Οδηγία σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη: Εκπαιδευτικό εγχειρίδιο και συνοδευτικές διαφάνειες

Transcript

1 Οδηγία σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη: Εκπαιδευτικό εγχειρίδιο και συνοδευτικές διαφάνειες Για λογαριασμό της ΓΔ Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Αριθμός Σύμβασης /2012/621542/SER/A1 Φεβρουάριος 2013 eftec STRATUS CONSULTING

2 ΟΔΗΓΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Εγχειρίδιο διήμερης εκπαίδευσης Έκδοση - Φεβρουάριος 2013 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η ομάδα μελέτης θα ήθελε να ευχαριστήσει τους εργαζόμενους στη Γενική Διεύθυνση Περιβάλλοντος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Hans Lopatta και Αλεξάνδρα Βάκρου για την καθοδήγηση και την υποστήριξή τους σε όλη τη διάρκεια του έργου. Θα θέλαμε επίσης να ευχαριστήσουμε όλους τους συμμετέχοντες των δοκιμαστικών διαδικτυακών σεμιναρίων και των ημερίδων που διοργανώθηκαν από τις κυβερνήσεις κρατών μελών, τη βιομηχανία, τις ασφαλιστικές εταιρείες και την ακαδημαϊκή κοινότητα, καθώς και εκείνους που υπέβαλαν παρατηρήσεις για τα προηγούμενα σχέδια του παρόντος εγχειριδίου. Τα λάθη αποτελούν ευθύνη των συντακτών. ΑΠΟΠΟΙΗΣΗ ΕΥΘΥΝΗΣ Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό εκπονήθηκε για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Ωστόσο, αντανακλά μόνο τις απόψεις των συντακτών και η Επιτροπή δεν υπέχει ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών που παρέχονται στο παρόν εγχειρίδιο. Η ομάδα του έργου δεν φέρει καμία ευθύνη για οποιαδήποτε άμεση ή έμμεση ζημία που μπορεί να προκύψει από τη χρήση του συνόλου ή μέρους του παρόντος εκπαιδευτικού υλικού (εγχειρίδιο και διαφάνειες). Οι λέξεις με έντονους χαρακτήρες εμφανίζονται στο γλωσσάριο που βρίσκεται στο τέλος. Οι λέξεις με έντονους και γαλάζιους χαρακτήρες είναι βασικές λέξεις και όροι με τους οποίους ο αναγνώστης θα πρέπει να είναι εξοικειωμένος. eftec Mortimer Street Λονδίνο W1W 7SQ τηλ.: 44(0) φαξ: 44(0) eftec@eftec.co.uk

3 0. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Οι εταιρείες eftec και Stratus Consulting, Inc., εκπόνησαν εκπαιδευτικό υλικό για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το οποίο παρέχει άμεσα προσβάσιμες, κατατοπιστικές πληροφορίες σχετικά με την οδηγία για την περιβαλλοντική ευθύνη (ΟΠΕ). Το εκπαιδευτικό υλικό αποτελείται από τρεις χωριστές σειρές διαφανειών PowerPoint TM και από ένα συνοδευτικό εγχειρίδιο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε: o o o παρουσιάσεις διάρκειας μισής ημέρας για το ευρύ κοινό ή για ενδιαφερομένους που ζητούν βασικές πληροφορίες σχετικά με το πεδίο εφαρμογής και τις αρχές της ΟΠΕ αλλά όχι λεπτομερείς τεχνικές πληροφορίες: o Όνομα αρχείου: ELD training_half day_final_0213.ppt o Όνομα αρχείου: ELD training handbook_half day_final_0213.doc ημερίδες για πολίτες που αναζητούν περισσότερες τεχνικές πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία αξιολόγησης των ζημιών στο πλαίσιο της ΟΠΕ (περιλαμβάνει το κείμενο της παρουσίασης διάρκειας μισής ημέρας και πρόσθετες πληροφορίες για τη διαδικασία εφαρμογής της ΟΠΕ και τις βασικές έννοιες της ανάλυσης ισοδυναμίας): o Όνομα αρχείου: ELD training_one day_final_0213.ppt o Όνομα αρχείου: ELD training handbook_one day_final_0213.doc διημερίδες για πολίτες που αναζητούν περισσότερες τεχνικές πληροφορίες σχετικά με τη διαδικασία αξιολόγησης των ζημιών στο πλαίσιο της ΟΠΕ με πρόσθετες τεχνικές λεπτομέρειες, περιπτωσιολογικές μελέτες, καθώς επίσης και μια πρακτική άσκηση που πρέπει να πραγματοποιηθεί από ομάδα εργασίας (με προσθήκες στο κείμενο της παρουσίασης της μισής ημέρας και της ημερίδας): o Όνομα αρχείου: ELD training_two days_final_0213.ppt o Όνομα αρχείου: ELD training handbook_two days_final_0213.doc [ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΕΓΓΡΑΦΟ] o Όνομα αρχείου: ELD_2 Days Training example worksheet.xls Η επιλογή του κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού εναπόκειται στους αναγνώστες/εκπαιδευτές ανάλογα με τις ανάγκες τους. Το πρώτο βήμα είναι να κατανοήσουν όλοι οι ενδιαφερόμενοι τις βασικές έννοιες της ΟΠΕ που περιλαμβάνονται στην έκδοση για την παρουσίαση διάρκειας μισής ημέρας (ταυτίζεται με την πρώτη ενότητα του παρόντος εγγράφου). Το επίπεδο των τεχνικών λεπτομερειών που παρουσιάζονται στην έκδοση της διημερίδας δεν αφορά απαραιτήτως όλους τους ενδιαφερομένους, είναι όμως χρήσιμο για όσους είναι επιφορτισμένοι με τη διενέργεια αξιολογήσεων. Όταν διενεργούνται αξιολογήσεις, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι το επίπεδο της αναλυτικής προσπάθειας εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά κάθε περίπτωσης: στις «απλές» περιπτώσεις (στις οποίες είναι εύκολο να προσδιοριστούν η πηγή, η ζημία και τα οφέλη αποκατάστασης) η ανάλυση θα είναι απλούστερη. Στις πιο σύνθετες περιπτώσεις, η ανάλυση θα πρέπει να είναι περισσότερο σύνθετη και επομένως προϋποθέτει περισσότερη εμπειρογνωμοσύνη, περισσότερο χρόνο και περισσότερους πόρους. Γενικός στόχος του εκπαιδευτικού υλικού είναι να διευκολυνθεί η ευρύτερη και καλύτερη κατανόηση της ΟΠΕ, με στόχο την ευρύτερη εφαρμογή της. Σκοπός του εκπαιδευτικού υλικού είναι να βοηθήσει τον αναγνώστη να απαντήσει στα εξής βασικά ερωτήματα: 1

4 Τι είναι η ΟΠΕ; - Οι στόχοι και η κάλυψη της ΟΠΕ Πώς κρίνεται εάν η ΟΠΕ εφαρμόζεται σε συγκεκριμένη δραστηριότητα; - Τα διαφορετικά είδη ζημιών σε φυσικούς πόρους που καλύπτονται από την ΟΠΕ, το καθεστώς ευθύνης που περιέχεται στην ΟΠΕ, διάφορες δραστηριότητες και περιστατικά Πώς κρίνεται εάν κάποιο περιστατικό καλύπτεται από την ΟΠΕ; εξαιρέσεις και λόγοι απαλλαγής από την ευθύνη Ποιος κάνει τι; - Οι υποχρεώσεις, τα δικαιώματα και οι πιθανές αρμοδιότητες των βασικών ενδιαφερόμενων μερών Ποια είναι τα είδη αποκατάστασης που θεωρούνται υποχρεωτικά με βάση την ΟΠΕ; και πώς η αποκατάσταση συνδέεται με τον καθορισμό της συνολικής ευθύνης του φορέα εκμετάλλευσης Πώς αποφασίζεται το επαρκές επίπεδο αποκατάστασης; αναλύσεις ζημίας και αποκατάστασης (ισοδυναμίας) και Ποια έξοδα είναι ανακτήσιμα και από ποιον; είδη εξόδων υποχρεώσεις και δικαιώματα των φορέων εκμετάλλευσης χρηματοοικονομική ασφάλεια. Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η διαδικασία εφαρμογής και αξιολόγησης της ΟΠΕ, παρέχονται πολλά παραδείγματα και περιπτωσιολογικές μελέτες. Το εγχειρίδιο περιλαμβάνει επίσης κατάλογο με ακρωνύμια/συντομογραφίες, γλωσσάριο, συνδέσμους που παραπέμπουν σε σχετικές οδηγίες, συνδέσμους που παραπέμπουν στα έγγραφα καθοδήγησης των κρατών μελών σχετικά με την ΟΠΕ, νομοθετήματα των κρατών μελών για τη μεταφορά της ΟΠΕ στο εθνικό δίκαιο και μια σειρά από άλλα επίσημα έγγραφα, νομικά έγγραφα αναφοράς σε σχέση με την ΟΠΕ και παραπομπές σχετικά με τη χρηματοοικονομική ασφάλεια. Το εγχειρίδιο της διημερίδας περιέχει επίσης τα ακόλουθα παραρτήματα: Μέθοδοι ανάλυσης της ισοδυναμίας Οικονομική αποτίμηση Οικοσυστημικές υπηρεσίες Χρηματοοικονομική ασφάλεια Εκτίμηση ζημιών που προκλήθηκαν από αιολικό πάρκο με βάση αναλύσεις ισοδυναμίας και Άσκηση εκτίμησης ζημιών σε ομάδα εργασίας. Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό απευθύνεται στα βασικά ενδιαφερόμενα μέρη που είτε πρέπει να κατανοήσουν την οδηγία για να εκπληρώσουν τις νομικές τους υποχρεώσεις που απορρέουν από την οδηγία, είτε αναπτύσσουν δραστηριότητες οι οποίες συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας, όπως μεταξύ άλλων: Αρμόδιες αρχές Φορείς εκμετάλλευσης Φορείς παροχής χρηματοοικονομικής ασφάλειας/διακανονιστές ζημιών Εμπειρογνώμονες: οικολόγοι, εξειδικευμένοι στον τομέα εμπειρογνώμονες, αξιολογητές κινδύνου, οικονομολόγοι, δικηγόροι (άλλοι αρμόδιοι εμπειρογνώμονες ανάλογα με τις περιστάσεις κάθε περίπτωσης) και Μη κυβερνητικές οργανώσεις και το ευρύ κοινό. Το υλικό εστιάζει στην ίδια την ΟΠΕ περιέχοντας μόνο ως παραδείγματα ορισμένες αναφορές στην εθνική νομοθεσία, καθώς επίσης και καθοδήγηση. Οι διαφορετικοί νόμοι για τη μεταφορά και την εφαρμογή της οδηγίας στα επιμέρους κράτη μέλη (ή σε περιφέρειές τους) δεν καλύπτονται αναλυτικά. Ως εκ τούτου, οι αναγνώστες 2

5 καλούνται να επικοινωνήσουν με τις αρμόδιες αρχές του εκάστοτε κράτους μέλους για να ενημερωθούν περαιτέρω σχετικά με τους νόμους για τη μεταφορά της ΟΠΕ στο εθνικό δίκαιο και σχετικά με άλλους νόμους που αφορούν την ευθύνη/το περιβάλλον, κατά περίπτωση. 3

6 Πίνακας περιεχομένων 0. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΟΔΗΓΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ; Εισαγωγή Σκοπός Η ΟΠΕ σε απλουστευμένη μορφή: σκιαγράφηση της αποκατάστασης Πώς κρίνεται εάν η ΟΠΕ εφαρμόζεται σε συγκεκριμένη δραστηριότητα; Πόροι και υπηρεσίες που καλύπτονται από την ΟΠΕ Δραστηριότητες που καλύπτονται από την ΟΠΕ Ποιος κάνει τι πριν σημειωθεί περιστατικό/επικείμενη απειλή; Πώς κρίνεται εάν η ΟΠΕ εφαρμόζεται σε συγκεκριμένη περίπτωση; Χρονικοί περιορισμοί ΟΠΕ Εξαιρέσεις και λόγοι απαλλαγής που προβλέπονται στην ΟΠΕ Σημαντική ζημία Ποιος κάνει τι μόλις σημειωθεί επικείμενη απειλή/περιστατικό; Κόστος αποκατάστασης Χρηματοδότηση του κόστους αποκατάστασης Χρηματοοικονομική ασφάλεια Σημαντικές μελλοντικές ημερομηνίες ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΗΣ ΟΠΕ: ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΔΡΑΣΕΩΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΟΠΕ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΖΗΜΙΑΣ: ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΗΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ, ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΓΕΝΟΥΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΙΣΟΔΥΝΑΜΙΑΣ Περιγραφή του περιστατικού Προκαταρκτικός προσδιορισμός και περιγραφή των τοποθεσιών, του περιβάλλοντος, των οικοτόπων και των ειδών που έχουν πληγεί

7 3.3 Προκαταρκτικός προσδιορισμός της φύσης, του βαθμού και της χωρικής και χρονικής έκτασης της περιβαλλοντικής ζημίας που προκλήθηκε η αναμένεται να προκληθεί Προκαταρκτικός προσδιορισμός κοινωνικών, οικονομικών και διασυνοριακών ζητημάτων Οφέλη των δράσεων πρωτογενούς αποκατάστασης Προκαταρκτικός προγραμματισμός αντισταθμιστικής και συμπληρωματικής αποκατάστασης Επιλογή του κατάλληλου επιπέδου προσπάθειας για αξιολόγηση ΤΡΟΠΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΖΗΜΙΑΣ Προσδιορισμός πόρων, οικοτόπων και υπηρεσιών που έχουν υποστεί ζημία Περιγραφή της φύσης του παράγοντα καταπόνησης Αξιολόγηση της έκθεσης Φύση, χρονισμός, διάρκεια και γεωγραφική θέση Δριμύτητα Αξιολόγηση του αποδέκτη Προσδιορισμός της ζημίας Επιφανειακά ύδατα Υπόγεια ύδατα Ιζήματα Εδάφη Βλάστηση Ζώντες οργανισμοί Οικότοποι Ανθρώπινες αξίες Καθορισμός των ζημιογόνων αιτιών Ποσοτικός προσδιορισμός της ζημίας Δείκτες ποσοτικής μέτρησης Προσδιορισμός της αρχικής κατάστασης Χρήση δεδομένων σχετικά με την κατάσταση πριν και μετά το περιστατικό Χρήση τοποθεσιών αναφοράς

8 Χρήση μοντέλων Πηγές άντλησης πληροφοριών Υπολογισμός της προσωρινής απώλειας και των συνολικών χρεώσεων Υπολογισμός της συνολικής χρέωσης Ενσωμάτωση των οφελών της πρωτογενούς αποκατάστασης Προσδιορισμός του ρυθμού αποκατάστασης Συνεκτίμηση της παράπλευρης ζημίας Υπολογισμός των χρεώσεων σε βάθος χρόνου: προεξόφληση Επεξηγηματικά παραδείγματα για τον υπολογισμό χρέωσης Ανάλυση ισοδυναμίας Ανάλυση ισοδυναμίας αξιών ΠΩΣ ΑΞΙΟΛΟΓΟΥΝΤΑΙ ΤΑ ΟΦΕΛΗ ΤΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ Καθορισμός και αξιολόγηση των επιλογών συμπληρωματικής και αντισταθμιστικής αποκατάστασης Αποκατάσταση και αναδημιουργία οικοτόπου Κατακερματισμός και απομόνωση οικοτόπου Μέτρα που προβλέπονται στο Άρθρο 10 (οδηγία για τους οικοτόπους) Χαρακτηρισμός/προστασία οικοτόπου Διαφορές μεταξύ της αντιστάθμισης οικοτόπων και ειδών Αντιστάθμιση και αποκατάσταση πολλαπλών ειδών Κριτήρια αξιολόγησης των επιλογών αποκατάστασης Περιγραφές έργων αποκατάστασης Υπολογισμός των οφελών (πιστώσεις) των επιλογών αποκατάστασης Προσδιορισμός του βαθμού βελτίωσης Καθορισμός των καμπυλών αποκατάστασης Διαχείριση της αβεβαιότητας και της μεταβλητότητας των αποτελεσμάτων της ανάλυσης ισοδυναμίας Υπολογισμός μοναδιαίων οφελών (πιστώσεις) Μοναδιαίες πιστώσεις: Θεωρητική προσέγγιση με μη χρηματικό δείκτη μέτρησης Μοναδιαίες πιστώσεις: Θεωρητική προσέγγιση με χρηματικό δείκτη μέτρησης

9 6.2 Διαβάθμιση της αποκατάστασης Εκτίμηση του κόστους των επιλογών αποκατάστασης Συνιστώσες κόστους αποκατάστασης Εκτίμηση κόστους αποκατάστασης Εκτίμηση δυσανάλογου κόστους ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΚΑΙ ΥΠΟΒΟΛΗ ΕΚΘΕΣΕΩΝ Έξι είδη σχεδίων παρακολούθησης δράσεων αποκατάστασης Χρονοδιάγραμμα των δράσεων παρακολούθησης Υποβολή εκθέσεων ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ / ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΠΟΥ ΠΑΡΑΠΕΜΠΟΥΝ ΣΤΙΣ ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΚΑΙ ΣΕ ΑΛΛΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ ΠΟΥ ΠΑΡΑΠΕΜΠΟΥΝ ΣΕ ΕΓΓΡΑΦΑ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗΣ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΔΗΓΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΟΠΕ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΕΠΙΣΗΜΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΝΟΜΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΟΔΗΓΙΑΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ Εθνική νομολογία ΕΓΓΡΑΦΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΜΕΘΟΔΟΙ ΙΣΟΔΥΝΑΜΙΑΣ ΜΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΙΚΕΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΖΗΜΙΩΝ ΑΠΟ ΑΙΟΛΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΜΕ ΧΡΗΣΗ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΙΣΟΔΥΝΑΜΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΑΣΚΗΣΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΖΗΜΙΑΣ

10 Πίνακες Πίνακας 1.1: Πίνακας 3.1: Πίνακας 3.2: υποστεί ζημία Πίνακας 3.3: ισοδυναμίας Παράγοντες αξιολόγησης που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να διαπιστωθεί ότι η κατάσταση διατήρησης είναι ευνοϊκή (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2006) Παραδείγματα περιστατικών που μπορούν να προκαλέσουν ζημία όπως ορίζεται στην ΟΠΕ. Παραδείγματα κατηγοριών πόρων και δυνητικής αρχικής κατάστασης ή υπηρεσιών που έχουν Βασικά στάδια της εκτίμησης ζημίας και με ποιον τρόπο εφαρμόζονται σε διαφορετικές μεθόδους Πίνακας 4.1α: Πηγές άντλησης πληροφοριών που μπορούν να βοηθήσουν κατά την αξιολόγηση της αρχικής κατάστασης Πίνακας 4.1β: Επιλεγμένες πηγές άντλησης πληροφοριών που μπορούν να βοηθήσουν κατά την αξιολόγηση της αρχικής κατάστασης στη Δημοκρατία της Ιρλανδίας Πίνακας 4.2: Πίνακας 4.3: Πίνακας 5.1: Πίνακας 6.1: Πίνακας 6.2: Πίνακας 6.3: (GHK, 2006) Επεξηγηματικό παράδειγμα υπολογισμού χρέωσης με μη χρηματικό δείκτη μέτρησης Επεξηγηματικό παράδειγμα υπολογισμού χρέωσης με χρηματικό δείκτη μέτρησης Παραδείγματα κριτηρίων αξιολόγησης για την επιλογή λύσεων αποκατάστασης Επεξηγηματικό παράδειγμα υπολογισμού μοναδιαίας πίστωσης με μη χρηματικό δείκτη μέτρησης Σημαντικές συνιστώσες κόστους κατά την εκτίμηση του κόστους αποκατάστασης Ενδεικτικές εκτιμήσεις κόστους σε σχέδια δράσης του Ηνωμένου Βασιλείου για τη βιοποικιλότητα Σχήματα Σχήμα 1.1: Σχήμα 1.2: Σχήμα 1.3: Σχήμα 1.4: Σχήμα 1.5: Σχήμα 2.1: Σχήμα 2.2: Σχήμα 3.1: «Αποκατάσταση» σύμφωνα με την ΟΠΕ, με βάση το επεξηγηματικό παράδειγμα Ανατομία της ζημίας Εξέταση του ενδεχόμενου εφαρμογής της ΟΠΕ σε συγκεκριμένη δραστηριότητα Το καθεστώς ευθύνης της ΟΠΕ Εξέταση του ενδεχόμενου εφαρμογής της ΟΠΕ σε συγκεκριμένο περιστατικό Εφαρμογή της οδηγίας σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη Απόφαση για τη λήψη μέτρων αποκατάστασης Στάδια ανάλυσης ισοδυναμίας 8

11 Σχήμα 5.1: Ποσοτικοποίηση των βελτιώσεων που αναμένεται να επιφέρει η αντισταθμιστική αποκατάσταση Πλαίσια Πλαίσιο 1.1: Πλαίσιο 1.2: Πλαίσιο 1.3: Πλαίσιο 1.4: Πλαίσιο 2.1: Πλαίσιο 3.1: Πλαίσιο 3.2: Πλαίσιο 3.3: Πλαίσιο 3.4: Πλαίσιο 3.5: Πλαίσιο 3.6: Πλαίσιο 3.7: Πλαίσιο 3.8: Πλαίσιο 3.9: Πλαίσιο 3.10: Πλαίσιο 4.1: Πλαίσιο 4.2: Πλαίσιο 4.3: Ζημία προστατευόμενων ειδών και φυσικών οικοτόπων Ζημία υδάτων Ζημία εδάφους Αντικειμενική ευθύνη Υποθέσεις C-379/08 και C-380/08 του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης Επισκόπηση του περιστατικού της περιπτωσιολογικής μελέτης: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην κοιλάδα Κ» Προκαταρκτικός προσδιορισμός και περιγραφή των τοποθεσιών, του περιβάλλοντος, των οικοτόπων και των ειδών που έχουν πληγεί: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην κοιλάδα Κ» Προκαταρκτική αξιολόγηση υπηρεσιών: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην κοιλάδα Κ» Κοινωνικά, οικονομικά και διασυνοριακά ζητήματα: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην κοιλάδα Κ» Προγραμματισμός έργου αποκατάστασης Ιεράρχηση των προτιμώμενων προσεγγίσεων ανάλυσης ισοδυναμίας όπως παρουσιάζονται στο παράρτημα ΙΙ της οδηγίας σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη Απλό παράδειγμα που παρουσιάζει τα στάδια της ανάλυσης ισοδυναμίας (ανάλυση ισοδυναμίας οικοτόπων) Προκαταρκτική αξιολόγηση αποκατάστασης: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην κοιλάδα Κ» Κατάλληλο επίπεδο προσπάθειας: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην κοιλάδα Κ» Επεξηγηματικό παράδειγμα που παρουσιάζει τα στάδια της ανάλυσης ισοδυναμίας Η ΟΠΕ και οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) Καθορισμός του πληθυσμού και των επιπέδων οργάνωσης που πλήττονται Προσδιορισμός των ζημιών που προκαλούνται σε φυσικούς πόρους: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην κοιλάδα Κ» 9

12 Πλαίσιο 4.4: Πλαίσιο 4.5: κατάσταση Πλαίσιο 5.1: κοιλάδα Κ» Πλαίσιο 5.2: Πλαίσιο 5.3: Πλαίσιο 6.1: Πλαίσιο 6.2: Πλαίσιο 6.3: Πλαίσιο 7.1: Ποσοτικός προσδιορισμός της ζημίας: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην κοιλάδα Κ» Περιπτωσιολογική μελέτη από την Ισπανία που παρουσιάζει πώς προσδιορίζεται η αρχική Αξιολόγηση αποκατάστασης: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην Διασυνοριακή αποκατάσταση Πρακτικό παράδειγμα: Ανάλυση εύλογου σεναρίου χειρότερης περίπτωσης Πρακτικό παράδειγμα: Απλό παράδειγμα διαβάθμισης Πρακτικό παράδειγμα: Διαβάθμιση της αποκατάστασης με μη χρηματικό δείκτη μέτρησης Πρακτικό παράδειγμα: Διαβάθμιση της αποκατάστασης με χρηματικό δείκτη μέτρησης Πλαίσιο παρακολούθησης μετά την αποκατάσταση Πλαίσιο 7.2: Παρακολούθηση/υποβολή εκθέσεων: «Αστοχία του φράγματος απόθεσης μεταλλευτικών καταλοίπων στην κοιλάδα Κ» 10

13 1. ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΟΔΗΓΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ; 1.1 Εισαγωγή Η ΟΠΕ δημοσιεύθηκε στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις 21 Απριλίου 2004 με αριθμό 2004/35/ΕΚ και πλήρη τίτλο: «Οδηγία 2004/35/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη όσον αφορά την πρόληψη και την αποκατάσταση περιβαλλοντικής ζημίας». Τα κράτη μέλη ήταν υποχρεωμένα να μεταφέρουν την οδηγία στο εσωτερικό δίκαιο το αργότερο μέχρι τις 30 Απριλίου Για διάφορους λόγους, η εφαρμογή της στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης ολοκληρώθηκε μόλις τον Ιούλιο του Η ΟΠΕ δεν έχει αναδρομική ισχύ. Αυτό σημαίνει ότι δεν εφαρμόζεται σε περιβαλλοντική ζημία η οποία προκλήθηκε από εκπομπή ή περιστατικό που ολοκληρώθηκε πριν από την 30ή Απριλίου 2007 ή από εκπομπή, συμβάν ή περιστατικό που έλαβε χώρα μετά την εν λόγω ημερομηνία αλλά προήλθε από δραστηριότητα που περατώθηκε πριν την 30ή Απριλίου Η ΟΠΕ εφαρμόζεται σε συνεχιζόμενες δραστηριότητες που ξεκίνησαν πριν από την 30ή Απριλίου 2007 και συνεχίστηκαν μετά την ημερομηνία αυτή, μόνον όσον αφορά την έκταση της περιβαλλοντικής ζημίας που προκλήθηκε μετά τις 30 Απριλίου Σκοπός Στόχος της οδηγίας είναι η διαμόρφωση πλαισίου για την περιβαλλοντική ευθύνη βάσει της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει», με σκοπό την πρόληψη και την αποκατάσταση περιβαλλοντικών ζημιών. Η ΟΠΕ συμπληρώνει υφιστάμενα καθεστώτα της ΕΕ για την προστασία της φύσης, όπως η οδηγία περί οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ και η οδηγία περί άγριων πτηνών 2009/147/ΕΚ, καθώς και το ισχύον καθεστώς της ΕΕ για την προστασία των υδάτων βάσει της οδηγίας-πλαισίου για τα ύδατα 2000/60/ΕΚ. Μολονότι το κείμενο της ΟΠΕ και, κατ επέκταση, το παρόν εγχειρίδιο αφορούν κυρίως τις ενέργειες που πρέπει να πραγματοποιούνται μόλις προκύψει περιστατικό ή επικείμενη απειλή, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται η ευρύτερη λειτουργία της ΟΠΕ με σκοπό την πρόληψη. Οι φορείς εκμετάλλευσης 2, οι αρμόδιες αρχές 3 και οι φορείς παροχής χρηματοοικονομικής ασφάλειας θα πρέπει να συνεργάζονται κατά τα προπαρασκευαστικά στάδια εφαρμογής της ΟΠΕ (π.χ. για τον προσδιορισμό των δραστηριοτήτων, των πόρων και των τοποθεσιών που ενέχουν υψηλό βαθμό κινδύνου) προκειμένου να είναι καλύτερα προετοιμασμένοι, να καθορίζουν τις απαραίτητες χρηματοοικονομικές εγγυήσεις και να λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα για την αποφυγή ζημιών. Μολονότι η συνεργασία αυτή απαιτείται εν μέρει και σε άλλα κείμενα (π.χ. στην οδηγία Seveso), δεν συνιστά νομική υποχρέωση της ΟΠΕ. Η συνεργασία αυτή συνιστάται για να αυξηθεί η αποτελεσματικότητα της εφαρμογής, όπως για παράδειγμα όταν παρέχονται σε φορείς εκμετάλλευσης 1 Για την πρώτη έκθεση σχετικά με τη μεταφορά στο εθνικό δίκαιο και την εφαρμογή της ΟΠΕ, βλέπε έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του Φορέας εκμετάλλευσης δραστηριότητας είναι κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο, ιδιωτικού ή δημοσίου δικαίου, το οποίο εκμεταλλεύεται ή ελέγχει τη δραστηριότητα. Στην έννοια αυτή περιλαμβάνεται και ο κάτοχος άδειας ή εξουσιοδότησης για τη δραστηριότητα ή το πρόσωπο που καταχωρίζει ή κοινοποιεί τη δραστηριότητα, εφόσον αυτό προβλέπεται στην εθνική νομοθεσία του κράτους μέλους για τη μεταφορά της ΟΠΕ (άρθρο 2 παράγραφος 6 της ΟΠΕ). 3 Αρχή επιφορτισμένη με την εκπλήρωση των καθηκόντων εφαρμογής βάσει της οδηγίας σχετικά με την περιβαλλοντική ευθύνη σε συγκεκριμένο κράτος μέλος. 11

14 κυβερνητικά εργαλεία ή μοντέλα που υποστηρίζουν τις εκτιμήσεις κινδύνων και, κατ επέκταση, εξοικονομούν χρόνο και πόρους. Γενικός στόχος της οδηγίας είναι η πλήρης επαναφορά των φυσικών πόρων και των υπηρεσιών 4 τους που έχουν υποστεί ζημία στην κατάσταση στην οποία θα βρίσκονταν εάν δεν είχε επέλθει η ζημία (η οποία αναφέρεται ως «αρχική κατάσταση» 5 ). Η ΟΠΕ προβλέπει επίσης τη δυνατότητα συμπληρωματικής αποκατάστασης με σκοπό την αντιστάθμιση των προσωρινών απωλειών που υφίστανται το περιβάλλον και το κοινό, δηλαδή των ζημιών που προκύπτουν κατά το χρονικό διάστημα που χρειάζεται για την επίτευξη της επαναφοράς στην αρχική κατάσταση (ή εις το διηνεκές, εάν δεν είναι πιθανή η επαναφορά στην αρχική κατάσταση). Πρέπει να τονιστεί ότι η εστίαση της ΟΠΕ έχει αντισταθμιστικό χαρακτήρα, δηλαδή την αποκατάσταση σε είδος, με στόχο την πλήρη αποκατάσταση των φυσικών πόρων του κοινού και των δυσμενών συνεπειών σε βάρος των υπηρεσιών τους. Η ΟΠΕ δεν προβλέπει αποζημιώσεις με κυρωτικό χαρακτήρα 6. Η οδηγία βασίζεται στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» 7. Σύμφωνα με αυτήν την αρχή, κάθε φορέας εκμετάλλευσης που προκαλεί περιβαλλοντική ζημία ή άμεσο κίνδυνο ανάλογης ζημίας πρέπει να προλαμβάνει και να αποκαθιστά τη ζημία και να επωμίζεται το κόστος των απαραίτητων μέτρων πρόληψης ή αποκατάστασης. Όταν η αρμόδια αρχή αυτενεργεί ή επεμβαίνει μέσω τρίτων, η αρχή αυτή θα πρέπει να εξασφαλίζει ότι το προκύπτον γι' αυτήν κόστος θα ανακτάται από τον φορέα εκμετάλλευσης (άρθρο 8 παράγραφος 2 ΟΠΕ). Οι φορείς εκμετάλλευσης πρέπει επίσης να επωμίζονται το κόστος της εκτίμησης της περιβαλλοντικής ζημίας και της παρακολούθησης των δράσεων αποκατάστασης. Η οδηγία είναι πράξη διοικητικού δικαίου 8. Δεν νομιμοποιεί φυσικά πρόσωπα να εγείρουν αξιώσεις για σωματικές βλάβες, υλικές ζημίες ή οικονομικές απώλειες, θέματα που αντιμετωπίζονται συνήθως με αγωγές του αστικού και/ή του κοινού δικαίου. Οι αγωγές αυτές δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της ΟΠΕ. Επιπλέον, στο επίκεντρο της ΟΠΕ βρίσκονται οι ζημίες που προκαλούνται στους φυσικούς πόρους και όχι οι βλάβες που υφίστανται πρόσωπα, ακίνητα ή υποδομές. Η οδηγία άπτεται ορισμένων πτυχών της δημόσιας υγείας και προβλέπεται ειδικός μηχανισμός μέσω του οποίου ΜΚΟ, άλλες ομάδες και άτομα μπορούν να υποβάλλουν παρατηρήσεις στις αρμόδιες αρχές για περιβαλλοντικές ζημίες ή, σε ορισμένα κράτη μέλη, για επικείμενες απειλές περιβαλλοντικής ζημίας, ζητώντας από τις αρμόδιες αρχές να δραστηριοποιηθούν αναλόγως. Στο πλαίσιο της ΟΠΕ, την πρωταρχική ευθύνη φέρουν η αρμόδια αρχή (εποπτεία και επιβολή όλων των απαιτήσεων της ΟΠΕ) και ο/οι υπεύθυνος/-οι φορέας/-είς εκμετάλλευσης (απαραίτητη και κατάλληλη αξιολόγηση, αντιμετώπιση, αποκατάσταση και χρηματοδότηση). Εποικοδομητικό ρόλο μπορούν να διαδραματίσουν και άλλα 4 Οι λειτουργίες που επιτελούνται από έναν φυσικό πόρο προς όφελος άλλων φυσικών πόρων και/ή του κοινού. 5 Η ποιότητα και ποσότητα του πόρου και/ή των υπηρεσιών που θα επικρατούσε εάν δεν είχε σημειωθεί το περιστατικό. Το άρθρο 2 παράγραφος 14 της ΟΠΕ ορίζει την αρχική κατάσταση ως την «κατάσταση που θα επικρατούσε κατά τη στιγμή της ζημίας των φυσικών πόρων και των υπηρεσιών εάν δεν είχε συμβεί η περιβαλλοντική ζημία, υπολογιζόμενη με βάση τις καλύτερες διαθέσιμες πληροφορίες». 6 Οι αποζημιώσεις με κυρωτικό χαρακτήρα είναι αποζημιώσεις που έχουν στόχο να συνετίσουν ή να αποθαρρύνουν τους εναγόμενους και άλλα πρόσωπα από το να υιοθετούν συμπεριφορές όπως αυτές που αποτέλεσαν τη βάση της αγωγής. Πρόκειται άλλωστε για κατευθυντήρια αρχή της περιβαλλοντικής πολιτικής που κατοχυρώνεται στο άρθρο 191 παράγραφος 2 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ). 7 Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» είναι μια νομική και οικονομική αρχή που ορίζει ότι το μέρος ή τα μέρη που είναι υπεύθυνο ή υπεύθυνα για την πρόκληση ρύπανσης είναι επίσης υπεύθυνο ή υπεύθυνα να καταβάλουν το σχετικό αντίτιμο για τις ζημίες που προκαλούνται στο φυσικό περιβάλλον. 8 Για την ακρίβεια, η αρχή αυτή επιβάλλεται από τις δημόσιες αρχές, οι οποίες πρέπει να διασφαλίζουν την πρόληψη και την αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημίας (ενεργώντας προς το συμφέρον του περιβάλλοντος). 12

15 ενδιαφερόμενα μέρη, όπως οι πάροχοι χρηματοοικονομικής ασφάλειας, τεχνικοί εμπειρογνώμονες και δικηγόροι, καθώς και το κοινό. Για παράδειγμα, η ΟΠΕ προβλέπει ότι: «Κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο το οποίο: επηρεάζεται ή ενδέχεται να επηρεασθεί από περιβαλλοντική ζημία (π.χ. κάτοικοι, παρατηρητές πτηνών, περιπατητές, ερασιτέχνες αλιείς, άτομα των οποίων κινδυνεύει η υγεία από ρύπους, οι υπεύθυνοι για παιδιά ή ηλικιωμένους των οποίων κινδυνεύει η υγεία 9 ), ή έχει επαρκές συμφέρον, ή υποστηρίζει ότι επέρχεται προσβολή δικαιώματος, όπως αυτό ορίζεται από το εθνικό δίκαιο δικαιούται να υποβάλλει στην αρμόδια αρχή οιεσδήποτε παρατηρήσεις σχετικά με περιπτώσεις περιβαλλοντικής ζημίας ή με επικείμενη απειλή τέτοιας ζημίας που έχουν υποπέσει στην αντίληψή του και έχει το δικαίωμα να καλεί την αρμόδια αρχή να αναλάβει δράση». Το άρθρο 12 παράγραφος 1 της οδηγίας ορίζει ότι το συμφέρον οποιασδήποτε μη κυβερνητικής οργάνωσης, η οποία προάγει την προστασία του περιβάλλοντος και πληροί τις προϋποθέσεις που ορίζει το εθνικό δίκαιο, θεωρείται επαρκές και ότι η οργάνωση αυτή έχει δικαιώματα τα οποία είναι δυνατόν να προσβάλλονται. 1.3 Η ΟΠΕ σε απλουστευμένη μορφή: σκιαγράφηση της αποκατάστασης Η παρούσα ενότητα παρουσιάζει ορισμένες βασικές έννοιες σχετικά με την «αποκατάσταση», κατά τη διατύπωση της ΟΠΕ, με τη βοήθεια μιας απλής περιπτωσιολογικής μελέτης (παρατίθεται με πλάγιους χαρακτήρες σε όλο το κείμενο της παρούσας ενότητας). Έστω ότι σημειώνεται κάποιο περιστατικό που επηρεάζει αρνητικά το περιβάλλον. Για παράδειγμα, προκαλείται ρήγμα σε δεξαμενή που περιέχει επικίνδυνες χημικές ουσίες και οι ρύποι διαχέονται σε παρακείμενο ποτάμι. Πριν από την έναρξη εφαρμογής της ΟΠΕ και με βάση την εθνική νομοθεσία του κράτους μέλους, ο φορέας εκμετάλλευσης θα είχε λάβει μέτρα για να σταματήσει τη ρύπανση (π.χ. θα είχε επισκευάσει τη σπασμένη δεξαμενή). Ο φορέας εκμετάλλευσης ενδέχεται επίσης να είχε λάβει μέτρα για τον καθαρισμό των μολυσμένων εδαφών ή ιζημάτων (π.χ. προσθήκη ουδετεροποιητών, εκσκαφή εδάφους ή ιζήματος). Μετά την έναρξη ισχύος της ΟΠΕ, και αν υποτεθεί ότι το περιστατικό καλύπτεται από την οδηγία, θα πρέπει επίσης να αξιολογηθούν και να αποκατασταθούν (σε είδος και όχι σε χρήμα) οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της διαρροής. Χάριν απλούστευσης, ας υποθέσουμε ότι το εν λόγω ποτάμι περιείχε στην αρχική του κατάσταση τέσσερα υγιή ψάρια. Μετά τη διαρροή, απέμεινε μόνο ένα. 9 Τα παραδείγματα προέρχονται από το έγγραφο καθοδήγησης για την Αγγλία και την Ουαλία. Άλλα κράτη μέλη μπορούν να χρησιμοποιούν διαφορετικά κριτήρια. 13

16 Με τις δράσεις καθαρισμού εξασφαλίζεται η επιστροφή ενός ακόμη ψαριού στο ποτάμι, το οποίο πλέον περιλαμβάνει συνολικά δύο ψάρια: εξακολουθούν να υπολείπονται δύο για να επανέλθει στην αρχική του κατάσταση. Ο καθαρισμός αποτελεί μέρος της πρωτογενούς αποκατάστασης, η οποία αφορά δράσεις που αποσκοπούν στην επαναφορά στην αρχική τους κατάσταση των φυσικών πόρων και/ή υπηρεσιών που έχουν υποστεί ζημία. Η πρωτογενής αποκατάσταση μπορεί να περιλαμβάνει: Άμεσες δράσεις με στόχο τη διακοπή του περιστατικού, την ελαχιστοποίηση, τον περιορισμό και την αποτροπή περαιτέρω ζημίας και την αποκατάσταση της ζημίας. Οι δράσεις αυτές μπορεί επίσης να αποκαλούνται επείγοντα μέτρα αποκατάστασης [άρθρο 6 παράγραφος 1 στοιχείο α) της ΟΠΕ] και Περισσότερες μεσοπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες δράσεις αποκατάστασης του ζημιωθέντος τόπου που αποβλέπουν στην επαναφορά στην αρχική κατάσταση του πόρου και/ή των υπηρεσιών που έχουν υποστεί ζημία (για ζημία στα ύδατα και τη φύση). Όταν τα μέτρα πρωτογενούς αποκατάστασης δεν επαναφέρουν πλήρως τους φυσικούς πόρους και/ή τις υπηρεσίες στην αρχική κατάσταση που επικρατούσε στην τοποθεσία που υπέστη ζημία, απαιτούνται περαιτέρω μέτρα συμπληρωματικής αποκατάστασης (δεν ισχύει για ζημίες του εδάφους). Στο απλό αυτό παράδειγμα απαιτείται περαιτέρω δράση για να διασφαλιστεί η επιστροφή δύο ακόμη ψαριών στο ποτάμι, ώστε να επανέλθει η αρχική κατάσταση των τεσσάρων ψαριών. Η συμπληρωματική αποκατάσταση αναφέρεται σε συμπληρωματικές δράσεις αποκατάστασης που πραγματοποιούνται εκτός της τοποθεσίας ή σε δράσεις αποκατάστασης πόρων/υπηρεσιών που διαφέρουν σε ορισμένο βαθμό από τους αντίστοιχους πόρους/υπηρεσίες που έχουν υποστεί ζημία, με στόχο την επαναφορά της αρχικής κατάστασης του πόρου ή της υπηρεσίας που έχει υποστεί ζημία. Για παράδειγμα, εάν με την πρωτογενή αποκατάσταση ζημιωθέντος αλιεύματος μπορεί να επιτευχθεί αποκατάσταση του αλιεύματος μόνο κατά 50% στον ζημιωθέντα τόπο, μπορεί να εφαρμοστεί συμπληρωματική αποκατάσταση σε άλλη τοποθεσία (κατά προτίμηση κοντά στην τοποθεσία που έχει υποστεί ζημία) προκειμένου να αποκατασταθεί το υπόλοιπο 50% του ζημιωθέντος αλιεύματος, ώστε τελικά οι αλιευτικοί πόροι να επανέλθουν στα επίπεδα της αρχικής κατάστασης σε αμφότερες τις τοποθεσίες. Σε πολλές περιπτώσεις, η πλήρης επαναφορά του πόρου ή της υπηρεσίας που έχει υποστεί ζημία στα αρχικά επίπεδα δεν μπορεί να επιτευχθεί, ακόμη και μετά την εφαρμογή της πρωτογενούς και της συμπληρωματικής αποκατάστασης, λόγω πρακτικών περιορισμών ή περιορισμών που αφορούν την εκάστοτε τοποθεσία. Σε αυτές τις καταστάσεις προκύπτει συνεχιζόμενη ή υπολειπόμενη ζημία που δεν έχει ακόμη αντισταθμιστεί. Ομοίως, οι φυσικοί πόροι και/ή υπηρεσίες ενδέχεται να υφίστανται ζημία κατά το χρονικό διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ της επέλευσης της ζημίας και της πλήρους πραγμάτωσης των οφελών από τις δραστηριότητες αποκατάστασης. Το αποτέλεσμα είναι ότι επέρχεται προσωρινή απώλεια πόρων ή υπηρεσιών. Για πρακτικούς λόγους, η προσωρινή ζημία και η υπολειπόμενη ζημία αναφέρονται σωρευτικά ως προσωρινή απώλεια. Στη συνέχεια, ενδέχεται να χρειαστεί αντισταθμιστική αποκατάσταση για την αντιστάθμιση της προσωρινής απώλειας (δεν ισχύει για τις ζημίες στο έδαφος). Σε ορισμένες περιπτώσεις, η αντισταθμιστική αποκατάσταση μπορεί να πραγματοποιηθεί είτε εκτός της τοποθεσίας είτε σε πόρους/υπηρεσίες που διαφέρουν σε ορισμένο βαθμό από τους συγκεκριμένους πόρους/υπηρεσίες που έχουν υποστεί ζημία. Σε άλλες περιπτώσεις, τα μέτρα αντισταθμιστικής αποκατάστασης θα μπορούσαν να συνίστανται σε δράσεις που πραγματοποιούνται επιτόπου και 14

17 επαναφέρουν τους πόρους ή τις υπηρεσίες σε επίπεδα που υπερβαίνουν την αρχική κατάσταση. Σε όλες τις περιπτώσεις, το μέγεθος της αντισταθμιστικής αποκατάστασης που αναλαμβάνεται διαβαθμίζεται για να αντισταθμίζει τις προσωρινές απώλειες. Στην πραγματικότητα, η διάκριση μεταξύ συμπληρωματικής και αντισταθμιστικής αποκατάστασης είναι πολύ λεπτή και οι δύο όροι χαρακτηρίζουν δράσεις που αποσκοπούν στην αντιστάθμιση της απώλειας πόρων ή υπηρεσιών εφόσον η απώλεια δεν αντισταθμίζεται πλήρως μέσω της πρωτογενούς αποκατάστασης. Ως εκ τούτου, για πρακτικούς λόγους, τα μέτρα συμπληρωματικής και αντισταθμιστικής αποκατάστασης συνήθως συνδυάζονται, προκειμένου να διαβαθμίζεται η αποκατάσταση που αντισταθμίζει τις προσωρινές απώλειες. Στο σχήμα 1.1 απεικονίζονται γραφικά η αρχική κατάσταση, η αρχική ζημία, η προσωρινή απώλεια και οι δράσεις αποκατάστασης με βάση τις παραμέτρους της απλής περίπτωσης που παρουσιάστηκε ανωτέρω. «Προσωρινή απώλεια» Αντισταθμιστική αποκατάσταση «Μέθοδος ισοδυναμίας πόρων»: Προσωρινή απώλεια = Αντισταθμιστική αποκατάσταση Σχήμα 1.1: «Αποκατάσταση» σύμφωνα με την ΟΠΕ, με βάση το επεξηγηματικό παράδειγμα Το σχήμα 1.2 παρουσιάζει πιο σχηματοποιημένα τις σχέσεις μεταξύ της ίδιας ζημίας, της προσωρινής απώλειας και της αποκατάστασης: Όπως και στο σχήμα 1.1, ο χρόνος παρουσιάζεται και πάλι κατά μήκος του οριζόντιου άξονα και το επίπεδο του πόρου ή υπηρεσίας που έχει υποστεί ζημία κατά μήκος του κάθετου άξονα. Η αρχική κατάσταση για τον συγκεκριμένο πόρο ή υπηρεσία παρουσιάζεται με μια οριζόντια εναλλασσόμενη μαύρη/διακεκομμένη γαλάζια γραμμή. Η απεικόνιση μιας σταθερής αρχικής κατάστασης (όπως στο σχήμα 1.1) επιλέγεται συχνά για λόγους απλούστευσης ή επειδή δεν υπάρχουν καθοριστικά στοιχεία που υποδηλώνουν διαφορετική συναρτησιακή μορφή. Η αρχική κατάσταση μπορεί να είναι σχετικά σταθερή, μπορεί να παρουσιάζει διακυμάνσεις σε τακτική ή αναμενόμενη βάση ή μπορεί να αυξομειώνεται. Η χρονική προσαρμογή της αρχικής κατάστασης θα πρέπει να είναι συγκεκριμένη ως προς την τοποθεσία και τον πόρο. Μετά την εκδήλωση του ζημιογόνου περιστατικού, το επίπεδο του πόρου ή της υπηρεσίας θα υποχωρήσει κάτω από τη γραμμή της αρχικής κατάστασης, όπως δείχνει η πράσινη καμπύλη. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι 15

18 καμπύλες που διαγράφονται στο σχήμα είναι ενδεικτικές. Το σχήμα των γραμμών καθορίζεται από την έκταση και τον βαθμό της ζημίας και της ανάκαμψης ενός πόρου ανάλογα με τα εκάστοτε περιστατικά, τους πόρους και τις υποτιθέμενες εργασίες αποκατάστασης. Μερικοί πόροι ή υπηρεσίες μπορεί να επανέλθουν στα αρχικά τους επίπεδα ύστερα από φυσική ανάκαμψη, όπως φαίνεται από την ανοδική πράσινη καμπύλη. Ωστόσο, επειδή είναι πιθανό η φυσική ανάκαμψη να καθυστερήσει αρκετά ή να μην οδηγήσει σε επαναφορά στην αρχική κατάσταση, θα μπορούσαν να επιλεγούν δράσεις πρωτογενούς και συμπληρωματικής αποκατάστασης για την επιτάχυνση ή την αύξηση των πιθανοτήτων ανάκαμψης, όπως φαίνεται από την ανοδική κόκκινη καμπύλη. Το σχήμα δείχνει ότι η επαναφορά του πόρου ή της υπηρεσίας στην αρχική κατάσταση απαιτεί χρόνο, κατά τη διάρκεια του οποίου θα σημειώνεται συνεχής απώλεια πόρων και υπηρεσιών. Η συνεχιζόμενη αυτή απώλεια αναφέρεται και πάλι ως προσωρινή απώλεια. Στο σχήμα, η προσωρινή αυτή απώλεια είναι η περιοχή κάτω από την καμπύλη της αρχικής κατάστασης και πάνω από την καμπύλη της πρωτογενούς/συμπληρωματικής ανάκαμψης. Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες δεν είναι πρακτικά δυνατή η επαναφορά του πόρου στην αρχική κατάσταση, η προσωρινή απώλεια συνεχίζεται εις το διηνεκές. Η αντισταθμιστική αποκατάσταση διαβαθμίζεται ώστε να παράσχει πόρους και/ή υπηρεσίες σε βαθμό ώστε να αντισταθμίζεται η εν λόγω προσωρινή απώλεια. Σχήμα 1.2: Ανατομία της ζημίας Η οδηγία καλύπτει επίσης την επικείμενη απειλή 10 ζημίας φυσικών πόρων (και όχι ένα πραγματικό περιστατικό όπως περιγράφεται στο παράδειγμα και απεικονίζεται στα σχήματα 1.1 και 1.2). Για τα περιστατικά αυτά απαιτείται 10 Επικείμενη απειλή σημαίνει ότι υπάρχει επαρκής πιθανότητα να προκληθεί περιβαλλοντική ζημία στο εγγύς μέλλον (άρθρο 2 παράγραφος 9 της ΟΠΕ). Η «επαρκής πιθανότητα» και το «εγγύς μέλλον» εξαρτώνται από την εκάστοτε περίπτωση. 16

19 λήψη προληπτικών μέτρων εκ μέρους του φορέα εκμετάλλευσης. Αν ο φορέας εκμετάλλευσης είναι αδύνατο να προσδιοριστεί, δεν υποχρεούται να καλύψει το κόστος ή δεν συμμορφώνεται με την υποχρέωση που υπέχει προς ανάληψη προληπτικής δράσης, οι δράσεις αυτές μπορούν να αναληφθούν από την αρμόδια αρχή. 1.4 Πώς κρίνεται εάν η ΟΠΕ εφαρμόζεται σε συγκεκριμένη δραστηριότητα; Το διάγραμμα ροής του σχήματος 1.3 παρουσιάζει τη διαδικασία λήψης αποφάσεων πριν σημειωθεί οποιοδήποτε περιστατικό (ή επικείμενη απειλή επέλευσης περιστατικού). Στη συνέχεια της παρούσας ενότητας παρέχονται πληροφορίες που θα βοηθήσουν τον αναγνώστη να απαντήσει στα ερωτήματα που τίθενται στο σχήμα. Τα δύο βασικά ερωτήματα είναι: Εάν η δραστηριότητα μπορεί να επηρεάσει πόρους και/ή υπηρεσίες που καλύπτονται από την ΟΠΕ παράγοντας που καθορίζει κατά πόσον εφαρμόζεται ή όχι η ΟΠΕ (ενότητα 1.4.1) και Εάν η δραστηριότητα περιλαμβάνεται στο παράρτημα ΙΙΙ της ΟΠΕ παράγοντας που καθορίζει το είδος της ευθύνης που υπέχει ο φορέας εκμετάλλευσης (ενότητα 1.4.2). Ορισμένοι ενδιαφερόμενοι φορείς, ιδίως οι φορείς εκμετάλλευσης, ενδέχεται να δίνουν προτεραιότητα στο δεύτερο ερώτημα. Η σειρά με την οποία τίθενται τα ερωτήματα ακολουθεί πιστά την εστίαση της ΟΠΕ στους φυσικούς πόρους. 17

20 Μπορεί η δραστηριότητα να επηρεάσει πόρους που καλύπτονται από την ΟΠΕ; Όχι Η ΟΠΕ δεν εφαρμόζεται Ναι Περιλαμβάνεται η δραστηριότητα στο παράρτημα ΙΙ της ΟΠΕ; Όχι Υποκειμενική ευθύνη μόνο για ζημία σε προστατευόμενους οικοτόπους και είδη Ναι Αντικειμενική ευθύνη για ζημία σε προστατευόμενους οικοτόπους και είδη, ύδατα και έδαφος Λήψη μέτρων για πρόληψη της ζημίας Σχήμα 1.3: Εξέταση του ενδεχόμενου εφαρμογής της ΟΠΕ σε συγκεκριμένη δραστηριότητα (για τις επαγγελματικές δραστηριότητες που δεν απαριθμούνται στο παράρτημα ΙΙΙ θεμελιώνεται ευθύνη μόνο για ζημίες σε προστατευόμενους οικοτόπους και είδη) Πόροι και υπηρεσίες που καλύπτονται από την ΟΠΕ Η ΟΠΕ επιβάλλει ευθύνη για i) ζημία προστατευόμενων ειδών και φυσικών οικοτόπων ii) ζημία υδάτων και iii) ζημία εδάφους [βλέπε άρθρο 2 παράγραφος 1 στοιχεία α), β) και γ) της ΟΠΕ]. Στα πλαίσια 1.1 έως 1.3 παρατίθενται οι ορισμοί αυτού του είδους των πόρων, όπως ορίζονται στην οδηγία. Σε σχέση με τα πρώτα δύο είδη ζημίας (των προστατευόμενων ειδών, των φυσικών οικοτόπων και των υδάτων), η ΟΠΕ καθιστά υποχρεωτική την επαναφορά των φυσικών πόρων και/ή υπηρεσιών που έχουν υποστεί ζημία στην 18

21 αρχική κατάσταση στην οποία θα βρίσκονταν εάν δεν είχε επέλθει η ζημία. Η αποκατάσταση του εδάφους υπόκειται σε διαφορετικές απαιτήσεις. Οι φυσικοί πόροι μπορούν να υποστούν ζημία από ζημιογόνα περιστατικά, εκπομπές ή άλλα συμβάντα, όπως: Έκλυση, διαρροή, απόρριψη ή εκπομπή χημικών ουσιών Φυσικές επιπτώσεις ή καταστροφή από πυρκαγιά, έκρηξη, κατασκευαστική εργασία Εισαγωγή ή έκλυση βιολογικού παράγοντα ή οντότητας (π.χ. γενετικώς τροποποιημένου οργανισμού ή χωροκατακτητικών μη ιθαγενών ειδών) Συνδυασμό αυτών ή Υποπροϊόν, αλυσιδωτές αντιδράσεις ή συνεργιστική επίδραση ενός περιστατικού που προκαλεί χημική ή φυσική βλάβη. Το ζημιογόνο περιστατικό εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της ΟΠΕ εάν επηρεάζει τους πόρους και τις υπηρεσίες που καλύπτονται από την οδηγία, εφόσον δεν ισχύουν συναφείς εξαιρέσεις και λόγοι απαλλαγής εκ του νόμου, και εάν η αρμόδια αρχή κρίνει ότι η ζημία που προκλήθηκε στους φυσικούς πόρους είναι σημαντική (βλέπε ενότητα 1.6). Πλαίσιο 1.1 Ζημία προστατευόμενων ειδών και φυσικών οικοτόπων [άρθρο 2 παράγραφος 1 στοιχείο α), άρθρο 2 παράγραφος 4 παραρτήματα I και II.1 της ΟΠΕ]. Συγκεκριμένα πρόκειται για: Οποιαδήποτε ζημία έχει σημαντικές δυσμενείς συνέπειες για την επίτευξη ή τη συντήρηση της ευνοϊκής κατάστασης διατήρησης των προστατευόμενων οικοτόπων ή ειδών, όπως ορίζεται στις οδηγίες περί άγριων πτηνών και οικοτόπων και όπως περιγράφεται κατωτέρω. Η σημασία των συνεπειών αυτών πρέπει να αξιολογείται σε σχέση με την αρχική κατάσταση, λαμβάνοντας υπόψη τα κριτήρια που περιλαμβάνονται στο παράρτημα I της ΟΠΕ. Ορισμένα κράτη μέλη [π.χ. Αυστρία, Βέλγιο, Κύπρος, Τσεχική Δημοκρατία, Εσθονία, Ελλάδα, Ουγγαρία, Λετονία, Λιθουανία, Πολωνία, Πορτογαλία, Ισπανία, Σουηδία και Ηνωμένο Βασίλειο (όχι η Σκωτία)] έχουν αποφασίσει να επεκτείνουν τον ορισμό ώστε να συμπεριλαμβάνει τα είδη και τους οικοτόπους που προστατεύονται βάσει εθνικών ή περιφερειακών νομοθετικών και κανονιστικών διατάξεων, στο σύνολο ή σε μέρος της επικράτειάς τους. Η κατάσταση διατήρησης φυσικού οικοτόπου θεωρείται ευνοϊκή όταν: το φυσικό του φάσμα και οι περιοχές που καλύπτει εμφανίζουν σταθερότητα ή αυξάνονται η δομή και οι ειδικές λειτουργίες που απαιτούνται για τη μακροπρόθεσμη συντήρησή του υφίστανται και είναι πιθανό να συνεχίσουν να υφίστανται στο εγγύς μέλλον και η κατάσταση διατήρησης των χαρακτηριστικών του ειδών είναι ευνοϊκή, όπως ορίζεται κατωτέρω. Η κατάσταση διατήρησης ενός είδους θεωρείται ευνοϊκή όταν: τα στοιχεία εξέλιξης του πληθυσμού του συγκεκριμένου είδους δείχνουν ότι διατηρείται μακροπρόθεσμα ως βιώσιμο συστατικό των φυσικών του οικοτόπων το φυσικό φάσμα των ειδών δεν μειώνεται ούτε προβλέπεται να μειωθεί στο εγγύς μέλλον υπάρχει και, κατά πάσα πιθανότητα, θα συνεχίσει να υπάρχει ένας αρκετά ευρύς οικότοπος για τη διατήρηση των πληθυσμών του μακροπρόθεσμα. 19

22 Ορισμοί σύμφωνα με τις οδηγίες περί οικοτόπων και άγριων πτηνών που αφορούν την ΟΠΕ Είδη πτηνών Είδη φυτών και ζώων Οικότοποι πτηνών Οικότοποι φυτών και ζώων Φυσικοί οικότοποι Τόποι αναπαραγωγής ή ανάπαυσης Οδηγία περί πτηνών, 2009/147/ΕΚ (απαριθμούνται στο παράρτημα Ι της εν λόγω οδηγίας και αναφέρονται στο άρθρο 4 παράγραφος 2 της εν λόγω οδηγίας) Οδηγία περί οικοτόπων, 92/43/ΕΟΚ (απαριθμούνται στα παραρτήματα ΙΙ και IV) Οδηγία περί πτηνών, 2009/147/ΕΚ (απαριθμούνται στο παράρτημα Ι της εν λόγω οδηγίας και αναφέρονται στο άρθρο 4 παράγραφος 2 της εν λόγω οδηγίας) Οδηγία περί οικοτόπων, 92/43/ΕΟΚ (απαριθμούνται στο παράρτημα II της οδηγίας αυτής) Οδηγία περί οικοτόπων, 92/43/ΕΟΚ (απαριθμούνται στο παράρτημα I της οδηγίας αυτής) Οδηγία περί οικοτόπων, 92/43/ΕΟΚ (απαριθμούνται στο παράρτημα IV) Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διευκρίνισε σε απάντησή της («ανεπίσημο έγγραφο»), της 2ας Μαΐου 2006, σχετικά με την ερμηνεία του άρθρου 2 παράγραφος 3 στοιχείο β) της ΟΠΕ («οικότοποι των ειδών», «φυσικοί οικότοποι» και «τόποι αναπαραγωγής ή ανάπαυσης των ειδών») ότι οι όροι αυτοί καλύπτουν το σύνολο των οικοτόπων των ειδών, των φυσικών οικοτόπων και των τόπων αναπαραγωγής ή ανάπαυσης των ειδών που αναφέρονται στις οδηγίες, ανεξάρτητα από το εάν βρίσκονται εντός ή εκτός περιοχής που ανήκει στο δίκτυο Natura Πλαίσιο 1.2 Ζημία υδάτων (άρθρο 2 παράγραφος 1 στοιχείο β), παράρτημα II.1 της ΟΠΕ). Συγκεκριμένα πρόκειται για: Οποιαδήποτε ζημία επηρεάζει δυσμενώς και σημαντικά την οικολογική, χημική και/ή ποσοτική κατάσταση, και/ή το οικολογικό δυναμικό, όπως ορίζει η οδηγία-πλαίσιο για τα ύδατα (2000/60/ΕΚ), των εκάστοτε υδάτων, εξαιρουμένων των δυσμενών επιπτώσεων στις οποίες εφαρμόζεται το άρθρο 4 παράγραφος 7 της εν λόγω οδηγίας. Το άρθρο 4 παράγραφος 7 αφορά «νέες ανθρώπινες δραστηριότητες βιώσιμης ανάπτυξης» που πληρούν ορισμένες προϋποθέσεις (έχουν ληφθεί όλα τα πρακτικώς εφικτά μέτρα για τον μετριασμό, έχει εκτεθεί η ειδική αιτιολογία στα σχέδια διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμού, υπάρχει επιτακτικό δημόσιο συμφέρον και αναλογικότητα). Θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι εθνικοί ορισμοί της καλής οικολογικής κατάστασης/δυναμικού στο πλαίσιο της ΟΠΥ για να προσδιοριστούν η αρχική κατάσταση και κατά πόσον η ζημία θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεταβολή της συγκεκριμένης κατάστασης/δυναμικού. Το παράρτημα V της ΟΠΥ απαριθμεί τους ορισμούς της ποσοτικής και ποιοτικής (οικολογικής και χημικής) κατάστασης και τους δείκτες των καταστάσεων αυτών. Ορισμοί σύμφωνα με την οδηγία-πλαίσιο για τα ύδατα (ΟΠΥ) Ποταμός Λίμνη Μεταβατικά ύδατα Παράκτια ύδατα Χωρικά ύδατα Σύστημα εσωτερικών υδάτων το οποίο ρέει, κατά το πλείστον, στην επιφάνεια του εδάφους αλλά το οποίο μπορεί, για ένα μέρος της διαδρομής του, να ρέει και υπογείως Σύστημα στάσιμων εσωτερικών επιφανειακών υδάτων Σύστημα επιφανειακών υδάτων πλησίον του στομίου ποταμών το οποίο είναι εν μέρει αλμυρό λόγω της γειτνίασής του με παράκτια ύδατα αλλά το οποίο επηρεάζεται ουσιαστικά από ρεύματα γλυκού νερού Επιφανειακά ύδατα που εκτείνονται μέχρι ενός ναυτικού μιλίου από τη γραμμή βάσης (συνήθως η μέση κατώτερη σήμανση της στάθμης του νερού) ενός παράκτιου κράτους. Πρόκειται για απλουστευμένο ορισμό, για τον πλήρη ορισμό ανατρέξτε στην ΟΠΥ. Δεν ορίζονται στην ΟΠΥ αλλά στη Σύμβαση του 1982 των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο 20

23 Τεχνητό υδατικό σύστημα Ιδιαιτέρως τροποποιημένο υδατικό σύστημα Υπόγεια ύδατα της Θάλασσας και καλύπτουν περιοχή παράκτιων υδάτων που εκτείνεται μέχρι και 12 ναυτικά μίλια (22 χλμ., 14 μ) από τη γραμμή βάσης (συνήθως η μέση κατώτερη σήμανση της στάθμης του νερού) ενός παράκτιου κράτους Σύστημα επιφανειακών υδάτων που δημιουργείται με δραστηριότητα του ανθρώπου Σύστημα επιφανειακών υδάτων του οποίου ο χαρακτήρας έχει μεταβληθεί ουσιαστικά λόγω φυσικών αλλοιώσεων από τις δραστηριότητες του ανθρώπου, για παράδειγμα μια δεξαμενή ή ένα φράγμα Το σύνολο των υδάτων που βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους στη ζώνη κορεσμού και σε άμεση επαφή με το έδαφος ή το υπέδαφος Πλαίσιο 1.3 Ζημία εδάφους [άρθρο 2 παράγραφος 1 στοιχείο β), παράρτημα II.2 της ΟΠΕ]. Συγκεκριμένα πρόκειται για: Οποιαδήποτε ρύπανση του εδάφους (ουσίες εντός του εδάφους ή στο υπέδαφος) η οποία δημιουργεί σοβαρό κίνδυνο δυσμενών συνεπειών για την ανθρώπινη υγεία, ως αποτέλεσμα της άμεσης ή έμμεσης εισαγωγής εντός του εδάφους, επί του εδάφους ή στο υπέδαφος, ουσιών, παρασκευασμάτων, οργανισμών ή μικροοργανισμών. Δεν περιλαμβάνεται η έκθεση σε αερομεταφερόμενο υλικό από πηγή διαφορετική από το ίδιο το έδαφος. Η ΟΠΕ δεν καλύπτει ζημία που προκαλείται από την ίδια την ατμοσφαιρική ρύπανση, αλλά μπορεί να εφαρμοστεί όταν ατμοσφαιρικοί ρύποι κατακάθονται στο έδαφος, σε υδάτινες πηγές ή προστατευόμενους οικοτόπους/είδη ή, εάν οι ρυπογόνες ουσίες που υπάρχουν σε αυτά τα μέρη προκάλεσαν βλάβες στην υγεία του ανθρώπου ή το περιβάλλον, αφού εκλύθηκαν στον ατμοσφαιρικό αέρα. Η περιβαλλοντική ζημία που προκαλείται από Γενετικά Τροποποιημένους Οργανισμούς (ΓΤΟ) μπορεί να προκαλείται από τον ίδιο τον ΓΤΟ (π.χ. επιπτώσεις των καλλιεργούμενων φυτών που παράγουν τοξίνη για τα προστατευόμενα έντομα), αλλά το αποτέλεσμα μπορεί να είναι και έμμεσο (π.χ. εξάλειψη επιβλαβούς εντόμου λόγω της τοξίνης και, ως εκ τούτου, εξάλειψη ενός προστατευόμενου είδους που τρέφεται με τον επιβλαβή οργανισμό). Η ζημία μπορεί να είναι άμεση (π.χ. θάνατος προστατευόμενων εντόμων αμέσως μετά την καλλιέργεια των ανθεκτικών στα έντομα φυτών) ή μεταγενέστερη (επεκτατική συμπεριφορά γενετικά τροποποιημένου φυτού ή υβριδίου του μετά από αρκετές γενεές, προκαλώντας ζημία σε προστατευόμενο οικοσύστημα). Οι ΓΤΟ καλύπτονται απευθείας από την ΟΠΕ αλλά τα προϊόντα που παρασκευάζονται από ΓΤΟ (π.χ. τρόφιμα και ζωοτροφές) καλύπτονται μόνο στον βαθμό που εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής των οδηγιών που αφορούν τους ΓΤΟ, την περιορισμένη χρήση και τη σκόπιμη ελευθέρωσή τους, όπως αναφέρονται στο παράρτημα III.10 και III.11 της ΟΠΕ. Η ΟΠΕ δεν καλύπτει μόνο μεμονωμένα περιστατικά, συμβάντα ή εκπομπές (εφεξής το παρόν εγχειρίδιο θα αναφέρεται μόνο σε «περιστατικά»). Υπό την προϋπόθεση ότι είναι δυνατόν να αποδειχθεί η αιτιώδης συνάφεια μεταξύ της ζημίας και των δραστηριοτήτων μεμονωμένων φορέων εκμετάλλευσης, η ΟΠΕ μπορεί να εφαρμόζεται επίσης όταν σημειώνεται σταδιακή ρύπανση ή ευρέως διαδεδομένη και διάχυτη ρύπανση (βλέπε άρθρο 4 παράγραφος 5 της ΟΠΕ και την απόφαση της 9ης Μαρτίου 2010 του ΔΕΕ στην υπόθεση C-378/08, σκέψη 58). 21

24 1.4.2 Δραστηριότητες που καλύπτονται από την ΟΠΕ Σύμφωνα με την ΟΠΕ, το μέρος που υπέχει ευθύνη είναι ο φορέας εκμετάλλευσης, ο οποίος ορίζεται στο άρθρο 2 παράγραφος 6 της οδηγίας ως: «οιοδήποτε φυσικό πρόσωπο ή νομικό πρόσωπο, ιδιωτικού ή δημοσίου δικαίου, το οποίο εκμεταλλεύεται ή ελέγχει την επαγγελματική δραστηριότητα ή, όταν αυτό προβλέπεται από την εθνική νομοθεσία, στο οποίο έχει μεταβιβασθεί αποφασιστική οικονομική αρμοδιότητα όσον αφορά την τεχνική λειτουργία τέτοιας δραστηριότητας, συμπεριλαμβανομένου του κατόχου σχετικής αδείας 11 ή εξουσιοδότησης ή οποιουδήποτε προσώπου καταχωρεί ή κοινοποιεί τέτοια δραστηριότητα». Με άλλα λόγια, η ζημιογόνος δραστηριότητα πρέπει να είναι «επιχειρησιακή» δραστηριότητα (και όχι π.χ. δραστηριότητα σε ιδιωτική κατοικία) και μπορεί να είναι κερδοσκοπικού ή μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Τα κράτη μέλη έχουν τη δυνατότητα να θεσπίζουν ή να διατηρούν αυστηρότερους κανόνες από τους κανόνες που ορίζονται στην ΟΠΕ ως ελάχιστες απαιτήσεις (το άρθρο 16 παράγραφος 1 της ΟΠΕ προβλέπει ότι τα κράτη μέλη έχουν αυτό το δικαίωμα σύμφωνα με το άρθρο 193 της Συνθήκης για τη λειτουργία της ΕΕ) και έχουν επίσης τη δυνατότητα να χρησιμοποιούν ευρύτερο ορισμό του φορέα εκμετάλλευσης ή να καταλογίζουν και σε άλλα πρόσωπα την ευθύνη σύμφωνα με τη νομοθεσία για τη μεταφορά της ΟΠΕ στο εθνικό δίκαιο. Στο πλαίσιο αυτό, είναι συναφής η απόφαση της 9ης Μαρτίου 2010 στην υπόθεση C-378/08, από την οποία προκύπτει ότι, σε κάθε περίπτωση, πρέπει να θεμελιώνεται η ύπαρξη αιτιώδους συνδέσμου μεταξύ της δραστηριότητας και της ζημίας. Ο όρος αυτός δεν είναι τόσο απαραίτητος όταν εφαρμόζεται τεκμήριο αιτιώδους συνάφειας, εφόσον προβλέπεται από το ισχύον εθνικό δίκαιο, το οποίο πρέπει να βασίζεται σε εύλογες αποδείξεις (π.χ. ουσίες, απόσταση). Ανάλογα με το είδος της δραστηριότητας του φορέα εκμετάλλευσης, υπάρχουν δύο διαφορετικά καθεστώτα ευθύνης 12 που προβλέπονται από την ΟΠΕ (σχήμα 1.4): Αντικειμενική ευθύνη: Οι δραστηριότητες που ρυθμίζονται ως δυνητικά επικίνδυνες στο πλαίσιο άλλων περιβαλλοντικών νόμων της ΕΕ (όπως απαριθμούνται στο παράρτημα III της οδηγίας). Δεν χρειάζεται να θεμελιώνεται η υπαιτιότητα του φορέα εκμετάλλευσης προκειμένου να του καταλογιστεί η ευθύνη για το είδος των ζημιών που καλύπτονται από την ΟΠΕ. Βλέπε πλαίσιο 1.4. Υποκειμενική ευθύνη: Άλλοι φορείς εκμετάλλευσης, των οποίων οι δραστηριότητες δεν ρυθμίζονται από τους νόμους που αναφέρονται στο παράρτημα ΙΙΙ της ΟΠΕ, μπορεί να θεωρηθούν υπεύθυνοι μόνο για ζημία προστατευόμενων ειδών και φυσικών οικοτόπων και όχι για τα άλλα είδη ζημίας που αναφέρονται (υπό την προϋπόθεση βέβαια ότι πληρούνται όλες οι απαιτήσεις που αναφέρονται στην οδηγία). Προκειμένου να καταλογίζεται ευθύνη στον φορέα εκμετάλλευσης, θα πρέπει το πταίσμα ή η αμέλεια να θεμελιώνεται. 11 Άδεια η οποία χορηγείται από τη ρυθμιστική αρχή που αδειοδοτεί τη λειτουργία της ρυθμιζόμενης εγκατάστασης με βάση ορισμένες προϋποθέσεις. 12 Τα καθεστώτα που εφαρμόζονται από τα κράτη μέλη διαφέρουν, καθώς με βάση τους περισσότερους εθνικούς και επαρχιακούς νόμους για τον καθαρισμό, σε ορισμένα κράτη μέλη δεν είναι απαραίτητο να αποδεικνύεται η υπαιτιότητα, επειδή οι συγκεκριμένοι νόμοι προβλέπουν αντικειμενική ευθύνη των φορέων εκμετάλλευσης για τις περιβαλλοντικές ζημίες (π.χ. μολυσμένο έδαφος, ρύπανση υδάτων, ζημία οικοτόπων και ειδών). 22