Εκτίµηση εργασιακού stress και χρήσης αλκοόλ σε επαγγελµατίες ψυχικής υγείας

Transcript

1 ιεπιστηµονική Φροντίδα Υγείας (2011) Τόµος 3, Τεύχος 4, Εκτίµηση εργασιακού stress και χρήσης αλκοόλ σε επαγγελµατίες ψυχικής υγείας Αθανασιάδης Θ. 1, Τσάρας Κ. 2, Παπαθανασίου Ι. 2, Λαχανά Ε. 2, Γκούβα Μ. 3, Κοτρώτσιου Ε. 4 1 Νοσηλευτής Ψυχικής Υγείας, MSc 2 Καθηγητής Εφαρµογών, Τµήµα Νοσηλευτικής Τ.Ε.Ι. Λάρισας 3 Επίκουρος Καθηγήτρια, Τµήµα Νοσηλευτικής Τ.Ε.Ι. Ηπείρου 4 Καθηγήτρια, Τµήµα Νοσηλευτικής Τ.Ε.Ι. Λάρισας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός: Η καταγραφή και η διερεύνηση των γενικών εργασιακών στρεσογόνων παραγόντων και της χρήσης αλκοόλ σε επαγγελµατίες ψυχικής υγείας καθώς επίσης και της µεταξύ τους σχέσης.υλικό και µέθοδος: Το µελετώµενο πληθυσµό αποτέλεσαν 300 επαγγελµατίες Ψυχικής Υγείας που εργάζονταν σε Ιδιωτικές και ηµόσιες Ψυχιατρικές Κλινικές, καθώς και σε Ψυχιατρικά Νοσοκοµεία της χώρας. Η συλλογή του εµπειρικού υλικού έγινε µε τη χρήση ενός ερωτηµατολογίου που περιελάµβανε κλίµακα τριαντατεσσάρων ερωτήσεων για την ανίχνευση στρεσογόνων παραγόντων, την κλίµακα αυτοεκτίµησης του Spielberger καθώς και ερωτήσεις σχετικά µε τη χρήση αλκοόλ. Η στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων πραγµατοποιήθηκε µε το στατιστικό πρόγραµµα SPSS έκδοση 15.0 χρησιµοποιώντας τη δοκιµασία Student t test, την ανάλυση διασποράς ANOVA και τη δοκιµασία x 2 test. Αποτελέσµατα: Μεγαλύτερη συχνότητα εργασιακών στρεσογόνων παραγόντων εµφανίζεται σε Νοσηλευτές παρά σε Ιατρούς, καθώς επίσης και στους εργαζόµενους Ιδιωτικών Ψυχιατρικών Κλινικών σε σχέση µε τους εργαζόµενους του ηµόσιου τοµέα. Το γεγονός ότι οι Νοσηλευτές αντιµετωπίζουν σε µεγαλύτερη συχνότητα στρεσογόνους παράγοντες από ότι οι Ιατροί αντικατοπτρίζεται και στις µετρήσεις του άγχους, τόσο ως κατάσταση όσο και ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας. Επίσης οι εργαζόµενοι στις Ιδιωτικές Ψυχιατρικές Κλινικές εµφανίζουν µεγαλύτερο δείκτη άγχους ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας σε σχέση µε τους εργαζόµενους του ηµόσιου τοµέα. Όσον αφορά τη χρήση αλκοόλ (αντίληψη αποτελεσµατικότητας και συνήθη ποσότητα κατανάλωσης) διαπιστώθηκε ότι σχετίζεται θετικά µε την ηλικία των εργαζοµένων. Η αντίληψη της αποτελεσµατικότητας του αλκοόλ στην αντιµετώπιση του εργασιακού stress σχετίζεται µε κάποιους εργασιακούς στρεσογόνους παράγοντες (επικίνδυνες συνθήκες δουλειάς, κυλιόµενο ωράριο εργασίας). Συµπεράσµατα: Παράγοντες όπως η ειδικότητα και το είδος του χώρου εργασίας ( ηµόσιος, Ιδιωτικός τοµέας) επηρεάζουν το stress που βιώνει ο επαγγελµατίας ψυχικής υγείας. Η θεώρηση του αλκοόλ ως µέσο εκτόνωσης του εργασιακού stress σχετίζεται µε ορισµένους στρεσογόνους παράγοντες της εργασίας καθώς και µε την ηλικία των εργαζοµένων. Λέξεις-Κλειδιά: Επαγγελµατίες υγείας, Ψυχιατρικοί νοσηλευτές, Εργασιακό stress, Κατάχρηση αλκοόλ, Αυτοεκτίµηση. Υπεύθ. Αλ/φίας: Τσάρας Κων/νος Λαπηθών 13, Λάρισα Τηλ.: ktsa@teilar.gr 165

2 Interscientific Health Care (2011) Vol 3, Issue 4, Assessment of work stress and alcohol use in mental health care workers Athanasiadis T. 1, Tsaras K. 2, Papathanasiou I. 2, Lahana E. 2, Gouva M. 3, Kotrotsiou E. 4 1 Psychiatric Nurse, MSc 2 Clinical Professor, Nursing Department TEI of Larissa 3 Assistant Professor, Nursing Department TEI of Epirus 4 Professor, Nursing Department TEI of Larissa ABSTRACT Aim: The documentation and assessment of general work stressors and alcohol use on mental health care workers as well as the relationship between them. Material and method: The sample consisted of 300 mental health care workers who worked in Private and Public Psychiatric Clinics and Psychiatric Hospitals of the country (Hellas). The collection of empirical material was done by using a questionnaire that included a scale of 34 questions for detecting occupational stress factors, the self-esteem scale of the Spielberger and questions about alcohol use. The statistical analysis of data was done with the statistical program SPSS version 15.0 using Student t - test, the ANOVA analysis of variance test and x 2 test. Results: Higher frequency occupational stress factors appeared in Nurses rather than Doctors as well as in employees in Private Psychiatric Clinics rather than employees in the Public sector. The fact that Nurses have higher frequency in stressors rather than Doctors is reflected in measurements of anxiety, as a state as well as a personality trait. Also the employees of Private Psychiatric Clinics exhibit greater indicator of anxiety as a personality trait than the employees of the Public sector. Regarding alcohol use (concept of efficiency and normal consumption quantity) it was found to be positively associated with the age of the employees. Also the concept of the effectiveness of alcohol in tackling work stress is associated with some occupational stress factors (dangerous conditions of work, rolling working hours). Conclusions: Factors such as specialty and the type of workplace (Public, Private sector) affect the stress experienced by the mental health professional. The view of alcohol as a means of relieving working stress is associated with certain stressors of work and the worker's age. Keywords: Health care professionals, Psychiatric nurses, Occupational stress, Alcohol abuse, Self-assessment. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι παγκοσµίως γνωστό και αποδεκτό ότι τα επαγγέλµατα υγείας και ειδικά η νοσηλευτική συνοδεύονται από την εµφάνιση εργασιακού stress. 1,2 Ενδεικτικά, το British National Health service υποστηρίζει ότι τα επίπεδα εργασιακού stress σε επαγγελµατίες υγείας είναι σε υψηλά επίπεδα ίσως τα υψηλότερα από ποτέ και ότι είναι ένα σώµα εργαζοµένων που βρίσκεται σε συνεχή πίεση. 3 Το ανωτέρω προκύπτει και από έρευνες βάσει των οποίων τα επίπεδα stress των νοσηλευτών ΤΕΠ αντιστοιχούν σε ήπια διαταραχή, µε ποσοστό 34,7% να βιώνει µέτρια διαταραχή και ποσοστό 7% σοβαρή διαταραχή. 4 Σε έρευνα του Laposa. 5, οι νοσηλευτές 166 των ΤΕΠ πληρούν σε ποσοστό 12% τα κριτήρια για τη διαταραχή ύστερα από ψυχοτραυµατικό stress (PTSD) κατά DSM-IV. Πολλές µελέτες έχουν καταγράψει τη χρήση αλκοόλ από επαγγελµατίες υγείας και µάλιστα σε τέτοιο βαθµό που να αναφέρονται σε διάγνωση µε τίτλο «ιαταραχή από τη χρήση Αλκοόλ». 6,7,8 Η χρήση και η κατάχρηση σχετίζονται µε το σύνολο σχεδόν των επαγγελµατιών υγείας, όπως είναι οι ιατροί 9,10,11, οι νοσηλευτές 12,13,14, οι ψυχολόγοι 15 ακόµη και οι φοιτητές των παραπάνω ειδικοτήτων. 16,17 Μερικοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι ένα ποσοστό 20% των επαγγελµατιών υγείας κάνει χρήση αλκοόλ ή Cor. Author: Tsaras Konstantinos Lapithon 13, Larisa Greece Tel.: ktsa@teilar.gr

3 άλλων ουσιών και µάλιστα σε µεγαλύτερο ποσοστό από το γενικό πληθυσµό. 18 Αντίθετα, αναφέρεται ότι Βρετανοί νοσηλευτές και ιατροί καταφεύγουν στη χρήση αλκοόλ και ουσιών λιγότερο σε σύγκριση µε το γενικό πληθυσµό. 10 Η Αµερικάνικη Ένωση Νοσηλευτών εκτιµά ότι ένα ποσοστό 8% αντιµετωπίζει προβλήµατα χρήσης και κατάχρησης ουσιών. 19 Από τα ευρήµατα ερευνών φαίνεται ότι η αιτιολογία χρήσης ουσιών δεν είναι µονοπαραγοντική και η επιλογή του επαγγέλµατος δεν είναι τυχαία. Σε έρευνα των Kenna and Wood 20, υποστηρίζεται ότι οι άνθρωποι που επιλέγουν τη νοσηλευτική ως επάγγελµα αναφέρουν ένα υψηλότερο ποσοστό αλκοολισµού και κατάχρησης ουσιών στο οικογενειακό τους ιστορικό. Η διαθεσιµότητα κάποιων ουσιών ως φάρµακα ασθενών, η εύκολη πρόσβαση σε αυτά από επαγγελµατίες υγείας, η γνώση της δράσης (φαρµακολογικής δράσης) και το χαµηλό κόστος π.χ. αλκοόλ, διευκολύνουν τη χρήση αυτών των ουσιών. 21,22 Οι διαµάχες στο οικογενειακό περιβάλλον και τα χαµηλά επίπεδα στήριξης από την οικογένεια έχουν επίσης ως αποτέλεσµα οι επαγγελµατίες υγείας να βιώνουν υψηλό εργασιακό stress. 23 Ο σκοπός της παρούσας µελέτης ήταν η καταγραφή και η διερεύνηση των γενικών εργασιακών στρεσογόνων παραγόντων και της χρήσης αλκοόλ σε επαγγελµατίες ψυχικής υγείας καθώς επίσης και της µεταξύ τους σχέσης. ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΣ Το µελετώµενο πληθυσµό αποτέλεσαν 300 επαγγελµατίες Ψυχικής Υγείας (Ιατροί, Νοσηλευτές και άλλες ειδικότητες) που εργάζονται σε Ιδιωτικές και ηµόσιες Ψυχιατρικές Κλινικές καθώς και Ψυχιατρικά Νοσοκοµεία της χώρας. Απεστάλησαν 340 ερωτηµατολόγια σε δεκαπέντε Ελληνικά νοσοκοµεία κατανεµηµένα σε δέκα νοµούς σε επτά γεωγραφικά διαµερίσµατα. Από τα 340 ερωτηµατολόγια επεστράφησαν συµπληρωµένα τα 300 (ποσοστό ανταπόκρισης 88,2%). Η µέθοδος που χρησιµοποιήθηκε για τη συλλογή του εµπειρικού υλικού ήταν η χρήση ενός ανώνυµου και αυτοσυµπληρούµενου ερωτηµατολογίου, το οποίο αποτελούταν από τρία µέρη. Το πρώτο µέρος περιλάµβανε τα κοινωνικά και δηµογραφικά χαρακτηριστικά του δείγµατος. Το δεύτερο µέρος του ερωτηµατολογίου είχε ως στόχο τη µέτρηση της συχνότητας των στρεσογόνων παραγόντων που εµφανίζονται στην επαγγελµατική ζωή του ερωτώµενου (ηµέρες ανά εβδοµάδα), την µέση ένταση µε την οποία βιώνει ο ερωτώµενος τον παράγοντα αυτό (πενταβάθµια διαβάθµιση) αλλά και τη σχέση που έχει ο ερωτώµενος µε το αλκοόλ, η οποία µετρήθηκε µε τρεις ερωτήσεις κλειστού τύπου µε δυνατότητα πρόσθετης απάντησης στις οποίες καταγράφηκε η ποσότητα και η συχνότητα χρήσης αλκοόλ αλλά και η γενικότερη στάση του ερωτώµενου ως προς τη χρήση αλκοόλ στην εργασία του. Βασίζεται στην ερευνητική ανασκόπηση του Frone 24 σχετικά µε τη σηµασία συγκεκριµένων στρεσογόνων παραγόντων στο εργασιακό πλαίσιο (1. Μοντέλο Κοινωνικού Ελέγχου, 2. Μοντέλο Αποξένωσης / Στρες) καθώς και στην πιλοτική έρευνα των Τσαούσογλου και συν. 25 Επιπλέον, στο τµήµα αυτό το ερωτηµατολόγιο είχε µία κλειστού τύπου ερώτηση για την Ένταση της Συνήθους Χρήσης Αλκοόλ κατά το τελευταίο έτος εργασίας (εξάβαθµη κλίµακα) και µία κλειστού τύπου ερώτηση για τη Συχνότητα της Συνήθους Χρήσης Αλκοόλ κατά το τελευταίο έτος εργασίας (δωδεκάβαθµη κλίµακα). Οι δύο τελευταίες ερωτήσεις βασίζονται στη µελέτη του Dawson 26 για τους µεθοδολογικούς τρόπους διερεύνησης της χρήσης του αλκοόλ, Εφαρµογή της Προσέγγισης Ποσότητας Συχνότητας για τη διερεύνηση των ποσοστών επικράτησης της Συνήθους Κατανάλωσης Αλκοόλ (Usual Alcohol Consumption). Τέλος, ο ερωτώµενος καλούνταν να απαντήσει σε µία ερώτηση κλειστού τύπου (διχοτοµική κλίµακα) σχετικά µε την αποτελεσµατικότητα του αλκοόλ µετά από στρεσογόνους παράγοντες. Η ερώτηση αυτή βασίζεται σε βιβλιογραφικά και εµπειρικά δεδοµένα που τονίζουν τη σηµασία της διερεύνησης της παραπάνω µεταβλητής. 27 Το τρίτο µέρος του ερωτηµατολογίου περιελάµβανε ερωτήσεις αυτοεκτίµησης κατά Spielberger, το οποίο είχε ως στόχο την ανίχνευση της συναισθηµατικής κατάστασης του ερωτώµενου κατά τη χρονική στιγµή συµπλήρωσης του ερωτηµατολογίου (δηλ. παροδικό άγχος ως αποτέλεσµα της παρούσης κατάστασης) και τη συναισθηµατική κατάσταση του ατόµου γενικότερα (δηλ. µόνιµο άγχος ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας). Η στατιστική επεξεργασία των δεδοµένων πραγµατοποιήθηκε µε το στατιστικό πρόγραµµα SPSS έκδοση Η δοκιµασία Student t test χρησιµοποιήθηκε για την εκτίµηση της διαφοράς των µέσων τιµών µεταξύ δύο ανεξαρτήτων οµάδων ενώ η ανάλυση διασποράς ANOVA χρησιµοποιήθηκε για την ανίχνευση διαφορών µεταξύ περισσοτέρων από δύο ανεξάρτητων οµάδων. Τέλος, η δοκιµασία x 2 test χρησιµοποιήθηκε για την ανίχνευση της εξάρτησης δύο ποιοτικών µεταβλητών. Στην περίπτωση που η δοκιµασία Χ 2 δεν µπορούσε να εφαρµοστεί λόγω ελλιπούς ικανοποίησης των απαραίτητων προϋποθέσεων, υπολογίστηκε ο συντελεστής V του Cramer. Σε κάθε εφαρµογή στατιστικών δοκιµασιών το επίπεδο στατιστικής σηµαντικότητας που θεωρήθηκε ως όριο για την απόρριψη της στατιστικής υπόθεσης ορίστηκε στο 5%. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1, οι Νοσηλευτές βιώνουν περισσότερο stress στην εργασία τους από τους Ιατρούς. Ειδικότερα, προκύπτει πως υπάρχει στατιστικώς σηµαντική διαφοροποίηση στις εικοσιπέντε από τις τριαντατέσσερις ερωτήσεις. Μοναδική ερώτηση στην οποία οι Ιατροί καταγράφουν υψηλότερη µέση τιµή από τους Νοσηλευτές είναι εκείνη που αναφέρεται στις υπερωρίες της εργασίας. Όλες οι διαφοροποιήσεις είναι στατιστικώς σηµαντικές σε επίπεδο σηµαντικότητας a=0,05. Ο τοµέας στον οποίο ανήκει ο οργανισµός (δηµόσιος ή ιδιωτικός) είναι παράγοντας που επηρεάζει µε στατιστική σηµαντικότητα τις αποκρίσεις των ερωτώµενων, όπως φαίνεται από τον Πίνακα 2. Η µεγαλύτερη συχνότητα εµφάνισης στρεσογόνων παραγόντων, σε δεκατρείς από τις δεκατέσσερις ερωτήσεις, παρουσιάζεται στους ερωτώµενους οι οποίοι εργάζονται σε Ιδιωτικές Ψυχιατρικές Κλινικές. Εξαίρεση αποτελεί η απάντηση στην ερώτηση 167

4 Πίνακας 1: Σύγκριση µέσων τιµών αναφορικά µε τη συχνότητα των στρεσογόνων παραγόντων της εργασίας ως προς την ειδικότητα (Ιατροί, Νοσηλευτές). Ερωτήσεις Ιατρική Ειδικότητα Νοσηλευτική Ειδικότητα Τιµή P Οι επικίνδυνες συνθήκες στη δουλειά µου 1,06 2,05 0,000 Η αίσθηση ότι νιώθω "κολληµένος" - στάσιµος - στη δουλειά µου 1,28 2,19 0,000 Το κυλιόµενο ωράριο (βάρδιες) 1,54 2,62 0,000 Η έλλειψη ευκαιριών για την αξιοποίηση όλων των ικανοτήτων / δεξιοτήτων στη δουλειά µου 1,77 2,38 0,014 Το χαµηλό επίπεδο της δουλειάς µου 1,09 1,66 0,005 Οι αντίξοες συνθήκες στη δουλειά µου (πχ το υψηλό επίπεδο θορύβου) 1,79 2,29 0,023 Η έλλειψη ενός ξεκάθαρου ρόλου µου στη δουλειά αυτή 1,06 2,38 0,000 Η ανία - βαρεµάρα - στη δουλειά µου 0,77 1,42 0,001 Η µεταφορά προβληµάτων από τη δουλειά στο σπίτι 1,19 1,67 0,013 Το χαµηλό ενδιαφέρον του εργοδότη για τη δουλειά που προσφέρω 1,51 2,10 0,020 Η έλλειψη υποστήριξης από τη διοίκηση 1,68 2,37 0,007 Τα χαµηλά επίπεδα ικανοποίησης από τη δουλειά µου 1,40 1,96 0,010 Οι υπερωρίες στη δουλειά µου 2,11 1,58 0,023 Η έλλειψη επιτήρησης της δουλειάς µου από τον εργοδότη / προϊστάµενο 0,96 1,51 0,013 Η κριτική που δέχοµαι από τους άλλους ανθρώπους στη δουλειά µου 1,32 1,99 0,001 Η έλλειψη υποστήριξης από τους συναδέλφους στη δουλειά µου 1,06 1,84 0,000 Η έλλειψη συµµετοχής στη λήψη αποφάσεων για τη δουλειά µου 1,15 2,01 0,000 Η χαµηλή αίσθηση ελέγχου στη δουλειά µου 0,92 1,59 0,001 Η αδιαφορία για τη δουλειά που προσφέρω 1,17 1,67 0,040 Η πεσµένη διάθεση µου στη δουλειά µου 0,94 1,64 0,000 Η αίσθηση ανασφάλειας που έχω στη δουλειά µου 0,91 1,68 0,000 Οι συγκρούσεις µε τους συναδέλφους στη δουλειά µου 1,19 1,62 0,022 Οι χαµηλές ικανότητες - δεξιότητες που έχω σχετικά µε τη δουλειά µου 0,60 1,23 0,000 Η έλλειψη αναγνώρισης της εργασίας που προσφέρω στη δουλειά µου 1,11 2,09 0,000 Η έλλειψη συνεργασίας µε τους άλλους ανθρώπους στη δουλειά µου 1,23 1,64 0,037 «Η άδικη µεταχείριση σχετικά µε την πληρωµή - τα πριµ τις προαγωγές», στην οποία οι εργαζόµενοι σε Ψυχιατρική Κλινική ηµοσίου Νοσοκοµείου αποκρίνονται µε µεγαλύτερη συχνότητα από ότι οι συνάδελφοι τους στις Ιδιωτικές Κλινικές αλλά και στα Ψυχιατρικά Νοσοκοµεία. Επιπλέον, αναλύοντας τη συµπεριφορά κάθε ειδικότητας ξεχωριστά παρατηρήθηκε ότι οι Νοσηλευτές κάθε βαθµίδας των Ιδιωτικών Ψυχιατρικών Κλινικών εµφανίζουν στις περισσότερες απαντήσεις τη µεγαλύτερη συχνότητα εµφάνισης στρεσογόνων παραγόντων από ότι οι Νοσηλευτές του ηµόσιου τοµέα. Στον Πίνακα 3 παρουσιάζονται οι τιµές στις ερωτήσεις αυτοεκτίµησης κατά Spielberger για την εκτίµηση του άγχους ως αποτέλεσµα της παρούσης κατάστασης (παροδικό) και ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας (µόνιµο). Το γεγονός πως οι εργαζόµενοι Νοσηλευτικών ειδικοτήτων αντιµετωπίζουν µε µεγαλύτερη συχνότητα στρεσογόνους παράγοντες από ότι οι εργαζόµενοι Ιατρικών ειδικοτήτων αντικατοπτρίζεται και στις µετρήσεις του άγχους τόσο ως κατάσταση (37,7±11,5 έναντι 32,4±9,7 µε p=0,002) όσο και ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας (37,0±10,0 έναντι 31,6±6,9 µε p<0,001). Ένα σηµαντικό αποτέλεσµα είναι η στατιστικά σηµαντική διαφοροποίηση στις δύο κλίµακες άγχους του Spielberger µεταξύ των δύο κατηγοριών εργαζοµένων µε τους Νοσηλευτές να βρίσκονται σε δυσχερέστερη θέση από τους Ιατρούς. Επίσης από τον Πίνακα 3 προκύπτει ότι οι εργαζόµενοι στις Ιδιωτικές Ψυχιατρικές Κλινικές εµφανίζουν µεγαλύτερο δείκτη άγχους σε σχέση µε τους συναδέλφους τους του ηµοσίου τοµέα τόσο ως αποτέλεσµα της παρούσης κατάστασης όσο και ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας. Ωστόσο η διαφοροποίηση είναι στατιστικώς σηµαντική µόνο στην κλίµακα του άγχους ως χαρακτηριστικό της 168

5 Πίνακας 2: Σύγκριση µέσων τιµών αναφορικά µε τη συχνότητα των στρεσογόνων παραγόντων της εργασίας ως προς το είδος του οργανισµού. Ερωτήσεις Γενική Ψυχιατρική Κλινική Ιδιωτική Ψυχιατρική Κλινική Ψυχιατρικό Νοσοκοµείο Τιµή P Οι αυξηµένες απαιτήσεις της δουλειάς 2,5 3,6 2,3 0,000 Η άδικη µεταχείριση σχετικά µε την πληρωµή - τα πριµ - τις προαγωγές 2,1 1,2 1,9 0,017 Το χαµηλό επίπεδο της δουλειάς µου 1,7 2,1 1,3 0,002 Οι αντίξοες συνθήκες στη δουλειά µου (πχ το υψηλό επίπεδο θορύβου) 2,2 2,7 2,0 0,028 Ο µεγάλος φόρτος εργασίας 2,2 3,0 2,4 0,033 Οι αµφιβολίες για το µέλλον µου στη δουλειά αυτή 1,6 2,8 1,4 0,000 Το επίπεδο δυσκολίας της δουλειάς µου 2,2 2,8 2,0 0,016 Ο ανταγωνισµός στη δουλειά µου 1,4 2,1 1,5 0,038 Η ανία - βαρεµάρα - στη δουλειά µου 1,3 1,8 1,1 0,006 Η έλλειψη υποστήριξης από τους συναδέλφους στη δουλειά µου Η έλλειψη συµµετοχής στη λήψη αποφάσεων για τη δουλειά µου 1,3 2,0 1,7 0,017 1,8 2,4 1,8 0,040 Η χαµηλή αίσθηση ελέγχου στη δουλειά µου 1,5 2,1 1,3 0,001 Η πεσµένη διάθεση µου στη δουλειά µου 1,6 2,0 1,3 0,004 Η αίσθηση ανασφάλειας που έχω στη δουλειά µου 1,5 2,1 1,3 0,008 προσωπικότητας (40,3±9,7 έναντι 36,3±9,2 και 34,3±9,4 µε p=0,003). Το αποτέλεσµα αυτό συµφωνεί µε άλλες συναφείς µελέτες που υποδεικνύουν τη συνολική δυσχερέστερη θέση στην οποία βρίσκονται οι επαγγελµατίας Ψυχικής Υγείας του Ιδιωτικού τοµέα σε σχέση µε τους συναδέλφους τους του ηµόσιου τοµέα. Όσον αφορά τη χρήση αλκοόλ διαπιστώθηκε ότι σχετίζεται µε την ηλικία των εργαζοµένων. Ειδικότερα από την στατιστική ανάλυση των δεδοµένων προκύπτουν τα εξής: Οι εργαζόµενοι ηλικίας άνω των 50 ετών αποκριθήκαν σε ποσοστό 24% πως το αλκοόλ είναι αποτελεσµατικό έναντι ποσοστού 5% των εργαζοµένων ηλικίας µικρότερης των 50 ετών. Η διαφορά αυτή είναι στατιστικώς σηµαντική (χ 2 =14,564, df=4 µε p=0,006). Η στατιστική διαφοροποίηση αναµενόµενα εµφανίζεται και στην συνήθη ποσότητα κατανάλωσης αλκοόλ όπου οι εργαζόµενοι ηλικίας άνω των 50 ετών αποκρίνονται δύο ποτά κατά µέσο όρο έναντι των υπολοίπων εργαζοµένων που αποκρίνονται κάτω από ένα ποτό (V=0,213 µε p=0,02 και χ 2 =39,426, df=18 µε p=0,02). Η περαιτέρω ανάλυση κατέδειξε πως η ανωτέρω στατιστική σηµαντικότητα, στη διαφορά της αντίληψης της αποτελεσµατικότητας του αλκοόλ και τη συνήθη ποσότητα κατανάλωσης αλκοόλ, εµφανίζεται αποκλειστικά στην ειδικότητα Νοσηλευτική ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. Ειδικότερα, σε αντίθεση µε τις υπόλοιπες ειδικότητες, στους Νοσηλευτές.Ε. είναι στατιστικώς σηµαντική η συσχέτιση µεταξύ της ηλικίας και στις δύο απαντήσεις σχετικά µε την αποτελεσµατικότητα και τη συνήθη ποσότητα κατανάλωσης αλκοόλ. Συγκεκριµένα το 54,5% των ερωτώµενων Νοσηλευτών.Ε. ηλικίας άνω των 50 ετών πιστεύουν πως το αλκοόλ είναι αποτελεσµατικό έναντι 3% των µικρότερων από 50 ετών. Αναφορικά µε την ειδικότητα και τη χρήση αλκοόλ, τα αποτελέσµατα έδειξαν πως οι απαντήσεις στην ερώτηση σχετικά µε την αποτελεσµατικότητα του αλκοόλ είναι ανεξάρτητες από την ειδικότητα του ερωτώµενου. Οµοίως η ειδικότητα δεν είναι στατιστικώς σηµαντική µε την συνήθη ποσότητα κατανάλωσης αλκοόλ και µε τη συχνότητα κατανάλωσης αλκοόλ. Ο χώρος εργασίας όπως αυτός διαχωρίζεται στα τρία είδη οργανισµών ψυχικής υγείας που µελετήθηκε είναι ανεξάρτητος µε την απάντηση που δίνει ο ερωτώµενος στις ερωτήσεις σχετικά µε την αποτελεσµατικότητα του αλκοόλ (χ 2 =0,861, df=2 µε p=0,65) αλλά και τη συνήθη ποσότητα αλκοόλ (χ 2 =9,119, df=12 µε p=0,693) και τη συνήθη συχνότητα µε την οποία καταναλώνει αλκοόλ 169

6 Πίνακας 3: Άγχος ως κατάσταση και ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας ως προς την ειδικότητα και το είδος του οργανισµού. Μεταβλητή Άγχος ως κατάσταση (παροδικό) mean ± st. dev. Άγχος ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας (µόνιµο) mean ± st. dev. Σύνολο Ερωτώµενων 35,9 ± 11,2 (n=286) 35,5 ± 9,5 (n=280) Ειδικότητα - Ιατροί 32,4 ± 9,7 (n=52) 31,6 ± 6,9 (n=48) - Νοσηλευτές 37,7 ± 11,5 (n=195) 37,0 ± 10,0 (n=194) Τιµή P 0,002 < 0,001 Είδος Οργανισµού - Γενική Ψυχιατρική Κλινική 36,4 ± 11,6 (n=79) 36,3 ± 9,2 (n=77) - Ιδιωτική Ψυχιατρική Κλινική 38,5 ± 11,6 (n=31) 40,3 ± 9,7 (n=31) - Ψυχιατρικό Νοσοκοµείο 35,3 ± 10,9 (n=176) 34,3 ± 9,4 (n=172) Τιµή P 0,315 0,003 (χ 2 =14,222, df=22 µε p=0,893). Η προσπάθεια ανίχνευσης των αιτιών οι οποίες οδηγούν τον εργαζόµενο στην κατανάλωση αλκοόλ κατέδειξε ότι: οι ερωτώµενοι που αποκρίνονται πως το αλκοόλ είναι αποτελεσµατικό στην αντιµετώπιση του εργασιακού stress, αποκρίνονται περισσότερο από τους συναδέλφους τους που δεν αντιλαµβάνονται το αλκοόλ ως καταπραϋντικό του stress στην ερώτηση που αφορά τη συχνότητα των επικίνδυνων συνθηκών στη δουλειά τους (2,65 φορές την εβδοµάδα έναντι 1,68 φορές αντίστοιχα µε p<0,001) και στην ερώτηση που αφορά το κυλιόµενο ωράριο (βάρδιες) (3 φορές την εβδοµάδα έναντι 2,08 φορές αντίστοιχα µε p=0,03). ΣΥΖΗΤΗΣΗ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Oι Νοσηλευτές κάθε βαθµίδας βιώνουν αυξηµένο φόρτο εργασίας σε σύγκριση µε τους άλλους εργαζοµένους του χώρους της υγείας, ενώ φορτίζονται συναισθηµατικά λόγω της φύσης της εργασίας τους που επιβάλει την καθηµερινή επαφή µε ασθενείς και την αντιµετώπιση του θανάτου, γεγονός που επιβεβαιώνεται και βιβλιογραφικά. 1,28 Η διαφοροποίηση αυτή σχετικά µε το εργασιακό stress βρέθηκε να είναι στατιστικώς σηµαντική µεταξύ των Νοσηλευτικών και των Ιατρικών ειδικοτήτων, ενώ εµφανίζεται και µεταξύ όλων των διαφορετικών ειδικοτήτων που µελετήθηκαν στα πλαίσια της παρούσας έρευνας. Οι κυριότεροι στρεσογόνοι παράγοντες που επιδρούν και επαυξάνουν το φορτίο stress των Νοσηλευτών εµφανίζονται να είναι η έλλειψη οργάνωσης και υποστήριξης, κάτι που έχει εµφανιστεί και σε προγενέστερες εργασίες τρίτων 29, το κυλιόµενο ωράριο καθώς και η ανεπαρκής προετοιµασία σε ζητήµατα, πόρους και µέσα. 30 Το είδος του οργανισµού (Ψυχιατρικό Νοσοκοµείο, Ψυχιατρική Κλινική ηµοσίου Νοσοκοµείου και Ιδιωτική Ψυχιατρική Κλινική) έχει δειχθεί βιβλιογραφικά πως είναι παράγοντας που επηρεάζει το στρες των εργαζοµένων ψυχικής υγείας. 31 Από τα αποτελέσµατα της παρούσας έρευνας προέκυψε ότι οι εργαζόµενοι σε Ιδιωτικές Ψυχιατρικές Κλινικές εµφανίζουν τη 170 µεγαλύτερη συχνότητα σε δεκατρείς από τις δεκατέσσερις ερωτήσεις, οι οποίες σχετίζονται µε το στρες στον εργασιακό χώρο. Εξαίρεση αποτελεί η άδικη µεταχείριση σχετικά µε την πληρωµή - τα πριµ - τις προαγωγές, στην οποία ερώτηση οι εργαζόµενοι σε Ψυχιατρική Κλινική ηµοσίου Νοσοκοµείου αποκρίνονται µε µεγαλύτερη συχνότητα από ότι οι συνάδελφοι τους στις Ιδιωτικές Κλινικές αλλά και στα Ψυχιατρικά Νοσοκοµεία. Επιπλέον, οι Νοσηλευτές κάθε βαθµίδας των Ιδιωτικών Ψυχιατρικών Κλινικών εµφανίζουν στις περισσότερες απαντήσεις τη µεγαλύτερη συχνότητα εµφάνισης στρεσογόνων παραγόντων από ότι οι Νοσηλευτές του ηµόσιου τοµέα. Σύµφωνα µε τα ευρήµατα της παρούσας µελέτης υπάρχει στατιστικώς σηµαντική συσχέτιση µεταξύ της ηλικίας και της απάντησης στις ερωτήσεις για την αποτελεσµατικότητα του αλκοόλ και τη συνήθη ποσότητα, ενώ δεν προκύπτει στατιστικώς σηµαντική σχέση µεταξύ της ηλικίας και της συχνότητας κατανάλωσης αλκοόλ κατά το τελευταίο έτος. Τα δύο προηγούµενα στατιστικώς σηµαντικά αποτελέσµατα καταδεικνύουν µία διαφοροποίηση των εργαζόµενων ηλικίας άνω των 50 ετών, τόσο ως προς τη θεώρηση για την αποτελεσµατικότητα του αλκοόλ όσο και ως προς την ποσότητα που συνήθως καταναλώνουν ύστερα από ένα στρεσογόνο συµβάν. Η παραπάνω σηµαντικότητα εµφανίζεται σε συγκεκριµένες ειδικότητες. Ειδικότερα, η στατιστική σηµαντικότητα και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις εµφανίζεται αποκλειστικά στους Νοσηλευτές ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης. Τα ευρήµατα της µελέτης σχετικά µε τους Νοσηλευτές.Ε. οµοιάζουν µε αντίστοιχα αποτελέσµατα άλλων ερευνών, τα οποία αφορούν Ιατρικές ειδικότητες 32,33, στις οποίες βρέθηκε πως τα νεότερα ηλικιακά γκρουπ Ιατρών κάνουν λιγότερη χρήση αλκοόλ σε σχέση µε τους Ιατρούς µεγαλύτερης ηλικίας που κάνουν επικίνδυνη κατάχρηση αλκοόλ. Η ειδικότητα και ο χώρος εργασίας ( ηµόσιος, Ιδιωτικός), στην παρούσα έρευνα διαπιστώθηκε ότι, δεν σχετίζονται µε την απάντηση που δίνει ο

7 ερωτώµενος στις ερωτήσεις σχετικά µε τη χρήση αλκοόλ. Από τη συζήτηση που προηγήθηκε προκύπτει το συµπέρασµα ότι, οι εργαζόµενοι των Ιδιωτικών Ψυχιατρικών Κλινικών βιώνουν δυσκολότερο επαγγελµατικό περιβάλλον σε σχέση µε τους συναδέλφους τους των ηµοσίων οργανισµών. Το συµπέρασµα αυτό επιβεβαιώνεται περαιτέρω από το γεγονός πως οι εργαζόµενοι στις Ιδιωτικές Ψυχιατρικές Κλινικές εµφανίζουν µεγαλύτερο δείκτη άγχους ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας (µόνιµο) σε σχέση µε τους συναδέλφους τους του ηµοσίου τοµέα. Είναι φανερό πως η αποτελεσµατική πρόληψη του αλκοολισµού στους επαγγελµατίες ψυχικής υγείας προϋποθέτει την ξεκάθαρη και περιεκτική κατανόηση των στρεσογόνων παραγόντων. Πιστεύουµε πως η κατάλληλη εκπαιδευτική παρέµβαση και ενηµέρωση των επαγγελµατιών θα µεταβάλλει τη συµπεριφορά τους απέναντι στο αλκοόλ και θα αποµακρύνει την πιθανότητα εµφάνισης τέτοιου είδους συµπεριφορών. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Antoniou, A.S., Personal traits and professional burnout in health professionals. Archives of Hellenic Medicine, 16 (1), pp Austin, V., Shah, S. and Muncer, S., Teacher stress and coping strategies used to reduce stress. Occupational Therapy International; 12(2), pp Aventisian-Pagoropoulou, A., Koubias, E. and Giavrimis, P., Burnout syndrome: Teachers chronic stress and its development to occupational exhaustion. Mentoras. 5, pp Billingsley, B.S., Special education teacher retention and attrition: A critical analysis of the Research literature. The Journal of Special Education, 38, pp Blair, S.N. et al., Health promotion and educators: Impact of health behaviors, satisfaction, and general well-being. American Journal of Public Health, 74, pp Cash, D., A study of the Relationship of demographics, personality, and role stress to burnout in intensive care unit nurses. University Microfilms (UMI), Bell & Howel Information. Michigan: Ann Arbor. 7. Cherniss, C., Staff burnout: Job stress in the human services. Beverly Hills: Sage. 8. Cushaway, D.P., Stress and intervention strategies in mental health professionals. British Journal of Medical Psychology, 2, pp Dekker, S.W. and Schaufeli, W.B., The effects of job insecurity on psychological health and withdrawal: A longitudinal study. Australian Psychologist, 30 (1), pp ηµητρόπουλος, Χ. και Φιλίππου, Ν.,2008. Η επαγγελµατική εξουθένωση στο χώρο της υγείας. Αθήνα: Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 25(5), ππ Farber, B.A., Stress and burnout in suburban teachers. Journal of Educational Research, 77(3), ππ Firth-Cozens, J. and Payne, R., Stress in Health Professionals: Psychological and Organizational Causes and Interventions. U.K: John Wiley & Sons Ltd. 13. Freudenberger, H.J., Staff Burnout. Journal of Social issues, 30, pp Gill-Monte, P.R., Peiró, J.M. and Valcárcel, P., A model of burnout process development: an alternative from appraisal models of stress. Comportaento organizacional e gestao, 4(1), pp Grayson, J.L. and Alvarez, H.K., School climate factors relating to teacher burnout: A mediator model. Teaching and Teacher Education, 24(5), pp Green-Reese, S., Johnson, D.J. and Campbell, W.A., Teacher job satisfaction and teacher job stress: School size, age and teaching experience. Education, 112, pp Kantas, A., Το σύνδροµο επαγγελµατικής εξουθένωσης στους εκπαιδευτικούς και στους εργαζόµενους σε επαγγέλµατα υγείας και πρόνοιας. Τόµος 3, σελ Καρκαλέτση, Φ., Τζιαµαλή, Β., Ζαρώτης, Ι. και Σκορδίλης Ε., Επαγγελµατική εξουθένωση εργαζοµένων. 17ο ιεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής & Αθλητισµού, 22-24/5/2009, Κοµοτηνή, σελ Kokkinos, C.M., Job stressors, personality and burnout in primary school teachers. British Journal of Educational Psychology, 7, pp Kouvonen, A. et al., Job strain and leisure time physical activity in female and male public sector employees. Preventive Medicine, 41, pp Leiter, M. and Maslach, C., The impact of interpersonal environment on burnout and organizational commitment. Journal of Organizational Behavior, 9, pp Λεοντάρη, A., Κιρίδης, A. και Γιαλαµάς, B., Το στρες των εκπαιδευτικών. Ψυχολογικά Θέµατα, 7, σελ Long, B.C., Stress management for school personnel: Stress inoculation training and exercise. Psychology in the Schools, 25, pp Maslach, C. and Jackson, S.E., Maslach Burnout Inventory Manual. Consulting Psychologists. Palo Alto California: Press. 25. Maslach, C., Schaufeli, W.B, and Leiter, M.P., Job burnout. Annu Rev Psychol., 52, pp Mearns, J. and Cain, J.E., Relationships between Teachers Occupational Stress and Their Burnout and Distress: Roles of Coping and Negative Mood Regulation Expectancies. Anxiety, Stress and Coping, 16, pp Μερµίγκη, Π., Επαγγελµατική εξουθένωση, αυτοεκτίµηση και κυρίαρχος αισθητηριακός τύπος εκπαιδευτικών ειδικής αγωγής. Επιστηµονικό Συνέδριο του Παιδαγωγικού Τµήµατος Προσχολικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστηµίου Κρήτης και της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος /5/ 2009, Ρέθυµνο, σελ Motti-Stefanidi, F., Burnout among specialized personnel of school units for individuals with special needs and of group members employed in medicaleducational centers. In: A. Kalantzi-Azizi & I. Bezevegis Eds. 2000, Themes regarding further education and sensitization of staff employed in psychological health centers for children and adolescents. Greek Alphabet. Athensr pp Olofsson, B., Bengtsson, C. and Brink, E., Absence of response: a study of nurses experience of stress in the workplace. Journal of Nursing Management, 11, pp Pines, A.M. and Aronson, E., Career burnout: Causes and cures. New York: Free Press. 31. Pines, A.M., 1986 Who is to blame for helper s burnout? Environmental impact. In: C. D.Scott & J. Hawk Eds. 1986, Heal Thyself: The Health of Health Care Professionals. New York; Bruner/Mazel Publications. 32. Platsidou, M. and Agaliotis, I., Burnout, Job Satisfaction and Instructional Assignment-related Sources of Stress in Greek Special Education Teachers, International Journal of Disability, Development and Education, 55(1), pp