα ζσκαηηθήο βίαο είηε ζην ζρνιείν είηε ζην δξφκν απφ ην ζρνιείν γηα ην ζπίηη. Δπηπιένλ, δηαπηζηψζεθε φηη ηα αγφξηα εκπιέθνληαη ζε βίαηα επεηζφδηα ζε κεγαιχηεξν πνζνζηφ ζε ζχγθξηζε κε ηα θνξίηζηα θαη ζε πνζνζηφ 36,7% ππνζηήξημαλ φηη ζεσξνχλ ζσζηφ λα πξνζηαηεχνληαη κε δηάθνξα κέζα άκπλαο ελαληίνλ ηεο βίαο. Μάιηζηα έλα πνζνζηφ 15% ησλ καζεηψλ απάληεζε φηη ζα πξέπεη λα έρεη ζηελ θαηνρή ηνπ ηέηνηα κέζα άκπλαο αθφκε θαη φηαλ βξίζθεηαη ζην ζρνιείν. Έλα αθφκε ελδηαθέξνλ εχξεκα ηεο έξεπλαο απνηειεί ην γεγνλφο φηη νη καζεηέο απφ ηηο κηθξφηεξεο ηάμεηο είλαη πην ζπρλά ζχκαηα ζσκαηηθήο βίαο, ελψ ε θνηλσληθή πξνέιεπζε ησλ καζεηψλ δε ζρεηίδεηαη κε ηελ εθδήισζε βίαο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ. Ζ δηεζλήο έξεπλα ηνπ Δξεπλεηηθνχ Παλεπηζηεκηαθνχ Ηλζηηηνχηνπ Φπρηθήο Τγηεηλήο (ΔΠΗΦΤ HBSC WHO, 2000), πνπ αθνξνχζε ηε ζσκαηηθή θαη ςπρηθή πγεία ησλ Διιήλσλ καζεηψλ ηεο πξψηεο θαη κέζεο εθεβηθήο ειηθίαο, ζε δείγκα 4300 καζεηψλ ειηθίαο 11, 13 θαη 15 εηψλ, θαλέξσζε φηη ηα πνζνζηά ζπκαηνπνίεζεο είλαη 34% θαη 39% αληίζηνηρα, ελψ ην 45% ησλ αγνξηψλ θαη ην 30% ησλ θνξηηζηψλ ηνπ δείγκαηνο αλέθεξαλ φηη δελ αηζζάλνληαλ αζθαιή ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ. Δπίζεο, ην 30% ησλ καζεηψλ πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα ζεσξεί φηη νη ζρνιηθνί θαλνληζκνί θαη νη θαζεγεηέο είλαη απζηεξνί θαη άδηθνη απέλαληη ζηνπο καζεηέο. Ζ έξεπλα ησλ Κφθθηλνπ θαη Παλαγηψηνπ (2004) κειέηεζε ηε ζχλδεζε αλάκεζα ζηα ζπκπηψκαηα ηεο Δλαληησηηθήο Πξνθιεηηθήο Γηαηαξαρήο θαη ηεο Γηαηαξαρήο 41

42 Γηαγσγήο θαηά DSM-IV θαη ζηελ εθδήισζε εθθνβηζκνχ ζε λεαξνχο εθήβνπο ζηελ Κχπξν, ελψ ε έξεπλα ηνπ Γεκάθνπ (2005) είρε σο ζηφρν ηελ κειέηε ηεο ζπκβνιήο ησλ νηθνγελεηαθψλ εκπεηξηψλ, ζπκπεξηθνξψλ θαη ζρέζεσλ ζηελ επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά καζεηψλ πνπ δελ δνχζαλ ζε κεγάια αζηηθά θέληξα. Ο Φαθηνιάο (1994) εξεπλψληαο δείγκα καζεηψλ Γπκλαζίνπ θαη Λπθείνπ ζην δήκν Αζελαίσλ απνθάιπςε φηη 60% ησλ καζεηψλ ζπκκεηείρε ζε θάπνηα κνξθή εθθνβηζκνχ. Μηα πξφζθαηε πξνζπάζεηα δηεξεχλεζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ ζηα ζρνιεία Πξσηνβάζκηαο θαη Γεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο απνηειεί ε παλειιαδηθή έξεπλα ηεο Γειεγηάλλε Κνπηκηδή θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ην 2004 σο ην Γείγκα ηεο έξεπλαο απνηέιεζαλ 3769 καζεηέο ηεο πέκπηεο θαη έθηεο Γεκνηηθνχ, ηεο ηξίηεο Γπκλαζίνπ θαη ηεο πξψηεο Λπθείνπ, θαζψο θαη 202 εθπαηδεπηηθνί. ηφρνο ηεο έξεπλαο απνηέιεζε ε θαηαγξαθή ηεο ζπρλφηεηαο ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ ζην ειιεληθφ ζρνιείν θαη ε ζχλδεζή ηνπ κε ηελ ηαπηφηεηα ηνπ θχινπ. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο θαλέξσζαλ φηη ην 10 13% ηνπ δείγκαηνο αλέθεξε φηη έρεη πέζεη ζχκα ιεθηηθνχ θαη έκκεζνπ εθθνβηζκνχ. Δπίζεο, ην 23,3% ησλ καζεηψλ Γπκλαζίνπ Λπθείνπ θαη ην 14,7% ησλ καζεηψλ Γεκνηηθνχ δήισζαλ φηη ήηαλ παξφληεο κηα θνξά ηελ εβδνκάδα ζε επεηζφδηα μπινδαξκνχ. Σα ζχκαηα αλαθέξνπλ πσο ηα επεηζφδηα εθθνβηζκνχ δηαξθνχλ κηα κε δχν εβδνκάδεο, ελψ ζπλήζσο αγλννχλ ηνλ εθθνβηζκφ θαη απνθεχγνπλ ηηο επηζέζεηο ελαληίνλ ηνπο, ελψ ζπάληα επηδεηνχλ εθδίθεζε. Έλα απφ ηα επξήκαηα ηεο έξεπλαο αθνξά θαη ηνπο ρψξνπο εθδήισζεο ηνπ θαηλνκέλνπ. ε πνζνζηφ 83,1% γηα ην Γεκνηηθφ θαη 57,1% γηα ην Γπκλάζην θαη ην Λχθεην ν δεκνθηιέζηεξνο ρψξνο εθθνβηζκνχ είλαη ε απιή, ελψ ζε πνζνζηφ 15,1% νη καζεηέο Γεκνηηθνχ θαη ζε πνζνζηφ 23,1% νη καζεηέο Γπκλαζίνπ θαη Λπθείνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ν εθθνβηζκφο ζπκβαίλεη θαη κέζα ζηελ ηάμε, παξνπζία, κάιηζηα, ησλ εθπαηδεπηηθψλ. ε παξεκθεξή απνηειέζκαηα θαηέιεμε θαη ε έξεπλα ηνπ Σζηάληε θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ θαηά ηελ ρξνληθή πεξίνδν , πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηα πιαίζηα ηνπ δηαθξαηηθνχ πξνγξάκκαηνο Daphne, ζηνρεχνληαο ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ. Γείγκα ηεο έξεπλαο απνηέιεζαλ καζεηέο Γεκνηηθψλ ζρνιείσλ ηεο Αζήλαο θαη Γπκλαζίσλ ηεο Θεζζαινλίθεο, αλαδεηθλχνληαο φηη ην 22,5% ησλ καζεηψλ 2-3 θνξέο ηελ εβδνκάδα πθίζηαηαη θάπνηαο κνξθήο εθθνβηζκφ απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο, ελψ ην 10% ησλ καζεηψλ ππήξμε ζχηεο εθθνβηζκνχ. ζνλ αθνξά ηε ζηάζε πνπ ηεξνχλ νη καζεηέο απέλαληη ζηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ, ην 42

43 κεγαιχηεξν πνζνζηφ δήισζε φηη πξνζπαζεί λα βνεζήζεη ην ζχκα (74,3%) θαη φηη ιππάηαη φηαλ βιέπεη λα ζπκβαίλεη έλα επεηζφδην (80,3%), ελψ έλα πνζνζηφ ηεο ηάμεο ηνπ 15,34% πίζηεπε φηη ζα έπξεπε λα βνεζήζεη ην ζχκα, παξφιν φκσο πνπ πξνηίκεζε λα κελ εκπιαθεί. Δπίζεο, ηα ζχκαηα απάληεζαλ πσο επηιέγνπλ λα αγλννχλ ηνπο ζχηεο επηδηψθνληαο κε ηνλ ηξφπν απηφ λα απαιιαγνχλ απφ ηνλ εθθνβηζκφ. Σέινο αμίδεη λα αλαθεξζεί κηα έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηα πιαίζηα ηνπ εξεπλεηηθνχ πξνγξάκκαηνο «ΠΤΘΑΓΟΡΑ» θαη απνηειεί ηελ πξψηε εξεπλεηηθή πξνζπάζεηα γηα ηε κειέηε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο ζπλνκειίθσλ ζε ρψξνπο πξνζρνιηθήο αγσγήο ζηελ Διιάδα. Σν δείγκα ηεο έξεπλαο απνηέιεζαλ 135 καζεηέο θαη καζήηξηεο λεπηαγσγείσλ θαη παηδηθψλ ζηαζκψλ ηεο επξχηεξεο πεξηνρήο ηεο Θεζζαινλίθεο θαη δηαπηζηψζεθε φηη ε πην ζπρλή κνξθή ζπκαηνπνίεζεο ήηαλ ν απνθιεηζκφο απφ ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ θαη θαηά ζπλέπεηα ν απνθιεηζκφο απφ ζεκαληηθέο εκπεηξίεο γηα ηελ θνηλσληθή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ (Καζάπε, 2007). Σα παηδηά πξνζρνιηθήο ειηθίαο θαίλεηαη λα πεηξακαηίδνληαη αλαιακβάλνληαο ην ξφιν ηνπ ζχηε ή ηνπ ζχκαηνο, θαη απηφ νθείιεηαη ζην φηη ε λεπηαθή ειηθία ζεσξείηαη σο κηα ειηθία θαηά ηελ νπνία ην παηδί βξίζθεηαη ζε κηα πεξίνδν αλάπηπμεο ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη νη δηάθνξεο κνξθέο αληηθνηλσληθήο ζπκπεξηθνξάο ζπλδένληαη κε ηελ αλαπηπμηαθή θάζε πνπ δηαλχεη ην παηδί. πκπεξαζκαηηθά, ζα ιέγακε φηη ζχκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ πνπ παξνπζηάζηεθαλ, ηα πνζνζηά ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ ζηελ Διιάδα είλαη ρακειφηεξα ζπγθξηηηθά κε άιιεο ρψξεο. ε γεληθέο γξακκέο ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα θαλεξψλνπλ φηη ηα αγφξηα εκπιέθνληαη, είηε σο ζχηεο, είηε σο ζχκαηα, ζε εθθνβηζηηθά επεηζφδηα ζε πνιχ κεγαιχηεξν βαζκφ ζε ζχγθξηζε κε ηα θνξίηζηα. Σα αγφξηα επηιέγνπλ ηε ζσκαηηθή κνξθή εθθνβηζκνχ, ελψ αληίζεηα ηα θνξίηζηα ηε ιεθηηθή ή ηελ έκκεζε κνξθή ηνπ. Δπηπιένλ, ηα ζχκαηα ηνπ εθθνβηζκνχ επηιέγνπλ λα αγλννχλ ηνπο ζχηεο, θαζψο ζεσξνχλ φηη απηή ε ηαθηηθή ζα ηνπο βνεζήζεη λα αληηκεησπίζνπλ ηνλ εθθνβηζκφ, ελψ ηέινο απνδείρηεθε φηη ηα πεξηζηαηηθά εθθνβηζκνχ ηείλνπλ λα κεηψλνληαη θαζψο απμάλεηαη ε ειηθία ησλ καζεηψλ. 43

44 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΡΙΣΟ ΟΙ ΓΙΑΠΡΟΧΠΙΚΔ ΥΔΔΙ ΣΧΝ ΠΑΙΓΙΧΝ ΣΟ ΓΤΜΝΑΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΔΠΙΘΔΣΙΚΔ ΜΟΡΦΔ ΤΜΠΔΡΙΦΟΡΑ 3.1 Ζ κεηάβαζε ζην Γπκλάζην θαη ε εκθάληζε ηνπ εθθνβηζκνχ Ζ κεηάβαζε απφ ην δεκνηηθφ ζρνιείν ζην γπκλάζην ραξαθηεξίδεηαη απφ πνιιέο αιιαγέο ζηε δσή ηνπ παηδηνχ θαη κπνξεί λα απνβεί ηδηαίηεξα δχζθνιε θαη πξνβιεκαηηθή. Απνηειεί, κάιηζηα, έλα δήηεκα πνπ απαζρνιεί ηα παηδηά ηεο έθηεο ηάμεο δεκνηηθνχ θαη θπξίσο ηα παηδηά ηεο πξψηεο ηάμεο γπκλαζίνπ ζε πνιιέο ρψξεο ηνπ θφζκνπ, φπσο θαίλεηαη απφ ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία (Graham & Hill, 2002; McGee et al., 2004). Σν παηδί θαιείηαη λα πξνζαξκνζηεί ζε έλα λέν ρψξν ηνπ νπνίνπ ε ιεηηνπξγία δηέπεηαη απφ έλα δηαθνξεηηθφ ζχλνιν λφκσλ θαη θαλνληζκψλ θαη λα ζπλεξγαζηεί κε κηα λέα νκάδα παηδηψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ. πγθξίλνληαο ηηο δχν βαζκίδεο εθπαίδεπζεο κπνξνχκε λα δηαπηζηψζνπκε αξθεηέο δηαθνξνπνηήζεηο σο πξνο ηε δνκή, ηελ νξγάλσζε, ηε ιεηηνπξγία, ηε κεζνδνινγία, ηα δηδαζθφκελα γλσζηηθά αληηθείκελα αιιά θαη ηε δηαδηθαζία αμηνιφγεζεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη επηδηψμεηο ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ πξνζαλαηνιίδνληαη ζηελ απφθηεζε γλψζεσλ, ελψ ηνπ γπκλαζίνπ δίλνπλ έκθαζε ζηε δηδαζθφκελε χιε, ζηελ επίδνζε θαη ζηελ απφθηεζε πςειήο βαζκνινγίαο. Με βάζε ηα θξηηήξηα απηά πξαγκαηνπνηείηαη θαη ε «εχθνιε» θαηεγνξηνπνίεζε ησλ καζεηψλ ζε «θαινχο θαη θαθνχο». Έπεηηα, ππάξρεη νπζηψδεο δηαθνξά αλάκεζα ζηε δνκή κηαο ηάμεο ηνπ δεκνηηθνχ θαη κηαο ηάμεο ηνπ γπκλαζίνπ. ην δεκνηηθφ, ε ηάμε δνκείηαη γχξσ απφ έλα δάζθαιν, ν νπνίνο είλαη θαη ην θπξίαξρν πξφζσπν ζηελ ηάμε θαη ν «ζεκαληηθφο άιινο» γηα ηνπο καζεηέο. ην γπκλάζην ηα πξάγκαηα αληηζηξέθνληαη. Οη θαζεγεηέο είλαη πνιινί θαη ην νηθνγελεηαθφ θιίκα ζηελ ηάμε ράλεηαη. Οη εθπαηδεπηηθνί 44

45 δηδάζθνπλ ζε κεγάιν αξηζκφ καζεηψλ, ζε δηαθνξεηηθά ηκήκαηα θαη γηα κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα θάζε θνξά. πλεπψο ε «πξνζαλαηνιηζκέλε ζην καζεηή» δηδαζθαιία ηνπ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ κεηαηξέπεηαη ζε «πξνζαλαηνιηζκέλε ζηελ ηάμε» δηδαζθαιία ζην γπκλάζην. Δπηπιένλ, νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ ζπκκαζεηψλ γίλνληαη πνιχ ζεκαληηθέο, κηαο θαη ην θέληξν βάξνπο ησλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ κεηαηνπίδεηαη εθεί. Παξάιιεια κε ηε κεηάβαζε ζε κηα λέα βαζκίδα εθπαίδεπζεο κε πεξίπινθνπο θαλνληζκνχο θαη πεξηζζφηεξεο απαηηήζεηο, ηα παηδηά εηζέξρνληαη ζε κηα λέα αλαπηπμηαθή πεξίνδν, ηελ εθεβεία, θαηά ηελ νπνία πθίζηαληαη ζεκαληηθέο ζσκαηηθέο, ζπλαηζζεκαηηθέο θαη γλσζηηθέο αιιαγέο. Ζ εθεβεία είλαη κηα πεξίνδνο πνπ ακθηζβεηνχληαη νη ζπλαηζζεκαηηθέο θαη θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ εδξαηψλνπλ ηα άηνκα κε ηνλ εαπηφ ηνπο θαη κε ηνπο άιινπο. Οη έθεβνη δηαθαηέρνληαη απφ κηα επίκνλε αλάγθε λα αλήθνπλ ζε κηα νκάδα, ηνπο απαζρνιεί ηδηαίηεξα ε απνδνρή θαη ε δεκνηηθφηεηά ηνπο θαη νη ζρέζεηο κε ηνπο ζπλνκήιηθνπο απνηεινχλ θαζνξηζηηθφ παξάγνληα ζηελ νκαιή ςπρνινγηθή αλάπηπμε θαη πξνζαξκνγή ηνπ εθήβνπ. ηαλ ν έθεβνο έρεη κηα πγηή ζρέζε κε ηνπο ζπλνκήιηθνπο ηνπ, ζα δηακνξθψζεη κηα αληηθεηκεληθή εηθφλα γηα ηνλ εαπηφ ηνπ θαη ζα αλαπηχμεη ηηο θαηάιιειεο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο πνπ ζα ηνλ βνεζήζνπλ λα αληεπεμέιζεη ζε δχζθνιεο ζπλζήθεο θαη λα ληψζεη απνδεθηφο. ε κειέηε πνπ δηεξεχλεζε ηηο αληηιήςεηο ησλ καζεηψλ γηα ηε κεηάβαζε απφ ην δεκνηηθφ ζην Γπκλάζην (Akos, 2002), νη καζεηέο αλέθεξαλ πσο αλεζπρνχζαλ γηα ηνπο λένπο θαλνληζκνχο θαη ηηο ζρνιηθέο δηαδηθαζίεο, γηα ην σξνιφγην πξφγξακκα καζεκάησλ, γηα ηνπο βαζκνχο, γηα ην θφξην εξγαζίαο, γηα ηηο εμσδηδαθηηθέο δξαζηεξηφηεηεο, γηα ηνπο δαζθάινπο, γηα ηε βία θαη γηα ζέκαηα αζθάιεηαο. ε κηα αθφκε κειέηε (Schumacher, 1998) θάπνηεο αλεζπρίεο πνπ εθθξάζηεθαλ απφ ηνπο καζεηέο πεξηέιαβαλ ην λα θηάζνπλ έγθαηξα ζηελ ηάμε πξηλ ηελ έλαξμε ηνπ καζήκαηνο, λα βξνπλ ηελ ηνπαιέηα, λα πάξνπλ ην ζσζηφ ιεσθνξείν γηα λα επηζηξέςνπλ ζπίηη, λα πεξπαηήζνπλ ζε δηαδξφκνπο γεκάηνπο απφ καζεηέο, ελψ ηνπο αλεζπρνχζε εμίζνπ θαη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά άιισλ καζεηψλ. Γίλεηαη αληηιεπηφ πσο ε Γεπηεξνβάζκηα Δθπαίδεπζε αληηπξνζσπεχεη κηα κεηαβαηηθή πεξίνδν, θαηά ηελ νπνία νη εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο θαη πξαθηηθέο αιιάδνπλ θαη νη καζεηέο γλσξίδνπλ θαη αιιειεπηδξνχλ κε λένπο θαζεγεηέο θαη ζπλνκειίθνπο. αλ απνηέιεζκα απηψλ ησλ αιιαγψλ, νη καζεηέο ζα πξέπεη λα 45

46 πξνζαξκνζηνχλ ζε άγλσζηεο ζπλζήθεο θαη θαλφλεο, θαη πνιινί εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ πσο ν εθθνβηζκφο απνηειεί κηα ζηξαηεγηθή πνπ νη καζεηέο ελδερνκέλσο ρξεζηκνπνηνχλ γηα λα κπνξέζνπλ λα αληαπεμέιζνπλ ζε απηή ηε λέα θαηάζηαζε. πγθεθξηκέλα, νη Pellegrini θαη Bartini (2000: 718) ππνζηεξίδνπλ πσο ν εθθνβηζκφο απνηειεί κηα ζθφπηκε ζηξαηεγηθή θαη ην κέζν πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη καζεηέο ρακειήο θνηλσληθήο ηάμεο, φηαλ εηζέξρνληαη ζε κηα λέα θνηλσληθή δνκή, φπσο είλαη γηα παξάδεηγκα ην γπκλάζην. ε κηα αθφκε έξεπλα ην 2002 νη Pellegrini θαη Long κειέηεζαλ ηελ εκθάληζε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαηά ηε κεηάβαζε απφ ην Γεκνηηθφ ζην κεγαιχηεξν θαη ιηγφηεξν ππνζηεξηθηηθφ πεξηβάιινλ ηνπ Γπκλαζίνπ θαη δηαπίζησζαλ κηα αχμεζε ηνπ εθθνβηζκνχ θαη ηεο επηζεηηθφηεηαο αλάκεζα ζηνπο καζεηέο, ε νπνία δηθαηνινγείηαη ζαλ κηα ζηξαηεγηθή γηα ηελ επηβνιή θχξνπο ζηε λενζρεκαηηδφκελε νκάδα ζπλνκειίθσλ. Δπηπιένλ, βξέζεθε φηη ε ζπκαηνπνίεζε κεηψλεηαη κε ηελ είζνδν ζην Γπκλάζην. Μηα πηζαλή εμήγεζε γηα απηή ηε ζπκπεξηθνξά είλαη φηη νη καζεηέο πνπ είραλ πέζεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ ζην δεκνηηθφ έκαζαλ λα απνθεχγνπλ, λα αγλννχλ ή λα εθδηθνχληαη ηνπο ζχηεο. Δλψ κηα αθφκε πηζαλή εμήγεζε απνηειεί ην γεγνλφο φηη νη ζχηεο ζηνρεχνπλ κηα ζπγθεθξηκέλε κηθξφηεξε νκάδα ζπκάησλ. Γηα παξάδεηγκα, ν ζχηεο κπνξεί λα επηιέμεη γηα ζχκα έλα παηδί πνπ έρεη ρακειφ θχξνο ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπ (Pellegrini & Long, 2002). Ο Rigby (2008) εξκελεχεη ηελ αχμεζε ηνπ εθθνβηζκνχ ζην γπκλάζην ππνζηεξίδνληαο φηη εμαηηίαο ηνπ φηη ην γπκλάζην είλαη κεγαιχηεξν θαη πην απξφζσπν απφ ην δεκνηηθφ, θάζε παηδί μερσξηζηά δέρεηαη ιηγφηεξε πξνζνρή, ελψ νη θαζεγεηέο ίζσο ελδηαθέξνληαη πεξηζζφηεξν γηα ην ηη πξέπεη λα κάζνπλ ηα παηδηά θαη ιηγφηεξν γηα ην πψο πξέπεη λα ζπκπεξηθέξνληαη. Γηα ην ιφγν απηφ ηα παηδηά ηεο πξψηεο ηάμεο ηνπ γπκλαζίνπ ελδέρεηαη λα πεξάζνπλ ζηελ αξρή ηεο ρξνληάο κηα πεξίνδν αζηάζεηαο, αληαγσληδφκελα κεηαμχ ηνπο γηα λα επηβάιινπλ ην θχξνο ηνπο θαη γηα λα εγθαζηδξπζεί ε ζσκαηηθή ηεξαξρία γηα ηα αγφξηα θαη ε θνηλσληθή ηεξαξρία γηα ηα θνξίηζηα. Άιινη εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ πψο ε πίεζε γηα ηελ απφθηεζε ηεο απνδνρήο θαη ηεο εθηίκεζεο απφ ηηο νκάδεο ησλ ζπλνκειίθσλ, πνπ δηαθνξνπνηνχληαη θαη αλαζρεκαηίδνληαη ζηε λέα απηή βαζκίδα εθπαίδεπζεο, πηζαλφλ λα ζρεηίδεηαη κε ηελ εθδήισζε ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ. Δλψ άιινη, ηέινο, ζεσξνχλ φηη απηή ε κεηάβαζε κπνξεί λα πξνθαιέζεη άγρνο θαη αλεζπρία, θαζψο νη καζεηέο επηδηψθνπλ 46

47 λα θαζνξίζνπλ ην ξφιν θαη ηε ζέζε ηνπο ζηε λέα απηή θνηλσληθή δνκή θαη ν εθθνβηζκφο απνηειεί κηα ζηξαηεγηθή πνπ πηνζεηνχλ νη λενεηζεξρφκελνη ζην γπκλάζην καζεηέο γηα ηα αληηκεησπίζνπλ ην άγρνο πνπ ηνπο πξνθαιεί ην λέν πεξηβάιινλ. 3.2 Δθεβεία: κηα πεξίνδνο αλαθαηαηάμεσλ Ζ εθεβεία είλαη ίζσο ε πην πνιπζχλζεηε θαη πνιχ-παξαγνληηθή πεξίνδνο ηεο αλάπηπμεο ηνπ αλζξψπνπ. Πξφθεηηαη γηα κηα ηδηαίηεξα ζεκαληηθή κεηαβαηηθή πεξίνδν ζηε δσή ηνπ αηφκνπ θαζψο πξνεηνηκάδεη ηνλ λέν γηα ην πέξαζκα απφ ηελ παηδηθή ειηθία ζηελ ελήιηθε δσή. Ζ εθεβηθή πεξίνδνο, είλαη κηα θάζε εμεξεχλεζεο θαη αλαθάιπςεο. ηελ ειηθία απηή ν έθεβνο πξνζπαζεί λα δηακνξθψζεη κηα ζαθή ηδέα γηα ην ξφιν πνπ ζα δηαδξακαηίζεη ζηελ θνηλσλία. Καιείηαη λα ηεξαξρήζεη ηνπο ζθνπνχο θαη ηηο αμίεο ηεο δσήο θαη πξέπεη λα πξνβεί ζε επηινγέο γηα ηηο ζπνπδέο, ην επάγγεικα, ηηο δηαπξνζσπηθέο ηνπ ζρέζεηο (Πεηξφπνπινο & Παπαζηπιηαλνχ, 2001). Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εθεβείαο ζπληεινχληαη αιιαγέο ζε φια ηα επίπεδα αλάπηπμεο (βηνινγηθφ - ζσκαηηθφ, γλσζηηθφ, ςπρνζπλαηζζεκαηηθφ θαη θνηλσληθφ) πνπ νδεγνχλ ζηελ πιήξε ςπρνζπλαηζζεκαηηθή θαη ζσκαηηθή σξίκαλζε ηνπ αηφκνπ. i. Βηνινγηθέο Αιιαγέο Ζ βηνινγηθή είζνδνο ζηελ εθεβεία ζεκαηνδνηείηαη απφ ζηαδηαθέο αιιαγέο ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζψκαηνο (εκθάληζε ηξηρνθπΐαο, αχμεζε ηνπ ζσκαηηθνχ βάξνπο θαη ηνπ χςνπο, δηφγθσζε ησλ καζηψλ, αιιαγή ηεο ρξνηάο ηεο θσλήο) θαη ηειεηψλεη κε ηε γελεηήζηα νινθιήξσζε ηνπ αηφκνπ θαη ηελ νξγάλσζε ηεο ζεμνπαιηθφηεηαο ηνπ. Ζ ζσκαηηθή αλάπηπμε απνηειεί ηελ πξψηε άκεζα παξαηεξήζηκε αιιαγή, θαζψο ην ζψκα ησλ εθήβσλ πθίζηαηαη ηξνκεξέο δηαθνξνπνηήζεηο. Οη αιιαγέο απηέο εθπιήζζνπλ ηνλ έθεβν πνπ ζε ςπρηθφ επίπεδν δελ είλαη αξθεηά ψξηκνο γηα λα ηηο δερηεί θαη λα ηηο ελζσκαηψζεη ζηελ εκπεηξία ηνπ. Πξνζπαζεί λα απνδερζεί ηελ θαηλνχξηα εηθφλα ηνπ ζψκαηφο ηνπ θαη λα απνθηήζεη έιεγρν ησλ γελεηήζησλ νξκψλ ηνπ. Ζ δηακφξθσζε κηαο επηηπρνχο «απηνεηθφλαο» ζπκβάιιεη ζηελ απνδνρή ηνπ απφ ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ θαη ζηελ νκαιή ηνπ ςπρνζπλαηζζεκαηηθή αλάπηπμε. 47

48 ii. Γλσζηηθέο Αιιαγέο Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εθεβείαο παξαηεξνχληαη αιιαγέο ζε πνιινχο γλσζηηθνχο ηνκείο. Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν νη έθεβνη επεμεξγάδνληαη ηα δεδνκέλα κεηαβάιιεηαη, ελψ ζηε θάζε απηή νξγαλψλνπλ ηηο εκπεηξίεο ηνπο γηα λα απνθηήζνπλ αληίιεςε ηνπ θφζκνπ. Οη έθεβνη πεξλνχλ απφ ην ζηάδην ηεο ελεξγεηηθήο λνεκνζχλεο, ζην ζηάδην ηεο ηππηθήο λνεκνζχλεο. Απηφ πξαθηηθά ζεκαίλεη πσο ηα παηδηά κέρξη ηελ ειηθία ησλ εηψλ ζθέθηνληαη θπξίσο κε βάζε ηελ εκπεηξία ηνπο θαη κε πξαγκαηηζηηθά, αληηθεηκεληθά δεδνκέλα. ηελ εθεβεία, φκσο, αλαπηχζζνπλ ηελ αθεξεκέλε ζθέςε, κπνξνχλ λα θάλνπλ ινγηθέο ππνζέζεηο θαη λα ειέγμνπλ θαηά πφζν ηζρχνπλ, κπνξνχλ λα θάλνπλ ζπζρεηίζεηο θαη λα ζθέθηνληαη επαγσγηθά, δειαδή λα βγάδνπλ ζπκπεξάζκαηα γηα κηα θαηάζηαζε, βάζε ησλ φζσλ γλσξίδνπλ ζρεηηθά κε κηα άιιε αλάινγε θαηάζηαζε. Ζ εθεβεία είλαη ην ρξνληθφ ζεκείν πνπ γηα πξψηε θνξά ην άηνκν μεθηλά λα ζθέθηεηαη πξάγκαηα γηα ηνλ εαπηφ ηνπ, γηα ηα κειινληηθά ηνπ ζρέδηα θαη γηα ηελ ζπνπδαηφηεηα ησλ δηθψλ ηνπ ηδεψλ. iii. Φπρνζπλαηζζεκαηηθέο Αιιαγέο ην ζπλαηζζεκαηηθφ επίπεδν νη αιιαγέο είλαη ηδηαίηεξα έληνλεο. Ο έθεβνο δελ έρεη κηα ζηαζεξή ηαπηφηεηα, θαζψο ν εαπηφο ηνπ αιιάδεη θαζεκεξηλά. Γνθηκάδεη δηάθνξνπο ξφινπο θαη ηαπηφηεηεο ψζηε λα δεη πνηα ηνπ ηαηξηάδεη θαιχηεξα. Ο έθεβνο βηψλεη έληνλα ηελ επηζπκία γηα αλεμαξηεζία, απνκπζνπνηεί θαη ακθηζβεηεί ηνπο γνλείο ηνπ, ζηξέθεηαη πξνο ηηο παξέεο ησλ ζπλνκειίθσλ θαη αλαδεηά λέα πξφηππα γηα λα ηαπηηζηεί. ε ζπλαηζζεκαηηθφ επίπεδν επίζεο παξαηεξνχληαη έληνλεο κεηαπηψζεηο ζηε δηάζεζε ηνπ εθήβνπ, θιείζηκν ζηνλ εαπηφ, ππεξεπαηζζεζία, λεχξα, παζεηηθφηεηα, πιήμε θαη κειαγρνιία. Ο "εθεβηθφο εγσθεληξηζκφο", φπσο νλνκάδεηαη ε ζπλερήο ελαζρφιεζε ηνπ εθήβνπ κε ηνλ εαπηφ ηνπ, είλαη βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο εθεβείαο. Απηφ ζπκβαίλεη γηαηί κφλν έηζη ζα κπνξέζεη ην παηδί λα γλσξίζεη πξαγκαηηθά ηνλ εαπηφ ηνπ θαη λα δνκήζεη ηε δηθή ηνπ πξνζσπηθή ηαπηφηεηα.. iv. Κνηλσληθέο Αιιαγέο Οη θνηλσληθέο αιιαγέο αθνξνχλ ηε δηαδηθαζία ηεο θνηλσληθνπνίεζεο ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηελ έληαμε ηνπ εθήβνπ ζην θνηλσληθφ ζχλνιν. ηελ πξαγκαηηθφηεηα ε 48

49 δηαδηθαζία ηεο δηακφξθσζεο ηεο πξνζσπηθήο ηαπηφηεηαο θαη ε δηαδηθαζία ηεο θνηλσληθνπνίεζεο είλαη άκεζα ζπλδεδεκέλεο θαη αιιεινεμαξηψκελεο. ηελ πεξίνδν απηή νη πεξηζζφηεξνη έθεβνη σθεινχληαη πνιχ απφ κία ππνζηεξηθηηθή νκάδα θίισλ, θαζψο κνηξάδνληαη καδί ηνπο ηα ζπλαηζζήκαηα, ηηο πξνηηκήζεηο θαη ηα θνηλά ελδηαθέξνληα ηνπο. Ζ νκάδα ησλ θίισλ δεκηνπξγεί ζηνπο εθήβνπο ηελ αίζζεζε ηνπ «αλήθεηλ» θαη εληζρχεη ηελ απηνπεπνίζεζε ηνπο. Δπηπιένλ, νη νκάδεο ησλ ζπλνκειίθσλ πξνζθέξνπλ ζηνλ έθεβν ηελ επθαηξία λα παίμεη κία πνηθηιία ξφισλ πνπ πξνζηδηάδνπλ ζην ξφιν ηνπ ελειίθνπ. Ζ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ ιεηηνπξγεί σο κεηαβαηηθφο ελδηάκεζνο ρψξνο ζηελ φιε πνξεία ηνπ παηδηνχ πξνο ηελ αλεμαξηεηνπνίεζε ηνπ θαη ζηε κεηαηφπηζε ηνπ ελδηαθέξνληνο θαη ησλ ζρέζεψλ ηνπ απφ ηελ νηθνγέλεηα πξνο ηελ θνηλσλία. 3.3 Ο ξφινο ησλ ζπλνκειίθσλ Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εθεβείαο, ν ξφινο θαη ε ζεκαληηθφηεηα ηεο νκάδαο ησλ ζπλνκειίθσλ αιιάδεη δξακαηηθά (Crockett, Losoff, & Petersen, 1984; Dornbusch, 1989). Οη έθεβνη πξνζπαζνχλ λα απηνλνκεζνχλ, λα αλεμαξηεηνπνηεζνχλ απφ ηνπο γνλείο ηνπο θαη αλαδεηνχλ ηελ παξέα ησλ θίισλ, κε ηνπο νπνίνπο ληψζνπλ φηη ηαπηίδνληαη, κπνξνχλ λα εκπηζηεπηνχλ θαη επηζπκνχλ λα βξίζθνληαη ζπλέρεηα καδί. Οη νκάδεο ησλ ζπλνκειίθσλ εμαζθαιίδνπλ ηελ αλεμαξηεζία ηνπ παηδηνχ απφ ηνπο γνλείο, έλα θαηλφκελν πνπ ζπρλά νδεγεί ζε πιήξε ππνηαγή, ζηελ «ππνδνχισζε» ζηελ νκάδα (Γθφξνο, 2003: 79). Ζ έληαμε ζε κηα νκάδα ζπλνκειίθσλ είλαη απαξαίηεηε γηα ηελ νκαιή ςπρνθνηλσληθή αλάπηπμε θαη πξνζαξκνγή ηνπ παηδηνχ. Ζ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ απνηειεί ηελ νκάδα αλαθνξάο, πξνο ηελ νπνία ην παηδί πξνζβιέπεη γηα πξφηππα ζπκπεξηθνξάο. Βαζηθή επηδίσμε θάζε παηδηνχ είλαη λα γίλεη απνδεθηφ απφ ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ, έηζη ψζηε λα κπνξέζεη ζηαδηαθά λα δνκήζεη ηελ ηαπηφηεηά ηνπ. Ζ θνηλσληθνπνίεζή ηνπ ζπληειείηαη κέζα απφ ηηο πξαγκαηνπνηνχκελεο «ηαπηίζεηο» θαη ε δηακφξθσζε ηνπ «εαπηνχ», ηεο πξνζσπηθήο ηαπηφηεηαο δειαδή, πξαγκαηνπνηείηαη ζηαδηαθά κέζα απφ ηελ θνηλσληθή εκπεηξία. Ο ηξφπνο, κάιηζηα, κε ηνλ νπνίν βιέπεη έλα παηδί ηνλ εαπηφ ηνπ ηαπηίδεηαη κε ηνλ ηξφπν πνπ βιέπνπλ ην παηδί νη ζπλνκήιηθνί ηνπ. Ζ απνδνρή απφ ηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ ζπκβάιιεη ζηελ ελίζρπζε ηεο 49

50 απηνπεπνίζεζεο ηνπ παηδηνχ, ελψ παξάιιεια ην βνεζά λα απνθηήζεη ηελ ηθαλφηεηα ηεο ελζπλαίζζεζεο, ηελ ηθαλφηεηα δειαδή λα κεηαθεξζεί ζηε ζέζε ηνπ άιινπ (Νφβα-Καιηζνχλε, 1995: ). Γηα ην ιφγν απηφ έρεη δηαηππσζεί ε άπνςε φηη ε αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ζπλνκειίθσλ δελ είλαη κηα πξνεηνηκαζία γηα ηε δσή αιιά ε ίδηα ε δσή (Lamb & Sutton-Smith, ). Ζ νκάδα ησλ θίισλ, ησλ ζπλνκειίθσλ αζθεί κεγάιε επίδξαζε ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ παηδηνχ κέζα ζην ζρνιείν, αιιά θαη έμσ απφ απηφ. Απηή ε επίδξαζε κπνξεί λα έρεη ζεηηθφ ή αξλεηηθφ ραξαθηήξα, αθνχ ε ζρέζε κε ηνπο ζπλνκήιηθνπο κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ πηνζέηεζε αξλεηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ, φηαλ ν ζπλνκήιηθνο έρεη ήδε ελζηεξληζηεί κηα ηέηνηα ζπκπεξηθνξά. Μάιηζηα, νη νκάδεο ζπλνκειίθσλ απνηεινχλ, ζχκθσλα κε ηνπο θνηλσληνιφγνπο, έλαλ παξάγνληα πνπ ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηελ απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά. Ζ επηθηλδπλφηεηα ησλ νκάδσλ ζπλνκειίθσλ, φηαλ απηέο κεηαηξέπνληαη ζε νκάδεο - ζπκκνξίεο, έρεη εξεπλεζεί δηεζλψο. Καη φπσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξεη ν Γθφηνβνο (1996: 242) ε ζπκκεηνρή ησλ εθήβσλ ζε κηα ζπκκνξία ηνπο πξνζθέξεη λέεο εκπεηξίεο, έμσ απφ ηελ νηθνγέλεηα, θαη ηνπο βνεζά ζηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ ηα νπνία ζρεηίδνληαη κε ηελ ηαπηφηεηα ηνπο θαη ηε ζέζε ηνπο ζηελ θνηλσλία. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο εθεβείαο είλαη πνπ ηα παηδηά επηδηψθνπλ λα εληαρζνχλ ζε νκάδεο, πνπ ζεσξνχλ φηη ζα ηνπο πξνζδψζνπλ πςειφ «θχξνο» θαη ζέκαηα φπσο ε απνδνρή θαη ε δεκνηηθφηεηα κεηαηξέπνληαη γηα απηνχο ζε πςίζηεο ζεκαζίαο. Κάπνηνη εξεπλεηέο ζεσξνχλ, κάιηζηα, φηη ε πίεζε λα απνθηήζεη έλαο καζεηήο ηελ απνδνρή ησλ ζπλνκειίθσλ θαη ην άξξεθηα ζπλδεδεκέλν θνηλσληθφ θχξνο είλαη πνιχ πηζαλφ λα ζρεηίδεηαη κε ηελ αχμεζε ηνπ εθθνβηζκνχ ζηελ εθεβεία. 15 πσο αλαθ. ζηνwitt,

51 3.4 Ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπηψλ, ησλ ζπκάησλ, ησλ ζπηψλ ζπκάησλ θαη ησλ παξηζηακέλσλ Αλ θαη νη αξρηθέο κειέηεο γηα ην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ αζρνινχληαλ κε ηελ έθηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ θαη ηελ αηηία ηεο εθδήισζεο ηνπ, ηα ηειεπηαία ρξφληα δφζεθε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπηψλ θαη ησλ ζπκάησλ ηδίσο, θαζψο ζεσξήζεθαλ φηη πηζαλφλ απηά πξνδηαζέηνπλ ηα παηδηά λα γίλνπλ ζχηεο ή ζχκαηα. Πνιινί παξάγνληεο κειεηήζεθαλ ηφζν ζηνπο ζχηεο, φζν θαη ζηα ζχκαηα, κε ηα θπζηθά ραξαθηεξηζηηθά, ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο, ηνπο θνηλσληθφγλσζηηθνχο παξάγνληεο θαη ηηο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο λα βξίζθνληαη ζην επίθεληξν ηνπ εξεπλεηηθνχ ελδηαθέξνληνο Οη Θχηεο Ο Olweus (1978) πεξηέγξαςε δχν δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο ζπηψλ: i. ηνπο επηζεηηθνχο (aggressive) ζχηεο: ε απηή ηελ θαηεγνξία εληάζζνληαη ηα παηδηά πνπ ηείλνπλ λα είλαη ζσκαηηθά δπλαηά, επέμαπηα, παξνξκεηηθά, πνπ δηαζέηνπλ επηζεηηθή πξνζσπηθφηεηα θαη πνπ παξαθηλνχληαη απφ ηελ επηζπκία λα εμνπζηάδνπλ ηνπο άιινπο. χκθσλα κε ηνλ Olweus ν επηζεηηθφο ζχηεο ηείλεη λα είλαη πην δεκνθηιήο ηα πξψηα ζρνιηθά ρξφληα, ελψ κε ηελ πάξνδν ησλ ρξφλσλ ην θχξνο ηνπ κεηψλεηαη, ελδερνκέλσο ιφγσ ηνπ φηη ηα λεαξφηεξα ζε ειηθία παηδηά ζαπκάδνπλ θαη κε ηνλ ηξφπν απηφ εληζρχνπλ ηελ εηθφλα ηνπ αλδξνπξεπή (macho), ηνπ ληαή. ii. ηνπο παζεηηθνχο (passive) ζχηεο: Πξφθεηηαη γηα αλαζθαιή παηδηά, κε δεκνθηιή, κε ρακειή απηνπεπνίζεζε, πνπ ζπλήζσο έρνπλ νηθνγελεηαθά πξνβιήκαηα. Οη παζεηηθνί ζχηεο παξνπζηάδνπλ δπζθνιία ζπγθέληξσζεο ζηηο ζρνιηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη δηαηαξαρέο ειιεηκκαηηθήο πξνζνρήο, ελψ ηα βίαηα μεζπάζκαηα ηνπο δεκηνπξγνχλ πξνβιήκαηα ζηηο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. Καηά ηε δηάξθεηα ελφο εθθνβηζκνχ έρεη βξεζεί φηη νη παζεηηθνί ζχηεο παίδνπλ ην ξφιν ησλ ππνζηεξηθηψλ παξηζηακέλσλ. 51

52 Φπζηθά σκαηηθά Υαξαθηεξηζηηθά Ζ αληζζνξνπία δχλακεο κεηαμχ ζχηε θαη ζχκαηνο απνηειεί, φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, έλα απφ ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εθθνβηζκνχ (Olweus, 1997; Rigby, 2000). Δπνκέλσο, ν θχξηνο ηνκέαο ελδηαθέξνληνο αλαθνξηθά κε ηα θπζηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπηψλ απνηειεί ε δχλακε ηνπο. Ο Olweus (1978) δηαπίζησζε φηη νη ζχηεο ήηαλ πηζαλφλ λα είλαη ζσκαηηθά πην δπλαηνί απφ ηα ππφινηπα αγφξηα, θαη κάιηζηα πνιχ πην δπλαηνί ζε ζχγθξηζε κε ηα ζχκαηα ηνπο. ε δείγκα αγνξηψλ θαη θνξηηζηψλ ε Lagerspetz θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο (1982) βξήθαλ επίζεο φηη 10 απφ ηνπο 27 ζχηεο ζεσξήζεθαλ σο ζσκαηηθά δπλαηνί απφ ηνπο δαζθάινπο ηνπο. Δπηπιένλ νη Atlas θαη Pepler (1998) ζε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνίεζαλ κε ηε κέζνδν ηεο παξαηήξεζεο ηφζν ζην πξναχιην ηνπ ζρνιείνπ, φζν θαη κέζα ζηελ αίζνπζα δηδαζθαιίαο, δηαπίζησζαλ φηη νη ζχηεο ήηαλ ςειφηεξνη θαη βαξχηεξνη απφ ηα ζχκαηα ηνπο. Καηά ζπλέπεηα, ε θαηνρή ελφο ζσκαηηθνχ πιενλεθηήκαηνο έλαληη ησλ ππφινηπσλ παηδηψλ, θαη θπξίσο έλαληη ησλ ζπκάησλ, θαίλεηαη λα απνηειεί ζεκαληηθφ παξάγνληα πνπ απμάλεη ηηο πηζαλφηεηεο ελφο παηδηνχ λα γίλεη ζχηεο Υαξαθηεξηζηηθά Πξνζσπηθφηεηαο Ο Olweus ππνζηήξημε φηη «ε ζπλήζεο άπνςε ησλ ςπρνιφγσλ θαη ησλ ςπρηάηξσλ είλαη φηη ηα άηνκα πνπ εθδειψλνπλ επηζεηηθή θαη ζθιεξή ζπκπεξηθνξά είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα θάησ απφ ην καλδχα ηνπο αλαζθαιή» (1997: 500). Δπνκέλσο κπνξεί θαλείο λα ππνζέζεη φηη ππνθέξνπλ απφ ρακειή απηνεθηίκεζε θαη άγρνο. Χζηφζν, ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα αλαθνξηθά κε ην επίπεδν απηνεθηίκεζεο ησλ ζπηψλ δε ζπκθσλνχλ απφιπηα. Μηα έξεπλα ησλ O Moore θαη Kirkham (2001) θαλέξσζε φηη νη ζχηεο είραλ πξάγκαηη ρακειφηεξε απηνεθηίκεζε ζε ζχγθξηζε κε ηα παηδηά πνπ δελ εθθφβηδαλ. Αλαξίζκεηεο αθφκε έξεπλεο αλέθεξαλ φηη ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο ζπλδέεηαη ηφζν κε ρακειά επίπεδα ηεο γεληθφηεξεο απηναληίιεςεο (Andreou, 2000, 2001; Austin & Joseph, 1996; Christie-Mizell, 2003; Mynard & Joseph, 1997), φζν θαη κε ρακειφηεξε απηνεθηίκεζε ζηνλ ηνκέα ηεο ζρνιηθήο ζπκκεηνρήο θαη ηεο θνηλσληθήο απνδνρήο (Andreou, 2000). 52

53 Δληνχηνηο φκσο, φπσο ηνλίδεη ν Olweus (1978), νη ζχηεο έρνπλ πςειή απηνεθηίκεζε, ειάρηζηε αλαζθάιεηα, ελψ θαίλεηαη λα δείρλνπλ ειάρηζηε σο αλχπαξθηε ελζπλαίζζεζε γηα ηα ζχκαηά ηνπο. Οη έξεπλεο ησλ Boulton θαη Smith (1994), ηνπ Karatzias θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ (2002), ησλ Rigby θαη Cox (1996), ησλ Seals θαη Young (2003) θαη ησλ Slee θαη Rigby (1993) θαλέξσζαλ επίζεο φηη ν ζρνιηθφο εθθνβηζκφο δελ ζρεηίδεηαη κε ηε ρακειή απηνεθηίκεζε, αιιά κε ηε ρακειή ελζπλαίζζεζε. Αλαθνξηθά κε ηα επίπεδα άγρνπο ησλ ζπηψλ, ν Olweus (1978), ζηεξηδφκελνο ζε απηναλαθνξέο, βξήθε πσο νη ζχηεο είραλ ιηγφηεξν άγρνο ζε ζχγθξηζε κε ηα ζχκαηα. Σα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ ηεο Lagerspetz θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηεο (1982), φπσο θαη ηεο Craig (1998) ηνλίδνπλ επίζεο πσο ηα παηδηά πνπ θαηαηάζζνληαη ζηελ θαηεγνξία ησλ ζπηψλ δελ ππέθεξαλ απφ άγρνο πςειφηεξν απφ ηα θαλνληθά επίπεδα. Χζηφζν ππάξρνπλ ελδείμεηο φηη νη ζχηεο βηψλνπλ θαηαζιηπηηθά ζχλδξνκα. Σα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ ηεο Roland (2002b) θαη ησλ Seals θαη Young (2003) επηβεβαηψλνπλ απηφ ην γεγνλφο, απνδεηθλχνληαο φηη νη ζχηεο αλέθεξαλ πςειφηεξα επίπεδα θαηαζιηπηηθήο ζπκπησκαηνινγίαο, θαζψο θαη πςειφηεξα επίπεδα απηνθηνληθνχ ηδεαζκνχ (Roland, 2002b) ζε ζχγθξηζε κε ηα παηδηά πνπ δελ ζπκκεηείραλ ζηνλ εθθνβηζκφ. Χζηφζν, νη έξεπλεο απηέο δελ απέδεημαλ αλ ε θαηάζιηςε νδεγεί ζην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ ή αλ είλαη απνηέιεζκα ηνπ. Μηα δηαρξνληθή κειέηε, πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε απφ ηνπο Sourander, Helstela, Helenius θαη Piha (2000) παξείρε απνδείμεηο γηα ην φηη ε θαηάζιηςε απνηειεί πξφδξνκν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ, θαζψο βξέζεθε φηη ηα επίπεδα θαηάζιηςεο ησλ παηδηψλ ζηελ ειηθία ησλ 8 εηψλ ζρεηίδνληαλ κε ηελ εθδήισζε εθθνβηζκνχ ζηελ ειηθία ησλ 16. Οη Esplage, Bosworth, θαη Simon (2001) βξήθαλ, επίζεο, πσο γηα ηα παηδηά ηεο έθηεο ηάμεο ηα επίπεδα ηεο θαηάζιηςεο ζρεηίδνληαλ ζεηηθά κε ηελ εθδήισζε εθθνβηζηηθήο ζπκπεξηθνξάο 4 κήλεο αξγφηεξα. Καηά ζπλέπεηα, ππάξρνπλ ζηνηρεία πσο ε θαηάζιηςε πξνεγείηαη ρξνληθά ηνπ εθθνβηζκνχ, αλ θαη νη κεραληζκνί πνπ θξχβνληαη θάησ απφ απηήλ ηε ζρέζε πξέπεη λα δηεξεπλεζνχλ πεξαηηέξσ. Έλα αθφκε ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πξνζσπηθφηεηαο πνπ έρεη δηεξεπλεζεί ζε ζρέζε κε ηνλ εθθνβηζκφ είλαη ε ζηάζε ησλ ζπηψλ απέλαληη ζηε βία. Βαζηδφκελνο ζηα απνηειέζκαηα κηαο έξεπλαο κε δείγκα 10 ζχηεο, 9 ζχκαηα θαη 59 ακέηνρνπο καζεηέο, 53

54 ν Olweus (1978) βξήθε φηη νη ζχηεο ζπκθσλνχζαλ πην έληνλα, ζε ζχγθξηζε κε ηηο άιιεο δχν νκάδεο, κε ηηο δειψζεηο πνπ έδεηρλαλ κηα ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε ζπκκεηνρή ζηε θπζηθή επηζεηηθφηεηα. Υξεζηκνπνηψληαο κεγαιχηεξν δείγκα απνηεινχκελν απφ 434 ζπκκεηέρνληεο, αγφξηα θαη θνξίηζηα, ε Lagerspetz θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο (1982) επηβεβαίσζαλ ηα επξήκαηα ηνπ Olweus, απνδεηθλχνληαο φηη φλησο νη ζχηεο είραλ κηα πην ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηελ επηζεηηθφηεηα, ζε ζχγθξηζε κε ηα ζχκαηα, κε ηα νκαιά πξνζαξκνζκέλα παηδηά θαη ηελ ηπραία επηιεγκέλε νκάδα ειέγρνπ. Θεηηθή ζπλάθεηα αλάκεζα ζηνλ εθθνβηζκφ θαη ησλ αληηιήςεσλ ππέξ ηεο βίαο βξήθαλ θαη νη πην πξφζθαηεο έξεπλεο ησλ Bosworth, Espelage θαη Simon (1999) θαη ηνπ Espelage θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ (2001). Σέινο, νη έξεπλεο πξνηείλνπλ φηη ν εθθνβηζκφο ζπλδέεηαη κε ηάζεηο Μαθηαβειηζκνχ. Ο Μαθηαβειηζκφο νξίδεηαη σο «κηα ζπκπεξηθνξηζηηθή πξνδηάζεζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο, θαηά ηελ νπνία βιέπεηο ηνπο αλζξψπνπο σο ρεηξαγσγνχκελα φληα ζηηο δηαπξνζσπηθέο θαηαζηάζεηο» (Sutton & Keogh, 2000: 445). ε κηα έξεπλα κε δείγκα καζεηέο ειηθίαο απφ 8 σο 13 εηψλ, νη Sutton θαη Keogh βξήθαλ φηη νη ζχηεο αλέθεξαλ πςειφηεξα πνζνζηά Μαθηαβειηζκνχ ζε ζχγθξηζε κε ηα παηδηά πνπ δελ εκπιέθνληαλ ζηνλ εθθνβηζκφ. Ζ Andreou (2000), ρξεζηκνπνηψληαο κηα παξφκνηα ειηθηαθή νκάδα σο δείγκα, βξήθε επίζεο φηη ν εθθνβηζκφο ζπλδέεηαη ζεηηθά κε πςειφηεξα επίπεδα Μαθηαβειηζκνχ. Καηά ζπλέπεηα, γίλεηαη αληηιεπηφ πσο νη ζχηεο ζεσξνχλ ηα άιια παηδηά ρεηξαγσγήζηκα Κνηλσληθφ Γλσζηηθά Υαξαθηεξηζηηθά Σα ηειεπηαία ρξφληα άξρηζε λα δίλεηαη κηα φιν θαη απμαλφκελε εξεπλεηηθή πξνζνρή ζηε κειέηε ησλ θνηλσληθφ - γλσζηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ ζπηψλ. Οη Crick θαη Dodge (1999) απνδίδνπλ ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ ζπηψλ ζηελ αληθαλφηεηα ηνπο λα επηιχνπλ ηηο δηαθνξέο ηνπο κε θνηλσληθά απνδεθηνχο ηξφπνπο θαη άξα ζην έιιεηκκα θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ πνπ ηνπο ραξαθηεξίδεη. Μηα έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1999 απφ ηνλ Sutton θαη ηνπο ζπλεξγάηεο ηνπ αμηνιφγεζε ηε ζρέζε αλάκεζα ζηελ θνηλσληθφ γλσζηηθή ηθαλφηεηα ησλ παηδηψλ, (πνπ θαζίζηαηαη ιεηηνπξγηθή σο ε ηθαλφηεηα λα γίλνληαη θαηαλνεηέο ε δηαλνεηηθή θαηάζηαζε θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ) θαη ηε θπζηθή, ιεθηηθή θαη 54

55 ζρεζηαθή κνξθή ηνπ εθθνβηζκνχ. Σα απνηειέζκαηα θαλέξσζαλ φηη ν εθθνβηζκφο ζρεηίδνληαλ ζεηηθά κε ηελ θνηλσληθή γλψζε, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεη φηη νη ζχηεο δηαζέηνπλ θνηλσληθφ γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο, νη νπνίεο ηνπο δίλνπλ έλα ζπληξηπηηθφ πιενλέθηεκα ζε ζχγθξηζε κε ηα ζχκαηα. Δληνχηνηο, αλ θαη νξηζκέλεο έξεπλεο ππνζηεξίδνπλ φηη νη ζχηεο ελδέρεηαη λα είλαη εηδηθεπκέλνη ζηελ θνηλσληθή ρεηξαγψγεζε, θάπνηα άιια επξήκαηα δείρλνπλ φηη ηα παηδηά απηά έρνπλ θάπνηα θνηλσληθά ειιείκκαηα. Έηζη ινηπφλ, ν Kaukiainen θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2002) πξαγκαηνπνίεζαλ κηα έξεπλα, ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ δχν νκάδεο ζπηψλ, ε κηα απνηεινχκελε απφ παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη ρακειέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, θαη ε άιιε απνηεινχκελε απφ θαλνληθά παηδηά. ηελ έξεπλα απηή εμεηάζηεθαλ ηα ηέζζεξα επίπεδα ηεο θνηλσληθήο λνεκνζχλεο (δειαδή ε αληίιεςε ησλ πξνζψπσλ, ε θνηλσληθή επειημία, ε νινθιήξσζε ησλ θνηλσληθψλ ζηφρσλ θαη ησλ ζπκπεξηθνξηζηηθψλ εθβάζεσλ). Ζ νκάδα ησλ ζπηψλ κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο παξνπζίαζε ρακειά επίπεδα θνηλσληθήο λνεκνζχλεο θαη καζεζηαθήο ηθαλφηεηαο, θαη πςειά επίπεδα απηνεθηίκεζεο. Ζ δεχηεξε νκάδα, ηα επνλνκαδφκελα εηδηθεπκέλα παηδηά, παξνπζίαζε κέηξηα επίπεδα θνηλσληθήο λνεκνζχλεο, πςειά επίπεδα απηνεθηίκεζεο θαη πάλσ απφ ην κέζν φξν καζεζηαθέο ηθαλφηεηεο. Καηά ζπλέπεηα, βξέζεθαλ ζχηεο ηφζν ζηελ νκάδα ησλ θνηλσληθά εηδηθεπκέλσλ, φζν θαη ζηελ νκάδα ησλ θνηλσληθά αλεηδίθεπησλ παηδηψλ, κηα δηάθξηζε πνπ κπνξεί λα απνδεηρζεί ρξήζηκε γηα κηα κειινληηθή έξεπλα πάλσ ζηηο θνηλσληθφ - γλσζηηθέο ηθαλφηεηεο ρέζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο Μηα ζπλεζηζκέλε πεπνίζεζε γηα ηνπο ζχηεο ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ είλαη φηη δελ είλαη δεκνθηιείο ζηα ππφινηπα παηδηά εμαηηίαο ηεο επηζεηηθήο ηνπο ζπκπεξηθνξάο. Πξάγκαηη πνιιέο έξεπλεο έρνπλ βξεη φηη ε επηζεηηθφηεηα θαη ν εθθνβηζκφο ζπζρεηίδνληαη ζεηηθά κε ηελ απφξξηςε ησλ ζπλνκειίθσλ (Pelligrini θαη ζπλ., 1999; Salmivalli, Kaukiainen & Lagerspetz, 2000; Schuster, 1999; Schwartz, 2000). Ζ Lagerspetz θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο (1982) δηαπίζησζαλ πσο παξφιν πνπ νη ζχηεο ήηαλ ιηγφηεξν δεκνθηιείο απφ ηα ππφινηπα παηδηά, ήηαλ πεξηζζφηεξν δεκνθηιείο ζε ζχγθξηζε κε ζηα ζχκαηα. Αληίζεηα, νη Slee θαη Rigby (1993) αλαθάιπςαλ πσο γηα ηα αγφξηα, ε ηάζε λα εθθνβίδνπλ ζρεηίδνληαλ ζεηηθά κε ηελ δεκνηηθφηεηα ηνπο ζηνπο 55

56 ζπλνκειίθνπο ηνπο, ελψ ν Nansel θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2001) βξήθαλ πσο ν εθθνβηζκφο ζρεηίδνληαλ κε ηε κεγαιχηεξε επθνιία ζηε δεκηνπξγία θηιηθψλ ζρέζεσλ, θαζψο ππάξρνπλ παηδηά πνπ ζεσξνχλ ηηο εθθνβηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο σο ελδείμεηο «αξξελσπφηεηαο» θαη «ζθιεξάδαο», επνκέλσο θαη άμηεο ζαπκαζκνχ. Βαζηδφκελνο ζε εξεπλεηηθά δεδνκέλα πξνεξρφκελα απφ έξεπλεο ζε 7 ρψξεο, ν Eslea (2003) δηαπίζησζε επίζεο, πσο ην λα είλαη θάπνηνο ζχηεο δελ ζρεηίδνληαλ κε θαλέλα θνηλσληθφ κεηνλέθηεκα, φπσο π.ρ. ηελ έιιεηςε θίισλ ή ηελ απνκφλσζε. Μηα πηζαλή εμήγεζε γηα απηά ηα αληηθαηηθά απνηειέζκαηα απνηειεί ην γεγνλφο φηη, παξφιν πνπ νη ζχηεο δελ ραίξνπλ επξείαο απνδνρήο απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, έρνπλ σζηφζν κηα νκάδα παηδηψλ πνπ ηνπο ζπκπαζνχλ. Ζ εμήγεζε απηή εληζρχεηαη απφ έξεπλεο ζρεηηθέο κε ην θνηλσληθφ θχξνο ησλ ζπηψλ. Οη ζχηεο δελ απνξξίπηνληαη απφ φινπο ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, παξφιν πνπ δελ ηνπο ζπκπαζνχλ αξθεηνί ζπκκαζεηέο ηνπο, είλαη ηθαλνί, σζηφζν, λα δεκηνπξγήζνπλ θηιηθέο ζρέζεηο κε άιια παηδηά, ηα νπνία είλαη πηζαλφλ λα ππεξαζπίδνληαη θαη λα εληζρχνπλ ηνλ ζχηε θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ εθθνβηζκνχ Σα Θχκαηα ζνλ αθνξά ηα ζχκαηα ηνπ εθθνβηζκνχ ν Olweus (1978) πεξηγξάθεη ηνπο αθφινπζνπο ηξεηο ηχπνπο: i. ηα παζεηηθά (passive) ζχκαηα: Απνηεινχλ ηελ πιεηνςεθία ησλ ζπκαηνπνηεκέλσλ παηδηψλ, πνπ δελ πξνθαινχλ άκεζα ηνπο ζχηεο, είλαη θνηλσληθά απνκνλσκέλα, αγρψδε θαη ηξνκνθξαηεκέλα θαη έρνπλ ειάρηζηνπο θίινπο. Απηά ηα γλσξίζκαηα ηνπο κεηαηξέπνπλ ζε ειθπζηηθνχο ζηφρνπο γηα ηνπο ζχηεο. ηηο κηθξέο ηάμεηο ηα παζεηηθά ζχκαηα αληηδξνχλ ζηνλ εθθνβηζκφ κε θιάκα, κε απφζπξζε θαη κε ζπκφ, ελψ κε ηελ πάξνδν ηεο ειηθίαο ζηηο κεγαιχηεξεο ηάμεηο πξνζπαζνχλ είηε λα απνθχγνπλ ηνλ εθθνβηζκφ, είηε λα απνκαθξπλζνχλ απφ ηα κέξε φπνπ ζπκβαίλεη. ηελ θαηεγνξία ησλ παζεηηθψλ ζπκάησλ ζπγθαηαιέγνληαη ζχκθσλα κε ηνλ Besag (1989) α. ηα «αλαπιεξσκαηηθά» (vicarious) ζχκαηα, ηα νπνία είηε ππήξμαλ απηφπηεο κάξηπξεο είηε άθνπζαλ γηα εθθνβηζηηθά επεηζφδηα ζην ζρνιείν θαη βηψλνπλ ππεξβνιηθφ θφβν θαη αλεζπρία γηα 56

57 ii. ην ελδερφκελν λα απνηειέζνπλ θαη ηα ίδηα ζηφρν ησλ εθθνβηζηψλ. Δπαθφινπζν απηήο ηεο ηξσηφηεηαο είλαη ε απφθξπςε ησλ επεηζνδίσλ εθθνβηζκνχ θαη ε κε ππεξάζπηζε ηνπ ζχκαηνο, πνπ ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ηνπο πξνθαιεί αηζζήκαηα ελνρήο. β. ηα «ςεχηηθα» (false) ζχκαηα, πνπ αληηπξνζσπεχνπλ κηα κηθξή νκάδα καζεηψλ πνπ παξαπνληνχληαη δηαξθψο ζηνπο δαζθάινπο ηνπο φηη έρνπλ ππνζηεί εθθνβηζκφ, επηδηψθνληαο κε ηνλ ηξφπν απηφ λα πξνθαιέζνπλ ηελ πξνζνρή θαη ηε ζπκπάζεηα ησλ δαζθάισλ ηνπο, θαη γ. ηα αηψληα (perpetual) ζχκαηα, ζηα νπνία ζπγθαηαιέγνληαη νη καζεηέο πνπ ζπκαηνπνηνχληαη θαζφιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπο. ηα πξνθιεηηθά (provocative) ζχκαηα: απνηεινχλ κηα κηθξή νκάδα παηδηψλ πνπ ζπρλά ζπκπεξηθέξνληαη κε ηξφπν πνπ εγείξεη ηηο αξλεηηθέο αληηδξάζεηο ησλ ππφινηπσλ ζπκκαζεηψλ ηνπο. Γηαθξίλνληαη απφ θάπνηα ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα πνπ πξνθαινχλ εθλεπξηζκφ, ερζξφηεηα, αλεζπρία ζηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, νδεγψληαο ηνπο ζηελ θνηλσληθή απφξξηςε θαη ζηελ απνκφλσζε Φπζηθά σκαηηθά ραξαθηεξηζηηθά Ο Olweus (1978) ππνζηήξημε πσο θάπνηα εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ελφο αηφκνπ, φπσο ε παρπζαξθία, ε ρξήζε γπαιηψλ εμαηηίαο πξνβιεκάησλ φξαζεο, ηα πξνβιήκαηα ιφγνπ θαη νκηιίαο, ε δπζκνξθία ηνπ πξνζψπνπ πξνθαινχλ ζηηγκαηηζκφ πνπ κπνξεί δπλεηηθά λα απμήζεη ηελ πηζαλφηεηα ή θαη λα νδεγήζεη ζε ρξφληα ζπκαηνπνίεζε. Γειαδή ε δηαθνξεηηθφηεηα πνπ κπνξεί λα έρνπλ θάπνηα παηδηά είλαη δπλαηφλ λα νδεγήζεη θάπνηα άιια παηδηά ζε επαλαιακβαλφκελεο κνξθέο εθθνβηζκνχ ζε βάξνο ηνπο (Mills, 2001; Ohsako, 1997; Rigby, 2003; Smith & Sharp, 1994). Ο Lowenstein (1978) αλαθάιπςε αξθεηά ραξαθηεξηζηηθά πνπ δηαθνξνπνηνχλ ηα ζχκαηα απφ ηα κε - ζχκαηα. Δθηηκήζεηο πνπ έγηλαλ απφ δαζθάινπο θαη ςπρνιφγνπο έδεημαλ φηη ηα ζχκαηα αληηκεησπίζζεθαλ σο ιηγφηεξν ειθπζηηθά θαη έρνληαο πεξηζζφηεξεο πεξίεξγεο ηδηνκνξθίεο απφ ηα κε - ζχκαηα. Δπηπιένλ, ε Lagerspetz θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο (1982) αλαθάιπςαλ φηη ε παρπζαξθία θαη άιια κεηνλεθηήκαηα, π.ρ. ε θπζηθή αλαπεξία θαη νη ειιείςεηο ζηελ φξαζε, ζηελ αθνή ή ζηνλ ιφγν, φπσο εθηηκήζεθαλ απφ δαζθάινπο, ππήξραλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ζηα 57

58 ζχκαηα ζε ζχγθξηζε κε ηα ππφινηπα παηδηά. Ο Perry θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2001) ζεσξνχλ ηε κηθξή ζσκαηηθή δηάπιαζε θαη ηε θπζηθή αδπλακία σο ηνλ θαηεμνρήλ παξάγνληα θηλδχλνπ αλάκεζα ζε απηνχο πνπ αθνξνχλ ηε θπζηθή εκθάληζε. Έλα θπζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ πνπ έρεη επαλεηιεκκέλα βξεζεί λα ζρεηίδεηαη κε ηε ζπκαηνπνίεζε είλαη ε έιιεηςε θπζηθήο δχλακεο. πγθεθξηκέλα, ν Olweus (1978) δηαπίζησζε φηη ηα αγφξηα ζχκαηα ήηαλ πην αδχλακα ζσκαηηθά ζε ζρέζε κε ηα ππφινηπα παηδηά, ελψ ζηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα θαηαιήγνπλ νη Stephenson θαη Smith (1989). Σέινο, δηαρξνληθέο έξεπλεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ απφ ηνπο Hodges θαη Perry (1999) θαλέξσζαλ πψο ε ζσκαηηθή δχλακε ελφο παηδηνχ, φπσο εθηηκήζεθε απφ ζπλνκειίθνπο ζηελ αξρή ηεο έξεπλαο, απνηέιεζε ζεκαληηθφ πξνάγγειν ηεο ζπκαηνπνίεζεο ηνπ έλαλ ρξφλν αξγφηεξα. Απηφ ζεκαίλεη, δειαδή, φηη ε ζσκαηηθή αδπλακία ζρεηίδεηαη κε ηελ απμαλφκελε πηζαλφηεηα ζπκαηνπνίεζεο. Οη Kennedy θαη Perry (1993) ππνζηεξίδνπλ φηη ηα παηδηά - ζχκαηα δελ έρνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα ππνζηεξίδνπλ θαη λα ππεξαζπίδνληαη ηνλ εαπηφ ηνπο, νπφηε φηαλ ε ζχγθξνπζε κε θάπνηνλ ζπλνκήιηθν είλαη αλαπφθεπθηε, θαηαθεχγνπλ ζε ππνηαθηηθή, ακπληηθή θαη ππνρσξεηηθή ζπκπεξηθνξά Υαξαθηεξηζηηθά ηεο Πξνζσπηθφηεηαο Έλα απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπκάησλ, ζην νπνίν γίλνληαη ζπρλέο αλαθνξέο, είλαη ην ρακειφ επίπεδν απηνζεβαζκνχ θαη απηνεθηίκεζεο. Ο Olweus (1978) βξήθε πσο ηα αγφξηα ζχκαηα ππέθεξαλ απφ ρακειή απηνεθηίκεζε ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ππφινηπνπο ζπκκαζεηέο ηνπο. Ζ έξεπλα ηεο Lagerspetz (1982) επηβεβαίσζε απηφ ην εχξεκα, θαζψο βξήθε φηη ηα ζχκαηα είραλ ρακειφηεξε απηνεθηίκεζε ζε ζρέζε κε ηνπο ζχηεο, κε ηελ νκάδα ησλ νκαιά πξνζαξκνζκέλσλ παηδηψλ θαη κε ηελ νκάδα ησλ ηπραία επηιεγκέλσλ παηδηψλ. Πνιπάξηζκεο αθφκε κειέηεο έρνπλ εξεπλήζεη ηε ζρέζε αλάκεζα ζηε ρακειή απηνεθηίκεζε ή ηνλ απηνζεβαζκφ θαη ηε ζπκαηνπνίεζε (Andreou, 2000, 2001; Austin & Joseph, 1996; Baldry & Farrington, 1998; Boulton & Smith, 1994; Hawker & Boulton, 2000; Karatzias et al., 2002; Mynard & Joseph, 1997; Neary & Joseph, 1994; O Moore & Kirkham, 2001; Prinstein, Boergers, & Vernberg, 2001; Slee & Rigby, 1993a). Σν άγρνο θαη ε θαηάζιηςε θαίλεηαη λα απνηεινχλ ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ ζπκάησλ ηνπ εθθνβηζκνχ. Ο Olweus (1978) αλαθέξεη πσο ηα 58

59 αγφξηα ζχκαηα αμηνινγήζεθαλ ηφζν απφ ηνπο ίδηνπο φζν θαη απφ ηηο κεηέξεο ηνπο σο πην αγρψδε ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ζχηεο θαη ηα παηδηά πνπ δελ εκπιέθνληαλ ζηνλ εθθνβηζκφ. Έξεπλεο πνπ κειέηεζαλ ην θνηλσληθφ άγρνο θαηέιεμαλ ζηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα. Γηα παξάδεηγκα, νη Crick θαη Grotpeter (1996) βξήθαλ φηη ηφζν ε άκεζε φζν θαη ε ζρεζηαθή ζπκαηνπνίεζε ζρεηίδνληαλ κε ην θνηλσληθφ άγρνο. Δπηπιένλ, ε Craig (1998) ππνζηήξημε φηη ηα ζχκαηα αλέθεξαλ πςειφηεξα επίπεδα θνηλσληθνχ άγρνπο ζε ζρέζε κε ηνπο ζχηεο θαη ηνπο κε ζπκκεηέρνληεο. Σα απνηειέζκαηα κηαο κεηααλάιπζεο ησλ Hawker θαη Boulton (2000) επηβεβαίσζαλ ηε ζρέζε αλάκεζα ζηε ζπκαηνπνίεζε θαη ην θνηλσληθφ άγρνο. Αλαθνξηθά κε ηελ θαηάζιηςε, ν Bjorkqvist θαη ζπλεξγάηεο (1992) πξαγκαηνπνίεζαλ κηα έξεπλα πνπ απνθάιπςε φηη ηα ζχκαηα ήηαλ πην θαηαζιηπηηθά ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ζχηεο θαη ηελ νκάδα ησλ ηπραία επηιεγκέλσλ παηδηψλ. Ζ Craig (1998) θαη νη Seals θαη Young (2003) βξήθαλ, επίζεο, φηη ηα ζχκαηα αλέθεξαλ πςειφηεξα πνζνζηά θαηάζιηςεο απφ φηη νη κε ζπκκεηέρνληεο ζηνλ εθθνβηζκφ. ην ίδην ζπκπέξαζκα θαηέιεμαλ θαη νη έξεπλεο ησλ Neary θαη Joseph (1994), Austin θαη Joseph (1996) θαη Crick θαη Grotpeter (1996). Δληνχηνηο, ηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ απηψλ βαζίδνληαη απνθιεηζηηθά ζε κειέηεο επηπνιαζκνχ. Γεγνλφο πνπ ζεκαίλεη φηη νη κειέηεο απηέο δελ κπνξνχλ λα δψζνπλ απάληεζε ζην αλ ε απηνεθηίκεζε, ην άγρνο θαη ε θαηάζιηςε νδεγνχλ ζηνλ εθθνβηζκφ ή αλ είλαη απνηέιεζκα ηεο ζπλερνχο ζπκαηνπνίεζεο. Απάληεζε ζην πξφβιεκα απηφ δφζεθε κε ηηο πξφζθαηεο δηαρξνληθέο έξεπλεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη Schwartz, McFadyen-Ketchum, Dodge, Petit, θαη Bates (1998) πξαγκαηνπνίεζαλ έξεπλα κε δείγκα παηδηά ειηθίαο 8 θαη 9 εηψλ, ζηελ νπνία δηεξεχλεζαλ ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο ζπκαηνπνίεζε θαη ησλ πξνβιεκάησλ πξνζαξκνγήο (π.ρ. απφζπξζε, άγρνο, θαηάζιηςε) γηα κηα πεξίνδν άλσ ησλ δχν εηψλ. Σα απνηειέζκαηα έδεημαλ φηη ηα επίπεδα ζπκαηνπνίεζεο ζηελ αξρή ηεο έξεπλαο ζρεηίδνληαλ ζε κηθξφ βαζκφ κε ηηο αλαθνξέο γηα εζσηεξηθεπκέλεο δηαηαξαρέο πνπ έθαλαλ νη δάζθαινη ζην ηέινο ηεο έξεπλαο, ελψ δελ ζρεηίδνληαλ θαζφινπ κε ηηο αλαθνξέο ησλ καλάδσλ. Άιιεο έξεπλεο έρνπλ βξεη ηζρπξφηεξεο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ κεηαβιεηψλ θαη ππνζηεξίδνπλ φηη ηα εζσηεξηθεπκέλα πξνβιήκαηα απνηεινχλ πξνάγγειν θαη ζπλέπεηα ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Οη έξεπλεο ησλ Hodges, Boivin, Vitaro, θαη Bukowski 59

60 (1999), θαζψο θαη ησλ Hodges θαη Perry (1999) ππνζηήξημαλ φηη ηα παηδηά πνπ εκθαλίδνπλ εζσηεξηθεπκέλα πξνβιήκαηα πέθηνπλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ζχκαηα εθθνβηζκνχ κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ θαη απηή ε επαλαιακβαλφκελε ζπκαηνπνίεζε νδεγεί ζηελ αχμεζε ησλ εζσηεξηθεπκέλσλ δηαηαξαρψλ. Έλα άιιν ραξαθηεξηζηηθφ, ζην νπνίν ηα ζχκαηα δηαθέξνπλ απφ ηα ππφινηπα παηδηά, είλαη ε ζηάζε ηνπο ζε ζρέζε κε ηελ βία αιιά θαη κε ηελ αλάκεημε ζε βίαηα επεηζφδηα. Ο Olweus (1978) βξήθε φηη ηα ζχκαηα έρνπλ πην αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε βία ζε ζρέζε κε ηνπο ζχηεο. Ζ Lagerspetz (1982) επηβεβαίσζε απηφ ην εχξεκα, ππνζηεξίδνληαο φηη φλησο ηα ζχκαηα είραλ κηα ιηγφηεξν ζεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηε βία ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ζχηεο, ρσξίο φκσο λα δηαθέξεη ε άπνςε ηνπο απφ απηή ησλ θαιά πξνζαξκνζκέλσλ θαη ησλ ηπραία επηιεγκέλσλ παηδηψλ. ε ζπκθσλία κε απηά ηα επξήκαηα, δηάθνξεο άιιεο έξεπλεο ππνζηεξίδνπλ πσο φηαλ ηα ζχκαηα έξρνληαη αληηκέησπα κε απαηηήζεηο άιισλ ηφηε αληηδξνχλ θαηά ηξφπν ελδνηηθφ (Crick & Bigbee, 1998; Schwartz, 2000; Schwartz, Dodge θαη ζπλ., 1998; Schwartz θαη ζπλ., 2002). Δπηπιένλ, απηή ε παξαδνρή θαίλεηαη λα νδεγεί ζε κηα απμαλφκελε ζπκαηνπνίεζε κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ (Schwartz, Dodge, & Coie, 1993). Δπηπξφζζεηα, εξεπλεηηθά δεδνκέλα θαλέξσζαλ φηη ε ζπκαηνπνίεζε ζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηε ρξήζε βίαο θαη κε ηελ επηζεηηθφηεηα, θαζψο έλα πνζνζηφ κεηαμχ 16 θαη 66% ησλ ζπκάησλ ηζρπξίδνληαη φηη εθθνβίδνπλ άιινπο καζεηέο (Baldry & Farrrington, 1998; O Moore & Hillery, 1989; Solberg & Olweus, 2003). Πην ζπγθεθξηκέλα, έξεπλεο αλαθέξνπλ φηη ηα ζχκαηα ηα ραξαθηεξίδεη κάιινλ ε αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα παξά ε ζπληειεζηηθή επηζεηηθφηεηα (Camodeca, Goosens, Terwogt, & Schuengel, 2002; Salmivalli & Nieminen, 2002; Schwartz, Dodge, θαη ζπλ., 1998). Ζ αληηδξαζηηθή επηζεηηθφηεηα νξίδεηαη σο κηα ακπληηθή απάληεζε ζηελ πξφθιεζε ή ην πξφβιεκα θαη ζπλνδεχεηαη απφ ην ζπκφ, ελψ ε ζπληειεζηηθή επηζεηηθφηεηα ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ ζηνρεπκέλε θαη ζθφπηκε δξάζε, πνπ δελ ρξεηάδεηαη νπνηνδήπνηε εξέζηζκα (Poulin & Boivin, 2000). Δπνκέλσο ε επηζεηηθφηεηα ησλ ζπκάησλ κπνξεί λα ζσξεζεί σο απάληεζε ζηηο επίκνλεο επηζέζεηο ελαληίνλ ηνπο. 60

61 Κνηλσληθφ Γλσζηηθά Υαξαθηεξηζηηθά ε αληίζεζε κε ηα θνηλσληθφ - γλσζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζπηψλ γηα ηα νπνία ην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ νινέλα θαη απμάλεηαη, ιηγφηεξε πξνζνρή έρεη δνζεί ζηηο ηθαλφηεηεο ησλ ζπκάησλ. Οη έξεπλεο πνπ έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί ππνζηεξίδνπλ φηη ηα ζχκαηα εκθαλίδνπλ θάπνηεο ειιείςεηο ζην ζπγθεθξηκέλν ηνκέα. Έηζη νη Kaukiainen θαη ζπλεξγάηεο (2002) βξήθαλ φηη ηα πςειά επίπεδα ζπκαηνπνίεζεο ζπλδένληαλ κε ρακειφηεξα επίπεδα θνηλσληθήο λνεκνζχλεο, ελψ νη Sutton θαη ζπλεξγάηεο (1999) εξεχλεζαλ ηελ ηθαλφηεηα ησλ παηδηψλ λα αληηιακβάλνληαη ηελ ςπρηθή θαηάζηαζε θαη ηα ζπλαηζζήκαηα θαη βξήθαλ φηη ε ζπκαηνπνίεζε ζπλδένληαλ αξλεηηθά κε ηελ θνηλσληθφ γλσζηηθή ηθαλφηεηα. Οη Schwartz, Dodge θαη ζπλεξγάηεο (1998) δηεξεχλεζαλ ηηο εξκελείεο πνπ δίλνπλ ηα παηδηά ζηηο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο. Σν δείγκα ηεο έξεπλαο απνηέιεζαλ κφλν αγφξηα, ζηα νπνία παξνπζηάζηεθαλ ζθηαγξαθήζεηο καζεηψλ πνπ πεξηέγξαθαλ αζαθείο πξνθιήζεηο απφ θάπνηνλ ζπλνκήιηθφ ηνπο. ηε ζπλέρεηα δεηήζεθε ζηνπο ζπκκεηέρνληεο λα βαζκνινγήζνπλ ηελ ερζξηθή πξφζεζε ηνπ ζπλνκειίθνπ ηνπο. Βξέζεθε φηη ε ζπκαηνπνίεζε ζρεηίδνληαλ κε κηα απμαλφκελε πηζαλφηεηα απφδνζεο ερζξηθήο πξφζεζεο ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ ζπλνκειίθνπ ρέζεηο κε ηνπο πλνκειίθνπο ζνλ αθνξά ηηο ζρέζεηο ησλ ζπκάησλ κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, ν Olweus (1978) αλαθέξεη φηη ηα ζχκαηα ζεσξήζεθαλ απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο σο ιηγφηεξν δεκνθηιή ζπγθξηλφκελα κε ηνπο ζχηεο θαη κε ηα παηδηά πνπ δελ ζπκκεηείραλ ζηνλ εθθνβηζκφ. Σν 1982, ε Lagerspetz κε ηνπο ζπλεξγάηεο ηεο επηβεβαίσζε απηφ ην εχξεκα, αλαθαιχπηνληαο φηη νη ζπλνκήιηθνη ζεσξνχζαλ ηα ζχκαηα ιηγφηεξν δεκνθηιή ζε ζρέζε κε ηα θαιά πξνζαξκνζκέλα παηδηά, ηα ηπραία επηιεγκέλα παηδηά θαη ηνπο ζχηεο. Τςειφηεξα επίπεδα ζπκαηνπνίεζεο ζπζρεηίζηεθαλ, επίζεο, κε ρακειφηεξα επίπεδα απηναλαθεξφκελεο δεκνηηθφηεηαο (Slee & Rigby, 1993), κε ηελ χπαξμε ιηγνζηψλ θίισλ (Eslea et al., 2003; Salmivalli, Huttunen, & Lagerspetz, 1997; Slee & Rigby, 1993), κε ηελ απφξξηςε ησλ ζπλνκειίθσλ θαη κε ρακειά επίπεδα απνδνρήο (Boulton & Smith, 1994; Crick & Bigbee, 1998; Crick, Casas, et al., 1999; Crick & Grotpeter, 1996; Pelligrini et al., 1999; Perry et al., 1988; 61

62 Salmivalli et al., 1996; Schäfer et al., 2004; Schuster, 1999) θαη κε ην αίζζεκα κνλαμηάο (Crick & Bigbee, 1998; Crick & Grotpeter, 1996; Hawker & Boulton, 2000; Nansel et al., 2001; Schwartz et al., 2002). Γηαρξνληθέο κειέηεο δηελεξγήζεθαλ γηα λα θαζνξηζηεί ην αλ ε ζπκαηνπνίεζε νδεγεί ζε απφξξηςε απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ή αλ ηα παηδηά πνπ δελ έρνπλ θίινπο θαη δελ είλαη δεκνθηιή απνηεινχλ επθνιφηεξν ζηφρν γηα ηνπο εθθνβηζηέο. Ο Hodges θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (1999) πξαγκαηνπνίεζαλ έξεπλα πνπ δηήξθεζε έλαλ ρξφλν θαη δηεξεχλεζαλ ηε ζρέζε αλάκεζα ζηε ζπκαηνπνίεζε θαη ζηελ χπαξμε ελφο θνιιεηνχ θίινπ, απνδεηθλχνληαο φηη φηαλ ηα παηδηά είραλ έλαλ θαιφ θίιν ηφηε ε ζπκαηνπνίεζε ηνπο κεηψλνληαλ ζηαδηαθά κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ. Οη Boulton, Trueman, Chau, Whitehand θαη Amatya (1999) πξαγκαηνπνίεζαλ κηα παξεκθεξή έξεπλα εμάκελεο δηάξθεηαο, ηα επξήκαηα ηεο νπνίαο ζπκθσλνχλ κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ηνπ Hodges. Σα παηδηά πνπ δελ είραλ θαλέλαλ θνιιεηφ θίιν, φπσο απνδείρηεθε θαη ζηηο δπν έξεπλεο, έπεθηαλ νινέλα θαη πεξηζζφηεξν ζχκαηα εθθνβηζκνχ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εξεπλψλ. Δπηπιένλ, ηα παηδηά πνπ είραλ έλαλ θνιιεηφ θίιν κφλν ζηελ αξρή ηεο έξεπλαο, αιιά φρη θαη ζην ηέινο, αλέθεξαλ ειάηησζε ζηε ζπκαηνπνίεζε ηνπο. Αληηζέησο, φζα παηδηά δελ είραλ θνιιεηφ θίιν απφ ηελ αξρή αιιά απέθηεζαλ έπεηηα, έπεθηαλ ζχκαηα εθθνβηζκνχ δηαξθψο. Μηα αθφκε έξεπλα ησλ Hodges θαη Perry (1999) θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα πσο ε απφξξηςε ησλ ζπκκαζεηψλ είλαη πην ζεκαληηθή απφ ηνλ αξηζκφ ησλ θνιιεηψλ θίισλ πνπ έρεη έλα παηδί ζηελ πξφβιεςε ηεο ζπκαηνπνίεζεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, βξήθαλ πσο θαηά ηελ δηάξθεηα ελφο ρξφλνπ, ηα αξρηθά επίπεδα ηεο απφξξηςεο ησλ ζπλνκειίθσλ απνηέιεζαλ έλαλ ζεκαληηθφ παξάγνληα πξφβιεςεο ηεο ζπκαηνπνίεζεο πνπ αθνινχζεζε. Δπηπιένλ, ε αξρηθή ζπκαηνπνίεζε ζήκαηλε ηελ αχμεζε ηεο απφξξηςεο απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο. Δλ αληηζέζεη, ν αξηζκφο ησλ θίισλ ελφο παηδηνχ δελ έπαημε θαλέλα ξφιν ζηελ πξφβιεςε ηνπ βαζκνχ ζπκαηνπνίεζεο θαη ε ζπκαηνπνίεζε δελ νδήγεζε ζηελ κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ θίισλ. Χζηφζν, θαίλεηαη πψο ην λα είλαη αληηπαζεηηθφ έλα παηδί, απμάλεη ηνλ θίλδπλν ηεο ζπκαηνπνίεζεο ηνπ ζε ζρέζε κε ην αλ έρεη ιίγνπο ή θαζφινπ θίινπο. Δληνχηνηο, πξηλ απνθιεηζηεί ε ζεκαζία ηεο χπαξμεο θίισλ ζηελ πξνζηαζία ελάληηα ζηε ζπκαηνπνίεζε, ζα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ε πνηφηεηα ηεο θηιίαο πηζαλφλ λα παίδεη θάπνην ξφιν. Γηα παξάδεηγκα, ν Hodges θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (1999) βξήθαλ φηη ε χπαξμε ελφο θίινπ πνπ ζεσξνχληαλ φηη πξφζθεξε πξνζηαζία επεξέαδε 62

63 ηε ζρέζε αλάκεζα ζηα εζσηεξηθεπκέλα πξνβιήκαηα θαη ηε ζπκαηνπνίεζε. Απηφ ζεκαίλεη, φηη ηα εζσηεξηθεπκέλα πξνβιήκαηα πξνκήλπαλ αχμεζε ηεο ζπκαηνπνίεζεο φηαλ ν θίινο ελφο παηδηνχ ζεσξνχληαλ φηη πξνζέθεξε ρακειή πξνζηαζία. Αλ αληίζεηα, ν θίινο ζεσξνχληαλ σο ηδηαίηεξα πξνζηαηεπηηθφο ηφηε ηα εζσηεξηθεπκέλα πξνβιήκαηα δελ πξνκήλπαλ ηε ζπκαηνπνίεζε. Σέινο, νη Hodges θαη Perry (1999) βξήθαλ φηη ε εμσηεξηθεπκέλε ζπκπεξηθνξά ησλ θίισλ νδήγεζε ζηε κείσζε ηεο ζπκαηνπνίεζεο κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ. Ζ ζπκαηνπνίεζε βξέζεθε επίζεο, λα πξνβιέπεη ηελ αχμεζε ηεο ζπκαηνπνίεζεο θαη ησλ εζσηεξηθεπκέλσλ πξνβιεκάησλ ησλ θίισλ. Καηά ζπλέπεηα, ηα ζχκαηα ηνπ εθθνβηζκνχ γίλνληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν θίινη κε έληξνκα, απνζπξκέλα θαη ζπκαηνπνηεκέλα παηδηά. Άιισζηε νη Smith θαη ζπλεξγάηεο (2002) ηφληζαλ ηε ζεκαληηθφηεηα ηξηψλ παξαγφλησλ πνπ αθνξνχλ ην δίθηπν ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη κπνξνχλ λα κεηξηάζνπλ ηε ζπκαηνπνίεζε: α) ηνλ αξηζκφ ησλ θίισλ, β) ηελ πνηφηεηα ηεο θηιίαο, γ) ηε γεληθφηεξε ζέζε πνπ θαηέρεη ην παηδί ζηνλ θχθιν ησλ ζπλνκειίθσλ Οη Θχηεο/Θχκαηα Μνινλφηη νη πεξηζζφηεξνη εξεπλεηέο επηθεληξψλνληαη ζηε κειέηε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ ζπηψλ θαη ησλ ζπκάησλ, ππάξρνπλ έξεπλεο πνπ δηεξεχλεζαλ ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά κηαο θαηεγνξία ζπκκεηερφλησλ ζηνλ εθθνβηζκφ ηελ νπνία απνηεινχλ παηδηά πνπ πθίζηαληαη ζπκαηνπνίεζε αιιά θαη πξσηαγσληζηνχλ σο ζχηεο. πσο ραξαθηεξηζηηθά ππνζηήξημαλ νη Perry, Kusel θαη Perry (1988) «κεξηθά απφ ηα ζνβαξφηεξα ζπκαηνπνηεκέλα παηδηά εθδειψλνπλ ηηο πην επηζεηηθέο ζπκπεξηθνξέο». Πεξίπνπ ην 4 κε 19% ησλ παηδηψλ πνπ εκπιέθνληαη ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ θαηεγνξηνπνηνχληαη σο ζχκαηα-ζχηεο (Μarini et al., 2006). πσο αλαθέξζεθε ήδε ν Olweus (1978) ήηαλ ν πξψηνο πνπ δηαπίζησζε ηε δηάθξηζε ησλ ζπκάησλ ζε «παζεηηθά» θαη «πξνθιεηηθά» ζχκαηα. Σα παζεηηθά δελ πξνθαινχλ ηνπο ζχηεο, αιιά θαη δελ κπνξνχλ λα ππεξαζπίζνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο ελάληηα ζηηο εθθνβηζηηθέο επηζέζεηο πνπ δέρνληαη. Αληίζεηα ηα πξνθιεηηθά ζχκαηα ραξαθηεξίδνληαη, ζχκθσλα κε ηνλ Olweus (1994, 1997) απφ αςηζπκία θαη αλεζπρία θαη απφ ηελ ηάζε λα αληαπνδίδνπλ ηηο επηζέζεηο πνπ δέρνληαη. Σα πξνθιεηηθά ζχκαηα 63

64 δηαθέξνπλ βέβαηα απφ ηνπο ζχηεο ζην φηη ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ησλ ζπηψλ είλαη νξγαλσκέλε, ειεγρφκελε θαη πξνζαλαηνιηζκέλε ζην ζηφρν (Schwartz, Proctor, & Chien, 2001). χκθσλα κε ηνπο Boulton θαη Smith (1994) ηα πξνθιεηηθά ζχκαηα ραξαθηεξίδνληαη σο ζχηεο/ζχκαηα. Οη ζχηεο/ζχκαηα απνηεινχλ έλα κηθξφ πνζνζηά ησλ ζπκάησλ εθθνβηζκνχ. Απηή ε δηπιή ηδηφηεηα ηνπ ζχηε/ζχκαηνο ζπλδέεηαη κε θηλδχλνπο γηα ηελ ςπρνθνηλσληθή δσή ησλ παηδηψλ απηψλ κεγαιχηεξνπο απφ φηη γηα ηα ζχκαηα θαη ηνπο ζχηεο. Δθδειψλνπλ ινηπφλ έλα επξχ θάζκα δπζπξνζαξκνζηηθφηεηαο, ε νπνία εθθξάδεηαη ηφζν κε πξνβιήκαηα εζσηεξίθεπζεο (π.ρ. ρακειή απηνεθηίκεζε), φζν θαη κε πξνβιήκαηα εμσηεξίθεπζεο (π.ρ. θαθέο ζρέζεηο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο). Πξφθεηηαη γηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη κε ειιείςεηο ζηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, είλαη ππεξελεξγεηηθά θαη παξνξκεηηθά πεξηζζφηεξν απφ ηνπο ζχηεο (Juvonen et al., 2003). χκθσλα κε ηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα ησλ Marini θαη ζπλεξγαηψλ (2006) ηα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ θαη ζπγρξφλσο εθθνβίδνληαη κέζσ ςπρνινγηθψλ απεηιψλ θαη εθβηαζκψλ (έκκεζνο εθθνβηζκφο) εκθαλίδνληαη λα απνδέρνληαη, ζε πνιχ κεγαιχηεξν βαζκφ απφ ηνπο ζχηεο, ηηο ηαθηηθέο απηέο σο ηελ απνηειεζκαηηθφηεξε ζηξαηεγηθή γηα λα βγάδεη θαλείο ηνπο άιινπο απφ ηε κέζε ηθαλνπνηψληαο ζην έπαθξν ηηο αξρεγηθέο ηνπ ηάζεηο. Κνηλή δηαπίζησζε ζε φιεο ηηο κειέηεο πνπ δηεξεπλνχλ ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ ζχηε/ζχκαηνο, είλαη ε απφξξηςε, πνπ βηψλνπλ ηα παηδηά πνπ πηνζεηνχλ δηπιφ ξφιν ζηηο δηαδηθαζίεο ζπκαηνπνίεζεο, απφ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, νη Perry, Kusel θαη Perry (1988) δηαπίζησζαλ πσο ε νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ απνξξίπηεη ηνπο ζχηεο/ζχκαηα θαη ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ζχηεο ηνπο ζεσξεί πνιχ πην αληηπαζεηηθνχο. Μάιηζηα, νη εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ πσο ε απφξξηςε απηή πξνθαιείηαη ιφγσ ηνπ φηη νη ζχηεο/ ζχκαηα πξνθαινχλ θαη παξελνρινχλ φρη κφλν άιινπο αδχλακνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο, ηνπο νπνίνπο θαη εθθνβίδνπλ, αιιά μεθηλνχλ αςηκαρίεο θαη κε πην δπλαηνχο ζσκαηηθά ζπκκαζεηέο ηνπο κε απνηέιεζκα λα ζπκαηνπνηνχληαη νη ίδηνη. 64

65 3.4.4 Οη Παξηζηάκελνη Ο ζρνιηθφο εθθνβηζκφο δελ απνηειεί κία ζηαηηθή δηκεξή ζρέζε κεηαμχ ζχηε θαη ζχκαηνο, αιιά κία δπλακηθή ζπλζήθε πνπ επεξεάδεη ζχζζσκε ηε ζρνιηθή θνηλφηεηα (Espelage & Swearer, 2003). Ο Pikas (1975) πεξηέγξαςε ην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ σο «άζθεζε ζσκαηηθήο θαη ςπρνινγηθήο βίαο ζηα πιαίζηα ηεο ζρνιηθήο νκάδαο κέζα ζηελ νπνία ηα παηδηά εληζρχνπλ ην έλα ην άιιν κέζσ ησλ αληηδξάζεσλ ηνπο», επηδηψθνληαο κε ηνλ ηξφπν απηφ λα ηνλίζεη ηε ζπιινγηθή θχζε ηνπ θαηλνκέλνπ. χκθσλα κε ηνλ Olweus κάιηζηα (Olweus Bullying Prevention Program, 2007), ν θχθινο ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ πεξηιακβάλεη άκεζα ή έκκεζα φινπο ηνπο καζεηέο ηνπ ζρνιείνπ, πνπ νκαδνπνηνχληαη ζηηο εμήο θαηεγνξίεο, πέξαλ ησλ ζπηψλ θαη ησλ ζπκάησλ: 1. καζεηέο πνπ έρνπλ ζεηηθή ζηάζε πξνο ηνλ εθθνβηζκφ θαη ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζε απηφλ, αιιά ζπλήζσο δελ παίξλνπλ ηελ πξσηνβνπιία γηα ηελ έλαξμε ελφο επεηζνδίνπ νχηε αλαιακβάλνπλ εγεηηθφ ξφιν. Απηνί είλαη νη ιεγφκελνη «νπαδνί» (followers, henchmen). 2. καζεηέο πνπ ππνζηεξίδνπλ ην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ ελεξγά θαη αλνηρηά, γειψληαο ή ζηξέθνληαο ην βιέκκα ησλ ππνινίπσλ ζηα ζρεηηθά πεξηζηαηηθά, αιιά δε ζπκκεηέρνπλ νη ίδηνη ελεξγά. Πξφθεηηαη γηα ηνπο επνλνκαδφκελνπο παζεηηθνχο ζχηεο (passive bullies) ή ππνζηεξηθηέο (supporters). 3. πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε θηλνχληαη θαη νη καζεηέο πνπ ηνπο αξέζεη λα ππάξρνπλ θξνχζκαηα ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ ζην ζρνιείν ηνπο, αιιά πξνο ηα έμσ δε δείρλνπλ λα ηνλ ππνζηεξίδνπλ. Απηνχο ν Olweus ηνπο απνθαιεί πηζαλνχο/δπλεηηθνχο ζχηεο (possible bullies) ή παζεηηθνχο ππνζηεξηθηέο (passive supporters). 4. ζηελ νπδέηεξε δψλε ν Olweus αλαθέξεη ηελ χπαξμε ησλ αδέζκεπησλ/απεκπιεθφκελσλ παζεηηθψλ ζεαηψλ (disengaged onlookers), νη νπνίνη δελ εκπιέθνληαη, δελ παίξλνπλ ζέζε θαη δε δξαζηεξηνπνηνχληαη πξνο θακία θαηεχζπλζε. Μπνξεί λα ζθέθηνληαη ή θαη λα ιέλε: Γελ είλαη δηθή κνπ δνπιεηά ή Αο παξαθνινπζήζνπκε λα δνχκε πψο ζα εμειηρζεί ε θαηάζηαζε. 5. ζηελ άιιε πιεπξά ζπγθεληξψλνληαη νη πηζαλνί ή ελ δπλάκεη ππεξαζπηζηέο ηνπ ζχκαηνο (possible defenders), ζηνπο νπνίνπο δελ αξέζεη απηφ πνπ 65

66 ζπκβαίλεη θαη θξίλνπλ φηη ζα έπξεπε λα βνεζήζνπλ ην ζχκα, αιιά ηειηθά δελ πξάηηνπλ ηίπνηα. 6. θαλεξά ππέξ ηνπ ζχκαηνο, ηέινο, ηάζζνληαη νη ππεξαζπηζηέο ηνπ (defenders), ζηνπο νπνίνπο επίζεο δελ αξέζεη ην θαηλφκελν θαη βνεζνχλ ην ζχκα ή ηνπιάρηζηνλ πξνζπαζνχλ λα ην βνεζήζνπλ. Ζ Salmivalli θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο (1996) πξνηείλνπλ κηα πην ζπλνπηηθή θαηεγνξηνπνίεζε ησλ παξεπξηζθνκέλσλ ζε: i. βνεζνχο (assistants) ηνπ ζχηε, πνπ ζπλεξγάδνληαη ελεξγά καδί ηνπ, ii. εληζρπηέο (reinforcers) ηνπ ζχηε, πνπ εληζρχνπλ ην ζχηε ελζαξξχλνληάο ηνλ ή γειψληαο εηο βάξνο ηνπ ζχκαηνο, iii. ακέηνρνπο (outsiders), πνπ δελ παίξλνπλ θακία ζέζε θαη iv. ππεξαζπηζηέο (defenders) ηνπ ζχκαηνο, πνπ βνεζνχλ ην ζχκα. Ζ Salmivalli (1996) ππνζηήξημε πσο ε ζηάζε πνπ θξαηήζεη έλαο καζεηήο φηαλ παξαβξεζεί ζε έλα επεηζφδην εθθνβηζκνχ εμαξηάηαη ζεκαληηθά απφ ηελ θνηλσληθή ηνπ ζέζε, απφ ην status ηνπ κέζα ζηελ νκάδα ησλ ζπλνκειίθσλ ηνπ. Γίλεηαη θαηαλνεηφ, επνκέλσο, πσο έλαο καζεηήο κε ρακειφ θχξνο πηζαλφλ λα κε βνεζήζεη θαη λα κελ ππνζηεξίμεη ην ζχκα απφ θφβν κε θαηαιήμεη θαη ν ίδηνο ζχκα εθθνβηζκνχ. Δπηπιένλ ν Hazler (1996) ππνζηήξημε φηη νη παξηζηάκελνη απνθεχγνπλ λα επέκβνπλ θαη λα βνεζήζνπλ ην ζχκα γηαηί: α. δελ μέξνπλ ηη αθξηβψο λα θάλνπλ, β. θνβνχληαη φηη ζα γίλνπλ θαη νη ίδηνη ζηφρνο ησλ εθθνβηζηψλ θαη γ. θνβνχληαη κε θάλνπλ ιαλζαζκέλεο θηλήζεηο, νη νπνίεο ζα πξνθαιέζνπλ αθφκε πεξηζζφηεξα πξνβιήκαηα. Ζ πιεηνςεθία ησλ παξεπξηζθφκελσλ καζεηψλ απνδνθηκάδεη ην ζρνιηθφ εθθνβηζκφ (Sharp & Smith,1994; Whitney & Smith, 1993). Γειψλνπλ κάιηζηα φηη δπζθνιεχνληαη πνιχ λα θαηαιάβνπλ γηαηί νξηζκέλνη καζεηέο εθθνβίδνπλ άιινπο ή φηη αλαζηαηψλνληαη θαη ζηελνρσξηνχληαη κε ηέηνηα ζπκβάληα (Whitney & Smith, 1993) θαη φηη ζα ήζειαλ λα κπνξνχζαλ λα βνεζήζνπλ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο πνπ πθίζηαληαη εθθνβηζκφ (Sharp & Smith,1994). Αλ θάπνηνο παξηζηάκελνο ελζαξξχλεη ή αλερηεί κηα εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά, ηφηε εληζρχεη θαη ηε δχλακε ηνπ ζχηε, θαζψο νη ζχηεο επηδηψθνπλ λα έρνπλ αθξναηήξην. Καη φπσο πνιχ ραξαθηεξηζηηθά ιέεη ν Parsons (2005: 18) «ην αθξναηήξην ηζρπξνπνηεί ηνλ ζχηε ηνπ εθθνβηζκνχ». 66

67 3.5 πλέπεηεο ηνπ Δθθνβηζκνχ Ο Sullivan θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2004: 20) αλαθέξνπλ πψο «φιεο νη έξεπλεο γηα ηηο ζπλέπεηεο ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ θαλεξψλνπλ πφζν δεκηνγφλνο θαη θαηαζηξνθηθφο είλαη». Ο Garrett (2003: 70) ιέεη πψο ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ηα παηδηά δελ κπνξνχλ λα αληηκεησπίζνπλ ηηο ζπλέπεηεο θαη θνπβαιάλε ηηο «νπιέο», ηα ςπρηθά ηξαχκαηα γηα φιε ηελ ππφινηπε δσή ηνπο πλέπεηεο γηα ηνπο Θχηεο Γηαρξνληθέο έξεπλεο θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα πσο ηα παηδηά πνπ εθθνβίδνπλ δελ ζηακαηνχλ ηηο εθθνβηζηηθέο ελέξγεηεο κε ην πνπ ζα ηειεηψζνπλ ην ζρνιείν. Ο Olweus (1993a) δηαπίζησζε πσο ηα παηδηά ζχηεο ήηαλ πνιχ πηζαλφηεξν λα δηαπξάμνπλ αληηθνηλσληθέο ελέξγεηεο, φπσο βαλδαιηζκφ, θινπή, κέζε, ζθαζηαξρείν, θαη λα ηεζνχλ ππφ θξάηεζε θαηά ηελ πξφσξε ελειηθίσζε ηνπο ζε ζρέζε κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο πνπ δελ εθθφβηδαλ. Μάιηζηα ην 60% ησλ αγνξηψλ πνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζρνιηθήο ηνπο δσήο, θαη εηδηθφηεξα ζην γπκλάζην, ήηαλ ζχηεο εθθνβηζκνχ θαηαδηθάζηεθαλ γηα έλα ηνπιάρηζηνλ έγθιεκα σο ελήιηθεο χκθσλα κε ηνλ Olweus (1994) ηα παηδηά ζχηεο είλαη πνιχ πηζαλφ λα έρνπλ πξνβιήκαηα κε ηνλ λφκν. Γηα παξάδεηγκα, ην 33% ησλ αηφκσλ πνπ θπιαθίζηεθαλ γηα εγθιεκαηηθέο πξάμεηο ζηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο δήισζαλ πσο μεθίλεζαλ ζαλ ζχηεο ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ. Μηα αθφκε έξεπλα ηνπ Eron θαη ησλ ζπλεξγαηψλ ηνπ (1987) κε δείγκα πάλσ απφ 500 καζεηέο θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα πσο ε επηζεηηθή ζπκπεξηθνξά ζηελ ειηθία ησλ 8 εηψλ απνηέιεζε ζεκαληηθφ πξνάγγειν ηεο εγθιεκαηηθφηεηαο θαη ηεο βίαηεο ζπκπεξηθνξάο ζηελ ειηθία ησλ 30. ηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα θαηέιεμαλ θαη νη Kaltiala-Heino, Rimpela, Marttunen, Rimpela θαη Rantanen (1999) δηεμάγνληαο εθηεηακέλε έξεπλα ζε Φηιαλδνχο καζεηέο. Γηαπίζησζαλ πσο ην λα είλαη θάπνηνο ζχηεο εθθνβηζκνχ ζηε ζρνιηθή ειηθία ζπζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηε βία, ηελ εγθιεκαηηθφηεηα θαη ηελ παξαβαηηθφηεηα ζηελ ελήιηθε δσή. 67

68 Μηα αθφκε ζπλέπεηα ηνπ εθθνβηζκνχ, φπσο αλαθέξεηαη απφ ηνλ Dietz 16 θαη απφ ηνλ Garrett (2003: 74) θαη πξνέξρεηαη απφ απηναλαθνξέο ελειίθσλ, απνηεινχλ ηα πςειφηεξα πνζνζηά θαηάζιηςεο πνπ βίσζαλ ζαλ ζχηεο, ζε ζχγθξηζε κε ηνπο κε εκπιεθφκελνπο ζπκκαζεηέο ηνπο θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο ζρνιηθήο ηνπο ειηθίαο πλέπεηεο γηα ηα Θχκαηα Γηα ηα ζχκαηα νη ζσκαηηθέο θαη ςπρνινγηθέο ζπλέπεηεο ηνπ εθθνβηζκνχ έρνπλ ηδηαίηεξα αξλεηηθφ αληίθηππν θαη είλαη ζπλήζσο καθξνρξφληεο (Flannery & Singer, 1999; Rigby & Slee, 1993; Olweus, 1993b). Αλάινγα κε ηελ έληαζε θαη ην είδνο ηνπ εθθνβηζκνχ πνπ πθίζηαληαη θαη αλάινγα κε ηε ςπρηθή ηνπο αλζεθηηθφηεηα, κπνξεί λα βηψζνπλ είηε κηα απιή αίζζεζε δπζθνξίαο ηε ζηηγκή πνπ δηαδξακαηίδεηαη ε εθθνβηζηηθή ζπκπεξηθνξά, είηε ζιίςε θαη άγρνο θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο εκέξαο πνπ εληείλεηαη φηαλ εηνηκάδνληαη λα πάλε ζην ζρνιείν (Sharp & Smith, 1994). ε κηα δηαρξνληθή έξεπλα ηνπ Olweus (1994, 1995) βξέζεθε φηη ηα αγφξηα πνπ είραλ πέζεη ζχκαηα εθθνβηζκνχ φηαλ ήηαλ 12 σο 15 εηψλ, εκθάληζαλ πςειά επίπεδα θαηάζιηςεο θαη αξλεηηθήο απηνεηθφλαο ζηελ ειηθία ησλ 23. Σα επίπεδα θαηάζιηςεο κάιηζηα έρεη βξεζεί φηη είλαη πςειφηεξα γηα ηα θνξίηζηα ζχκαηα απφ φηη γηα ηα αγφξηα ζχκαηα (Espelage & Swearer, 2003). Άξα ν βαζκφο ζπκαηνπνίεζεο θαηά ηελ παηδηθή ειηθία ζρεηίδεηαη ζεηηθά κε ηελ ελήιηθε θαηάζιηςε. Δπηπξφζζεηα, ηα παηδηά πνπ έρνπλ ππνζηεί ζπκαηνπνίεζε είλαη ζπλήζσο επάισηα θαη ππνρσξεηηθά (Olweus, 1993a; Tanaka, 2001), δπζθνιεχνληαη λα απνθηήζνπλ θίινπο (Boulton et al., 2001), βηψλνπλ έληνλα ζπλαηζζήκαηα άγρνπο, αλαζθάιεηαο, θφβνπ θαη ληξνπήο (Besag, 1989; Boulton & Underwood, 1992: Kaltiala-Heino et al., 1999; Rigby & Slee, 1991; Whitney & Smith, 1993). Οη έξεπλεο θαλεξψλνπλ φηη ην ζηίγκα, ε ηαπείλσζε θαη ν εμεπηειηζκφο, πνπ ζπρλά βηψλνπλ ηα ζχκαηα ηνπ εθθνβηζκνχ επεξεάδνπλ ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο. Σα ζχκαηα ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ δελ έρνπλ απνθηήζεη βαζηθέο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο γηα λα δηαρεηξίδνληαη κφλνη ηνπο κε επηηπρία ηηο δηαπξνζσπηθέο ηνπο ζρέζεηο (Olweus, 1991; Boulton & Smith, 1994), γεγνλφο πνπ ηα νδεγεί ζε απφζπξζε θαη θνηλσληθή απνκφλσζε. Δλδηαθέξνλ πξνθαιεί ην εχξεκα φηη πνιιά παηδηά 16 πσο αλαθ. ζην Rigby, 1996, ζει

69 απνθεχγνπλ λα θάλνπλ παξέα κε ζχκαηα θαζψο θνβνχληαη κήπσο απνηειέζνπλ εχθνιν ζηφρν θαη πέζνπλ θαη ηα ίδηα ζχκα εθθνβηζκνχ απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο (Orpinas & Horne, 2003). Ο Hazler θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ (2001) δηαπίζησζαλ πσο ε ζπκαηνπνίεζε πνπ επαλαιακβάλεηαη ζπλέρεηα γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα ειαηηψλεη ην αίζζεκα ειπίδαο θαη αηζηνδνμίαο ησλ ζπκάησλ θαη κπνξεί λα νδεγήζεη ζε απηνθηνληθφ ηδεαζκφ ή αθφκε θαη ζε απηνθηνλία (Baldry, 2004; Rigby, 2000). Αθφκε, ζπρλφ θαηλφκελν είλαη ε θαηαλάισζε αιθνφι, ε ρξήζε λαξθσηηθψλ νπζηψλ θαη ε αλεπάξθεηα ζην λα ρεηξηζηνχλ δχζθνιεο θαηαζηάζεηο (Αζεκφπνπινο, Σζηάληεο, 2008). Πνιιά παηδηά, εμαηηίαο ηεο ζπκαηνπνίεζεο, κπνξεί λα εκθαλίζνπλ πιεζψξα ςπρνζσκαηηθψλ ζπκπησκάησλ (Espelage & Swearer, 2003), φπσο ζηνκαρφπνλνη, πνλνθέθαινη, ηαρπθαξδίεο, εθηάιηεο, λπρηεξηλή ελνχξεζε θαη θαθή πνηφηεηα χπλνπ γεληθφηεξα ή αθφκα θαη θξίζεηο παληθνχ (Sharp & Smith, 1994). Δπηπιένλ ν εθθνβηζκφο, ζην δεκνηηθφ ζρνιείν ηδηαίηεξα, έρεη δηαπηζησζεί φηη ζρεηίδεηαη κε ζπκπηψκαηα ζσκαηηθψλ αζζελεηψλ θαη γεληθά φζν απμάλεηαη ε ζπρλφηεηα ησλ πεξηζηαηηθψλ ζπκαηνπνίεζεο ηφζν απμάλεηαη θαη ε πηζαλφηεηα γηα εκθάληζε ζσκαηηθψλ ζπκπησκάησλ απφ ςπρνζσκαηηθά αίηηα (O' Moore, 2000). Σέινο, ηα ζχκαηα ζεσξνχλ ηνλ ρψξν ηνπ ζρνιείνπ ηδηαίηεξα επηθίλδπλν θαη δπζάξεζην κέξνο, πνπ ηνπο γεκίδεη άγρνο (Karatzias θαη ζπλ., 2002) θαζψο, ζχκθσλα κε έξεπλα ηνπ Slee (1994), ην 10% ησλ ζπκάησλ δειψλεη φηη δελ πεγαίλεη ζην ζρνιείν γηα λα απνθχγεη ηνλ εθθνβηζκφ. Οη Hoover, Oliver θαη Hazler (1992) αλαθέξνπλ φηη έλα 17% απφ ηα παηδηά πνπ εμέηαζαλ, ειηθίαο 12 σο 18 εηψλ, δήισζαλ φηη ν εθθνβηζκφο επεξέαζε αξλεηηθά ηε ζρνιηθή ηνπο απφδνζε πλέπεηεο γηα ηνπο Παξηζηάκελνπο Καζψο ν εθθνβηζκφο ιακβάλεη ρψξα κέζα ζε έλα θνηλσληθφ πιαίζην (Atlas & Pepler, 1998) θαη πην ζπγθεθξηκέλα κέζα ζην ζρνιηθφ ρψξν, επεξεάδεη φινπο ηνπο καζεηέο ηνπ ζρνιείνπ, πνπ είηε εκπιέθνληαη άκεζα ή έκκεζα, είηε απιψο παξαθνινπζνχλ ην ζπκβάλ. Οη Sullivan, Cleary θαη Sullivan (2004: 21-22) πεξηγξάθνληαο ηνλ εθθνβηζκφ θαη ηηο επηπηψζεηο ηνπ ιέλε ραξαθηεξηζηηθά πσο είλαη 69

70 «ζαλ λα πεηάο κηα πέηξα ζηε κέζε ηεο ιίκλεο: νη θπκαηηζκνί πνπ δεκηνπξγνχληαη απιψλνληαη πξνο ηα έμσ, πξνο ηηο φρζεο ηεο ιίκλεο». Οη Rigby θαη Johnson (2004) πξαγκαηνπνηψληαο κηα έξεπλα ζηε Νφηηα Απζηξαιία, κε δείγκα 200 καζεηέο Γπκλαζίνπ, δηεξεπλψληαο ηηο αληηδξάζεηο ησλ παξηζηάκελσλ, δηαπίζησζαλ πσο ε πιεηνςεθία ηνπο είηε ζα ππνζηήξηδαλ θαη ζα βνεζνχζαλ ην ζχκα, είηε ζα αγλννχζαλ ηνλ εθθνβηζκφ. Αλαθνξέο ζρεηηθέο κε ηνλ αληίθηππν ηνπ ζρνιηθνχ εθθνβηζκνχ ζηνπο παξηζηάκελνπο ππνδειψλνπλ φηη ην 83% ησλ καζεηψλ πνπ παξαθνινπζνχλ ηα επεηζφδηα εθθνβηζκνχ ληψζνπλ άβνια (Craig & Pepler, 1997) θαη πηζαλφλ λα ληψζνπλ ελνρή θαη αληθαλφηεηα πνπ δελ ππεξαζπίζηεθαλ ην ζπκκαζεηή ηνπο πνπ ππέζηε εθθνβηζκφ. Σν ρεηξφηεξν απφ φια είλαη φηη πνιινί απφ ηνπο παξηζηάκελνπο ελδέρεηαη λα δηαθφςνπλ ηελ θηιία ηνπο κε ην ζχκα απφ θφβν κήπσο ράζνπλ ην θχξνο ηνπο ή απφ θφβν κήπσο γίλνπλ θαη νη ίδηνη ζχκαηα εθθνβηζκνχ (Olweus, 1992; Olweus, 1993b; Salmivalli, 2001). Δλ ηέιεη νη παξηζηάκελνη καζεηέο βηψλνπλ δηαξθψο αλαζθάιεηα θαη άγρνο ζην ζρνιείν, ζε έλα ρψξν πνπ ζεσξνχζαλ φηη ηνπο παξέρεη αζθάιεηα θαη ζηγνπξηά (Olweus, 2007). Ζ παξαθνινχζεζε, κάιηζηα, ησλ εθθνβηζηηθψλ επεηζνδίσλ ηνπο πξνθαιεί αλαζηάησζε θαη αλεζπρία, θαζψο ληψζνπλ δηαξθή πίεζε λα επέκβνπλ ή λα εκπιαθνχλ (Ziegler & Pepler, 1993). Οη Flannery, Singer θαη Wester (2004) δηεξεχλεζαλ ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο έθζεζεο ζηε βία ζηελ αθαδεκατθή επίδνζε ησλ παξηζηακέλσλ. χκθσλα κε ηηο καξηπξίεο ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ, δηαπίζησζαλ φηη ε έθζεζε ζηε ζρνιηθή βία κεηψλεη ηελ ηθαλφηεηα γηα κάζεζε ησλ καζεηψλ γπκλαζίνπ ζε πνζνζηφ 14% θαη ησλ καζεηψλ δεκνηηθνχ ζε πνζνζηφ 22%. 70

71 3.6 Ζιηθηαθέο θαη Γηαθπιηθέο Γηαθνξνπνηήζεηο ζηνλ εθθνβηζκφ Οη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο πνπ κειέηεζαλ ην θαηλφκελν ηνπ εθθνβηζκνχ ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, ηφζν ζηελ Διιάδα, φζν θαη ζην εμσηεξηθφ, θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ην είδνο θαη ε κνξθή ηνπ εθθνβηζκνχ δηαθνξνπνηείηαη ζε ζπλάξηεζε κε ην θχιν θαη ηελ ειηθία. Σα εξεπλεηηθά δεδνκέλα ζπγθιίλνπλ ζηε δηαπίζησζε πσο ηα αγφξηα, ζε ζχγθξηζε κε ηα θνξίηζηα, εκπιέθνληαη πεξηζζφηεξν ζε επεηζφδηα εθθνβηζκνχ είηε σο ζχηεο, είηε σο ζχκαηα, είηε σο ζχηεο ζχκαηα (Borg, 1999; Boulton & Underwood, 1992; Haynie et al., 2001; Rigby & Slee, 1991). Αξθεηνί εξεπλεηέο απνδίδνπλ ηε δηαθνξνπνίεζε απηή ζε βηνινγηθνχο παξάγνληεο, π.ρ. ηηο νξκφλεο (Maccoby & Jacklin, 1980), ελψ άιινη απνδίδνπλ ηηο δηαθπιηθέο δηαθνξέο ζηνλ ηξφπν πνπ αλαηξέθνληαη ηα παηδηά θαη ζηηο θνηλσληθά θαηαζθεπαζκέλεο ηαπηφηεηεο ησλ δπν θχισλ, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ηα αγφξηα ελζαξξχλνληαη λα είλαη αληαγσληζηηθά θαη επηζεηηθά, ελψ ηα θνξίηζηα επηβάιιεηαη λα είλαη θαιιηεξγεκέλα θαη ζπγθξαηεκέλα (Mills & Rubin, 1990; Parke & Slaby, 1983). Πην ζπγθεθξηκέλα, ν Olweus (1978) δηαπίζησζε πσο ηα αγφξηα ζχηεο επηδηψθνπλ λα εμνπζηάζνπλ ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπο πνπ ζεσξνχλ πην αδχλακνπο, παξνπζηάδνπλ ρακειά επίπεδα ελζπλαίζζεζεο (Olweus, 1984), δελ έρνπλ ηχςεηο γηα ηηο πξάμεηο ηνπο, ελψ ζε ζχγθξηζε κε ηα θνξίηζηα, είλαη πνιχ πηζαλφηεξν λα εκπιαθνχλ ελεξγά ζε έλαλ ζσκαηηθφ θαβγά (Craig & Pepler, 1997; Salmivalli et al., 1996). Σα αγφξηα αλαθέξνπλ φηη ζπκαηνπνηνχληαη πεξηζζφηεξν ζσκαηηθά (Olweus, 1993; Nansel et al., 2001; Pateraki & Houndoumadi, 2001; Sapouna, 2008; Φάιηε & Κσλζηαληίλνπ, 2007), ελψ ηα θνξίηζηα αλαθέξνπλ φηη έρνπλ γίλεη ζχκαηα ιεθηηθήο ή έκκεζεο επηζεηηθφηεηαο, κέζσ ηεο δηάδνζεο θαθψλ θεκψλ, ζρνιίσλ ζεμνπαιηθνχ πεξηερνκέλνπ θαη κέζσ ηεο θνηλσληθήο απνκφλσζεο (Crick et al., 2001; Nansel et al., 2001; Olweus, 1996). ηα ίδηα ζπκπεξάζκαηα θαηαιήγεη ε Haynie θαη ζπλεξγάηεο (2001), δηαπηζηψλνληαο φηη ηα θνξίηζηα ηείλνπλ λα νξγαλψλνπλ ηνλ εθθνβηζκφ κε πην θνηλσληθφ ηξφπν, γχξσ απφ ηε δηάδνζε θεκψλ θαη ην ρεηξηζκφ ησλ θηιηθψλ ζρέζεσλ, ελψ ηα αγφξηα επηδεηθλχνπλ πεξηζζφηεξν ζσκαηηθή επηζεηηθφηεηα. Δπηπιένλ, ηα θνξίηζηα ζχκαηα αλεζπρνχλ πεξηζζφηεξν γηα ηελ αξλεηηθή αμηνιφγεζε θαη ηελ κε απνδνρή απφ ηνπο ζπλνκειίθνπο ζε ζρέζε κε ηα αγφξηα ζχκαηα (Slee, 1995). 71

72 ε ζπκθσλία κε ηα δηεζλή δεδνκέλα, ηα αγφξηα εθθνβίδνληαη απνθιεηζηηθά ή θπξίσο απφ αγφξηα (Smith & Sharp, 1994, Rigby,1996, Ma et al.,2001). Αιιά θαη ηα θνξίηζηα, παξφιν πνπ θηλδπλεχνπλ λα ζπκαηνπνηεζνχλ απφ θνξίηζηα ή απφ θιίθεο κηθηνχ γέλνπο, βξέζεθε φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα εθθνβίδνληαη πεξηζζφηεξν απφ αγφξηα (Sapouna, 2008). Δπίζεο, θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ εθθνβηζκνχ, ηα αγφξηα αλαιακβάλνπλ είηε ην ξφιν ηνπ ζχηε, είηε ην ξφιν ηνπ εκςπρσηή ηνπ ζχηε, ελψ ηα θνξίηζηα έρνπλ ζπλήζσο ην ξφιν ηνπ παξηζηακέλνπ ή ηνπ ππεξαζπηζηή. ζνλ αθνξά ηελ ειηθία, πνιιέο έξεπλεο αλαθέξνπλ φηη ν εθθνβηζκφο κεηψλεηαη κε ηελ πάξνδν ηεο ειηθίαο. Ο Olweus (1993a, 1997) αλέθεξε φηη ζηε Ννξβεγία ην 17,5% ησλ αγνξηψλ έπεζε ζχκα εθθνβηζκνχ ζηελ ειηθία ησλ 7 εηψλ, ελψ ην πνζνζηφ απηφ κεηψζεθε ζην 6,4% φηαλ ηα παηδηά ήηαλ 14 ρξνλψλ. ηελ έξεπλα ησλ Boulton θαη ζπλεξγαηψλ (2001), κε δείγκα έιιελεο καζεηέο ειηθίαο απφ 8 σο 11 εηψλ, δηαπηζηψζεθε δηαθνξνπνίεζε ηνπ βαζκνχ θαη ηνπ είδνπο ηνπ εθθνβηζκνχ αλάινγα κε ηελ ειηθία ησλ καζεηψλ. Πην αλαιπηηθά, νη κεγαιχηεξεο ειηθίαο καζεηέο ππνζηήξημαλ φηη είραλ ππνζηεί ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ιεθηηθφ εθθνβηζκφ, θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ ζσκαηηθφ εθθνβηζκφ ζε ζχγθξηζε κε ηνπο λεφηεξνπο ζε ειηθία καζεηέο. Σα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ ηνπ Rigby (1996, 1997) επηβεβαηψλνπλ πσο ν εθθνβηζκφο κεηψλεηαη κε ηελ πάξνδν ηεο ειηθίαο, κε κηα εμαίξεζε φκσο δηαπηζηψζεθε κηα αχμεζε θαηά ηελ ειηθία ησλ 13 θαη 14 εηψλ, ηελ πεξίνδν δειαδή πνπ ηα παηδηά άξρηδαλ ην γπκλάζην. Οη Solberg θαη Olweus (2003) αλέθεξαλ επίζεο, ηελ χπαξμε ηεο απφθιηζεο ζηελ θαζνδηθή ηάζε ηνπ εθθνβηζκνχ θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο πξψηεο ρξνληάο ηνπ γπκλαζίνπ. Σε δηαπίζησζε απηή εληζρχνπλ θαη ηα ειιεληθά δεδνκέλα (Sapouna, 2008), θαζψο εηδηθά θαηά ηε κεηάβαζε απφ ην δεκνηηθφ ζην γπκλάζην παξαηεξείηαη αχμεζε ηνπ ζσκαηηθνχ εθθνβηζκνχ. Ζ δηαθνξνπνίεζε απηή νθείιεηαη πηζαλφλ ζην φηη, θαζψο ηα παηδηά κεηαβαίλνπλ απφ ην δεκνηηθφ ζην γπκλάζην, κεηαβάιιεηαη ε ειηθηαθή ηνπο ζέζε ζηε ζρνιηθή ηεξαξρία. Έηζη ηα παηδηά ζηελ πξψηε ηάμε ηνπ γπκλαζίνπ δηαηξέρνπλ απμεκέλν θίλδπλν λα ππνζηνχλ εθθνβηζκφ εμαηηίαο ηνπ κεγάινπ αξηζκνχ ησλ ειηθηαθά κεγαιχηεξσλ καζεηψλ (Smith, Madsen, & Moody, 1999). Σν επηρείξεκα απηφ κάιηζηα ππνζηεξίδεηαη απφ έξεπλεο πνπ δείρλνπλ φηη ηα κεγαιχηεξα παηδηά ζε ειηθία εθθνβίδνπλ ζπλήζσο ηα κηθξφηεξα (π.ρ., Boulton & Underwood, 1992; Whitney & Smith, 1993). Οη Rigby θαη Slee (1995), κάιηζηα, ππνζηεξίδνπλ πσο ν εθθνβηζκφο 72

73 απμάλεηαη κε ηελ είζνδν ησλ παηδηψλ ζην γπκλάζην, επεηδή ηα λέα παηδηά είλαη επάισηα ζηα κεγαιχηεξα πνπ γλσξίδνπλ ην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ θαη έρνπλ ήδε βηψζεη ηε δηαδηθαζία ηεο απνδνρήο θαη ηεο κχεζεο ζε απηφ. Ο Oyaziwo (2006) επηβεβαηψλεη φηη ηα έθεβα αγφξηα είλαη πνιχ πηζαλφ λα πέζνπλ ζχκαηα εθθνβηζκνχ. Βξέζεθε επίζεο, φηη θαζψο ηα αγφξηα κεγαιψλνπλ ηείλνπλ λα δείρλνπλ ιηγφηεξε ζπκπφληα γηα ηα ζχκαηά ηνπο. Οη Owens, Daly θαη Slee (2005) δηεξεχλεζαλ ηηο ειηθηαθέο θαη δηαθπιηθέο δηαθνξέο ζηηο ζηξαηεγηθέο ζπκαηνπνίεζεο θαη επίιπζεο ζπγθξνχζεσλ πνπ ρξεζηκνπνίεζαλ νη καζεηέο ειηθίαο απφ 8 σο 10 εηψλ ζε έλα ζρνιείν ηεο Νφηηαο Απζηξαιίαο. Βξήθαλ πσο ηα αγφξηα αλέθεξαλ φηη έρνπλ ππνζηεί πεξηζζφηεξν θπζηθή θαη ιεθηηθή, αιιά ιηγφηεξν έκκεζε ζπκαηνπνίεζε ζε ζχγθξηζε κε ηα θνξίηζηα πνπ ζπκκεηείραλ ζηελ έξεπλα. Δπηπιένλ, ηα θνξίηζηα αλέθεξαλ φηη θαηέθπγαλ πεξηζζφηεξν ζε ζπκβηβαζηηθέο θαη απνθεπθηηθέο ζπκπεξηθνξέο ζε ζχγθξηζε κε ηα αγφξηα. Σφζν ηα αγφξηα φζν θαη ηα θνξίηζηα αλέθεξαλ παξφκνηα πνζνζηά θαλεξνχ ζπκνχ, ελψ νη κεγαιχηεξνη ζε ειηθία ζπκκεηέρνληεο ρξεζηκνπνίεζαλ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηνλ ζπκβηβαζκφ ζε ζχγθξηζε κε ηνπο κηθξφηεξνπο. Σέινο, ζχκθσλα κε ηελ έξεπλα ησλ Φάιηε θαη Κσλζηαληίλνπ (2007), καζεηέο θαη καζήηξηεο δηαθέξνπλ επίζεο σο πξνο ην πνχ απνδίδνπλ ηε ζπκαηνπνίεζε ηνπο. Πεξηζζφηεξν ηα αγφξηα απνδίδνπλ ηε ζπκαηνπνίεζε ηνπο ζηηο πςειέο επηδφζεηο ηνπο ζην ζρνιείν, ελψ ηα θνξίηζηα πξψηα (ζε πνζνζηφ 36% κάιηζηα) ζην ίδην ην θχιν ηνπο θαη έπεηηα ζηηο πςειέο ηνπο επηδφζεηο ζηα ζρνιηθά καζήκαηα. 73

74 ΚΔΦΑΛΑΙΟ ΣΔΣΑΡΣΟ ΘΔΧΡΗΣΙΚΑ ΠΡΟΣΤΠΑ ΔΡΜΗΝΔΙΑ ΑΠΟΚΛΙΝΟΤΑ ΤΜΠΔΡΙΦΟΡΑ Πνιιέο ζεσξίεο έρνπλ δηαηππσζεί θαηά θαηξνχο ζρεηηθά κε ηε γέλεζε ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο θαη ην ελδηαθέξνλ ζηξέθεηαη ζε δηαθνξεηηθέο θαηεπζχλζεηο αλάινγα κε ηηο ηζηνξηθέο, πνιηηηζκηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ. ηα πιαίζηα ηεο θνηλσληνινγίαο θαη ηεο θνηλσληθήο ςπρνινγίαο έρνπλ δηακνξθσζεί δπν γεληθά ζεσξεηηθά κνληέια, ηα νπνία ζπζηεκαηνπνηνχλ ηηο ππάξρνπζεο εξκελείεο θαη ζεσξεηηθέο ζέζεηο θαη επηρεηξνχλ λα εξκελεχζνπλ ελδειερψο ην θαηλφκελν ησλ απνθιίζεσλ. Ζ ηαμηλφκεζε γίλεηαη ζχκθσλα κε ηηο αηηίεο ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο (αηηηνινγηθφ παξάδεηγκα) ή ηηο αληηδξάζεηο απέλαληη ζην άηνκν πνπ εθδειψλεη ηελ απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά (αληηδξαζηαθφ παξάδεηγκα), θαζψο θαη ζχκθσλα κε ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ ηεο ζεσξίαο ζην άηνκν (αηνκνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο) ή ζηελ νκάδα (θνηλσληνθεληξηθέο πξνζεγγίζεηο) (Γθφηνβνο, 1988 : 46). Έηζη πξνθχπηεη ε αθφινπζε ζπγθεληξσηηθή ηαμηλφκεζε ησλ ζεσξηψλ ηεο απνθιίλνπζαο ζπκπεξηθνξάο δίλνληαο έκθαζε ζηελ αηηία ή ζηελ αληίδξαζε (Γθφηνβνο, 1988 : 47): 74