ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Γραφείο Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Γραφείο Ευρωπαϊκών και Διεθνών Υποθέσεων Εκπόνηση Έκθεσης με θέμα «Ενίσχυση των βασικών δεξιοτήτων των ενηλίκων της Κύπρου με χαμηλές δεξιότητες» ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ 1: Εννοιολόγηση, χαρτογράφηση, διάγνωση αναγκών Ζήνα Ντε Τύρας 16, ΤΚ 1065, Λευκωσία Τηλ.: , Fax:

2 Πίνακας Περιεχομένων Εισαγωγή Εννοιολόγηση των βασικών δεξιοτήτων Η πολυσημία των βασικών δεξιοτήτων Επίπεδα και κατηγορίες βασικών δεξιοτήτων Διεθνές επίπεδο Ευρωπαϊκό επίπεδο Εθνικό επίπεδο Συμπεράσματα Ανάλυση αναγκών στη βάση της χαρτογράφησης των Υφιστάμενων Δράσεων/Προγραμμάτων που ενισχύουν Διάγνωση εκπαιδευτικών αναγκών ενηλίκων Σχεδιασμός προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων Γενική παρουσίαση των προσφερόμενων προγραμμάτων δράσεων Βασικές διαπιστώσεις Βιβλιογραφικές Πηγές Πίνακας Σχημάτων Enoros Consulting Ltd σελ. 2

3 Εισαγωγή Το παρόν παραδοτέο, με τίτλο «Εννοιολόγηση, χαρτογράφηση, διάγνωση αναγκών», εντάσσεται στο πλαίσιο της σύμβασης «Εκπόνηση Έκθεσης με θέμα την ενίσχυση των βασικών δεξιοτήτων των ενηλίκων της Κύπρου με χαμηλές δεξιότητες». Η σύμβαση, έχει υπογραφεί ανάμεσα στην Enoros Consulting Ltd και το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού στις 29/10/2015, ανατέθηκε δε μετά από ανοικτό δημόσιο διαγωνισμό. Η σύμβαση εντάσσεται στο πλαίσιο υλοποίησης του Σχεδίου Δράσης της Κύπρου για την προώθηση του Ευρωπαϊκού Θεματολογίου για την Εκπαίδευση Ενηλίκων που συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την Κυπριακή Δημοκρατία. Το έργο συγχρηματοδοτείται από το Πρόγραμμα ERASMUS+ της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Βασικός στόχος της σύμβασης, είναι να υποστηρίξει το Σχέδιο Δράσης της Κυπριακής Δημοκρατίας για την προώθηση του Ευρωπαϊκού Θεματολογίου για την Εκπαίδευση Ενηλίκων για τα έτη Συνεπώς, αναμένεται να αποτελέσει χρήσιμο εργαλείο για τους φορείς χάραξης πολιτικής σε θέματα βασικών δεξιοτήτων των ενηλίκων, καθώς και για οργανισμούς/υπηρεσίες που παρέχουν προγράμματα ενίσχυσης των βασικών δεξιοτήτων των ενηλίκων, με στόχο τη βελτίωση, την αναπροσαρμογή ή την παροχή νέων. Enoros Consulting Ltd σελ. 3

4 1. Εννοιολόγηση των βασικών δεξιοτήτων 1.1 Η πολυσημία των βασικών δεξιοτήτων Τα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε εθνικό επίπεδο συχνά υιοθετούν τον όρο βασικές δεξιότητες (αγγλιστί: basic skills ) για να σχεδιάσουν, να οργανώσουν, να υλοποιήσουν και να αξιολογήσουν προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων, ιδίως δε για κατηγορίες ατόμων που προέρχονται από ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού και οι οποίες διαθέτουν συγκριτικά χαμηλότερες δεξιότητες. Μια από τις μεγαλύτερες αδυναμίες σε εθνικό και κατ επέκταση σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι αφενός η απουσία ενός κοινά αποδεκτού και δεσμευτικού εννοιολογικού πλαισίου για το τι πραγματικά είναι οι βασικές δεξιότητες, αφετέρου η έλλειψη στρατηγικής και συνεκτικών πολιτικών για την ανάπτυξη της διά βίου μάθησης. Στον πυρήνα μιας τέτοιας στρατηγικής βρίσκεται η ανάπτυξη δεξιοτήτων και ικανοτήτων 1 και η ανάπτυξη σχετικών στρατηγικών ενεργοποίησης και αξιοποίησης. Όλα τα διαθέσιμα στοιχεία 2 υποδεικνύουν ότι άτομα με χαμηλές δεξιότητες απειλούνται περισσότερο από την ανεργία και τη φτώχια, ενώ στη ζωή τους θα εξαρτώνται, σε μεγάλο βαθμό, από κοινωνικές παροχές. Την ίδια στιγμή, παρά την υψηλή ανεργία στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες, ο αριθμός των ατόμων με υψηλές δεξιότητες παραμένει μικρός, και εμφανίζονται ελλείψεις σε επαγγέλματα υψηλής εξειδίκευσης, ενώ παραμένει υψηλή η αναντιστοιχία σε βασικές δεξιότητες. Η πολυσημία όμως του όρου «βασικές δεξιότητες» καθώς και η εκπορευόμενη ετερογένεια στην ερμηνεία και μετεγγραφή του σε πολιτικές εκπαίδευσης και κατάρτισης δεν επιτρέπουν μια σαφή, συνεκτική και ολοκληρωμένη προσέγγιση για την στοχευμένη άσκηση πολιτικών εκπαίδευσης ενηλίκων. Άλλοτε, οι βασικές δεξιότητες αναδεικνύουν τον «εγγραμματισμό» ως πολυδιάστατη έννοια, άλλοτε περιλαμβάνουν εγκάρσιες δεξιότητες, όπως για παράδειγμα την επικοινωνιακή δεξιότητα, άλλοτε υπερθεματίζουν τις δεξιότητες εκείνες που ενισχύουν την προώθηση στην απασχόληση και άλλοτε περιλαμβάνουν ευρύτερες κατηγορίες δεξιοτήτων που εγγράφονται στο πλαίσιο της διά βίου μάθησης. Παρά την εννοιολογική ετερογένεια των «βασικών δεξιοτήτων», η οποία συναντάται όχι μόνο μεταξύ των διαφορετικών κρατών - μελών της ΕΕ, αλλά πολλές φορές και εντός του ίδιου του κράτους μέλους, αυτό που φαίνεται να αποτελεί κοινό παρονομαστή είναι η παραδοχή ότι οι βασικές δεξιότητες αποτελούν σημαντική προϋπόθεση για την προώθηση της διά βίου μάθησης καθώς και απαραίτητη προϋπόθεση για την προσωπική ολοκλήρωση του ατόμου σε μία σύγχρονη κοινωνία της γνώσης. 1 Η δημιουργία πλαισίων και στρατηγικών ανάπτυξης δεξιοτήτων έχει ωφεληθεί από την ακαδημαϊκή έρευνα αλλά έχει προωθηθεί κυρίως από φορείς και διεθνείς οργανισμούς εθνικής που έχουν εμπλοκή σε θέματα αγοράς εργασίας, ανάπτυξης, εκπαίδευσης, κατάρτισης και επαγγελματικού προσανατολισμού. Ανάμεσα σε αυτούς οι G20, Unesco, USAID, WHO, ILO, OECD, E.U και ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας του ΟΗΕ. 2 Βλ. CEDEFOP, Quantifying skill needs in Europe (2013). Enoros Consulting Ltd σελ. 4

5 Εντός των ορίων αυτών, στην παρούσα ενότητα σταχυολογούνται οι διαφορετικές προσεγγίσεις στην εννοιολόγηση των βασικών δεξιοτήτων, όπως αυτές εντοπίζονται σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. 1.2 Επίπεδα και κατηγορίες βασικών δεξιοτήτων Σύµφωνα µε το CEDEFOP (2011) ως «δεξιότητα» ορίζεται η γνώση και η εµπειρία που έχει το άτοµο και είναι αναγκαία για την εκτέλεση ενός φυσικού ή διανοητικού έργου ή συγκεκριµένου καθήκοντος ή µιας εργασίας. Η δεξιότητα αφορά συνήθως την εκτέλεση εργασιών που µαθαίνονται µέσα από πρακτική άσκηση, χωρίς να απαιτείται µεγάλη εµβάθυνση στη λογική που υπάρχει πίσω από αυτές. Με άλλα λόγια, ως «δεξιότητα» νοείται η ικανότητα εφαρμογής γνώσεων και αξιοποίησης τεχνογνωσίας για την ολοκλήρωση εργασιών και την επίλυση προβλημάτων και είναι η επάρκεια ή επιδεξιότητα στην εκτέλεση ενός καθήκοντος (η ικανότητα κάποιου να κάνει κάτι καλά). Ο όρος «ικανότητα» από την άλλη, σημαίνει την αποδεδειγμένη δυνατότητα ενός ατόμου να αξιοποιεί τις τεχνογνωσία, γνώσεις, τις δεξιότητες και τις προσωπικές, κοινωνικές ή/και οργανωτικές ικανότητές του στις σπουδές, στην εργασία και στην επαγγελματική ή/και την προσωπική ανάπτυξή του, ώστε να διαχειρίζεται µε επιτυχία, τόσο οικείες όσο και νέες επαγγελματικές καταστάσεις και απαιτήσεις. Οι δεξιότητες κατηγοριοποιούνται σε διαφορετικούς τύπους, ως εξής: κομβικές δεξιότητες (generic skills), που χρησιμοποιούνται σε μια πληθώρα επαγγελμάτων επαγγελματικές δεξιότητες (vocational skills), που σχετίζονται με ένα συγκεκριμένο επάγγελμα. Πολυεπίπεδες δεξιότητες (transversal skills) Επιπλέον, συχνά συναντάμε τον όρο «πολυεπίπεδες δεξιότητες» (transversal skills), ο οποίος έχει αντικαταστήσει σε μεγάλο βαθμό τον παλιότερο όρο «μεταβιβάσιμες δεξιότητες transferable skills» (Cedefop, 2008). Αυτές αφορούν δεξιότητες που διαθέτουν τα άτομα και σχετίζονται με θέσεις εργασίας και επαγγέλματα, εξαιρουμένων των παρόντων ή των πρόσφατων. Οι δεξιότητες αυτές μπορεί, επίσης, να έχουν αποκτηθεί εκτός περιβάλλοντος εργασίας ή μέσω ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων ή συμμετοχής σε προγράμματα εκπαίδευσης και κατάρτισης. Γενικότερα, πρόκειται για δεξιότητες που αποκτήθηκαν σε συγκεκριμένο πλαίσιο ή με σκοπό να αντιμετωπιστεί κάποια ιδιάζουσα κατάσταση/πρόβλημα και μπορούν να μεταφερθούν σε κάποιο άλλο πλαίσιο. Enoros Consulting Ltd σελ. 5

6 Ένας από τους πιο διαδεδομένους ορισμούς διεθνώς αναφέρεται στις «Δεξιότητες Κλειδιά» (key skills), οι οποίες διακρίνονται σε: Οριζόντιες Δεξιότητες ή αλλιώς Κοινωνικές Δεξιότητες (soft skills) που συνδέονται με την ανάπτυξη της ίδιας της προσωπικότητας και δεν είναι εύκολα ποσοτικά μετρήσιμες, αλλά αξιολογούνται ποιοτικά (δύσκολα βέβαια) όπως πχ. Οργανωτική δεξιότητα, Επικοινωνιακή δεξιότητα, Δημιουργικότητα, Συνεργατική Δεξιότητα, Δεξιότητα επίλυσης προβλημάτων, Δεξιότητα ηγεσίας κ.λπ.. Δεξιότητες που σχετίζονται με βασικές ικανότητες και είναι ποσοτικά μετρήσιμες, όπως πχ. Αριθμητική ικανότητα, Γλωσσική ικανότητα σε προφορικό και γραπτό λόγο, Ικανότητα συνεννόησης σε ξένες γλώσσες, Ικανότητα διαχείρισης η/υ και τεχνολογίας (ψηφιακή ικανότητα). Τις ειδικές κοινωνικές Δεξιότητες που και σχετίζονται με το βαθμό ουσιαστικής ένταξης ενός ατόμου στο φυσικό & κοινωνικό-πολιτικό περιβάλλον που κινείται (ως ένα βαθμό είναι μετρήσιμες). Βασικές δεξιότητες και απασχολησιμότητα Παράλληλα, δίνεται διεθνώς ιδιαίτερη έμφαση στις δεξιότητες που συνδέονται με την συμμετοχή των ενηλίκων στην αγορά εργασίας, την απασχολησιμότητα (employability skills) αλλά και την διαχείριση της προσωπικής και κοινωνικής ζωής (life skills). Σημαντικές μελέτες στον τομέα αυτό έχουν δώσει τα πρώτα σημαντικά στοιχεία όπως: η Διεθνής Έρευνα ΟΟΣΑ για την αποτίμηση των δεξιοτήτων των ενηλίκων (16-65 ετών) σε 33 χώρες Program for the International Assessment of Adult Competencies (PIAAC), η μελέτη του International Labour Office Enhancing youth employability: What? Why? and How? Guide to core work skills (2013) και η Πιλοτική Έρευνα Αναγκών Επιχειρήσεων σε δεξιότητες του CEDEFOP (2013). Συγκεκριμένα αφορούν: Hard Skills (ΙQ): είναι το σύνολο των δεξιοτήτων ενός ατόμου και η ικανότητα του να εκτελεί ένα συγκεκριμένο τύπο εργασίας ή δραστηριότητας Soft skills (ΕQ): είναι τα προσωπικά χαρακτηριστικά ενός ατόμου που ενισχύουν την αλληλεπίδραση του στο εργασιακό και κοινωνικό περιβάλλον και καθορίζουν την εργασιακή του απόδοση και τις προοπτικές για καριέρα, όπως δημιουργικότητα, καινοτομία, πρωτοβουλία, συνέπεια και εμπιστοσύνη, επιχειρηματικότητα. Και πάλι, αναγνωρίζεται ότι ο εγγραμματισμός (literacy), ο αριθμητισμός (numeracy) και οι δεξιότητες επίλυσης προβλήματος σε σύνθετα τεχνολογικά περιβάλλοντα είναι αναγκαίες για τους ενήλικες σε όλα τα εργασιακά πλαίσια ενώ, οι βασικές δεξιότητες στις επιστήμες, τεχνολογία, μηχανική και μαθηματικά αποτελούν τη βάση της τεχνολογικής δημιουργίας, καινοτομίας και επιχειρηματικότητας Αναμένεται, επίσης, ότι όπως οι δεξιότητες τεχνολογίας πληροφοριών έχουν γίνει σημαντικές για πολλές πλευρές της επαγγελματικής ζωής, έτσι και Enoros Consulting Ltd σελ. 6

7 οι πράσινες δεξιότητες θα γίνουν εξίσου σημαντικές για όλες σχεδόν τις θέσεις εργασίας Διεθνές επίπεδο Εκπαιδευτικός Επιστημονικός και Πολιτιστικός Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών (UNESCO) Η UNESCO υποστηρίζει την εκπαίδευση ως το κλειδί για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. Σε συνέχεια του προγράμματος «Εκπαίδευση για Όλους» ( ), η UNESCO έδωσε το έναυσμα για την έναρξη ενός νέου προγράμματος, με σκοπό την υλοποίηση των στόχων που δεν επιτεύχθηκαν μέχρι το Κατόπιν διαβουλεύσεων με σημαντικούς παράγοντες και εκπαιδευτικούς φορείς, η UNESCO παρουσίασε το όραμα για την Εκπαίδευση μετά το Βασικός στόχος του προγράμματος είναι η «Διασφάλιση της ίσης και χωρίς αποκλεισμούς ποιοτικής εκπαίδευσης και δια βίου μάθησης για όλους, μέχρι το 2030». Η υλοποίησή του προγράμματος στηρίζεται σε επτά επιμέρους στόχους, οι οποίοι μεταξύ άλλων αφορούν τα εξής: Αλφαβητισμός νεολαίας και ενηλίκων: Μέχρι το 2030, όλοι οι νέοι και τουλάχιστον ένα σημαντικό ποσοστό των ενηλίκων να έχουν επαρκή γνώση γραφής, ανάγνωσης και αριθμητικής, ώστε να μπορούν να συμμετέχουν στον μέγιστο βαθμό στην κοινωνία, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στα κορίτσια και τις γυναίκες και στα πιο περιθωριοποιημένα άτομα. Ικανότητες εργασίας: Μέχρι το 2030, τουλάχιστον χ% των νέων και ψ% των ενηλίκων να έχουν τη γνώση και την ικανότητα για την απόκτηση μιας αξιοπρεπούς εργασίας και ποιότητας ζωής, μέσω της τεχνικής και επαγγελματικής κατάρτισης, της ανώτερης δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμια εκπαίδευσης, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στην ισότητα των φύλων και στα πιο περιθωριοποιημένα άτομα. Ικανότητες συμμετοχής στην κοινωνία και αειφόρου ανάπτυξης: Μέχρι το 2030, όλοι οι εκπαιδευόμενοι να αποκτούν γνώση, δεξιότητες, αξίες και στάσεις για τη δημιουργία βιώσιμων και ειρηνικών κοινωνιών (μέσω προγραμμάτων σχετικά με την εκπαίδευση για την παγκόσμια πολιτότητα (citizenship) και την εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη. H UNESCO ορίζει λοιπόν ως «εγγραμματισμό» (literacy) και «αριθμητισμό» (numeracy), θεωρώντας ότι αυτές πρωτίστως συμβάλλουν αποφασιστικά στην περαιτέρω μάθηση. 4 Συμπληρωματικά σε αυτές προστίθενται οι «δεξιότητες ζωής» (life skills) ως ένα μείγμα γνώσεων, συμπεριφορών, στάσεων και αξιών. Σε αυτές τις δεξιότητες ανήκουν η δημιουργικότητα, η ευελιξία, η επίλυση προβλημάτων, η κριτική σκέψη, η προσαρμοστικότητα και η οργανωτικότητα ως κρίσιμες δεξιότητες που ζητούνται σε μία σύγχρονη κοινωνία της γνώσης. 3 Cedefop, Δεξιότητες για πράσινες θέσεις εργασίας. Ενημερωτικό Σημείωμα, Ιούλιος Βλ.σχ. Enoros Consulting Ltd σελ. 7

8 Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) Ο ΟΟΣΑ, ως διεθνής οργανισμός, οργανώνει και διενεργεί δυο μεγάλες έρευνες για τον εντοπισμό και την αξιολόγηση των βασικών δεξιοτήτων. Απώτερος στόχος αυτών των ερευνών είναι η σύγκριση εφαρμογής πολιτικών εκπαίδευσης στα διαφορετικά κράτη. Η μία έρευνα, γνωστή και ως έρευνα PISA (Programme for International Student Assessment) αποτελεί ένα πρόγραμμα για την αξιολόγηση των 15χρονων μαθητών, ήτοι των μαθητών αυτών που ολοκληρώνουν την υποχρεωτική δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Κεντρική έννοια του Προγράμματος PISA είναι ο εγγραμματισμός (literacy) των μαθητών, ο οποίος ορίζεται πρωτίστως ως η ικανότητα ανάγνωσης και γραφής, κυρίως όμως ο επαρκής χειρισμός και η δυναμική αξιοποίηση των αποκτημένων ήδη γνώσεων σε ζητήματα ανάγνωσης και γραφής, προκειμένου να είναι σε θέση κανείς να εφαρμόζει πρακτικά τις γνώσεις αυτές στην καθημερινή του ζωή. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της έρευνας PISA η έννοια του εγγραμματισμού μετράει και αξιολογεί τα εξής: Κατανόηση Κειμένου, Μαθηματικά και Φυσικές Επιστήμες. Η αξιολόγηση του εγγραμματισμού των μαθητών από πλευράς PISA οργανώνεται δε με τέτοιο τρόπο, ώστε να εξετάζονται όχι μόνον οι γνώσεις, οι δεξιότητες και οι στάσεις που έχουν αποκτήσει ή διαμορφώσει όλο αυτό το διάστημα της σχολικής τους ζωής, αλλά και να ανιχνεύονται μια σειρά από παράγοντες από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον τους, οι οποίοι επηρεάζουν -πιθανώς- την ανάπτυξη αυτών των γνώσεων και των δεξιοτήτων των μαθητών τόσο στο σχολείο όσο και στον ευρύτερο κοινωνικό τους χώρο. 5 Η δεύτερη σημαντική έρευνα που οργανώνει και εποπτεύει ο ΟΟΣΑ είναι το PIAAC (Programme for the International Assessment of Adult Competencies PIAAC) 6, το οποίο συνιστά ένα διεθνές συγκριτικό ερευνητικό πρόγραμμα για την αποτίμηση των ικανοτήτων και δεξιοτήτων των ενηλίκων ετών. Καθώς το μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα σχετικά με τη στρατηγική ανάπτυξης δεξιοτήτων είναι ότι οι περισσότερες χώρες δεν διαθέτουν καθαρή εικόνα για το επίπεδο ικανοτήτων και δεξιοτήτων του πληθυσμού, το κενό φιλοδοξεί να καλύψει η Έρευνα PIAAC για την αποτίμηση των δεξιοτήτων των ενηλίκων (16-65 ετών), η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη. Στο πρόγραμμα αυτό μετριούνται και αξιολογούνται: Οι γλωσσικές δεξιότητες, Οι αριθμητικές δεξιότητες, Οι ψηφιακές δεξιότητες των ενηλίκων, 5 Βλ. σχ. 6 Η έρευνα, γνωστή και ως πρόγραμμα για τη διεθνή αξιολόγηση των δεξιοτήτων των ενηλίκων (Programme for the International Assessment of Adult Competencies PIAAC), ξεκίνησε από την κ. Ανδρούλλα Βασιλείου, αρμόδια επίτροπο για θέματα εκπαίδευσης, πολιτισμού, πολυγλωσσίας και νεολαίας και τον κ. Ángel Gurría, γενικό γραμματέα του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ). Enoros Consulting Ltd σελ. 8

9 οι ικανότητές για επίλυση προβλημάτων σε προηγμένο τεχνολογικό περιβάλλον. Για τον ΟΟΣΑ οι ως άνω δεξιότητες των ενηλίκων συνιστούν βασικά στοιχεία και απαραίτητες προϋποθέσεις για την ισότιμη συμμετοχή των ατόμων στις σύγχρονες κοινωνίες και ειδικότερα για την ικανοποιητική ανταπόκρισή τους στις απαιτήσεις της εργασίας, της εκπαίδευσης της προσωπικής καθημερινής ζωής Ευρωπαϊκό επίπεδο Στρατηγική «Ευρώπη 2020» Η νέα αναπτυξιακή στρατηγική της ΕΕ «Ευρώπη 2020» έχει θέσει στο επίκεντρο την ανάπτυξη των καλούμενων «βασικών δεξιοτήτων» του ανθρώπινου δυναμικού, οι οποίες ορίζονται ως οι στοιχειώδεις γνώσεις γραφής και ανάγνωσης, αριθμητικής, θετικών επιστημών και τεχνολογίας. Οι στοιχειώδεις γνώσεις γραφής και ανάγνωσης, θετικών επιστημών και τεχνολογίας, αποτελούν τις βάσεις της μάθησης γενικότερα, αλλά και πύλη προς την απασχόληση και την κοινωνική ένταξη. Η Στρατηγική περιλαμβάνει επτά «εμβληματικές πρωτοβουλίες» που παρέχουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο η ΕΕ και οι εθνικές αρχές αλληλοϋποστηρίζονται σε τομείς που προάγουν τις προτεραιότητες αυτής της Στρατηγικής, όπως η καινοτομία («Ένωση καινοτομίας»), η ψηφιακή οικονομία («Ψηφιακό θεματολόγιο για την Ευρώπη»), η απασχόληση («Ατζέντα για νέες δεξιότητες και θέσεις εργασίας»), η νεολαία («Νεολαία σε κίνηση»), η βιομηχανική πολιτική («Μια βιομηχανική πολιτική για την εποχή της παγκοσμιοποίησης»), η καταπολέμηση της φτώχειας («Ευρωπαϊκή πλατφόρμα για την καταπολέμηση της φτώχειας») και η αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων («Μια Ευρώπη που χρησιμοποιεί αποτελεσματικά τους πόρους»). Αναφορικά με την εκπαίδευση στην Στρατηγική «Ευρώπη 2020» έχουν τεθεί οι εξής ποσοτικοί στόχοι: 1. Μείωση της πρόωρης εγκατάλειψης του σχολείου κάτω του 10%. 2. Αύξηση της συμμετοχής των ενηλίκων στη ΔΒΜ σε 15% (Εθνικός στόχος: 12%). 3. Αύξηση του πληθυσμού ηλικίας ετών με προσόντα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στο 40% (Εθνικός στόχος: 46%). 4. Αύξηση της συμμετοχής στην προδημοτική εκπαίδευση σε 95%. 5. Μείωση των ατόμων με χαμηλή επίδοση σ. Βασικές Ικανότητες Διά Βίου Μάθησης Τον Δεκέμβριο του 2006 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και Συμβούλιο εξέδωσε μια σύσταση για την ανάπτυξη της παροχής βασικών ικανοτήτων για όλους στο πλαίσιο της διά βίου μάθησης. Οι βασικοί στόχοι που τίθενται από τη συγκεκριμένη Σύσταση είναι οι εξής: 7 Βλ. σχ. Enoros Consulting Ltd σελ. 9

10 1. Η αρχική εκπαίδευση και κατάρτιση παρέχει σε όλους τους νέους τα μέσα για να αναπτύξουν τις βασικές ικανότητες σε επίπεδο τέτοιο που να τους εφοδιάζει για την ενήλικη ζωή και να διαμορφώνει τη βάση για την περαιτέρω μάθηση και την επαγγελματική ζωή. 2. Οι ενήλικες μπορούν να αναπτύσσουν και να επικαιροποιούν τις βασικές ικανότητες καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής τους. 3. Ύπαρξη κατάλληλης υποδομής για τη συνεχή εκπαίδευση και κατάρτιση των ενηλίκων, συμπεριλαμβανομένων διδασκόντων και εκπαιδευτών, διαδικασιών επικύρωσης και αξιολόγησης, μέτρων για την εξασφάλιση ίσης πρόσβασης τόσο στη δια βίου μάθηση όσο και στην αγορά εργασίας, και μέτρων στήριξης των εκπαιδευομένων, η οποία θα αναγνωρίζει τις διαφορετικές ανάγκες και τις διαφορετικές ικανότητες των ενηλίκων. 4. Συνοχή στην παροχή εκπαίδευσης και κατάρτισης για τους μεμονωμένους πολίτες μέσω ενισχυμένων δεσμών με την πολιτική απασχόλησης και την κοινωνική πολιτική, την πολιτική για τον πολιτισμό, την πολιτική για την καινοτομία και άλλες πολιτικές που αφορούν τους νέους και μέσω της συνεργασίας με τους κοινωνικούς εταίρους και άλλους ενδιαφερομένους. Οι βασικές ικανότητες είναι εκείνες τις οποίες χρειάζονται όλοι για την προσωπική τους ολοκλήρωση και ανάπτυξη, την ενεργό ιδιότητα του πολίτη, την κοινωνική ένταξη και την απασχόληση. Η Σύσταση ορίζει οκτώ βασικές ικανότητες: 1. Επικοινωνία στη μητρική γλώσσα. 2. Επικοινωνία σε ξένες γλώσσες. 3. Μαθηματική ικανότητα και βασικές ικανότητες στην επιστήμη και την τεχνολογία. 4. Ψηφιακή ικανότητα. 5. Μεταγνωστικές ικανότητες (Learning to learn). 6. Κοινωνικές ικανότητες και ικανότητες που σχετίζονται με την ιδιότητα του πολίτη. 7. Πρωτοβουλία και επιχειρηματικότητα. 8. Πολιτισμική συνείδηση και έκφραση. CEDEFOP Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Κατάρτισης Το CEDEFOP ως ο αρμόδιος φορέας για την υποστήριξη της ευρωπαϊκής πολιτικής σε θέματα ανάπτυξης των επαγγελματικών δεξιοτήτων έχει καταρτίσει ένα γλωσσάρι, στο οποίο συγκεντρώνονται οι έννοιες που απαντούν συχνά σε θέματα επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης. Στο πλαίσιο αυτό οι βασικές δεξιότητες ορίζονται ως «οι δεξιότητες που απαιτούνται για να ζήσει ένα άτομο στη σύγχρονη κοινωνία, π.χ. κατανόηση προφορικού λόγου, ομιλία, ανάγνωση, γραφή και μαθηματικά. Στην έκδοση του 2011 οι δεξιότητες αυτές εξειδικεύονται με βάση τις βασικές ικανότητες της διά βίου μάθησης. 8 Συμπεράσματα του Συμβουλίου σχετικά με τη βελτίωση του επιπέδου των βασικών δεξιοτήτων στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής συνεργασίας για τα σχολεία για τον 21ο αιώνα 8 Βλ. σχ. Enoros Consulting Ltd σελ. 10

11 Η απόκτηση βασικών δεξιοτήτων διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη βελτίωση της απασχολησιμότητας των πολιτών, την κοινωνική ένταξη και την προσωπική ολοκλήρωση. Απαιτείται προς τούτο δράση για την καταπολέμηση της εκπαιδευτικής μειονεξίας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Ως «βασικές δεξιότητες» νοούνται οι βασικές δεξιότητες στην ανάγνωση, τα μαθηματικά και τις θετικές επιστήμες. Το νέο κριτήριο αξιολόγησης που εγκρίθηκε από το Συμβούλιο βάσει του εν λόγω πλαισίου στοχεύει σε κατάλληλο επίπεδο βασικών δεξιοτήτων όσον αφορά την ανάγνωση, τα μαθηματικά και τις θετικές επιστήμες, και απαιτεί έως το 2020, το ποσοστό των ατόμων με χαμηλές επιδόσεις στην ανάγνωση, τα μαθηματικά και τις θετικές επιστήμες να είναι κατώτερο του 15 %. 9 Έγγραφο «Ανασχεδιασμός της Εκπαίδευσης: επενδύοντας στις δεξιότητες για καλύτερα κοινωνικοοικονομικά αποτελέσματα» (Rethinking Education) Η ανακοίνωση του 2011 της ΕΕ με τίτλο «Ανασχεδιασμός της εκπαίδευσης: Επενδύοντας στις δεξιότητες για καλύτερα κοινωνικοοικονομικά αποτελέσματα («Commission Communication : Rethinking Education: Investing in skills for better socio-economic outcomes) εστιάζει στο θέμα της μεταρρύθμισης και της αύξησης της αποτελεσματικότητας των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης, ώστε αυτά να συμβάλλουν στην ανάπτυξη στην Ευρώπη μέσα από την αύξηση της παραγωγικότητας και της προσφοράς ανθρώπινου δυναμικού με υψηλή εξειδίκευση. Προτεραιότητα δίνεται στους ακόλουθους τομείς: 1. Ανάπτυξη επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης παγκόσμιου επιπέδου για να αυξηθεί η ποιότητα των επαγγελματικών δεξιοτήτων. 2. Προώθηση της μάθησης με βάση την εργασία, συμπεριλαμβανομένων υψηλής ποιότητας πρακτική εξάσκηση, μαθητεία και διττά μοντέλα μάθησης που διευκολύνουν τη μετάβαση από τη μάθηση στην εργασία. 3. Προώθηση εταιρικών σχέσεων μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών φορέων ώστε να εξασφαλίζονται κατάλληλα προγράμματα σπουδών και η παροχή κατάλληλων δεξιοτήτων. 4. Προώθηση της κινητικότητας. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις εγκάρσιες και βασικές δεξιότητες, μια διάκριση η οποία εισάγεται για να υπογραμμίσει ότι οι δεξιότητες δύνανται να κατηγοριοποιούνται σε επιμέρους ομάδες. Οι εγκάρσιες δεξιότητες, όπως η ικανότητες σκέψης με κριτικό πνεύμα, ανάληψης πρωτοβουλιών, επίλυσης προβλημάτων και ομαδικής εργασίας θα προετοιμάσουν τους πολίτες για τις σημερινές σταδιοδρομίες που είναι ποικίλες και απρόβλεπτες. 9 Βλ.σχ. Enoros Consulting Ltd σελ. 11

12 Η ικανότητα γραφής, ανάγνωσης, αριθμητικής και η γνώση των βασικών μαθηματικών και θετικών επιστημών είναι σημαντικά θεμέλια για περαιτέρω μάθηση και αποτελούν μια πύλη προς την απασχόληση και την κοινωνική ένταξη. Οι δεξιότητες αυτές, ωστόσο, καθορίζονται εκ νέου από την εξελισσόμενη ψηφιακή επανάσταση, δεδομένου ότι οι νέες μορφές ανάγνωσης και γραφής και η ποικιλομορφία των πηγών πληροφοριών μεταβάλλουν την ίδια τους τη φύση. Το ανανεωμένο Ευρωπαϊκό Θεματολόγιο για την Εκπαίδευση των Ενηλίκων Το ανανεωμένο Ευρωπαϊκό Θεματολόγιο για την Εκπαίδευση των Ενηλίκων προκύπτει από το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου το 2011 και έχει ως στόχο την προώθηση της εκπαίδευσης των ενηλίκων στο πλαίσιο της Στρατηγικής Ευρώπη Δεδομένου ότι η εκπαίδευση ενηλίκων παρέχει τη δυνατότητα ιδίως στους εργαζομένους με λίγα προσόντα ή μεγαλύτερης ηλικίας να βελτιώσουν την ικανότητα προσαρμογής τους στις αλλαγές που επέρχονται στην αγορά εργασίας και στην κοινωνία, η μάθηση των ενηλίκων αναγνωρίζεται ως μέσο για την αναβάθμιση ή τον αναπροσανατολισμό των δεξιοτήτων όσων πλήττονται από την ανεργία και την αναδιάρθρωση ή βρίσκονται σε μεταβατική περίοδο στη σταδιοδρομία τους. Επίσης συμβάλλει σε σημαντικό βαθμό στην κοινωνική ένταξη, την ενεργό συμμετοχή στα κοινά και την προσωπική ανάπτυξη. Οι βασικοί πυλώνες του Ευρωπαϊκού Θεματολογίου για την Εκπαίδευση των Ενηλίκων είναι οι εξής: 1. Υλοποίηση της διά βίου μάθησης και της κινητικότητας. 2. Βελτίωση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας της εκπαίδευσης και της κατάρτισης. 3. Προαγωγή της ισοτιμίας, της κοινωνικής συνοχής και της ενεργού συμμετοχής στα κοινά μέσω της εκπαίδευσης των ενηλίκων. 4. Ενίσχυση της δημιουργικότητας και της καινοτομίας όσον αφορά τους ενηλίκους και το εκπαιδευτικό περιβάλλον τους. 5. Βελτίωση της βάσης γνώσεων για την εκπαίδευση των ενηλίκων και της παρακολούθησής της. Προτεραιότητα δίνεται στην ενίσχυση των βασικών δεξιοτήτων των ενηλίκων με έμφαση στην εκμάθηση ανάγνωσης και γραφής, στοιχειώδους αριθμητικής και ψηφιακών δεξιοτήτων και στη λήψη μέτρων «δεύτερης ευκαιρίας» ως προδρόμων για την αναβάθμιση των απαιτούμενων ικανοτήτων προς εργασία και για καλύτερη ζωή εν γένει. Εκπαίδευση ενηλίκων και βασικές δεξιότητες: εννοιολόγηση ανά χώρα Η Έκθεση του Δικτύου Ευρυδίκη με θέμα «Εκπαίδευση και Κατάρτιση Ενηλίκων στην Ευρώπη: Προγράμματα για την ανάπτυξη των επιτευγμάτων σ», απεικονίζει το καθεστώς εκπαίδευσης και κατάρτισης ενηλίκων στην Ευρώπη. Η έκθεση εστιάζει στις πολιτικές και τα μέτρα που στοχεύουν στην εξασφάλιση ικανοποιητικής πρόσβασης στις εκπαιδευτικές ευκαιρίες που απευθύνονται σε ενήλικες των οποίων οι δεξιότητες και τα προσόντα δεν ανταποκρίνονται πλήρως στη σημερινή αγορά εργασίας και στις απαιτήσεις της κοινωνίας, προσφέροντας μια ευρεία εικόνα, μελετώντας και Enoros Consulting Ltd σελ. 12

13 εξερευνώντας ένα φάσμα αλληλοσυνδεόμενων τομέων. Η έκθεση καλύπτει 35 εθνικά εκπαιδευτικά συστήματα σε 32 ευρωπαϊκές χώρες (όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ καθώς και την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν, τη Νορβηγία και την Τουρκία). Κατ αρχήν η έννοια των βασικών δεξιοτήτων στο πλαίσιο της Έκθεσης προσεγγίζεται ως «εγγραμματισμός», «αριθμητισμός» και «δεξιότητες ΤΠΕ». Ενδιαφέρον βέβαια παρουσιάζει η αποτύπωση του στρατηγικού και θεσμικού πλαισίου των 35 χωρών αναφορικά με την έννοια των βασικών δεξιοτήτων, όπου φαίνεται ότι σε ορισμένες χώρες οι βασικές δεξιότητες είναι θεσμοθετημένες, σαφώς προσδιορισμένες και κοινά αποδεκτές, ενώ σε άλλες οι βασικές δεξιότητες εντάσσονται κατά περίπτωση σε στρατηγικά κείμενα για την εκπαίδευση ενηλίκων και τη διά βίου μάθηση. Βέβαια, το παράδοξο έγκειται, στο ότι και στις δυο περιπτώσεις υλοποιούνται προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων με στόχο την ενδυνάμωση των βασικών δεξιοτήτων. Σχήμα 1: Χαρτογράφηση «βασικών δεξιοτήτων» σε 35 χώρες της Ευρώπης. α/ α Χώρα Γαλλική Κοινότητα του Βελγίου Γερμανική Κοινότητα του Βελγίου Φλαμανδική Περιοχή του Βελγίου 4. Βουλγαρία 5. Τσεχία Θεσμικό πλαίσιο Εγγραμματισμός ή αλφαβητισμός Δεν υπάρχει σαφές πλαίσιο για Υπάρχει σαφές πλαίσιο για τον εγγραμματισμό Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων σε βασικές δεξιότητες Προγράμματα «δεύτερης ευκαιρίας», «κοινωνικής ανάπτυξης» και «συνεχούς εκπαίδευσης» Προγράμματα «δεύτερης ευκαιρίας», προγράμματα μεγάλης διάρκειας 1 ή 2 χρόνια, ισοδύναμα με προσόντα τυπικής εκπαίδευσης, στοχευμένα προγράμματα για μακροχρόνια ανέργους, άτομα με χαμηλές δεξιότητες κ.λπ. Προγράμματα ενδυνάμωσης βασικών δεξιοτήτων, όπως: γλώσσα (γραφή, ανάγνωση, προφορική κατανόηση, επικοινωνία) μαθηματικά δεξιότητες ΤΠΕ «Κοινωνικός προσανατολισμός» (επικοινωνία, υγεία, κινητικότητα, οικιακή οικονομία, τεχνολογία κ.λπ) Έμφαση σε άτομα με χαμηλές δεξιότητες, χωρίς υποχρεωτική βασική εκπαίδευση. Προγράμματα ενηλίκων σε αντικείμενα όπως: Γλώσσα Μαθηματικά Αγγλικά Γεωγραφία και οικονομικά Ιστορία και πολιτισμός Χημεία, φυσική και βιολογία ΤΠΕ Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για άτομα χωρίς βασική εκπαίδευση. Ειδικά προγράμματα για τους ανέργους κυρίως σε αντικείμενα χρήσης ΤΠΕ (ψηφιακή ικανότητα) Enoros Consulting Ltd σελ. 13

14 α/ α Χώρα 6. Δανία 7. Γερμανία 8. Εσθονία 9. Ιρλανδία 10. Ελλάδα 11. Ισπανία 12. Γαλλία Θεσμικό πλαίσιο Οριοθετημένο και αυστηρό πλαίσιο εγγραμματισμού και βασικών δεξιοτήτων Οριοθετημένο και αυστηρό πλαίσιο εκπαίδευσης ενηλίκων και βασικών δεξιοτήτων Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων σε βασικές δεξιότητες Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για άτομα χωρίς βασική εκπαίδευση και προγράμματα για επαγγελματική εκπαίδευση ενηλίκων (ανειδίκευτοι και ειδικευμένοι εργάτες) Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για άτομα χωρίς βασική εκπαίδευση, προγράμματα για επαγγελματική προγράμματα για γενική εκπαίδευση ενηλίκων σε: Αριθμητισμό Αγγλικά Κοινωνικές δεξιότητες Δεξιότητες ζωής (καθημερινές δεξιότητες, οικονομικά, υγεία) Επαγγελματικός προσανατολισμός Ενεργός πολίτης Βασικές κοινωνικές δεξιότητες Προγράμματα «βασικής εκπαίδευσης ενηλίκων» για άτομα χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση και για άτομα με ανεπίκαιρα προσόντα. Προγράμματα γενικής εκπαίδευσης ενηλίκων σε βασικές δεξιότητες όπως: Μητρική γλώσσα Ψηφιακή ικανότητα Ξένες γλώσσες Επικοινωνία Κοινωνικές δεξιότητες Επιχειρηματικότητα Έμφαση σε βασικές δεξιότητες όπως: Γραφή και ανάγνωση Αριθμητισμός Δεξιότητες ΤΠΕ Σχολεία δεύτερης ευκαιρίας για άτομα χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση - Κέντρα Διά Βίου Μάθησης με μεγάλο εύρος προγραμμάτων όπως: Ξένες γλώσσες ΤΠΕ Ιστορία Καινοτομία Επιχειρηματικότητα Διοίκηση Επιχειρήσεων Κοινωνική Οικονομία Κοινωνικές δεξιότητες Προγράμματα βασικής εκπαίδευσης ενηλίκων για άτομα χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση και για άτομα με ανεπίκαιρα προσόντα. Επίσης υπάρχουν προγράμματα επαγγελματικής εκπαίδευσης ενηλίκων σε θέματα αναβάθμισης προσόντων. Πρόγραμμα «Βασικές Δεξιότητες» το οποίο εναρμονίζεται πλήρως με τις βασικές ικανότητες για τη Enoros Consulting Ltd σελ. 14

15 α/ α Χώρα 13. Κροατία 14. Ιταλία 15. Κύπρος 16. Λετονία 17. Λιθουανία 18. Λουξεμβούργο 19. Ουγγαρία Θεσμικό πλαίσιο Η εκπαίδευση ενηλίκων έχει θεσμοθετηθεί με ΥΑ το 1997 Από το 1991 υπάρχει θεσμικό γενική εκπαίδευση ενηλίκων και τις βασικές δεξιότητες Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων σε βασικές δεξιότητες διά βίου μάθηση, όπως αυτές ορίζονται στη σχετική Σύσταση. Προγράμματα βασικής εκπαίδευσης ενηλίκων για άτομα χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση και Προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης για την ένταξη των ανέργων στην αγορά εργασίας. Προγράμματα βασικής εκπαίδευσης ενηλίκων για άτομα χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση. Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων για ανάπτυξη βασικών δεξιοτήτων και απόκτηση επαγγελματικών προσόντων Ευέλικτα προγράμματα για τη σύνδεση τυπικής και μη τυπικής εκπαίδευσης με δυνατότητα αναγνώρισης πρότερης μάθησης Εσπερινά Γυμνάσια και Λύκεια ως παροχή δεύτερης ευκαιρίας σε ενήλικες με χαμηλά προσόντα Δημόσιοι και Ιδιωτικοί πάροχοι εκπαίδευσης ενηλίκων (Επιμορφωτικά Κέντρα και Κρατικά Ινστιτούτα Επιμόρφωσης) κυρίως σε θέματα δεξιοτήτων ΤΠΕ Προγράμματα βασικής εκπαίδευσης ενηλίκων για άτομα χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση. Συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα ανέργων και εργαζομένων σε βασικές δεξιότητες όπως: Δεξιότητες ΤΠΕ Ξένες γλώσσες Επιχειρηματικότητα Κοινωνικές δεξιότητες Ενεργός πολίτης Προγράμματα βασικού εγγραμματισμού και ψηφιακής ικανότητας για άτομα με χαμηλά προσόντα. Οι βασικές δεξιότητες στα προγράμματα γενικής εκπαίδευσης ενηλίκων περιλαμβάνουν: Εγγραμματισμό Αριθμητισμό Δεξιότητες ΤΠΕ Συγχρηματοδοτούμενα προγράμματα ανέργων και εργαζομένων σε βασικές δεξιότητες όπως: Ξένες γλώσσες Μαθηματικά Δεξιότητες οργάνωσης γραφείου Γενικές και πολιτειακές γνώσεις Προγράμματα βασικής εκπαίδευσης ενηλίκων για άτομα χωρίς υποχρεωτική εκπαίδευση ή για άτομα με χαμηλά προσόντα. Ανοιχτά Κέντρα Μάθησης για άτομα με προσόντα Enoros Consulting Ltd σελ. 15

16 α/ α Χώρα 20. Μάλτα 21. Ολλανδία 22. Αυστρία 23. Πολωνία 24. Πορτογαλία 25. Ρουμανία 26. Σλοβενία 27. Σλοβακία Θεσμικό πλαίσιο Έχει θεσπιστεί Σχέδιο Δράσης για τον εγγραμματισμό και Σύμφωνο για την για τον εγγραμματισμό Το 2012 θεσπίστηκε η Πρωτοβουλία Εκπαίδευσης Ενηλίκων, όμως έχει καταρτιστεί Στρατηγικό Σχέδιο για την Εκπαίδευση Ενηλίκων Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων σε βασικές δεξιότητες κάτω από το ISCED3 σε τέσσερις ενότητες: Αγγλικά Γερμανικά Δεξιότητες ΤΠΕ Οικονομικά της καθημερινότητας Τα προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων για βασικές δεξιότητες περιλαμβάνουν κυρίως: Εγγραμματισμό Αριθμητισμό Δεξιότητες ΤΠΕ Προγράμματα αριθμητισμού και εγγραμματισμού (ολλανδική γλώσσα) σε άτομα χωρίς βασική εκπαίδευση και προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για άτομα που επιθυμούν να ολοκληρώσουν τη β βάθμια εκπαίδευση Προγράμματα για ανέργους στο πλαίσιο ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης. Τα προγράμματα βασικών δεξιοτήτων περιλαμβάνουν: Εγγραμματισμό Αριθμητισμό Δεξιότητες ΤΠΕ Δεξιότητες μάθησης (learning skills) «Δημοτικά Σχολεία Ενηλίκων» (ISCED1) Προγράμματα «Δεύτερης ευκαιρίας» για ολοκλήρωση της β βάθμιας εκπαίδευσης Προγράμματα γενικών δεξιοτήτων (general skills courses) επιπέδου ISCED 1-3 Προγράμματα δεξιοτήτων ΤΠΕ Προγράμματα βασικών δεξιοτήτων σε: Γραφή και ανάγνωση Μαθηματικά Δεξιότητες ΤΠΕ Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για ολοκλήρωση β βάθμιας εκπαίδευσης Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για ολοκλήρωση α βάθμιας ή β βάθμιας εκπαίδευσης Προγράμματα για ανέργους στο πλαίσιο ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης. Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για ολοκλήρωση α βάθμιας ή β βάθμιας εκπαίδευσης Προγράμματα βασικών δεξιοτήτων: Ψηφιακός εγγραμματισμός Ανάπτυξη κοινωνικών, ψηφιακών και οργανωτικών δεξιοτή.των σε εργαζόμενους με χαμηλά προσόντα Δεξιότητες ζωής (γνώσεις για την ύπαιθρο, καθημερινά οικονομικά, υγεία κ.λπ) Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για ολοκλήρωση α βάθμιας ή β βάθμιας εκπαίδευσης Enoros Consulting Ltd σελ. 16

17 α/ α Χώρα 28. Φινλανδία 29. Σουηδία Ηνωμένο Βασίλειο (Αγγλία, Ουαλία, Β. Ιρλανδία) Ηνωμένο Βασίλειο, Σκωτία Θεσμικό πλαίσιο Από το 2001 «Skills for Life» ως εγγραμματισμός και αριθμητισμός Υπάρχει εκπαίδευση ενηλίκων ('Adult Literacies in Scotland 2020 Strategic Guidance') Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων σε βασικές δεξιότητες Προγράμματα για ανέργους στο πλαίσιο ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης. Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για ολοκλήρωση α βάθμιας ή β βάθμιας εκπαίδευσης με σπονδυλωτή διάρθρωση και πιστωτικές μονάδες. «Φιλελεύθερη εκπαίδευση ενηλίκων»: προγράμματα βασισμένα σε ικανότητες Λαϊκά Πανεπιστήμια (Γλώσσες, ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, Τέχνες) Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων (γλώσσες, μουσική, τέχνες) Αθλητικά Ινστιτούτα (γυμναστική, αθλητικές δραστηριότητες, χορός) Βασική εκπαίδευση ενηλίκων (μερικής φοίτησης, διάρκεια δυο χρόνων) «Φιλελεύθερη εκπαίδευση ενηλίκων»: μη τυπική και τυπική εκπαίδευση ενηλίκων Στα κατώτερα επίπεδα του Εθνικού Πλαισίου Προσόντων οι βασικές δεξιότητες για: Αγγλία: Αγγλικά, μαθηματικά και ΤΠΕ Ουαλία: Επικοινωνία, ΤΠΕ και εφαρμογή αριθμών Β. Ιρλανδία: εγγραμματισμός, αριθμητισμός και ΤΠΕ Στα υπόλοιπα επίπεδα οι βασικές δεξιότητες είναι κυρίως εγγραμματισμός και αριθμητισμός, ενώ στην Ουαλία υπάρχουν προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων για ανάπτυξη δεξιοτήτων όπως δεξιότητες απασχόλησης, ιδιότητα ενεργού πολίτη, οικογενειακή μάθηση. Η εκπαίδευση ενηλίκων γίνεται σε δεξιότητες (core skills) που αντιστοιχούν στα επίπεδα 2-6 του Σκωτσέζικου Πλαισίου Προσόντων. Οι βασικές δεξιότητες είναι πέντε: Επικοινωνία Αριθμημτισμός Χρήση ΤΠΕ Επίλυση προβλημάτων Ομαδικότητα συνεργασία με άλλους 32. Ισλανδία Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για ολοκλήρωση α βάθμιας ή β βάθμιας εκπαίδευσης Προγράμματα για ανέργους στο πλαίσιο ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης. Προγράμματα για εργαζόμενους που επιθυμούν να αναβαθμίσουν τα προσόντα τους (κυρίως ΤΠΕ και επικοινωνία) Enoros Consulting Ltd σελ. 17

18 α/ α Χώρα Θεσμικό πλαίσιο Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων σε βασικές δεξιότητες 33. Λιχτενστάιν 34. Νορβηγία 35. Τουρκία Λόγω του μικρού πληθυσμού το Λιχτενστάιν συνεργάζεται με όμορες χώρες για προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων Τα περισσότερα προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων στοχεύουν στην επαγγελματική και προσωπική ανάπτυξη του ατόμου. Από το 2006 υλοποιείται το πρόγραμμα «Basic Competence in Working Life», το οποίο ενδυναμώνει τις δεξιότητες Εγγραμματισμού, αριθμητισμού και ΤΠΕ σε εργαζόμενους με χαμηλά προσόντα. «Φιλελεύθερη εκπαίδευση ενηλίκων» σε μεγάλο εύρος αντικειμένων Προγράμματα δεύτερης ευκαιρίας για ολοκλήρωση α βάθμιας ή β βάθμιας εκπαίδευσης αποκλειστικά μέσω Διαδικτύου ή τηλεόρασης Γενική εκπαίδευση ενηλίκων σε θέματα κοινωνίας και πολιτισμού καθώς και σε εγγραμματισμό 1.5 Εθνικό επίπεδο Οι στρατηγικές ανάπτυξης βασικών δεξιοτήτων των ενηλίκων στην Κύπρο συνδέονται άμεσα με τις πολιτικές εκπαίδευσης και κατάρτισης ενηλίκων αλλά και της δια βίου ανάπτυξης σταδιοδρομίας. Συγκεκριμένα, εμπίπτουν στο πλαίσιο της Εθνικής Στρατηγικής Δια Βίου Μάθησης για την περίοδο και του Σχεδίου Δράσης που υλοποιεί το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, στο πλαίσιο της προώθησης του Ευρωπαϊκού Θεματολογίου για την Εκπαίδευση Ενηλίκων για τα έτη ,το οποίο συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και την Κυπριακή Δημοκρατία. Παράλληλα, σημαντικό υποστηρικτικό πλαίσιο παρέχουν οι πολιτικές και οι δράσεις που θα υλοποιηθούν στο πλαίσιο των ακόλουθων Ευρωπαϊκών πολιτικών - πρωτοβουλιών προγραμμάτων: Στρατηγική «Ευρώπη 2020», Ευρωπαϊκή Στρατηγική Απασχόλησης, Πρωτοβουλία για την Απασχόληση των Νέων, Στρατηγικό Πλαίσιο «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2020», Έγγραφο «Ανασχεδιασμός της Εκπαίδευσης: επενδύοντας στις δεξιότητες για καλύτερα κοινωνικοοικονομικά αποτελέσματα» (Rethinking Education), Πολιτική Συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Erasmus+ για την εκπαίδευση, την κατάρτιση, τη νεολαία και τον αθλητισμό, Σύσταση Συμβουλίου για την επικύρωση της μη τυπικής και άτυπης μάθησης, Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα «Ορίζοντας 2020», και «Μια στρατηγική της ΕΕ για τη νεολαία - επένδυση και ενδυνάμωση». Παράλληλα, οι αποφάσεις πολιτικής που λαμβάνονται κατά καιρούς στην Κύπρο διαμορφώνουν το κυπριακό περιβάλλον ΔΒΜ. Τέτοιες αποφάσεις πολιτικής περιέχονται στα Enoros Consulting Ltd σελ. 18

19 ακόλουθα: Συμφωνία Διευκόλυνσης Χρηματοδοτικής Στήριξης, Μνημόνιο Συναντίληψης, Περίγραμμα Αναπτυξιακής Πολιτικής, Στρατηγική Έξυπνης Εξειδίκευσης για την Κύπρο, Ψηφιακή Στρατηγική της Κύπρου, Σχέδιο Δράσης για εφαρμογή της Σύστασης «Εγγύηση για τη Νεολαία», καθώς και η Συμφωνία Εταιρικής Σχέσης (ΣΕΣ) της Κύπρου, που αποτελεί το ευρύτερο στρατηγικό έγγραφο προγραμματισμού, το οποίο καθορίζει τις προτεραιότητες χρηματοδότησης της Κύπρου από τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία (ΕΔΕΤ) την περίοδο Όπως σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη, έτσι και στην Κύπρο, ναι μεν απουσιάζει το θεσμικό οριοθέτηση και τον προσδιορισμό των βασικών δεξιοτήτων ενηλίκων, όμως σχεδιάζονται και υλοποιούνται προγράμματα ανάπτυξης ή ενίσχυσης των δεξιοτήτων και ικανοτήτων, λαμβάνοντας υπόψη τις τρέχουσες συνθήκες και τις εξειδικευμένες ανάγκες της εκάστοτε ομάδας στόχου Συμπεράσματα Με βάση την παράθεση και τον σχολιασμό των ποικίλων εννοιολογήσεων σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο δύναται να σταχυολογηθούν τα ακόλουθα συμπεράσματα: Οι βασικές δεξιότητες των ενηλίκων συνιστούν σύγχρονα διαβατήρια για ισότιμη και ενεργό συμμετοχή στη σύγχρονη κοινωνία της γνώσης. Σε επίπεδο πολιτικής δεν συναντάται ένας ενιαίος και κοινά αποδεκτός ορισμός των βασικών δεξιοτήτων, κάτι που υποδεικνύει ότι ο όρος αυτός είναι δυναμικός και προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και απαιτήσεις των σύγχρονων κοινωνιών. Με βάση τις εφαρμοζόμενες πολιτικές εκπαίδευσης ενηλίκων ως βασικές δεξιότητες νοούνται συνήθως σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο: o Ο εγγραμματισμός (literacy) o Ο αριθμητισμός o Οι δεξιότητες ΤΠΕ ή ψηφιακή ικανότητα. Ως τέταρτη βασική δεξιότητα συναντάται η χρήση ξένων γλωσσών (πέραν της μητρικής γλώσσας) Σε πολλές χώρες η έννοια των βασικών δεξιοτήτων είναι θεσμοθετημένη και σαφώς προσδιορισμένη. Μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις οι βασικές δεξιότητες αντιστοιχίζονται με συγκεκριμένα επίπεδα αναφοράς του Εθνικού Πλαισίου Προσόντων. Ανεξάρτητα πάντως από το αν η οι βασικές δεξιότητες είναι θεσμοθετημένες, κάθε χώρα υλοποιεί προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων τόσο για την ανάπτυξη των βασικών δεξιοτήτων. Κοινό χαρακτηριστικό στις περισσότερες χώρες είναι τα προγράμματα «δεύτερης ευκαιρίας» σε ενήλικες με χαμηλά προσόντα (ISCED 1 &2) με στόχο την ολοκλήρωση είτε της υποχρεωτικής εκπαίδευσης είτε της δευτεροβάθμιας. Σε αυτά τα 10 βλ. Κεφάλαιο 2 της παρούσας Έκθεσης. Enoros Consulting Ltd σελ. 19

20 προγράμματα έμφαση δίνεται στην απόκτηση δεξιοτήτων εγγραμματισμού και αριθμητισμού. Σημαντικός αριθμός προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων υλοποιείται με στόχο την ανάπτυξη δεξιοτήτων ΤΠΕ (ψηφιακή ικανότητα), και δη όχι μόνο σε άτομα με χαμηλά προσόντα, αλλά και σε εργαζόμενους και ανέργους με μεσαία ή υψηλά προσόντα. Σε συνδυασμό με το ερευνητικό αντικείμενο του PIAAC η δεξιότητα τεχνολογικού αλφαβητισμού ή δεξιότητα ΤΠΕ ή ψηφιακή ικανότητα, αναδεικνύεται σήμερα σε μία από που απαιτούνται τόσο από την κοινωνία όσο και από την αγορά εργασίας. Πλείστα προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων διευρύνουν το φάσμα των παροχών τους και προσφέρουν μαθήματα για οριζόντιες δεξιότητες όπως: o Επικοινωνία o Οργανωτικότητα o Δεξιότητες Ζωής (life skills) o Επίλυση προβλημάτων o Ομαδικότητα συνεργασία με άλλους Επίσης υλοποιούνται προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων για ανέργους και εργαζόμενους με στόχο την ενδυνάμωση δεξιοτήτων σε ΤΠΕ, αλλά και σε θέματα ανάπτυξης σχετικών με την απασχολησιμότητα δεξιοτήτων. Enoros Consulting Ltd σελ. 20

21 2 Ανάλυση αναγκών στη βάση της χαρτογράφησης των Υφιστάμενων Δράσεων/Προγραμμάτων που ενισχύουν τις βασικές δεξιότητες 2.1 Διάγνωση εκπαιδευτικών αναγκών ενηλίκων Το Σχέδιο Δράσης που εκπονεί η Κύπρος στο πλαίσιο του ανανεωμένου Θεματολογίου για την Εκπαίδευση Ενηλίκων με χρονικό ορίζοντα δίδει εμφατική σημασία στην προώθηση δράσεων και προγραμμάτων ενίσχυσης των βασικών δεξιοτήτων ατόμων που προέρχονται από ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. Η τεκμηρίωση της ανάγκης αυτής συνδέεται άρρηκτα με τα ευρήματα και τα συμπεράσματα της Έκθεσης του Δικτύου Ευρυδίκη, σύμφωνα με τα οποία τα άτομα που έχουν χαμηλές δεξιότητες έχουν παραδόξως λιγότερες ευκαιρίες πρόσβασης και συμμετοχής σε προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων, ενώ παράλληλα η ανάγκη για ενίσχυση των προσόντων τους μέσα από την παροχή «δεύτερης ευκαιρίας εκπαίδευσης» παραμένει καίρια. Με βάση τα ευρήματα και τα συμπεράσματα της Έκθεσης του Δικτύου Ευρυδίκη, η υφιστάμενη κατάσταση αναφορικά με την εκπαίδευση ενηλίκων στην Κύπρο δείχνει τάσεις και ποσοστά, τα οποία δύναται να αποτελέσουν τη βάση για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή πολιτικών ενίσχυσης της εκπαίδευσης ενηλίκων. Στοιχεία ατόμων ετών % Κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση 21,5% Βασική εκπαίδευση 11,2% Ποσοστό συμμετοχής ατόμων στη διά βίου μάθηση 6,9% Ποσοστό συμμετοχής ατόμων με χαμηλά προσόντα στη διά βίου μάθηση 16,9% Σχήμα 2: Στοιχεία για την εκπαίδευση ενηλίκων ετών στην Κύπρο. Έκθεση Δικτύου «Ευρυδίκη» (2015). Αναφορικά με το μορφωτικό επίπεδο των ενηλίκων στην Κύπρο παρατηρούνται τα εξής: Το 21,5% των ενηλίκων ετών στην Κύπρο έχουν ολοκληρώσει μόνο την κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με τον μέσο όρο στην ΕΕ να είναι 25%. Αντίθετα, το ποσοστό των ατόμων στην Κύπρο που έχουν ολοκληρώσει μόνο τη βασική εκπαίδευση (κάτω από ISCED 2) ανέρχεται στο 11,2% και θεωρείται σχετικά υψηλό σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (6,5%). Η συμμετοχή των ενηλίκων στην Κύπρο σε προγράμματα διά βίου μάθησης ανέρχεται στο 6,9% για το 2014, με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο να βρίσκεται στο 10,7%. Αξίζει να Enoros Consulting Ltd σελ. 21

22 σημειωθεί ότι το 2008 το ποσοστό αυτό στην Κύπρο είχε φτάσει το 8,5%, έκτοτε όμως και με αφορμή την οικονομική κρίση, βαίνει μειούμενο, υποδεικνύοντας την ανάγκη αύξησης της συμμετοχής των ενηλίκων στη διά βίου μάθηση. Επίσης το 16,9% των ενηλίκων ετών με χαμηλά προσόντα (απόφοιτοι δευτεροβάθμιας και πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης) παρακολουθεί προγράμματα διά βίου μάθησης στην Κύπρο. Αυτή η επίδοση είναι σχετικά μικρή καθόσον σε ευρωπαϊκό επίπεδο το αντίστοιχο ποσοστό βρίσκεται στο 21,8%. Επιπλέον, η συμμετοχή των ατόμων με χαμηλά προσόντα (βασική εκπαίδευση και κατώτερη δευτεροβάθμια εκπαίδευση) στη διά βίου μάθηση παραμένει στην Κύπρο σε πολύ χαμηλά επίπεδα και δεν υπερβαίνει το 1,3% για το Σημειώνεται, ότι οι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης συμμετέχουν σε ποσοστό 12,2% ενώ οι απόφοιτοι μεταδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης 4,4%. Αυτή η κατανομή υποδεικνύει σημαντικές ανισότητες στις ευκαιρίες πρόσβασης στη μάθηση και την εκπαίδευση εις βάρος των ατόμων που έχουν χαμηλά προσόντα (Eurostat 2015, δείκτης «trng_lfse_03») Ως προς το καθεστώς απασχόλησης παρατηρείται ότι οι άνεργοι ετών στην Κύπρο συμμετέχουν πιο σπάνια σε προγράμματα εκπαίδευσης και κατάρτισης σε σχέση με τους εργαζόμενους (5,2% και 7,6% αντίστοιχα). Ως βασικά εμπόδια και δυσκολίες για την πρόσβαση και τη συμμετοχή σε δράσεις ενίσχυσης των δεξιοτήτων στο πλαίσιο της διά βίου μάθησης οι ενήλικες στην Κύπρο αναφέρουν σε ποσοστό: o 28,4% τις οικογενειακές υποχρεώσεις (ΕΕ μέσος όρος 21,8%), o 10,2% την ασυμβατότητα με τις επαγγελματικές υποχρεώσεις (ΕΕ μέσος όρος 13,6%), o 3,5% τις προϋποθέσεις και τα προαπαιτούμενα για συμμετοχή σε προγράμματα (ΕΕ μέσος όρος 7,1%). Σε σύγκριση με άλλες χώρες της ΕΕ, η Κύπρος φαίνεται να έχει αναπτύξει προγράμματα επιμόρφωσης ενηλίκων, τα οποία δεν ορίζουν σημαντικές προϋποθέσεις συμμετοχής και παρακολούθησης, διευκολύνοντας με αυτόν τον τρόπο την πρόσβαση για τους ενδιαφερόμενους. Ως προς τους δείκτες PIAAC, η Κύπρος εμφανίζεται να διαφοροποιείται από τον διεθνή και τον ευρωπαϊκό ΜΟ σε δεξιότητες γλωσσικού, μαθηματικού αλλά και τεχνολογικού αλφαβητισμού. Σε σχέση με τις δεξιότητες αναγνωστικού αλφαβητισμού (literacy), το μεγαλύτερο ποσοστό των Κυπρίων ηλικίας ετών παρουσιάζονται να έχουν δεξιότητες που τους επιτρέπουν να διαβάζουν και να κατανοούν λέξεις, προτάσεις και απλά κείμενα. Ειδικά για τις δεξιότητες αλφαβητισμού και αριθμητικής ο πληθυσμός ετών στην Κύπρο φαίνεται να έχει καλύτερες επιδόσεις από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Όσον αφορά σε δεξιότητες τεχνολογικού αλφαβητισμού, η PIAAC έδειξε ότι σχεδόν ένας στους τέσσερις Κύπριους δεν έχει εμπειρία ή βασικές δεξιότητες χρήσης ηλεκτρονικού Enoros Consulting Ltd σελ. 22

23 υπολογιστή. Το ποσοστό αυτό είναι μεγαλύτερο από το αντίστοιχο ποσοστό διεθνώς και ευρωπαϊκά, το οποίο φτάνει το 14% και 15%, αντίστοιχα. Σε αντίθεση με τα αποτελέσματα των περισσότερων χωρών, η νεότερη γενιά (ηλικίας ετών) βρίσκεται σε κατώτερα επίπεδα δεξιοτήτων από τις ηλικιακές ομάδες Η επίδοση των νέων (ηλικίας 16-29) με προσόντα ανώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δεν είναι σημαντικά καλύτερη από εκείνη των ατόμων με προσόντα μέχρι κατώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Οι πρόσφατοι απόφοιτοι της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (ηλικίας έως 29 ετων) βρίσκονται σε χαμηλότερα επίπεδα γλωσσικού και μαθηματικού αλφαβητισμού σε σχέση με τους πρόσφατους απόφοιτους της ανώτερης δευτεροβάθμιας των χωρών της ΕΕ με τις καλύτερες επιδόσεις. Η έρευνα αποκαλύπτει επίσης ότι το ποσοστό του συνόλου των ενηλίκων με χαμηλό επίπεδο δεξιοτήτων είναι κάτω από το ΜΟ της ΕΕ (11% για τον αλφαβητισμό και 15% για την αριθμητική, σε σύγκριση με 20% και 24% αντίστοιχα). Τα ανειδίκευτα άτομα στην Κύπρο είναι τρείς φορές λιγότερο πιθανό να συμμετέχουν σε μάθηση σχετιζόμενη με την εργασία σε σύγκριση με τα άτομα με υψηλό επίπεδο ειδίκευσης. Στοιχεία ατόμων 16-65ετών % Κύπρος % ΕΕ Χαμηλές δεξιότητες αλφαβητισμού 11,8% 20% Χαμηλές δεξιότητες αριθμητικής 15,5% 24% Χαμηλές δεξιότητες χρήσης ΤΠΕ (ψηφιακή ικανότητα) 25% 15% Ειδικότερα, αναφέρονται τα εξής: Σχήμα 3: Δεξιότητες ατόμων ετών βάσει της έρευνας PIAAC. Σε σχέση με τις δεξιότητες αναγνωστικού αλφαβητισμού, το μεγαλύτερο ποσοστό των Κυπρίων ηλικίας ετών παρουσιάζονται να έχουν δεξιότητες που τους επιτρέπουν να διαβάζουν και να κατανοούν λέξεις, προτάσεις και απλά κείμενα. Σε σχέση με τις δεξιότητες αριθμητικής μόνο το 15,5% των ενηλίκων στην Κύπρο διαθέτει χαμηλές δεξιότητες, δείκτης ό οποίος ερμηνεύεται ως ικανοποιητικός, αν αναλογιστεί κανείς ότι το αντίστοιχο ποσοστό σε ευρωπαϊκό επίπεδο ανέρχεται σε 24%. Όσον αφορά σε δεξιότητες τεχνολογικού αλφαβητισμού, η PIAAC έδειξε ότι σχεδόν ένας στους τέσσερις Κύπριους δεν έχει εμπειρία ή βασικές δεξιότητες χρήσης ηλεκτρονικού υπολογιστή. Το ποσοστό αυτό είναι μεγαλύτερο από το αντίστοιχο ποσοστό διεθνώς και ευρωπαϊκά, το οποίο φτάνει το 14% και 15%, αντίστοιχα. Γενικά, η Κύπρος είναι σε καλύτερη θέση από μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ιταλία, η Ισπανία και η Γαλλία. Επιπλέον, σύμφωνα με τα τελευταία αποτελέσματα του προγράμματος PISA 2012, στο οποίο συμμετείχε για πρώτη φορά και η Κύπρος, αναφέρονται τα εξής: Enoros Consulting Ltd σελ. 23

24 - Μαθηματικά: Η Κύπρος κατατάσσεται στην 46η θέση. Ποσοστό 42% των μαθητών/τριών βρίσκεται κάτω από το Επίπεδο 2 (βασικό επίπεδο), ενώ ποσοστό 3,7% βρίσκεται στα δύο ανώτερα επίπεδα (5 και 6). - Κατανόηση κειμένου: Η Κύπρος κατατάσσεται στην 44η θέση. Ποσοστό 32,8% των μαθητών/τριών βρίσκεται κάτω από το Επίπεδο 2 (βασικό επίπεδο), ενώ ποσοστό 4% βρίσκεται στα δύο ανώτερα επίπεδα (5 και 6). - Φυσικές επιστήμες: Η Κύπρος κατατάσσεται στην 50η θέση. Ποσοστό 38,1% των μαθητών/τριών βρίσκεται κάτω από το Επίπεδο 2 (βασικό επίπεδο), ενώ ποσοστό 2% βρίσκεται στα δύο ανώτερα επίπεδα (5 και 6). Η πιο σημαντική στρέβλωση που αποτυπώνεται στα αποτελέσματα είναι η αναντιστοιχία επενδύσεων και μαθησιακών επιδόσεων. Ενώ δηλαδή τόσο το ποσοστό του ΑΕΠ που κατανέμεται στην παιδεία όσο και το ανά νοικοκυριό ποσοστό που ξοδεύεται είναι από τα υψηλότερα στην ΕΕ, τα αποτελέσματα κατατάσσουν την Κύπρο στις χαμηλότερες θέσεις του πίνακα. Συγκεκριμένα, η Κύπρος παρουσιάζει τη δεύτερη χαμηλότερη επίδοση στα μαθηματικά (μετά τη Βουλγαρία) με ποσοστό σχεδόν διπλάσιο από τον μέσο όρο της ΕΕ, 42% (ΕΕ: 22.1%). Στην ανάγνωση το αντίστοιχο ποσοστό είναι 32.8% (ΕΕ: 17.8%) και στις θετικές επιστήμες 38.0% (EΕ: 16.6%). Αξίζει να σημειωθεί ότι στην ανάγνωση το ποσοστό των αγοριών με χαμηλές επιδόσεις είναι σχεδόν διπλάσιο από το ποσοστό των κοριτσιών (44.5% σε σύγκριση με 20.5%). Το ποσοστό αυτό συμβαδίζει με το επίπεδο της ΕΕ (23.7% και 12.0% αντίστοιχα). Αντίθετα με το τι συμβαίνει σε άλλες χώρες, στην Κύπρο το ποσοστό των αγοριών που αποτυγχάνουν στα μαθηματικά είναι υψηλότερο από αυτό των κοριτσιών. Καταγράφεται επίσης με ενδιαφέρον ότι οι Κύπριοι μαθητές που είχαν ολοκληρώσει την προσχολική εκπαίδευση σημείωσαν σημαντικά καλύτερα αποτελέσματα στα μαθηματικά σε σύγκριση με τους συμμαθητές τους που δεν συμμετείχαν καθόλου ή συμμετείχαν για ένα μόνο έτος στην προσχολική εκπαίδευση. 2.2 Σχεδιασμός προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων Κατά την εξέταση του πολύπλοκου ζητήματος για βελτίωση ή /και ανάπτυξη των βασικών δεξιοτήτων των ενηλίκων έχει διαπιστωθεί σε Ευρωπαϊκό επίπεδο ότι πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη έμφαση και προσοχή στο σχεδιασμό των προγραμμάτων εκπαίδευσης τόσο για νέους όσο και για ενήλικες. Όπως φάνηκε και από την εννοιολόγηση που έγινε στο πρώτο μέρος της παρούσας έκθεσης κρίνεται σκόπιμο τα προγράμματα σπουδών στο πλαίσιο της εκπαίδευσης ενηλίκων να σχεδιάζονται με τρόπο ώστε να καλύπτουν τις ανάγκες των ομάδων. Με βάση αυτό μπορούμε να διακρίνουμε ανάμεσα σε τουλάχιστον τέσσερα επίπεδα ή βαθμίδες προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων στο πλαίσιο ανάπτυξης και ενίσχυσης των βασικών δεξιοτήτων: 1. Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων με χαμηλά προσόντα, χωρίς ολοκλήρωση της βασικής (πρωτοβάθμιας) εκπαίδευσης (ISCED 1) Enoros Consulting Ltd σελ. 24

25 2. Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων με χαμηλές δεξιότητες, χωρίς ολοκλήρωση της κατώτερης δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (ISCED 2) 3. Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων στο πλαίσιο της διά βίου μάθησης με στόχο την ανάπτυξη ή βελτίωση βασικών δεξιοτήτων, όπως πχ. η δεξιότητα τεχνολογικού αλφαβητισμού ή ψηφιακή ικανότητα ή ξένες γλώσσες. 4. Προγράμματα εκπαίδευσης ενηλίκων για την ανάπτυξη των βασικών οριζόντιων δεξιοτήτων, όπως πχ. επικοινωνία, οργανωτικότητα, ομαδικότητα, ιδιότητα του πολίτη κ.λπ. Κατά τη διαδικασία σχεδιασμού προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων, θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ενήλικων εκπαιδευομένων που τους διαφοροποιούν από τους ανήλικους, ως εξής: Έρχονται στην εκπαίδευση με συγκεκριμένους στόχους, είτε αυτοί αφορούν τον επαγγελματικό τομέα ή κοινωνικούς ρόλους που καλούνται να αναλάβουν στην ενήλικη ζωή τους, ή πάλι σχετίζονται με την προσωπική τους ανάπτυξη και τη διεύρυνση των ενδιαφερόντων τους. Συμμετέχουν στην εκπαιδευτική διαδικασία έχοντας συγκεκριμένες προσδοκίες, οι οποίες πηγάζουν από την αντίληψη και την εμπειρία τους για το τι είναι μάθηση (βλ. σχολικά χρόνια κ.λπ.) και καταλήγουν στις συγκεκριμένες προσδοκίες τους από το πρόγραμμα στο οποίο συμμετέχουν. Διαθέτουν γνώσεις και ευρύ φάσμα εμπειριών - πολύ μεγαλύτερο από εκείνο των ανηλίκων- καθώς και διαμορφωμένες ήδη αντιλήψεις. Οι εμπειρίες τους γίνονται αφετηρία για τη νέα μάθηση. Ο Knowles υποστηρίζει ότι, για τα παιδιά, η εμπειρία είναι κάτι που απλά συμβαίνει ενώ για τους ενήλικες η εμπειρία χρησιμεύει στη δημιουργία της δικής τους αντίληψης για την ταυτότητά τους (Rogers, 1999). Η απόρριψη της εμπειρίας τους πολλές φορές εκλαμβάνεται ως προσωπική απόρριψη, με αποτέλεσμα την πρόκληση αρνητικών συναισθημάτων που οδηγούν σε αρνητικές αντιδράσεις και στάσεις στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Αποζητούν την ενεργητική συμμετοχή στην εκπαίδευσή τους αφού, όπως ήδη αναφέραμε, το γεγονός ότι είναι ενήλικες είναι συνυφασμένο με τη χειραφέτηση και την τάση τους για αυτοκαθορισμό. Συχνά επιθυμούν να συμμετέχουν σε όλα τα στάδια ενός προγράμματος εκπαίδευσης (σχεδιασμός, συνθήκες υλοποίησης, εκπαιδευτική διαδικασία, αξιολόγηση). Έχουν διαμορφώσει προσωπικούς τρόπους και στρατηγικές μάθησης, ανάλογους με τις ικανότητές τους, τις εμπειρίες τους και γενικότερα τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους. Επίσης διαφέρει και ο ρυθμός μάθησης από τον έναν εκπαιδευόμενο στον άλλο. Βρίσκονται σε εξελισσόμενη διεργασία ανάπτυξης και όχι σε στασιμότητα. Οι διεργασίες ανάπτυξης και εξέλιξης δεν σταματούν με την ενηλικίωση. Αλλαγές συμβαίνουν στη ζωή των ενηλίκων σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα, στη φυσική κατάσταση, στο διανοητικό επίπεδο, στα συναισθήματα και στις σχέσεις, στην επαγγελματική τους ζωή κ.ά. Οι αλλαγές αυτές επηρεάζουν, όπως είναι φυσικό, και την εκπαιδευτική διαδικασία. Enoros Consulting Ltd σελ. 25

26 Έχουν ανταγωνιστικά ενδιαφέροντα, υποχρεώσεις, καθήκοντα και δεσμεύσεις που προκαλούν εμπόδια στη μάθηση. Οι ενήλικοι εκπαιδευόμενοι έχουν πολλά καθήκοντα και δεσμεύσεις που απορρέουν από τους κοινωνικούς τους ρόλους (σύζυγοι, γονείς, εργαζόμενοι κ.λπ.). Ορισμένες φορές οι σχέσεις αυτές μπορεί να λειτουργούν υποστηρικτικά, προς όφελος της εκπαιδευτικής διαδικασίας, ενώ άλλοτε τα καθήκοντα με τα οποία είναι επιφορτισμένοι αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα στην πορεία της εκπαίδευσής τους. Αναπτύσσουν μηχανισμούς άμυνας στην προσπάθεια να μην αμφισβητηθούν τα πιστεύω και οι αντιλήψεις τους ή ακόμα και οι συνήθειές τους. Είναι λοιπόν σημαντικός ο τρόπος που ο εκπαιδευτής θα διαχειριστεί τέτοια ζητήματα γιατί αυτοί οι μηχανισμοί άμυνας ή και παραίτησης του εκπαιδευομένου δημιουργούν εμπόδια στη μάθησή του. Επιπλέον βασικοί όροι για την αποτελεσματικότητα ενός προγράμματος εκπαίδευσης ενηλίκων είναι οι εξής: Ο εκπαιδευτής πρέπει να αποσαφηνίζει επαρκώς τους εκπαιδευτικούς στόχους, δίνοντας σαφείς διευκρινίσεις και οδηγίες. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα πρέπει να έχει αρκετά καλή οργάνωση σε γενικές γραμμές και να παρέχει στους εκπαιδευόμενους το απαραίτητο σχετικό υποστηρικτικό υλικό. Οι εκπαιδευτικές δραστηριότητες που επιλέγονται πρέπει να έχουν άμεση σχέση με πραγματικές καταστάσεις που θα αντιμετωπίσουν οι εκπαιδευόμενοι στο εργασιακό τους περιβάλλον και ανταποκρίνεται πλήρως στις ανάγκες και τις εμπειρίες τους. Ο εκπαιδευτής πρέπει να λαμβάνει πρόνοια για την προώθηση της ενεργητικής συμμετοχικής εκπαιδευτικής μεθόδου και επιλέγει μια από τις εκπαιδευτικές τεχνικές που ενισχύουν την ενεργητική συμμετοχή των εκπαιδευομένων στην εκπαιδευτική διαδικασία, επιτυγχάνοντας ικανοποιητικό βαθμό αλληλεπίδρασης των εκπαιδευομένων με τον ίδιο αλλά και μεταξύ τους. Ο εκπαιδευτής θα πρέπει να έχει το ρόλο του συντονιστή και του «διευκολυντή» της εκπαιδευτικής διαδικασίας, που δεν περιορίζεται στο να μεταφέρει «ξερές» πληροφορίες. Αντίθετα θα πρέπει να ενθαρρύνει και να ενεργοποιεί τους εκπαιδευόμενους να ανακαλύψουν μόνοι τους το γνωστικό αντικείμενο που επεξεργάζονται. Να ενεργεί προς τη δημιουργία κλίματος συνεργασίας, επικοινωνίας και θετικής σχέσης μεταξύ των μελών της ομάδας που ευνοεί την ανταλλαγή απόψεων. Τέλος, η αποτελεσματικότητα και η επιτυχία ενός εκπαιδευτικού προγράμματος ενηλίκων κρίνεται κυρίως από το πόσο σημαντική υπήρξε η συμβολή του στην ζωή των εκπαιδευόμενων και κατά πόσο ανταποκρίθηκε στις αρχικές τους προσδοκίες. Καθοριστικοί παράγοντες είναι επίσης η διάρκεια των μαθησιακών αποτελεσμάτων, η «κινητοποίηση» των εκπαιδευομένων να ασχοληθούν περαιτέρω με το περιεχόμενο του, εφαρμόζοντας το στην καθημερινή τους προσωπική ή επαγγελματική ζωή. Αναγκαία, λοιπόν, είναι η ποιοτική αξιολόγηση του συγκεκριμένου Προγράμματος, η οποία, άλλωστε, αποτελεί καθοριστική διάσταση του σχεδιασμού και της ανάπτυξης προγραμμάτων εκπαίδευσης, επιμόρφωσης και κατάρτισης. Ο έλεγχος και η αποτίμηση των αποτελεσμάτων Enoros Consulting Ltd σελ. 26

27 μιας εκπαιδευτικής παρέμβασης συνιστά ιδιαίτερα σημαντικό τμήμα της διαδικασίας και είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την οργάνωση νέων προγραμμάτων ή/και την επανάληψη παλαιοτέρων. 2.3 Γενική παρουσίαση των προσφερόμενων προγραμμάτων δράσεων Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού διενήργησε έρευνα για την καταγραφή δράσεων και προγραμμάτων ενίσχυσης των δεξιοτήτων των ενηλίκων με απώτερο στόχο τη σύνταξη Έκθεσης (study) ευκαιριών εκπαίδευσης και κατάρτισης προς Ενήλικες με χαμηλές δεξιότητες/ή και ευάλωτους ενήλικες. Προς τούτο καταρτίστηκε και διακινήθηκε στους φορείς και παρόχους εκπαίδευσης και κατάρτισης στην Κύπρο ένα ερωτηματολόγιο, το οποίο στόχευε στην άντληση χρήσιμων πληροφοριών όπως: Πολιτικές/δράσεις/Προγράμματα που προωθούν των ενηλίκων στην Κύπρο. Τρόποι εντοπισμού ατόμων με χαμηλές δεξιότητες Προβλήματα/Εμπόδια στη συμμετοχή Εισηγήσεις αντιμετώπισης των προβλημάτων και ενίσχυσης της συμμετοχής τους Γενικές εισηγήσεις για βελτίωση των υφιστάμενων πολιτικών ή ανάγκης εισαγωγής νέων. Με βάση τα απαντημένα ερωτηματολόγια που συγκεντρώθηκαν και αναλύθηκαν προέκυψαν χρήσιμα συμπεράσματα για την υφιστάμενη κατάσταση της εκπαίδευσης ενηλίκων στην Κύπρο. Ακολούθως παρουσιάζονται και σχολιάζονται τα βασικά ευρήματα. 1. Πολιτικές που ενισχύουν των ενηλίκων Στην Κύπρο δεν υπάρχουν συγκεκριμένες και στοχευμένες πολιτικές που να αναφέρονται στις βασικές δεξιότητες των ενηλίκων (αλφαβητισμό, αριθμητισμό και ψηφιακές δεξιότητες). Εντούτοις, υπάρχουν διάφορα προγράμματα (συγχρηματοδοτούμενα ή μη), τα οποία είναι ανοικτά προς τους ενήλικες και τους βοηθούν να αποκτήσουν ή να βελτιώσουν τις βασικές τους δεξιότητες. Το εύρημα αυτό συμφωνεί με το συμπέρασμα έκθεσης της Μονάδας ΕΥΡΥΔΙΚΗ. 11 Οι βασικές δεξιότητες σύμφωνα με την πιο πάνω Έκθεση προωθούνται από τα Εσπερινά Γυμνάσια-Λύκεια και τις Εσπερινές Τεχνικές Σχολές, τα Επιμορφωτικά Κέντρα του ΥΠΠ, τα Κρατικά Ινστιτούτα Επιμόρφωσης, καθώς και από προγράμματα που παρέχονται στο πλαίσιο των ενεργητικών πολιτικών για την αγορά εργασίας (ΕΠΑΕ) και των πρωτοβουλιών βάσει έργων, χρησιμοποιώντας ευρωπαϊκά κονδύλια. 11 Adult Education and Training in Europe: Programmes to Raise Achievement in Basic Skills Country Descriptions, Background document to the report Adult Education and Training in Europe: Widening Access to Learning Opportunities, Eurydice Report (February 2015). Enoros Consulting Ltd σελ. 27

28 2. Προφίλ παροχών προγραμμάτων Αναφορικά με το προφίλ και τα χαρακτηριστικά των παρόχων προγραμμάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης για ενήλικες παρατηρείται ότι πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραματίζουν τα Υπουργεία (39%), κυρίως το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, το Υπουργείο Υγείας και το Υπουργείο Γεωργίας. Σημαντική είναι επίσης η συμβολή των δημόσιων και ιδιωτικών Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων (25%), των Οργανισμών Δημοσίου Δικαίου (16%) και των Ημικρατικών Οργανισμών (14%), ενώ, τέλος, ακολουθούν οι Δήμοι, οι Επαγγελματικοί Σύνδεσμοι και λοιποί ιδιωτικοί φορείς (2%). Ένα σημαντικό στοιχείο, το οποίο θα τροφοδοτήσει σε μεγάλο βαθμό το Σχέδιο δράσης για το ανανεωμένο Θεματολόγιο της Εκπαίδευσης Ενηλίκων, είναι οι θεματικές κατηγορίες, στις οποίες εντάσσονται τα προσφερόμενα προγράμματα. Με βάση τα αποτελέσματα της έρευνας προκύπτει ότι περίπου ένα στα δυο προγράμματα (48%) σχετίζεται με τη Γενική Εκπαίδευση Ενηλίκων, και δη παρατηρείται ότι προσφέρεται ευρύ φάσμα προγραμμάτων για την ενίσχυση της ψηφιακής ικανότητας των ενηλίκων. Σημαντικά είναι επίσης και τα προγράμματα που σχετίζονται με τη βελτίωση των δεξιοτήτων των εργαζομένων και των ανέργων και τα οποία εντάσσονται στην Κατηγορία της Αγοράς Εργασίας (21%). Δήμοι 39% 2% 2% 14% 2% 16% 25% Επαγγελματικός Σύνδεσμος Ημικρατικός Οργανισμός Ιδιωτικός φορέας Οργανισμός Δημοσίου Δικαίου Πανεπιστημιακά Ιδρύματα Υπουργείο Σχήμα 4: Πάροχοι προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων 11% 21% Αγορά Εργασίας 48% 20% Άλλο Γενική Εκπαίδευση Ενηλίκων Τεχνική Επαγγελματική Εκπαίδευση Σχήμα 5: Θεματικές κατηγορίες προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων Enoros Consulting Ltd σελ. 28

29 Εξίσου σημαντικές εμφανίζονται να είναι μικρότερες κατηγορίες δράσεων, οι οποίες περιλαμβάνουν ετερογενείς, αλλά εξειδικευμένες και στοχευμένες θεματικές κατηγορίες, όπως: άτυπη μάθηση, συμβουλευτική καθοδήγηση, τριτοβάθμια εκπαίδευση ΕΚΟ, Φυσική Αγωγή, Εκπαίδευση, ευαισθητοποίηση γυναικών με στόχο την προάσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων Οι θεματικές αυτές διαμορφώνουν συνολικά την κατηγορία «Άλλο» σε ποσοστό 21%. Τέλος, περίπου 11% των δράσεων εντάσσεται στην κατηγορία της Τεχνικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης με στόχο ενίσχυση των δεξιοτήτων των ατόμων σε τεχνικά επαγγέλματα και ειδικότητες τόσο στο πλαίσιο της αρχικής επαγγελματικής κατάρτισης, όσο στο σύστημα επαγγελματικής εκπαίδευσης, όσο και στη Νέα Σύγχρονη Μαθητεία. Αναφορικά με τις ομάδες στόχου των προσφερόμενων προγραμμάτων σημειώνεται ότι κατ αρχήν αυτά διακρίνονται σε δυο μείζονες κατηγορίες, ήτοι σε προγράμματα που αφορούν στον Γενικό Ενήλικο Πληθυσμό και έχουν ως στόχο την αναβάθμιση ή ενίσχυση των γνώσεων και των δεξιοτήτων, και σε προγράμματα που στοχεύουν στην ενδυνάμωση των δεξιοτήτων των ατόμων που προέρχονται από ευάλωτες ομάδες του πληθυσμού με στόχο την προώθηση στην αγορά εργασίας και την κοινωνική ένταξη. Σύμφωνα με τα στοιχεία της παρούσας Έκθεσης το 57% των προσφερόμενων προγραμμάτων απευθύνεται στον γενικό πληθυσμό και το 43% σε ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. 43% 57% Γενικός ενήλικος πληθυσμός Ευάλωτες Κοινωνικά Ομάδες Σχήμα 6: Κατανομή προγραμμάτων εκπαίδευσης ενηλίκων ανά ομάδα στόχου Οι κατηγορίες ωφελουμένων που ανήκουν στον γενικό ενήλικο πληθυσμό είναι ενδεικτικά οι εξής: Εργαζόμενοι Φοιτητές Γονείς Μελλοντικοί γονείς: Έγκυοι, σύζυγοι τους ή άλλα μέλη της οικογένειας τους Enoros Consulting Ltd σελ. 29