ΓΕΝΙΚΗ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΩΝ ΓΕΩΠΟΝΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΔΗΜΗΤΡΑ ΖΩΑΚΗ ΜΑΛΙΣΙΟΒΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ

2 ΓΕΝΙΚΗ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ (ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ) Βασικές γνώσεις, αντικείμενο, σκοπός, ιστορία και σημασία της Φυτοπαθολογίας. Η έννοια της Ασθένειας και άλλοι φυτοπαθολογικοί όροι. Αιτιολογία, Συμπτωματολογία, Προϋποθέσεις δημιουργίας ασθενειών στα φυτά (Παθογένεση ). Τα κυριότερα φυτοπαθογόνα: Μύκητες, Βακτήρια, Ιοί, Ιοειδή, Μυκοπλάσματα, Φυτοπλάσματα Ρικέτσιες (Μορφολογικά Χαρακτηριστικά, Βιοοικολογία). Οι σημαντικότερες ασθένειες των φυτών: Μυκητολογικές ασθένειες, Βακτηριώσεις, Ιώσεις. Μη Παρασιτικές ασθένειες ( Επίδραση δυσμενών συνθηκών θερμοκρασίας υγρασίας, θρέψης Τοξικοί παράγοντες του Περιβάλλοντος). Μέθοδοι Διάγνωσης των ασθενειών στον αγρό και το εργαστήριο. Μορφολογία και ταξινόμηση Μυκήτων. Μακροσκοπικά και Μικροσκοπικά χαρακτηριστικά Μέσα και Μέθοδοι αντιμετώπισης ασθενειών των φυτών.

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΙΣΗ - ΣΗΜΕΡΙΝΟΙ ΚΛΑΔΟΙ

4 1 Η ΔΙAΛΕΞΗ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΙΣΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΣΗΜΕΡΙΝΩΝ ΚΛΑΔΩΝ - ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ 3. ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΣΘΕΝΙΑΣ-ΒΑΣΙΚΟΙ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΚΟΙ ΟΡΟΙ

5 ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ (ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΑΘΟΣ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ) Κλάδος της ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ Η Επιστήμη που μελετά τις ασθένειες των φυτών Σύνθετη Γεωπονική και Βιολογική επιστήμη, τόσο λόγω του αντικειμένου της όσο και των απαιτήσεων της σύγχρονης Γεωργίας ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΔΙΚΗ

6 ΠΩΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΘΗΚΕ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ; Η κατανόηση από την αρχαιότητα της σημασίας των ασθενειών και ζημιών των φυτών στη διατροφή και ζωή του ανθρώπου, οδήγησε τους επιστήμονες στην κοινή θεώρηση των παθολογικών προβλημάτων ανεξαρτήτως αιτίων - οι ζημιές από έντομα, - οι ασθένειες και - οι δυσμενείς επιδράσεις του περιβάλλοντος θεωρούμενες από κοινού διαμόρφωσαν την έννοια της Φυτοπαθολογίας, ως επιστήμης που εξετάζει γενικά όλες τις ανώμαλες καταστάσεις και ζημιές των Φυτών

7 ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ (στην ευρεία της έννοια διαμορφώθηκαν αργότερα 2 αυτόνομοι κλάδοι της επιστήμης) ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΕΝΤΟΜΟΛΟΓΙΑ & ΖΩΟΛΟΓΙΑ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ για να συνυπάρχουν σήμερα στην ευρύτερη έννοια της ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ και να διαμορφώνουν μέσα από προσπάθειες που γίνονται και στην χώρα μας τα τελευταία χρόνια την έννοια της ΦΥΤΟΪΑΤΡΙΚΗΣ, κατ αναλογία της ΙΑΤΡΙΚΗΣ και ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗΣ

8 ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΕΛΛΟΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΗΣ ΦΥΤΟΪΑΤΡΙΚΗΣ;;; πιστεύω ΝΑΙ επειδή, τόσο ο Ιατρός, και ο Κτηνίατρος όσο και ο Φυτοϊατρός, έχουν το ίδιο καθήκον: να προστατεύουν ζωντανούς οργανισμούς από βλάβες και να επαναφέρουν κατά το δυνατόν την υγεία τους

9 ΟΥΣΙΩΔΕΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ Ο Ιατρός και ο Κτηνίατρος Ενδιαφέρεται για το άτομο εφαρμόζει κυρίως ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ Ο Φυτοϊατρός Ενδιαφέρεται για το σύνολο των φυτών Εφαρμόζει κυρίως ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΕΣ ΜΕΘΟΔΟΥΣ κατά κανόνα δεν ενδιαφέρεται για το μεμονωμένο φυτό αλλά για το σύνολο των φυτών και η ΘΕΡΑΠΕΙΑ αρχίζει αν είναι οικονομικά συμφέρουσα.

10 ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ (ανεξάρτητα από την ονομασία που θα επικρατήσει και θα περιλαμβάνει όλους τους επιστημονικούς κλάδους ) Η επιστήμη που γεννήθηκε από την αναγκαιότητα του ανθρώπου να διατηρηθεί στη ζωή και έχει στόχο: 1. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ : Από πού ; Γιατί; Πώς; 2. ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ ΣΕ ΥΓΙΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ 3. ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ με απώτερο σκοπό: την ΑΥΞΗΣΗ της ΓΕΩΡΓΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ αλλά και την διασφάλιση υψηλής ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ προϊόντων

11 ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΜΕ ΑΛΛΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥΣ ΚΛΑΔΟΥΣ Η επιστήμη της φυτοπαθολογίας Χρησιμοποιεί στοιχεία των φυσικών επιστημών, των μαθηματικών, της μετεωρολογίας και των βιολογικών επιστημών Άρχισε να αναπτύσσεται από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα, αρχικά ως παρακλάδι της Βοτανικής και αργότερα ως αυτοτελής επιστήμη

12 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΟΧΗ Βιβλική Περίοδος Υπερφυσικές δυνάμεις Ελληνική & Ρωμαϊκή Περίοδος Ρίζες της επιστημονικό-αναλυτικά κατευθυνόμενης φυτοπροστασίας (ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ) ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Αυτόματη γέννηση (οι μικροοργανισμοί στα άρρωστα φυτά ήταν το αποτέλεσμα και όχι αιτία της ασθένειας) ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ 18 ος αιώνας: Tillet, 1755 αίτια του Δαυλίτη (πειραματική εξήγηση) 19 ος αιώνας: Pasteur, 1865 ζωή προέρχεται μόνο από ζωή (μύκητες, βακτήρια, ιοί) ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Και άλλα αίτια: ΜΥΚΟΠΛΑΣΜΑΤΑ, ΡΙΚΕΤΣΙΕΣ, ΙΟΙ-ΙΟΕΙΔΗ Στο συμπόσιο του Πλάτωνα αναφέρονται για 1η ασθένειες όπως: πάχνη, χαλάζι, ερυσίβη και αποδόθηκαν στην ΕΛΛΕΙΨΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ και στην επίδραση φυσικών φαινομένων

13 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ ΑΡΧΑΙΑ ΕΠΟΧΗ Βιβλική περίοδος* Ελληνική και Ρωμαϊκή Περίοδος Υπερφυσικές δυνάμεις Ρίζες της επιστημονικόαναλυτικά κατευθυνόμενης Φυτοπροστασίας ΠΛΑΤΩΝ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ *Στην παλαιά διαθήκη γίνονται αναφορές στις ασθένειες των φυτών, με αόριστη όμως την ερμηνεία προέλευσης τους, και συνδέονται με την τιμωρία των ανθρώπων από το Θεό για την ασέβεια τους.

14 ΠΛΑΤΩΝ ( π.χ.) Στο συμπόσιο του Πλάτωνα αναφέρονται για πρώτη φορά ασθένειες όπως: «Πάχνη», «Χαλάζι», «Ερυσίβη» και αποδόθηκαν όχι σε Υπερφυσικές Δυνάμεις αλλά: στην έλλειψη ισορροπίας στη φύση και στην επίδραση των φυσικών φαινομένων

15 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ( π.χ.) Αναφέρει επιφυτείες σκωριάσεων καθώς και τελετές στον Θεό Απόλλωνα για Προστασία από τους λιμούς Παρατηρήσεις για τα έντομα

16 ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ ( π.χ.) Μαθητής του Αριστοτέλη Θεωρείταιπατέρας της Βοτανικής και πρώτος Φυτοπαθολόγος Σε πολλά γραπτά του κείμενα αναφέρονται συστηματικές παρατηρήσεις για τις ασθένειες των φυτών και για τα αίτια των ασθενειών

17 ΡΩΜΑΪΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν ότι ο θεός "Rubigus" έστελνε και θεράπευε την ασθένεια "robigo" δηλ. τη σκωρίαση των σιτηρών και προς τιμήν του είχαν καθιερωθεί γιορτές τα Rubigalia

18 ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΘΕΟΦΡΑΣΤΟΣ έως ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Η επικράτηση της θεωρίας της αυτόματης γένεσης * (spontaneous generation) επί 20 αιώνες δεν επέτρεπε την ανάπτυξη των επιστημών * Αυτόματη γένεση: (οι μικροοργανισμοί στα άρρωστα φυτά ήταν το αποτέλεσμα και όχι η αιτία της ασθένειας)

19 ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ (16 ος αιώνας) ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΙΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΕΩΡΓΙΚΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

20 ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ (17 ο έως 19 ο αιώνα) 1667: Η ανακάλυψη του μικροσκοπίου από τον Άγγλο Robert Hooke συνέβαλλε σημαντικά στην παρατήρηση των φυτοπαθογόνων μυκήτων 1755: πειραματική εξήγηση για τα αίτια του Δαυλίτη ο Γάλλος Tillet πήρε τη μαύρη σκόνη, που περιέχουν τα προσβεβλημένα από Δαυλίτη σπέρματα του σιταριού και τα πρόσθεσε σε υγιή σπέρματα, διαπιστώνοντας, ότι τα σπέρματα που έφεραν τη μαύρη σκόνη, έδωσαν στάχυα με την ίδια σκόνη. Απέδειξε έτσι ότι η σκόνη μεταδίδει το δαυλίτη, χωρίς να γνωρίζει, ότι αυτή η μαύρη σκόνη, ήταν τα σπόρια ενός μύκητα.

21 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ (από τα μέσα του 19 ου αιώνα αρχίζει η επιστήμη της Φυτοπαθολογίας ) Αποφασιστικός παράγοντας υπήρξε η μεγάλη επιδημία του περονόσπορου της πατάτας (1845 και 1846) στις χώρες της Β.Δ. Ευρώπης και ιδιαίτερα της Ιρλανδίας, η οποία έχασε το 1/3 του πληθυσμού της από θάνατο ή μετανάστευση. Ο λιμός της Ιρλανδίας απασχόλησε τους επιστήμονες της εποχής, την οριστική όμως λύση έδωσε ο Γερμανός de Bary, το , που απόδειξε ότι ο περονόσπορος της πατάτας προκαλείται από το μύκητα Phytophthora infestans δημοσιεύτηκαν σχετικές εργασίες του,και εδραίωσαν την αντίληψη, ότι οι μύκητες είναι αίτια των ασθενειών και όχι προϊόντα ανώμαλης φυσιολογίας των φυτών Tην ίδια περίπου εποχή, ο Γάλλος Pasteur (1865) κατέρριπτε οριστικά το μύθο της αυτόματης γένεσης αποδεικνύοντας ότι η ζωή προέρχεται μόνο από ζωή. ο de Bary αποτελεί για τη φυτοπαθολογία, ότι ο Pasteur για την Ιατρική

22 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ (από τα μέσα του 19 ου αιώνα) 1878 ο Millardet ανακαλύπτει το Bορδιγάλιο πολτό (Bordeaux mixture) και τίθενται έτσι οι βάσεις για την χημική καταπολέμηση των ασθενειών των φυτών 1886 ο Burril απέδειξε ότι το βακτηριακό κάψιμο των μηλοειδών προκαλείται, από βακτήριο

23 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ (από έρευνες για ασθένειες των φυτών από ιούς) 1892, ο Mayer αναπαρήγαγε τη γνωστή σήμερα ασθένεια «Μωσαϊκό του Καπνού» με έγχυση χυμού από άρρωστο φυτό σε υγιές, 1898, ο Beijerinck, συμπέρανε ότι το μωσαϊκό του καπνού δεν προκαλείται από μικροοργανισμό αλλά από ένα "ζωντανό μολυσματικό υγρό" (contagium vivum fluidum) το οποίο ονόμασε ιό (virus) 1935, ο Αμερικανός Stanley κατόρθωσε να πάρει, από χυμό καπνού μολυσμένου με το μωσαϊκό, μια κρυσταλλική μολυσματική πρωτείνη και συμπέρανε ότι το παθογόνο ήταν μια πρωτείνη αυτοαναπαραγόμενη στα ζωντανά κύτταρα 1936, οι Bawden και Pirie απέδειξαν ότι στην πραγματικότητα επρόκειτο για νουκλεοπρωτείνη

24 ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ 1967, ο Doi και οι συνεργάτες του ανακάλυψαν ότι τα μυκοπλάσματα προκαλούν ασθένειες στα φυτά 1971, ο Diener ανακάλυψε τα ιοειδή (viroids) 1972, διαπιστώθηκαν για πρώτη φορά ασθένειες σε φυτά που προέρχονται από ΡΙΚΕΤΣΙΕΣ. RLO (Rikettsia Like Organisms)

25 ΠΡΟΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΡΑΓΔΑΙΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ Εφαρμογή της in vitro καλλιέργειας απαλλαγμένων από μολύσματα παραγωγή φυτών Εφαρμογή της γενετικής μηχανικής στη φυτοπαθολογία Σχεδιασμός μαθηματικών μοντέλων για την πρόγνωση των επιδημιών εφαρμογή τους στην πράξη Ανάπτυξη νέων, μη χημικών μεθόδων, για την αντιμετώπιση των ασθενειών (βιολογικοί παράγοντες)

26 ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ: Η επιστήμη που ασχολείται: - με τις ασθένειες των φυτών και - αναζητεί τρόπους για την αντιμετώπιση τους Βάση για τη μελέτη της Φυτοπαθολογίας αποτελεί η γνώση της έννοιας της ΑΣΘΕΝΕΙΑΣ

27 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ κατά τη μελέτη των ασθενειών η Φυτοπαθολογία ασχολείται με: Τη φύση των παθογόνων που προκαλούν την ασθένεια ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ Τις αλλοιώσεις που εμφανίζονται στα φυτά κατά την ασθένεια ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΛΟΓΙΑ

28 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ τους μηχανισμούς με τους οποίους τα παθογόνα αίτια προκαλούν ασθένεια την αντίδραση του φυτού την αλληλεπίδραση φυτού και παθογόνου ΠΑΘΟΓΕΝΕΣΗ την αλληλεπίδραση των παραγόντων: φυτό- παθογόνο-περιβάλλον ΕΠΙΔΗΜΙΟΛΟΓΙΑ μεθόδους για την αντιμετώπιση των ασθενειών ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ : βασίζεται κυρίως στην ΠΡΟΛΗΨΗ και λιγότερο στη ΘΕΡΑΠΕΙΑ

29 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΜΩΣ ΑΣΘΕΝΕΙΑ; ή καλύτερα: ΠΟΙΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΥΓΙΗΣ; από επιστημονική άποψη: Υγιές είναι ένα άτομο που μπορεί να ασκήσει όλες του τις λειτουργίες όσο καλύτερα του επιτρέπει η γενετική του σύσταση

30 ΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΑΥΤΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΦΥΤΩΝ ΕΞΑΣΦΑΛΙΖΟΥΝ: Κανονικές πυρηνοδιαιρέσεις Αύξηση και διαφοροποίηση Παραλαβή νερού και ανόργανων συστατικών από το έδαφος Μετακίνηση νερού και ανόργανων συστατικών στο εσωτερικό του φυτού Φωτοσύνθεση Βιοσυνθέσεις Μεταφορά των οργανικών μορίων Αναπαραγωγή κ.α.

31 ΑΡΡΩΣΤΟ ΦΥΤΟ Αν μία ή περισσότερες από τις λειτουργίες αυτές διαταραχθούν το φυτό θα πρέπει να θεωρείται ΑΡΡΩΣΤΟ

32 ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ- ΚΑΙ ΜΗ- ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ Αριστερά: Υγιή όργανα Δεξιά: εκδήλωση νοσηρών χαρακτήρων μετά από επίδραση Βιοτικών ή Αβιοτικών παραγόντων καρκίνωμα πρόσληψη

33 ΑΣΘΕΝΕΙΑ (ΓΕΝΙΚΟΣ ΟΡΙΜΟΣ) Η παρέκκλιση από την κατάσταση της αρμονικής εκδήλωσης των λειτουργιών του ζωντανού οργανισμού

34 ΑΣΘΕΝΕΙΑ (ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΨΗ) Η εκτροπή της κανονικής λειτουργίας του φυτού η οποία δημιουργεί σε ορισμένο σημείο του φυτού ή σε ολόκληρο το φυτό κάποια ανώμαλη κατάσταση μετά από την επίδραση διαφόρων αιτίων (βιοτικών ή αβιοτικών παραγόντων) και εκδηλώνεται μ ένα σύστημα από νοσηρούς χαρακτήρες

35 ΑΣΘΕΝΕΙΑ (ΦΥΤΟΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗ ΑΠΟΨΗ) Η εκτροπή της φυσιολογικής λειτουργίας του φυτού, η οποία οφείλεται σε συνεχή ή μεγάλης διάρκειας ερεθισμό εκδηλώνεται με ένα σύστημα από νοσηρούς χαρακτήρες έχει σαν αποτέλεσμα τη διαταραχή ή τη διακοπή με συνέπεια: της βιολογικής δραστηριότητας του τη μείωση της ποσότητας ή την υποβάθμιση της ποιότητας των προϊόντων που παράγονται από αυτό

36 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 1. Agrios G., Plant pathology. Academic Press 2. Boerner H., Pflanzenkrankheiten und Pflanzenschutz 3. Γεωργόπουλος Καταπολέμηση των ασθενειών των φυτών, ΑΘΗΝΑ 4. Γεωργόπουλος, Βασικές γνώσεις φυτοπαθολογίας. ΑΘΗΝΑ 5. Ζωάκη-Μαλισσιόβα Δ. 1995, Μαθήματα Φυτοπροστασίας Ι Διδακτικές σημειώσεις, Εκδόσεις ΤΕΙ Ηπείρου 6. Ζωάκη-Μαλισσιόβα Δ. 1995, Μαθήματα Φυτοπροστασίας Ι Εργαστηριακές σημειώσεις, Εκδόσεις ΤΕΙ Ηπείρου 7. Goidanich G Εγχειρίδιο Φυτοπαθολογίας. (Μετάφραση ιταλικής έκδοσης 1968) Εκδότης Μ. Γκιούρδας Αθήνα. Τόμοι Ι-V 8. Tζάμος Ελευθέριος Κ., 2007, Φυτοπαθολογία Εκδόσεις Αθ. Σταμούλης 9. Κατής Ν.Ι., 2000, Ιολογία Φυτών. Εκδόσεις, Α. Σιμώνη Φ. Χατζηπάντου Ο.Ε. Θεσσαλονίκη 10. Κλωνάρη Ι.Κ., 1996, Γενική Φυτοπαθολογία. Πανεπιστημιακές Παραδόσεις ΑΠΘ. Θεσσαλονίκη

37 Ευχαριστώ για την προσοχή σας