Εκδηλώσεις και Δραστηριότητες του ΙΝΕ

Transcript

1 Εκδηλώσεις και Δραστηριότητες του ΙΝΕ

2 48 Διεθνές Συμπόσιο Ernest Renan et la Grèce. Philosophie, langue et politique (Αθήνα, ΕΙΕ, 3 Απριλίου 2009) Τ ο Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, σε συνεργασία με το Γαλλικό Ινστιτούτο / Γαλλική Πρεσβεία στην Αθήνα διοργάνωσαν Διεθνές Συμπόσιο με θέμα: Ο Ernest Renan και η Ελλάδα. Φιλοσοφία, γλώσσα και πολιτική. Οι εργασίες έγιναν στο ΕΙΕ, στο αμφιθέατρο "Λεωνίδας Ζέρβας" και στην αίθουσα σεμιναρίων, την 3η Απριλίου Το Συμπόσιο είχε μεγάλη ανταπόκριση από το κοινό, καθώς η μόνιμη "Επιτροπή Ernest Renan" από το Tréguier της Βρετάνης και πατρίδα του Renan, που αριθμεί πολλά μέλη, συμμετείχε με 18 αντιπροσώπους. Χαιρετισμούς απηύθυναν ο διευθυντής ΙΝΕ/ΕΙΕ Πασχάλης Κιτρομηλίδης, η καθηγήτρια στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιωάννα Κωνσταντουλάκη-Χάντζου και η αναπληρώτρια καθηγήτρια στο ίδιο Τμήμα, Ιφιγένεια Μποτουροπούλου, η οποία είχε και την πρωτοβουλία της συνάντησης καθώς και την οργανωτική ευθύνη. Το σκεπτικό του Συμποσίου κινήθηκε γύρω από την πολύπλευρη προσωπικότητα του Γάλλου διανοητή ως φιλολόγου, ερευνητή και φιλοσόφου και τον απόηχο που άφησε με το σύνολο των γραπτών του στην Ελλάδα και τη Γαλλία. Η θεματική αφορούσε μερικές από τις τοποθετήσεις του στη φιλοσοφία, τη γλώσσα, τη θρησκεία, την πολιτική και την αρχαιολογία, οι οποίες παραμένουν επίκαιρες και συνεχίζουν να ανανεώνουν στις μέρες μας το ενδιαφέρον των ερευνητών. Με τις τοποθετήσεις του αυτές προώθησε έναν επιστημονικό σκεπτικισμό σε κάθε αντικείμενο των ενασχολήσεών του, γεγονός που του προκάλεσε αρκετά προβλήματα όσο ζούσε, γιατί τόλμησε να αντιταχθεί σε παραδεδεγμένες βεβαιότητες. Μολονότι η πιο γνωστή προσφορά του έργου του αφορά στην ιστορία του Χριστιανισμού, ο Renan σφράγισε ωστόσο με το πνεύμα και την προσωπικότητά του άλλους βασικούς τομείς της σκέψης: τη φιλοσοφία, τον πολιτικό στοχασμό, τη γλώσσα, την αρχαιολογία, τη φιλοσοφία των επιστημών. Τόλμησε να μιλήσει για την ελευθερία της έκφρασης, την ανοχή και την ανεξιθρησκία, σε μια εποχή κατά την οποία οι απόψεις αυτές προκαλούσαν αντιδράσεις στην κοινή γνώμη. Η γενική εικόνα που διαμορφώθηκε από τις ομιλίες των προσκεκλημένων ομιλητών είναι ότι η Ελλάδα και ο ελληνικός πολιτισμός άσκησαν βαθιά επίδραση στο έργο του και ο ίδιος επηρέασε τις νοοτροπίες στην Ελλάδα.

3 49 Το πρόγραμμα του συνεδρίου ήταν το ακόλουθο: Jean Balcou, Ernest Renan et Alexandre de Humboldt en 1848 : du Cosmos à L Avenir de la science Ιφιγένεια Μποτουροπούλου, Ernest Renan et la Grèce. Nouvelles approches Charbel Matta, La mission de Phénicie d Ernest Renan et le séjour de Ghazir Valentino Petrucci, Renan et le Collège de France Iωάννα Κωνσταντουλάκη-Χάντζου, Ernest Renan vu par témoignages Eυστάθιος Βέλτσος, La méthode historiographique de l ami d E. Renan, le chimiste Marcelin Berthelot ( ) Pascal David, Le langage cristal ou germe? Ernest Renan et la question de l origine du langage Mαρία Ρούσση, De la 'volonté de vivre ensemble' aux politiques linguistiques éducatives en Europe : une histoire de la tolérance et de la diversité Oυρανία Πολυκανδριώτη, La Vie de Jésus de Pinelopi Delta et La Vie de Jésus de Renan. Τις εργασίες του Συμποσίου έκλεισε η Iφιγένεια Μποτουροπούλου. Τα πρακτικά πρόκειται να εκδοθούν σύντομα από το ΙΝΕ/ΕΙΕ. Ιφιγένεια Μποτουροπούλου

4 50 Ψηφιοποίηση της συλλογής χειρογράφων ΚΝΕ ον Δεκέμβριο του 2008, όταν ολοκληρώνονταν οι εορταστικές εκδηλώσεις των Τ50 χρόνων του ΕΙΕ, οργανώθηκε μια ημερίδα σε συνεργασία με την Ελληνική Παλαιογραφική Εταιρεία με θέμα " η δε γραφή μένει". Με την ευκαιρία εκείνη αποφασίσαμε να παρουσιάσουμε για πρώτη φορά δημόσια τη μικρή σε αριθμό αλλά ενδιαφέρουσα σε περιεχόμενο συλλογή των χειρογράφων ΚΝΕ. Η έκθεση διήρκεσε μία μόλις ημέρα, δημοσιεύθηκε όμως ένας σύντομος κατατοπιστικός κατάλογος, ώστε η συλλογή αυτή να γίνει γνωστή στο ενδιαφερόμενο για τέτοια ζητήματα κοινό. Με αφορμή την έκθεση, και παρακινημένοι από το ενδιαφέρον που προκλήθηκε, αποφασίσαμε να φροντίσουμε για την ψηφιοποίηση των χειρογράφων και την αποκατάσταση των φθορών που παρουσίαζαν. Την πρώτη εργασία ολοκλήρωσε με απόλυτη επάρκεια ο φωτογράφος του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης του ΕΙΕ κύριος Γιάννης Βουλγαράκης, ενώ τη δεύτερη προσφέρθηκε να τη φέρει σε πέρας το Εργαστήριο Συντήρησης του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης και η κυρία Μαρία Αργυρού. Ελπίζεται πως όταν θα ολοκληρωθούν οι εργασίες, η πρόσβαση στη συλλογή χειρογράφων ΚΝΕ θα είναι ευχερέστερη για τους μελετητές και ασφαλέστερη για τα ίδια τα χειρόγραφα. Μάχη Παΐζη-Αποστολοπούλου

5 Ετήσια Διάλεξη Κ. Θ. Δημαρά, 2009 Knud Haakonssen, The Enlightenment and Religion: The main philosophical problems, (ΕΙΕ, 2 Δεκεμβρίου 2009) 51 δέκατη τέταρτη ετήσια διάλεξη, αφιερωμένη στη μνήμη του ιδρυτή του ΙΝΕ/ΕΙΕ, Η Κ. Θ. Δημαρά, πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 2 Δεκεμβρίου με ομιλητή τον Knud Haakonssen, καθηγητή της Ιστορίας των Ιδεών στο Πανεπιστήμιο του Sussex, ο οποίος ανέπτυξε το θέμα "The Enlightenment and Religion: the main philosophical problems". Iδρυτικός διευθυντής του Sussex Centre for Intellectual History, και διακεκριμένος μελετητής του ηθικού, νομικού και πολιτικού στοχασμού των πρώιμων νεότερων χρόνων, o Knud Haakonssen είναι ειδικός στις σχέσεις Διαφωτισμού και Θρησκείας. Ο Haakonssen ανήκει σε ένα ρεύμα μελέτης του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού χάρη στο οποίο έχει αρχίσει να αναθεωρείται η εικόνα του Διαφωτισμού ως ενός θρησκευτικού αδιάφορου και αντικληρικού πνευματικού κινήματος. Η προσέγγιση του Haakonssen εκκινεί μεθοδολογικά από την παραδοχή της ύπαρξης ποικίλων μορφών διαφωτισμένης σκέψης, αντί για ένα ενιαίο και μονολιθικό σύνολο ιδεών. Οι ποικίλες διανοητικές όψεις της εμπειρίας του Διαφωτισμού, ή τουλάχιστον ορισμένες από αυτές, παρά τον φυσιοκρατικό ορθολογισμό τους, επέτρεπαν, παρά απέτρεπαν, τη συναρμογή με τον θρησκευτικό στοχασμό, υποστήριξε στη διάλεξη του ο ομιλητής. Στις περιπτώσεις εκείνες μάλιστα, που η χριστιανική θεολογία επικαλούνταν η ίδια τον ορθολογισμό ως βάση κριτικής ανάλυσης, όπως συνέβαινε παραδείγματος χάριν στον Καλβινισμό ή στον Λουθηρανισμό, η συναρμογή με τις ιδέες του Διαφωτισμού εξελισσόταν σε άμεση σχέση. Οι θρησκευτικές βάσεις των ιδεών του φυσικού δικαίου και των φυσικών δικαιωμάτων στοιχεία που συνηθίζουμε να θεωρούμε αναπόσπαστα μέρη του προγράμματος εκκοσμίκευσης του Διαφωτισμού ή η σχέση Καλβινισμού και Σκωτικού Διαφωτισμού είναι δύο μόνο από τα παραδείγματα που επικαλέστηκε ο ομιλητής για να θεμελιώσει τη θέση του. Η πρωτότυπη και ενδιαφέρουσα αυτή διάλεξη του Knud Haakonssen διέγραψε ένα γόνιμο πλαίσιο σύγκρισης με τη Δυτική Ευρώπη, εγκαινιάζοντας, ταυτόχρονα, τις εργασίες του ΣΤ Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας με τίτλο The Enlightenment and Religion: the Orthodox world που οργάνωσε με επιτυχία το ΙΝΕ/ΕΙΕ τις δύο επόμενες ημέρες (3-4 Δεκεμβρίου 2009). Το κείμενο της δέκατης τέταρτης διάλεξης θα κυκλοφορήσει, όπως κάθε χρόνο, σε δίγλωσση αυτοτελή έκδοση. Μάριος Χατζόπουλος

6 52 ΣΤ Διεθνές Συνέδριο Ιστορίας The Enlightenment and Religion: The Orthodox World (Αθήνα, ΕΙΕ, 3-4 Δεκεμβρίου 2009) Σ τόχος του Συνεδρίου, το οποίο διεξήχθη ως προέκταση της δέκατης τέταρτης Ετήσιας Διάλεξης Κ.Θ. Δημαρά και συνδιοργανώθηκε από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και το Centre for Intellectual History του Πανεπιστημίου του Sussex, με την ευγενική χορηγία του Ιδρύματος Λίλιαν Βουδούρη, ήταν να φέρει στο επίκεντρο του προβληματισμού της ερευνητικής κοινότητας και να εξετάσει από ιστορική άποψη τις πολυδιάστατες σχέσεις μεταξύ δύο φαινομενικά ασύμβατων ενίοτε νοούμενων και ως εχθρικών μεταξύ τους αντιλήψεων περί της φύσης, του ανθρώπου και της κοινωνίας: της Ορθόδοξης θρησκείας και του Διαφωτισμού. Αφορμή για τη διεξαγωγή του Συνεδρίου αποτέλεσε η σχετικά πρόσφατη αφύπνιση του ενδιαφέροντος, σε διεθνές επίπεδο, για τη θρησκευτική διάσταση του φαινομένου του Διαφωτισμού και η υιοθέτηση από πολλούς μελετητές του τελευταίου της ιδέας περί ενός "θρησκευτικού Διαφωτισμού". Το Συνέδριο εστίασε τις εργασίες του στις κύριες πολιτισμικές παραδόσεις εντός της Ευρωπαϊκής Ορθοδοξίας, έτσι όπως ορίζονται από τις γλώσσες στις οποίες εκφράζονται (ελληνική, ρωσική, σερβική, ρουμανική, βουλγαρική), και ως εκ τούτου συνέβαλε σε έναν εμπλουτισμό της σχετικής συζήτησης με ιστορικά παραδείγματα από τον χώρο της Ανατολικής και της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Κατά την εναρκτήρια συνεδρία απηύθυναν χαιρετισμοûς ο Πρόεδρος ΔΣ του ΕΙΕ καθηγητής Δ. Κυριακίδης και ο Πρόεδρος ΔΣ του Ιδρύματος Βουδούρη Ιωάννης Παλαιοκρασάς. διαβάστηκε επίσης μήνυμα της Υπουργού Παιδείας Άννας Διαμαντοπούλου. Οι εργασίες άνοιξαν με εισαγωγική ομιλία του Πασχάλη Κιτρομηλίδη, με θέμα "Enlightenment and Orthodoxy", στην οποία παρουσιάστηκε η προβληματική του Συνεδρίου. Στην εισήγηση, με την οποία άνοιξαν οι εργασίες του Συνεδρίου, ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης επισήμανε ότι ο Διαφωτισμός έτσι όπως βιώθηκε, ως πνευματικό κίνημα, στα διάφορα Ορθόδοξα πολιτισμικά περιβάλλοντα της Ανατολικής Ευρώπης και της Ανατολικής Μεσογείου συνίστατο πρωτίστως σε μια προσπάθεια για μια πιο ενεργή πνευματική ζωή καθώς και σε μια επιθυμία για διανοητική ανανέωση των ανθρώπων, πρωτοβουλίες οι οποίες προωθήθηκαν από άτομα και πνευματικά περιβάλλοντα που είχαν ένα ιδιαίτερα έντονο (και, από πολλές απόψεις, ρηξικέλευθο) αίσθημα κοινωνικής ευθύνης. Αυτό ήταν το κίνητρο πίσω από την εμφάνιση των πρωτοβουλιών και ενίοτε των κινημάτων που φιλοδόξησαν να μετακενώσουν στον Ορθόδοξο κόσμο τις νέες ιδέες της φιλοσοφίας, της επιστήμης και της πολιτικής που είχαν αναστατώσει την πνευματική ζωή της Δυτικής Ευρώπης. Έτσι, ο Διαφωτισμός στον Ορθόδοξο κόσμο, σε μια πρώτη φάση τουλάχιστον, δεν αναδύθηκε και δεν εκτυλίχθηκε ως ένα κίνημα κατά της θρησκείας ή εναντίον της Εκκλησίας, αλλά πολύ περισσότερο ως ένα κίνημα κατά της πνευματικής

7 αδράνειας και της πολιτισμικής καθυστέρησης, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι δυνατόν να τον κατανοήσουμε και ως μια μορφή "πολιτισμικού εκσυγχρονισμού". Στο Συνέδριο, τα πρακτικά του οποίου αναμένεται να εκδοθούν σε συνεργασία με διεθνή ακαδημαϊκό εκδοτικό οίκο, παρουσιάστηκαν οι ακόλουθες εισηγήσεις και ανακοινώσεις, κατανεμημένες σε τέσσερις θεματικές ενότητες. : 53 The Greek Orthodox East Βασίλειος Μακρίδης, The Enlightenment in the Greek Orthodox East: Appropriation, Dilemmas and Ambiguities Δημήτρης Μόσχος, An alternative enlightenment : The Philokalia Ευγενία Δρακοπούλου, The interplay of Orthodoxy and Enlightenment in religious art The Russian Tradition Simon Dixon, Religion and the Enlightenment in Russia Elena Smilianskaia, The battle against superstition in eighteenth-century Russia: Between rational and spiritual Γιάννης Καρράς, Evgenios Voulgaris and Platon Levshin, Metropolitan of Moscow: The exchange of theological ideas between two leading Enlightenment thinkers The Serbian Tradition Bojan Alexsov, From St. Sava to Dositej and back. Reconciling Enlightenment, Orthodox Christianity and nationalism in Serbian culture Marija Petrovic, The Serbian Church hierarchy and popular education in the Habsburg lands during the eighteenth century Nenad Ristovic, The Enlightenment of Dositej Obradovic in the context of Christian classical humanism The Romanian and Bulgarian lands Andrei Pippidi, The Enlightenment and Orthodox Culture in the Romanian principalities Mihai Țipau, Orthodoxy and Patriotism: Naum Ramniceanu Βασίλης Μαραγκός, The challenge of secularism in Bulgarian society.

8 54 Οι εργασίες του Συνεδρίου ολοκληρώθηκαν με ένα στρογγυλό τραπέζι στο οποίο συμμετείχαν οι Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Andrei Pippidi, Simon Dixon και Βασίλειος Μακρίδης. Σύμφωνα με τον Πασχάλη Κιτρομηλίδη, ιδιαίτερα θα πρέπει να τονιστεί το ενδιαφέρον που επέδειξε ο Διαφωτισμός για τα ζητήματα της παιδείας, η γενική συμφωνία των οπαδών των ιδεών του Διαφωτισμού για αυτό που δηλώνει η ίδια η λέξη "Διαφωτισμός", την προσπάθεια δηλαδή για τη "διαφώτιση", τον "φωτισμό" (όλων) των ανθρώπων. Μέχρι την έλευση του Διαφωτισμού, το σύνολο σχεδόν της παιδείας, σε ολόκληρη την Ευρώπη, βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Εκκλησίας από μια άποψη λοιπόν, δεν πρέπει να προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι δεν ήταν λίγοι οι Ορθόδοξοι κληρικοί οι οποίοι, σε μια πρώτη φάση τουλάχιστον, και πάντως σίγουρα πριν τη ριζοσπαστικοποίηση των πολιτικών ιδεών που επέφερε η Γαλλική Επανάσταση, έστρεψαν ευήκοα ώτα στις νέες αντιλήψεις που σφυρηλατούνταν στη Δύση. Από την άλλη μεριά βέβαια, εξίσου ευεξήγητο είναι το γεγονός ότι η Εκκλησία, στην Ανατολική όπως και στη Δυτική Ευρώπη, αντέδρασε όταν πλέον η παιδεία και ειδικά η εκπαίδευση (δηλαδή το τι και πόσα γράμματα θα μαθαίνουν οι άνθρωποι) κατέστησαν επίδικο αντικείμενο για όλους και δη για τα νέα ισχυρά κοινωνικά στρώματα που αναδύονταν τότε λόγω των γενικότερων κοινωνικών εξελίξεων που ελάμβαναν χώρα εκείνη την εποχή. Το ερώτημα που θα πρέπει ίσως να τεθεί είναι γιατί οι Ορθόδοξες πολιτισμικές παραδόσεις απέτυχαν να ενσωματώσουν, στον βαθμό τουλάχιστον που το έπραξαν οι Δυτικές, τις νέες αντιλήψεις και τις νέες πρακτικές που κόμιζε ο Διαφωτισμός γιατί, με άλλα λόγια, στην Ορθόδοξη Ανατολή και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη οι καινοτομίες του Διαφωτισμού δεν ενδύθηκαν σχεδόν ποτέ τον μανδύα της παράδοσης, όπως συνέβη σε μεγάλο βαθμό στη Δύση, με αποτέλεσμα να καταστεί εκεί πιο εύκολη η εγκόλπωση των νέων ιδεών από τα θρησκευτικά περιβάλλοντα. Ένα άλλο, εξίσου ενδιαφέρον, ερώτημα αφορά στους λόγους για τους οποίους οι Ορθόδοξες Εκκλησίες χρειάστηκε να περιμένουν τον 19ο αιώνα για να προβούν σε ριζικές θεσμικές αλλαγές, εντασσόμενες όμως τελικά στη λογική των εθνών-κρατών και υποτασσόμενες ουσιαστικά στα κελεύσματα των διαφόρων εθνικισμών της Ανατολικής και της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Σε κάθε περίπτωση, δεν πρέπει να μας διαφεύγει η σημασία που έχει για τη Νοτιοανατολική τουλάχιστον Ευρώπη το μείζον γεγονός της οθωμανικής κατάκτησης, μιας εξέλιξης από την οποία ασφαλώς ξέφυγε ένα σημαντικό κομμάτι του Ορθόδοξου κόσμου, και κυρίως η Ρωσία, αλλά η οποία επηρέασε τα μέγιστα την κοσμοαντίληψη των Ορθόδοξων Εκκλησιών εν γένει, αν μη τι άλλο με δεδομένο ότι η οθωμανική κατάκτηση ήταν μια πραγματικότητα για πολλά από τα Ορθόδοξα πατριαρχεία. Στην ίδια κατεύθυνση, δεν θα πρέπει να παραγνωρίζεται η σημασία της προσπάθειας των Ορθόδοξων Εκκλησιών, στις περιοχές που είχαν υποστεί την οθωμανική κατάκτηση, να αντιμετωπίσουν το ευρύ φαινόμενο των εξισλαμισμών, να κρατήσουν δηλαδή υπό τον θρησκευτικό τους έλεγχο πληθυσμούς που έτειναν να πάψουν να αποτελούν τμήμα του Ορθόδοξου κόσμου. Κατά τον Simon Dixon, αν και δεν μπορούμε πλέον να εμμένουμε σε εκείνο το υπεραπλουστευτικό σχήμα που κάνει λόγο για μια δήθεν "μακραίωνη σταθερή

9 παράδοση" πριν την έλευση του Διαφωτισμού, την οποία έρχεται τούτος να ανατρέψει οριστικά, αποθεώνοντας και επιβάλλοντας στις κοινωνίες την αντίληψη περί αέναης αλλαγής και αέναης προόδου, είναι σαφές ότι το πρόβλημα της σχέσης Διαφωτισμούθρησκείας τίθεται και με τους όρους της σύγκρουσης ανάμεσα στις έννοιες της "(νεωτερικής) μεταβολής" και της "παράδοσης". Από εκεί και πέρα βέβαια, το συγκείμενο της εκάστοτε συγκεκριμένης περίπτωσης (ελληνικής, ρωσικής, κ.λπ.) είναι λίαν σημαντικό, αφού η ιδιαίτερη επιμονή των Ορθόδοξων Εκκλησιών στην έννοια της "παράδοσης" επηρεάστηκε σαφώς από το πολιτικο-κοινωνικό πλαίσιο εντός του οποίου λειτουργούσε η κάθε Εκκλησία. Ένα δε από τα επιμέρους ζητήματα που πρέπει να μάς απασχολεί αναφορικά με κάθε ιδιαίτερη περίπτωση είναι το ποια ακριβώς ήταν η θεσμική αποτύπωση αυτής της έντασης ανάμεσα στη μεταβολή και την παράδοση μιας σχέσης που ενείχε έτσι κι αλλιώς, σε κάθε επιμέρους συγκυρία, μια διάσταση δημιουργίας νέων μορφών θέσμισης της σχέσης των ανθρώπων με τις θρησκείες τους. Σύμφωνα με τον Andrei Pippidi, η σχέση Διαφωτισμού και θρησκείας, όχι μόνο στον Ορθόδοξο κόσμο αλλά γενικότερα, και βέβαια και στη Δυτική Ευρώπη, καθορίστηκε από το γεγονός ότι όσοι δεν συναινούσαν στις αλλαγές στις συνειδήσεις αλλά και στις πρακτικές των ανθρώπων που προωθούσε ο Διαφωτισμός χρησιμοποίησαν τον Θεό ως όπλο, ως επιχείρημα κατά των καινοτόμων πνευμάτων. Αυτό είχε ως συνέπεια Διαφωτισμός και θρησκεία να βρεθούν κάποια στιγμή σε αντίπαλα στρατόπεδα, χωρίς απαραίτητα να ήταν κάτι τέτοιο στις προθέσεις των εκπροσώπων του πρώτου. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο, δεν θα πρέπει να παραγνωρίζουμε τη σημασία του ότι οι Ορθόδοξες Εκκλησίες είχαν καταρχήν πολλούς λόγους ώστε να συναινέσουν στο αίτημα για "φωτισμό" των ανθρώπων, όντας αν μη τι άλλο αντιμέτωπες στις κοινωνίες που έλεγχαν πνευματικά με γιγάντια ποσοστά αναλφαβητισμού. Η πραγματικότητα στην Ορθόδοξη Ανατολή ήταν η εξής: οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούσαν να διαβάσουν ούτε καν τη Βίβλο, η ίδια η αναπαραγωγή του κλήρου δεν ήταν ως εκ τούτου κάτι το αυτονόητο, και βέβαια η παιδεία και τα γράμματα (και αργότερα ο ίδιος ο Διαφωτισμός ως πνευματικό κίνημα) δεν αφορούσαν παρά μια πολύ μικρή ελίτ. Από πολλές απόψεις λοιπόν, θα μπορούσε κανείς να πει ότι στην Ανατολική και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη δεν είχε καν συντελεστεί 55

10 56 ένας "πλήρης εκχριστιανισμός των χριστιανικών κοινοτήτων", αφού οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να κατανοήσουν τα μηνύματα που μεταδίδονταν από του άμβωνος. Για όλους αυτούς τους λόγους, δεν πρέπει να μας προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι οι ιδέες του Διαφωτισμού, σε μια πρώτη φάση τουλάχιστον, μετακενώθηκαν στον Ορθόδοξο κόσμο κυρίως από φωτισμένους κληρικούς που είχαν έλθει σε επαφή με τις Δυτικές καινοτομίες. Κατά τον Βασίλειο Μακρίδη, όσοι κάνουν λόγο για τις όποιες "θρησκευτικές καταβολές" του Διαφωτισμού παραλείπουν πολύ συχνά να τονίσουν το ότι η ίδια η νεωτερικότητα, συνολικά, έχει σαφέστατα τέτοιες καταβολές, όπως έχει άλλωστε καταδείξει ο Μαξ Βέμπερ με τις μελέτες του για τη σχέση της προτεσταντικής ηθικής με το "πνεύμα του καπιταλισμού". Με άλλα λόγια, η ίδια η έννοια της θρησκευτικής Μεταρρύθμισης ενός κορυφαίου γεγονότος για την ευρωπαϊκή ιστορία συνιστά μια τομή σε σχέση με τον παραδοσιακό κόσμο. Το σίγουρο είναι πάντως ότι, συνολικά, οι συνέπειες όχι μόνο του Διαφωτισμού αλλά γενικότερα της νεωτερικότητας ήταν πολύ μικρότερες στην Ορθόδοξη Ανατολή από ό,τι ήταν στη Δύση, ειδικά σε ό,τι αφορά στη θρησκεία και την Εκκλησία, τόσο σε δογματικό όσο και σε καθαρά θεσμικό επίπεδο. Μάλιστα, στη Δύση παρατηρείται από πολύ νωρίς, ήδη από τα μεσαιωνικά χρόνια, μια προσπάθεια εξορθολογισμού της θρησκείας και της Εκκλησίας και αποδοχής κάποιων θεσμικών αλλά και διανοητικών καινοτομιών, όπως τεκμαίρεται αφενός από τη δημιουργία των διαφόρων μοναστικών ταγμάτων και αφετέρου από την ανάδυση του σχολαστικισμού. Αντίθετα, στο Βυζάντιο, η ίδια η έννοια της καινοτομίας, ήδη από τον 6ο αιώνα, είχε αποκτήσει μια αρνητική σημασία, όχι μονάχα στη θρησκευτική αλλά και στην κοσμική ζωή, και αυτή είναι μια αντίληψη που μεταφέρθηκε ουσιαστικά σε ολόκληρο τον μεταβυζαντινό κόσμο. Γιάννης Κουμπουρλής

11 Η Υπουργός Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, απηύθυνε στο Συνέδριο τον ακόλουθο χαιρετισμό: 57 Προς το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών Με ιδιαίτερη ευχαρίστηση έλαβα την πρόσκλησή σας για τις δύο εκδηλώσεις του INE. Η διοργάνωση τέτοιων εκδηλώσεων σηματοδοτεί τη συμβολή του Ινστιτούτου στην επιστημονική ζωή της χώρας και τη σοβαρή παρέμβασή του στο διεθνή επιστημονικό διάλογο, ως προς τα θέματα που αφορούν στη χώρα μας και την ιστορία της. Το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών έχει προσφέρει μεγάλο έργο στη μελέτη του Νέου Ελληνισμού από τον 15ο αιώνα ως τις μέρες μας. Έχει οργανώσει ερευνητικά προγράμματα και έργα, έχει συντελέσει στην εδραίωση της ιστορικής παιδείας στη χώρα μας και επάξια ανταποκρίνεται στις νέες ανάγκες της σημερινής ιστορικής έρευνας στον ελλαδικό και το διεθνή χώρο. Σπουδαίο έργο αποτελεί η συγκέντρωση πρωτογενούς αρχειακού υλικού του οποίου μεγάλο μέρος είναι τώρα και ψηφιακά προσιτό στους Έλληνες και ξένους ερευνητές. Ιδιαίτερα σημαντικό επίτευγμα του ΙΝΕ για την έρευνα της νεοελληνικής παιδείας και κοινωνίας αποτελούν, επίσης, οι εκδόσεις του. Γνωρίζω ότι σ αυτήν την πορεία υπήρχαν πολλές δυσκολίες. Γνωρίζω επίσης ότι το Ινστιτούτο διαθέτει εκείνες τις ανθρώπινες δυνάμεις που μπορούν να διευρύνουν τον ορίζοντα της έρευνας του νέου ελληνισμού. Θα στηρίξω και θα προωθήσω κάθε προσπάθεια συνεργασίας και ανταλλαγής με Ερευνητικά Ινστιτούτα και Πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού, ώστε το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών να γίνει πόλος συσπείρωσης των δυνάμεων των νεοελληνιστών της χώρας και του εξωτερικού. Χαιρετίζω τις επιστημονικές σας εκδηλώσεις και εύχομαι επιτυχία στο ερευνητικό σας έργο, που τόσο έχει ανάγκη η χώρα. Η Υπουργός Άννα Διαμαντοπούλου