Η ελευθερία του Τύπου και τα δικαιώματα των άλλων. Υπεύθυνοι καθηγητές: Καθηγητής Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής Σπυρίδων Βλαχόπουλος

Transcript

1 Η ελευθερία του Τύπου και τα δικαιώματα των άλλων Υπεύθυνοι καθηγητές: Καθηγητής Ανδρέας Γ. Δημητρόπουλος Αναπληρωτής Καθηγητής Σπυρίδων Βλαχόπουλος Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η συγκριτική θεώρηση της ελευθερίας του Τύπου (άρθρο 14 του Συντάγματος), και των δικαιωμάτων που μπορεί να θιγούν, όταν η ελευθερία αυτή ξεπερνά τα όρια που θέτει το Σύνταγμα, οι νόμοι και τα χρηστά ήθη. Για την επεξεργασία του θέματος κρίθηκε απαραίτητη η ανάλυση του άρθρου 14 Σ και ο εννοιολογικός προσδιορισμός της ελευθεροτυπίας, καθώς και ο προσδιορισμός των δικαιωμάτων της τιμής, της προσωπικότητας και της ιδιωτικής ζωής. Αναγκαία ήταν, επίσης, η αναφορά στο νόμο περί προστασίας προσωπικών δεδομένων, ο οποίος οριοθετεί τη δημοσιογραφική έρευνα. Η ανάλυση περιλαμβάνει αναφορά σε δικαστικές αποφάσεις και σχολιασμό της επικαιρότητας. SUMMARY Topic of the following essay is the comparative approach both to the freedom of press (as described on the 14th article of the Constitution) and the rights can be offended when the freedom of press exceeds the limits imposed by the Constitution, the legislation, and morality. During the elaboration of this subject, it was considered necessary for the 14th article of the Constitution, the definition of freedom of press and the rights of honour, personality and privacy to be analysed. Furthermore, it was also considered necessary a reference to the Data protection act, which sets the limits to journalistic investigations. This analysis contains mention to legal judgments and annotation of current events. ΛΗΜΜΑΤΑ Τύπος, ελευθεροτυπία, λογοκρισία, προληπτικά μέτρα, καθήκον αληθείας, τιμή, υπόληψη, προσωπικότητα, εξύβριση, δυσφήμιση, ιδιωτική ζωή, δικαίωμα επί της ίδιας εικόνας, δικαιολογημένο ενδιαφέρον του κοινού, προστασία προσωπικών δεδομένων, δικαίωμα απάντησης KEY WORDS Press, freedom of the press, censorship, preventive measures, duty to truth, honor, reputation, personality, defamation, libel, privacy, right of personal portrayal, justified interest of the public, personal data protection, right to reply

3 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Σύνταγμα: Σ Αστικός Κώδικας: ΑΚ Ποινικός Κώδικας: ΠΚ Άρειος Πάγος : ΑΠ Ολομέλεια Αρείου Πάγου: ΟλΑΠ Εφετείο Αθηνών : ΕφΑθ Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών: ΜονΠρωτΑθ Μονομελές Πρωτοδικείο Ηρακλείου: ΜονΠρωτΗρ Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων: ΑΠΔ Νομικό Βήμα (περιοδικό) : ΝοΒ Ελληνική Δικαιοσύνη (περιοδικό): ΕλλΔνη Ποινικά Χρονικά (περιοδικό): ΠοινΧρ Βλέπε: Βλ. Σελίδα(ες): σελ. Όπου παραπάνω: Ο.π.

4 4 Η ελευθερία του τύπου και τα δικαιώματα των άλλων. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ Στην παρούσα εργασία οριοθετείται η ελεύθερη δια του τύπου έκφραση μέσω των δικαιωμάτων των άλλων, όπως αυτά καθορίζονται από το Σύνταγμα και τους νόμους. Αρχικά, επιχειρείται μια σύντομη αλλά πλήρης αναφορά στο δικαίωμα της ελευθεροτυπίας και στις επιμέρους εκφάνσεις του, έτσι ώστε να καταστούν σαφή τα επιμέρους δικαιώματα που κατοχυρώνει, καθώς και το αμυντικό του περιεχόμενο. Στη συνέχεια, γίνεται μια ανάλυση των εκάστοτε δικαιωμάτων που θίγονται, όταν ο τύπος υπερβαίνει τα όρια που τίθενται. Γίνεται λόγος για τα εγκλήματα κατά της ποινής, αλλά και για τους ειδικούς λόγους άρσης του αδίκου που ορίζονται, για την προσβολή της προσωπικότητας του άρθρου 57 ΑΚ, ιδίως μέσω της προσβολής της ιδιωτικής ζωής και του δικαιώματος επί της ιδίας εικόνας, καθώς και για τις έννομες συνέπειες της προσβολής αυτής (αξιώσεις άρθρου 57 και άρθρου 59 ΑΚ, δικαίωμα απάντησης). Τέλος, επιχειρείται ένας σύντομος σχολιασμός τριών υποθέσεων που θέτουν ζήτημα «σύγκρουσης» της ελευθεροτυπίας με τα δικαιώματα των άλλων και διατυπώνονται προβληματισμοί. Σκοπός της ανάλυσης αυτής είναι να τονιστεί η λεπτή και, πολλές φορές, δύσκολη οριοθέτηση της ελευθεροτυπίας, ενός από τα πιο σημαντικά για τη δημοκρατία συνταγματικά δικαιώματα.

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 2 ΛΗΜΜΑΤΑ... 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ... 4 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... 5 I. Η ελεύθερη δια του τύπου έκφραση... 6 α) Ορισμός... 6 β) Ειδικότερες εκφάνσεις της ελευθερίας... 6 II. Περιορισμοί α) Γενικοί περιορισμοί β) Ειδικοί περιορισμοί ΙΙΙ. Περιορισμοί της ελευθερίας που εκπορεύονται από την προστασία των δικαιωμάτων των άλλων α) Προσωπικότητα β) Προσωπικά δεδομένα γ) Το δικαίωμα απάντησης ΙV. Σχολιασμός της επικαιρότητας α) Υπόθεση οροθετικών β) Η περίπτωση Βελβεντού Κοζάνης γ) και μια περίπτωση που δεν άγγιξε τη δημοσιότητα V. Συμπεράσματα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 27

6 I. Η ελεύθερη δια του τύπου έκφραση α) Ορισμός Το δικαίωμα και ο θεσμός που κατοχυρώνονται στο Άρθρο 14 του Συντάγματος, εντάσσονται στο ευρύτερο δικαίωμα της ελευθερίας έκφρασης, δικαίωμα που αποτελεί βάση του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η πάγια ερμηνεία της συνταγματικά προστατευτέας έννοιας του τύπου είναι ευρύτατη, ώστε να παρέχει όσο το δυνατόν μεγαλύτερη προστασία. Σύμφωνα με το Δημητρόπουλο 1, η έννοια του τύπου εμπεριέχει κατά πρώτον ένα οντολογικό στοιχείο, το τεχνολογικό δηλαδή μέσο, το οποίο εξυπηρετεί την πληροφόρηση του κοινού. Ως δισυπόστατο αγαθό, ο τύπος αποτελείται από ένα corpus, που είναι ο τεχνολογικός εξοπλισμός και τα έντυπα, αλλά και από ένα animus, το σκοπό της έκφρασης και της διάδοσης πληροφοριών. Πιο αναλυτικά, το corpus της έννοιας προσδιορίζει τόσο το μέσο παραγωγής εντύπων, όσο και τα ίδια τα παραγόμενα έντυπα. Ως έντυπο θεωρείται οποιαδήποτε μορφή κειμένου, αποτύπωσης, δηλαδή, γραπτού λόγου, εικόνων, φωτογραφιών, παραστάσεων ή συμβόλων, αποτύπωση που γίνεται αντιληπτή μέσω της αίσθησης της όρασης. Animus, στη συνέχεια, της έννοιας του τύπου αποτελεί η ενσωμάτωση ενός μηνύματος, μιας πληροφορίας. Τέτοιο μήνυμα δε συνιστά μόνο η εκφορά γνώμης, αλλά και η μεταφορά ασχολίαστης πληροφορίας, μέσω της οποίας ουδεμία γνώμη εκφέρεται. Για να ενταχθεί στη συνταγματική έννοια του τύπου, το κείμενο αυτό πρέπει να απευθύνεται στο ευρύ κοινό, πρέπει, επομένως, να παράγεται μαζικά, με μηχανικό, χημικό ή φυσικοχημικό τρόπο. β) Ειδικότερες εκφάνσεις της ελευθερίας Φορείς του δικαιώματος του άρθρου 14Σ είναι κατ αρχήν όλα τα φυσικά πρόσωπα Έλληνες κι αλλοδαποί, που κατ επάγγελμα ή και παρεμπιπτόντως εντάσσουν στον κύκλο δραστηριοτήτων τους τον τύπο 2. Επίσης, την ελευθερία του τύπου απολαμβάνουν αναμφίβολα και όλα τα νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου. Διάσταση απόψεων επικρατεί σχετικά με την ένταξη και των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου στη διάταξη αυτή. Ο Δημητρόπουλος 3 υποστηρίζει πως και αυτά πρέπει να θεωρηθούν ως φορείς του δικαιώματος της ελευθερίας του τύπου, η οποία 1 Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, τεύχος Β, σελ Δαγτόγλου, Τύπος και Σύνταγμα, σελ Ο.π., σελ. 179.

7 7 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 όμως πρέπει να ασκείται θεσμικά προσαρμοσμένη μέσα στην ειδική κυριαρχική σχέση της δημόσιας διοίκησης, έτσι ώστε να μην υπάρχουν αποκλίσεις από την αρχή της ουδετερότητας. Αντίθετα ο Χρυσόγονος 4 υποστηρίζει την απαγόρευση έκδοσης πολιτικών ή οικονομικών μερίδων από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου ή ακόμα και από νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, των οποίων η πλειοψηφία των μετόχων εκλέγεται από το κράτος, καθότι, κατά τον ίδιο, κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε ένα παρακράτος με καταστροφικά για τη δημοκρατία αποτελέσματα. Βάσει της παρ. 1 του άρθρου 14Σ είναι σαφές πως το προστατευόμενο από το Σύνταγμα δικαίωμα του τύπου παρέχει στους φορείς του αφενός ελευθερία ενέργειας, δηλαδή έκφρασης μέσω του τύπου, και αφετέρου την παθητική ελευθερία 5 ανάγνωσης τύπου, ελευθερία που σχετίζεται με τη νεοεισαχθείσα στο Σύνταγμά μας ελευθερία πληροφόρησης (άρθρο 5Α του Συντάγματος, όπως εισήχθη με τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001). Η ελεύθερη έκφραση δια του τύπου συνεπάγεται την απαγόρευση κάθε είδους λογοκρισίας, καθιστώντας τη διάταξη της δεύτερης παραγράφου εδάφιο β του άρθρου 14Σ πλεονάζουσα. Στην ίδια παράγραφο, και συγκεκριμένα στην απαγόρευση των προληπτικών μέτρων, εντάσσονται η καταβολή χρηματικής εγγύησης, η απαγόρευση θέσπισης διάταξης που απαιτεί άδεια της αρχής πριν την έκδοση ή την πώληση 6 ή που προβλέπει προσόντα 7 που απαιτούνται για την έκδοση εντύπων, η κατάσχεση πριν την κυκλοφορία 8 (αντίθετα, η κατάσχεση μετά την κυκλοφορία επιτρέπεται μόνο στις ειδικότερες περιπτώσεις του άρθρου 14Σ), με την οποία εξομοιώνεται και η αναγκαστική εξαγορά, η επίταξη ή η απλή αγορά όλων ή των περισσότερων αντίτυπων εντύπου 9. Κατά συνέπεια, η υποχρέωση αναγγελίας εκδόσεως εντύπου για στατιστικούς λόγους, καθώς και η υποχρέωση διαφάνειας ως προς τη χρηματοδότηση δεν απαγορεύονται 10. Έκφανση της ελεύθερης δια του τύπου έκφρασης είναι και η ελευθερία καθορισμού της πολιτικής «γραμμής» του εντύπου, η οποία φυσικά δεν επεκτείνεται σε βαθμό τέτοιο, που να επιτρέπει τον άμεσο η έμμεσο κρατικό επηρεασμό του εντύπου Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ Δημητρόπουλος, ο.π., σελ Σχετικά, βλ. ΑΠ 335/1965, ΠοινΧρον 1966, σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Χρυσόγονος, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ

8 8 Η ελευθερία του τύπου και τα δικαιώματα των άλλων. Σε αυτό το σημείο παρουσιάζει ιδιαίτερα ενδιαφέρον το ερώτημα, αν το αρ. 14Σ κατοχυρώνει την εσωτερική ελευθερία του τύπου, που δίνει τη δυνατότητα στο δημοσιογράφο να αρνηθεί να γράψει οτιδήποτε αντιτίθεται στις απόψεις του 12. Φυσικά, όταν το έντυπο ακολουθεί μια συγκεκριμένη πολιτική κατεύθυνση, η οποία καθορίζεται από τον ιδιοκτήτη του βάσει του διευθυντικού δικαιώματος, ουδείς εργαζόμενος δύναται να επικαλεστεί την ελευθερία έκφρασης δια του τύπου για να καταγράψει ελεύθερα τις αντίθετες προς την κατεύθυνση αυτή ιδέες του 13. Η ελευθερία, εδώ, του τύπου ασκείται προσαρμοσμένη μέσα στο θεσμό της εργασιακής σχέσης δημοσιογράφου εκδότη. Συνταγματικώς προστατεύεται, ακόμα, και η ελευθερία πρόσληψης συντακτικού προσωπικού από ιδιοκτήτες εντύπων, ακόμα κι αν το προσωπικό αυτό δεν είναι επαγγελματίες δημοσιογράφοι 14. Ο νομοθέτης, που εξουσιοδοτείται από την παρ. 8 του άρθρου 14Σ για τη θέσπιση νόμου σχετικού με τα προσόντα του δημοσιογραφικού επαγγέλματος, δεν επιτρέπεται να επεκτείνει την πρόβλεψη προσόντων και για τον ιδιοκτήτη εντύπου, καθότι η ελεύθερη δια του τύπου έκφραση κατοχυρώνει πλήρη ελευθερία ίδρυσης και διεύθυνσης επιχείρησης τύπου 15. Η θεωρία δεν είναι ομόφωνη ως προς το αν το άρθρο 14Σ κατοχυρώνει την ελευθερία δημοσίευσης αγγελιών και διαφημίσεων. Ο Δαγτόγλου 16 υποστηρίζει πως πρέπει να ενταχθεί η ελευθερία αυτή στην ελεύθερη επιλογή του περιεχομένου του εντύπου, ενώ ο Μάνεσης 17 φρονεί πως η απαγόρευση των προληπτικών μέτρων δεν επεκτείνεται στην ελεύθερη διακίνηση οικονομικών αγαθών, την οποία εξυπηρετούν οι διαφημίσεις. Για την πληρότητα του λόγου, πρέπει να σημειωθεί ότι η ελευθεροτυπία περιλαμβάνει και την προπαρασκευαστική της σύνταξης εγγράφου έρευνα, καθώς και τη συγκέντρωση της ύλης. Καμία κρατική επιβολή ή απαγόρευση ή με άλλον τρόπο επιλογή της ύλης ή της γλώσσας, στην οποία αυτή εκφράζεται, δεν είναι επιτρεπτή από το Σύνταγμα 18. Οι εκπρόσωποι του τύπου καλύπτονται επίσης και από το δικαίωμα του αναφέρεσθαι του άρθρου 10Σ ως προς την παροχή πληροφοριών από τη 12 Χρυσόγονος, ο.π., σελ Χρυσόγονος, ο.π., σελ Χρυσόγονος, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Μάνεσης, Συνταγματική προστασία της ελεύθερης κυκλοφορίας των εντύπων και η εφαρμογή της στην πράξη, το Σύνταγμα 1977, σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ. 68.

9 9 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 διοίκηση, αν και το, ακόμη ισχύον, ν.δ. 796/1971 δε θεωρεί απαραίτητα αναφορά την αίτηση παροχής απλών πληροφοριών. Στην ελευθερία συγκεντρώσεως της ύλης εντάσσεται επιπλέον και η απαγόρευση διάκρισης μεταξύ των διαφόρων εντύπων 19. Ωστόσο, δεν κατοχυρώνει το δημοσιογραφικό απόρρητο, το οποίο δεν προστατεύεται ούτε από τον κοινό νομοθέτη, καθιστώντας την υποχρέωση αποκάλυψης του ονόματος πληροφοριοδότη αντίθετη με την ελεύθερη δια του τύπου έκφραση 20. Προπαρασκευαστική ενέργεια που εντάσσεται στην προστατευόμενη ελευθερία του τύπου είναι ακόμη και η ελευθερία έκδοσης, εκτύπωσης, κυκλοφορίας, που συνεπάγεται την ελευθερία τιμολόγησης του εντύπου 21, καθώς και η ελευθερία άσκησης επαγγέλματος σχετιζόμενου με τον τύπο. Ωστόσο, κατά τη νομολογία του Αρείου Πάγου 22, είναι συνταγματική η πρόβλεψη διάταξης 23 που επιτάσσει την πώληση εφημερίδων μόνο από άτομα που διαθέτουν άδεια. Αντίστοιχα προβληματική είναι η πρόβλεψη διοικητικής άδειας για την εξαγωγή εφημερίδων και περιοδικών προς το εξωτερικό (άρθρο 16 ν.δ. 4231/1962), που, κατά το Χρυσόγονο 24, είναι αντισυνταγματική. Η προστασία της ελεύθερης δια του τύπου έκφρασης εκτείνεται, επομένως, από την προετοιμασία του εγγράφου ως τη στιγμή που αυτό φτάνει στα χέρια του κοινού. Το αμυντικό περιεχόμενο της ελευθερίας στρέφεται τόσο κατά του κράτους όσο και κατά των ιδιωτών (τριτενέργεια), ενώ το προστατευτικό της περιεχόμενο απαιτεί από το κράτος τη μέριμνα, ώστε να αντιμετωπίζεται πλήρως η παρεμπόδιση της άσκησης του δικαιώματος αυτού Δαγτόγλου, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Βλ. προβληματισμούς περί ανάγκης κρατικής παρέμβασης για την αποφυγή μονοπωλιακών καταστάσεων στον τύπο, Χρυσόγονος, ο.π., σελ. 308, που σχετίζεται με το άρθρο 102 ΣΛΕΕ που απαγορεύει την εξόντωση του ανταγωνισμού μέσω συμπίεσης των τιμών από μια επιχείρηση που δεσπόζει στην αγορά. Πάντως, ο ίδιος γράφει αλλού πως σε περίπτωση αμφιβολίας πρέπει να επικρατεί πάντα η ελευθερία του τύπου έναντι της ελευθερίας ανταγωνισμού. 22 ΑΠ 323/1978, Ολ ΝΟΒ 1978, σελ Άρθρο 1 του ν.δ. 2943/ Χρυσόγονος, σελ Δημητρόπουλος, ο.π., σελ. 188.

10 II. Περιορισμοί α) Γενικοί περιορισμοί Όπως και όλα τα συνταγματικά δικαιώματα, η ελεύθερη δια του τύπου έκφραση πρέπει να ασκείται μέσα στα όρια που χαράσσει το Σύνταγμα, οι νόμοι του κράτους και τα χρηστά ήθη (άρθρο 5 παρ. 1 Σ). Στο σημείο αυτό αξίζει να διερωτηθεί κανείς αν η ρήτρα της νομιμότητας, που εντάσσεται στην παρ. 1 του άρθρου 14Σ, επιτρέπει στο νομοθέτη την πρόβλεψη περιορισμών. Καθότι, όμως, το άρθρο 14 δεν αναθέτει ρητά καμία τέτοια εξουσιοδότηση στον κοινό νομοθέτη, μόνη η επανάληψη της γενικής πρόβλεψης του αρ. 5 παρ. 1 στο άρθρο 14Σ δεν επιτρέπει την εισαγωγή νέων περιορισμών, οι οποίοι δε συνάγονται ήδη από τη συστηματική ερμηνεία των συνταγματικών διατάξεων 26. Ως νόμοι του κράτους πρέπει να θεωρηθούν μόνο οι τυπικοί, αν και έχει επικρατήσει η περισσότερο περιοριστική των συνταγματικών ελευθεριών άποψη, που εντάσσει στη ρήτρα της νομιμότητας κάθε ουσιαστικό νόμο 27. Σχετική με την σύμφωνη με τα χρηστά ήθη άσκηση της ελευθερίας του τύπου είναι η τήρηση του καθήκοντος αληθείας. Κατά το Δημητρόπουλο 28, η ελευθερία του άρθρου 14Σ δεν είναι ελευθερία στο ψεύδος ούτε ελευθερία απόκρυψης της αλήθειας. Βάσει και της παραγράφου 5 του άρθρου αυτού συνάγεται ότι ο συντακτικός νομοθέτης επιθυμεί να προστατεύει μόνο την έκφραση εκείνη, που τηρεί το καθήκον αληθείας, καθήκον που καθίσταται ειδική οριοθέτηση της ελευθερίας του τύπου. β) Ειδικοί περιορισμοί Η ανάπτυξη του άρθρου 14Σ περιλαμβάνει και τους μοναδικούς επιτρεπόμενους περιορισμούς της ελευθερίας του τύπου στη γενική σχέση. Βάσει της παραγράφου 3 απαγορεύεται με την ποινή της κατάσχεσης η δια του τύπου προσβολή της χριστιανικής και κάθε άλλης γνωστής θρησκείας, η προσβολή του προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας, η δημοσίευση αποκαλυπτικών πληροφοριών σχετικά με την Εθνική άμυνα της χώρας και η προσβολή της δημόσιας αιδούς με άσεμνα δημοσιεύματα. Ως τέτοια δεν πρέπει να θεωρηθούν εκφάνσεις της τέχνης ή της επιστήμης, που προστατεύονται από το άρθρο 16 παρ. 1 Σ 29. Προσβολή της 26 Δημητρόπουλος, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Ο.π., σελ Χρυσόγονος, ο.π., σελ. 311.

11 11 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 χριστιανικής ή οποιασδήποτε άλλης θρησκείας μπορεί να πραγματοποιηθεί με πολλούς τρόπους, ένας εκ των οποίων είναι η καθύβριση θρησκευμάτων, που τιμωρείται αυτοτελώς από τον Ποινικό Κώδικα (άρθρο 199). Αντίθετα, η δεύτερη απαγόρευση που προβλέπεται στο άρθρο 14Σ, αυτή της προσβολής του προσώπου του Προέδρου της Δημοκρατίας, δεν τιμωρείται ποινικά, καθότι δεν ισοδυναμεί με την περιύβριση αρχής του 181 ΠΚ, η οποία καλύπτει την προσβολή του αξιώματος και όχι του προσώπου. Στο άρθρο 14Σ απαγορεύεται, επίσης, έκδοση δημοσιεύματος που αποκαλύπτει πληροφορίες που σχετίζονται με τη σύνθεση, τον εξοπλισμό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάμεων ή την οχύρωση της Χώρας ή που σκοπεύει στη βίαιη ανατροπή του πολιτεύματος ή που στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του κράτους. Για να εμπίπτει ένα δημοσίευμα στην απαγόρευση αυτή πρέπει να περιλαμβάνει πληροφορίες που δεν είναι ήδη γνωστές («αποκάλυψη») 30. Η προσβολή της δημόσιας αιδούς, που απαγορεύεται να διαπράττεται δια του τύπου, κρίνεται βάσει των αντιλήψεων του μέσου κοινωνικού ανθρώπου και απαιτεί γενικότερο σκοπό του όλου δημοσιεύματος, όχι απλά χρήση λέξεων ή φράσεων που μπορούν να θεωρηθούν ως «άσεμνες» 31. Για την παράβαση της απαγόρευσης αυτής της παρ. 3 του άρθρου 14Σ προβλέπεται η ποινή της μετά την κυκλοφορία του εντύπου κατάσχεσης, με την οποία εξομοιούται και η τροποποίηση ή περικοπή του κειμένου μετά από δικαστική απόφαση Δημητρόπουλος, ο.π., σελ Χρυσόγονος, ο.π., σελ Χρυσόγονος, ο.π., σελ. 311.

12 ΙΙΙ. Περιορισμοί της ελευθερίας που εκπορεύονται από την προστασία των δικαιωμάτων των άλλων Τμήμα των γενικών οριοθετήσεων της άσκησης της ελεύθερης δια του τύπου εκφράσεως είναι και τα δικαιώματα των άλλων (αρ. 5 παρ. 1 Σ). Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να αναλυθούν τα δικαιώματα που μπορεί να θιγούν μέσω του τύπου, και να αναζητηθεί η ορθότερη λύση σε περιπτώσεις φαινόμενης σύγκρουσης της ελευθερίας του τύπου με τα δικαιώματα αυτά. α) Προσωπικότητα Όπως αναπτύχθηκε στα ηπειρωτικά δίκαια, το δικαίωμα στην προσωπικότητα περιλαμβάνει τα αγαθά εκείνα που προσδιορίζουν το άτομο και το διαφοροποιούν από τους συνανθρώπους του (στοιχεία εξατομίκευσης), καθώς και την τιμή, την ιδιωτική ζωή, τη σφαίρα του απορρήτου, τη σωματική και την ψυχική του ακεραιότητα 33. Μέσω του τύπου είναι δυνατόν να υπάρξουν προσβολές του δικαιώματος αυτού που είτε τιμωρούνται ποινικά (προσβολές της τιμής), είτε συνεπάγονται μόνο αστική αξίωση. 1. Δια του τύπου τέλεση ενός εγκλήματος κατά της τιμής Για τον ορισμό της τιμής ως προστατευτέου από την έννομη τάξη αγαθού έχουν διατυπωθεί διαχρονικά διάφορες απόψεις. Επικρατούσα, πλέον, άποψη είναι εκείνη που αντιλαμβάνεται την τιμή ως αντανάκλαση του κοινωνικού status του ατόμου, ως, δηλαδή, αντικατοπτρισμό της θέσης του ανθρώπου εντός του κοινωνικού συνόλου 34. Κατά το Σπινέλλη 35, βάση του εννόμου αγαθού της τιμής είναι η προσωπικότητα και πυρήνας της η ανθρώπινη αξία, όπως αυτή προστατεύεται συνταγματικά από το άρθρο 2 παρ. 1 Σ. Εξειδικεύσεις της τιμής είναι η εκπλήρωση των κοινωνικοηθικών καθηκόντων του ανθρώπου μέσω της αξιοποίησης των δυνατοτήτων του. Βάσει του σκεπτικού αυτού, η τιμή, αν και δε χάνεται ποτέ, έχει διαβαθμίσεις, ανάλογα με την καλή ή κακή αξιοποίηση των δυνατοτήτων και ανάλογα με την εκπλήρωση ή όχι των καθηκόντων που προαναφέρθηκαν. Φορείς της τιμής υπό την έννοια του ποινικού δικαίου είναι όλα τα ζώντα φυσικά πρόσωπα 36, ενώ τα νομικά πρόσωπα, και μάλιστα μόνο οι ανώνυμες εταιρείες, προστατεύονται μόνο ως προς παρόμοια με την τιμή αγαθά (φήμη, πελατεία). 33 Καράκωστας, Προσωπικότητα και Τύπος, σελ Σπινέλλης, Ποινικό Δίκαιο: Ειδικό Μέρος: Εγκλήματα κατά της τιμής, σελ Ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ

13 13 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 Η τιμή προστατεύεται από τον Ποινικό μας Κώδικα μέσω της πρόβλεψης ποινής για περιπτώσεις δυσφήμισης, συκοφαντικής και μη, και για περιπτώσεις εξύβρισης. Για την πληρότητα του λόγου, θα αναλυθούν στη συνέχεια εν συντομία οι αντικειμενικές υποστάσεις των εγκλημάτων αυτών, που συχνά διαπράττονται και δια του τύπου. Δυσφήμιση: Κατά το άρθρο 362 ΠΚ η δυσφήμιση περιλαμβάνει: (i) ισχυρισμό ή διάδοση, (ii) ενώπιον τρίτου, (iii) γεγονότος που (iv) μπορεί να βλάψει την τιμή ή την υπόληψη άλλου. Διάδοση, κατά το άρθρο αυτό, συνιστά κάθε μετάδοση, προφορική ή έγγραφη, του γεγονότος, σε ευρύ ή μη κύκλο προσώπων, τρίτου, ωστόσο, προς το φορέα του εννόμου αγαθού 37. Επομένως, είναι δυνατή η προσβολή της τιμής και δια του τύπου, χωρίς μάλιστα να απαιτείται σαφής και ανεπιφύλακτη ανακοίνωση 38. Για να τιμωρηθεί η δυσφήμιση απαιτείται οποιασδήποτε μορφής δόλου, γνώση, δηλαδή, της προσφορότητας της διάδοσης να βλάψει την τιμή ή την υπόληψη άλλου και θέληση διάδοσης του γεγονότος 39. Συκοφαντική δυσφήμιση: Βάσει του άρθρου 363 ΠΚ, συκοφαντική δυσφήμιση τελείται όταν το υπό διάδοση γεγονός είναι εν γνώσει του δράστη ψευδές. Κατά τα λοιπά, ισχύει ό,τι και για τη δυσφήμιση. Εξύβριση: Το άρθρο 361 ΠΚ ορίζει την εξύβριση αρνητικά, ως προσβολή, δηλαδή, της τιμής άλλου λόγω ή έργω με τρόπο διαφορετικό από τις περιπτώσεις των άρθρων 362 (δυσφήμιση) και 363 (συκοφαντική δυσφήμιση) ΠΚ. Κάτι τέτοιο είναι δυνατό (i) με αμφισβήτηση του κοινωνικού status του ανθρώπου ή (ii) με οποιοδήποτε άλλο τρόπο που εκδηλώνει περιφρόνηση 40. Η περίπτωση (i) δύναται να πραγματοποιηθεί με ισχυρισμούς γεγονότων, τα οποία απαιτείται να είναι αναληθή, ενώπιον του φορέα της τιμής και με την εκφορά αξιολογικών κρίσεων που αναφέρονται σε παραβίαση κοινωνικο-ηθικών καθηκόντων του φορέα 41. Η περίπτωση (ii) στοιχειοθετείται με την αμφισβήτηση του status τιμής του φορέα, δηλαδή με ισχυρισμό πως ο φορέας αξίζει 37 Σπινέλλης, ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ

14 14 Η ελευθερία του τύπου και τα δικαιώματα των άλλων. να απολαμβάνει μειωμένο status τιμής 42. Για την τιμώρηση της εξύβρισης απαιτείται γνώση της δυνατότητας του ισχυρισμού ή της πράξης να δημιουργήσει καταφρονητική εντύπωση και βούληση ή αποδοχή της περιέλευσης του ισχυρισμού ή της πράξης αυτής στην αντίληψη του φορέα 43. Σύμφωνα με τα παραπάνω, είναι εμφανές πως, συχνά μπορεί να παρουσιαστεί μια φαινομενική «σύγκρουση» του δικαιώματος στην ελεύθερη δια του τύπου έκφραση και του δικαιώματος στην απόλαυση της τιμής. Αυτό θα συμβεί, εν προκειμένω, όταν, μέσω του τύπου, πληρούται η αντικειμενική υπόσταση ενός από τα εγκλήματα κατά της τιμής. Ο νομοθέτης, όμως, προέβλεψε μια κατηγορία περιπτώσεων που δεν εμπίπτει καν στην προαναφερθείσα σύγκρουση, την κατηγορία, δηλαδή, των δικαιολογημένων προσβολών της τιμής, που προβλέπεται από το άρθρο 367 ΠΚ και απαλλάσσει από το αξιόποινο μια σειρά από συμπεριφορές, αποτελώντας, έτσι, ειδικό λόγο άρσης του αδίκου. Η περιπτωσιολογία του άρθρου 367 ΠΚ, όπως ορίζει και το εδ. δ, είναι ενδεικτική. Περιπτώσεις που μπορεί να εμφανιστούν στο συνταγματικά κατοχυρωμένο θεσμό του τύπου, και έτσι να καταστήσουν τυχόν ενοχλήσεις φορέων του εννόμου αγαθού της τιμής απλές επιδράσεις, είναι οι ακόλουθες: (i) Δυσμενείς κρίσεις για επιστημονικές ή καλλιτεχνικές εργασίες: Τέτοιες μπορεί να είναι οι κρίσεις σε επιστημονικά ή καλλιτεχνικά έντυπα, οι οποίες όμως, για να εμπίπτουν στο αρ. 367 ΠΚ, πρέπει να αποτελούν έκφραση καθαρά αντικειμενικής γνώμης 44. (ii) Οι δυσμενείς εκφράσεις που περιέχονται σε έγγραφο δημόσιας αρχής για αντικείμενα που ανάγονται στον κύκλο της υπηρεσίας της δε θα μας απασχολήσουν, κι αυτό όχι διότι δεν μπορεί η δημόσια αρχή να είναι φορέας του δικαιώματος του αρ. 14Σ, αλλά γιατί τα έγγραφα αυτά (πχ. αναφορές πολεοδομικών αρχών) δεν αποτελούν τύπο, διότι δεν απευθύνονται σε ευρύ κύκλο προσώπων αλλά είτε σε άλλη δημόσια αρχή, είτε σε συγκεκριμένο πολίτη 45. (iii) Οι εκδηλώσεις που γίνονται για την εκτέλεση νόμιμων καθηκόντων ή την άσκηση νόμιμης εξουσίας, ή για τη διαφύλαξη δικαιώματος ή από άλλο δικαιολογημένο ενδιαφέρον. Εδώ εμπίπτει η, συχνότατα εμφανιζόμενη στον τύπο, 42 Σπινέλλης, ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ. 105.

15 15 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 περίπτωση του δικαιολογημένου συμφέροντος του κοινού για πληροφόρηση, το οποίο επιτρέπει, όμως, μόνο τη δημοσίευση αληθών γεγονότων, καθότι η ελευθερία του τύπου δεν είναι, όπως προαναφέρθηκε, ελευθερία στο ψεύδος, γεγονός που αποδεικνύεται και από τη μη άρση του αδίκου στην περίπτωση της συκοφαντικής δυσφήμισης, όπως ορίζει το εδ. α της παρ. 2 του άρθρου 367 ΠΚ. Αίρεται, συνεπώς, το άδικο της δυσφήμισης, σε περίπτωση δημοσίευσης γεγονότος που δύναται να βλάψει την τιμή, ή της εξύβρισης, σε περίπτωση δημοσίευσης αξιολογικής κρίσης, εάν ο φορέας της τιμής είναι δημόσιο πρόσωπο που απασχολεί έντονα την κοινή γνώμη, όπως πολιτικοί, καλλιτέχνες και άλλα πρόσωπα της επικαιρότητας. Η θεωρία, ωστόσο, δέχεται 46 ότι το αντικείμενο της κρίσης ή του υπό διάδοση γεγονότος πρέπει να αφορά το κομμάτι εκείνο της ζωής των δημοσίων προσώπων που αφορά το κοινό, και όχι την ιδιωτική τους ζωή 47. Επίσης, απαιτείται εδώ η δημοσίευση αυτή να αποσκοπεί στη διαφύλαξη του δικαιώματος πληροφόρησης του κοινού, χωρίς βέβαια να απαιτείται να είναι αυτός ο αποκλειστικός σκοπός του δημοσιεύματος. 48 Κατά το Δαγτόγλου 49 δεν απαιτείται η απόδειξη του σκοπού αυτού, τόσο διότι είναι δύσκολη; όσο και διότι ο συνταγματικά κατοχυρωμένος θεσμός του τύπου είναι αντικειμενικό στοιχείο του δημοκρατικού πολιτεύματος, ανεξάρτητα από τις προθέσεις των υποκειμένων του. Ωστόσο, σκοπός εξυβρίσεως απαγορεύεται, όπως φαίνεται από το εδ. β της παρ. 2 του άρθρου 367 ΠΚ. 2. Προσβολή της προσωπικότητας με μη ποινικά επιλήψιμο τρόπο Η έννοια της προσωπικότητας, ως έννοια γένους, περιλαμβάνει και άλλες εκφάνσεις πέρα από την τιμή. Έτσι, είναι δυνατόν να «συγκρουσθεί» το δικαίωμα στην προσωπικότητα με την ελευθερία του τύπου, μέσω δημοσιεύσεων που προβάλουν το όνομα, την εικόνα, την ιδιωτική ζωή ή άλλα αγαθά που εντάσσονται στην προσωπικότητα. Ευθύς εξαρχής πρέπει να αποσαφηνιστεί πως η αναγραφή στον τύπο ανακριβών πληροφοριών και ειδήσεων που αφορούν την προσωπικότητα κάποιου είναι πάντα παράνομη Σπινέλλης, ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ Σπινέλλης, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Μον.Πρωτ.Αθ. 8064/1986 (Ασφ.Μέτρα), ΝοΒ (35) 1987, σελ

16 16 Η ελευθερία του τύπου και τα δικαιώματα των άλλων. Η ιδιωτική ζωή, που απορρέει από το δικαίωμα-πλαίσιο της προσωπικότητας, προστατεύεται συνταγματικά στο άρθρο 9 Σ και κατοχυρώνεται ως απαραβίαστη. Περιλαμβάνει το τμήμα εκείνο της ζωής του ανθρώπου (βιοτική περιοχή) που αυτός μοιράζεται με στενό κύκλο ανθρώπων (corpus) 51, και αποτελεί αποκλειστικά ιδιωτική υπόθεση (animus), με την έννοια ότι απασχολεί κυρίως το φορέα του δικαιώματος και το στενό του περιβάλλον 52. Το δικαίωμα αυτό μπορεί συχνά να έρθει σε «σύγκρουση» με την ελεύθερη δια του τύπου έκφραση, κάθε φορά που στοιχεία της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής κάποιου δημοσιοποιούνται χωρίς τη συναίνεσή του. Μεγάλο τμήμα της θεωρίας 53 επιλύει τη «σύγκρουση» αυτή με τη μέθοδο της στάθμισης, που προσπαθεί κάθε φορά να εντοπίσει εκείνο το δικαίωμα που αξίζει να του δοθεί προτεραιότητα. Ο κανόνας εδώ είναι ότι όσο μεγαλύτερη είναι η ένταξη κάποιου στο δημόσιο βίο τόσο μικρότερη οφείλει να είναι η προστασία του δικαιώματός του στην ιδιωτική ζωή, χωρίς βέβαια να παραβιάζεται ο πυρήνας του δικαιώματος αυτού, που αποτελείται από τις πλέον προσωπικές πτυχές της ζωής του ατόμου, οι οποίες αν δημοσιοποιηθούν, θίγεται η αξία του 54. Άλλο τμήμα της θεωρίας 55 αντιμετωπίζει τη σχέση δημοσιότητας ως ειδική κυριαρχική σχέση, στην οποία εκούσια ή ακούσια εισέρχεται το άτομο. Στην περίπτωση αυτή, όταν, δηλαδή, ένα άτομο εισέρχεται στη δημοσιότητα, πτυχές της ιδιωτικής ζωής του καθίστανται δημόσιες και αφορούν το κοινωνικό σύνολο, με αποτέλεσμα η δημοσίευσή τους να αποτελεί θεμιτό περιορισμό του δικαιώματος του άρθρου 9Σ. Η προσωπικότητα μπορεί να θιγεί με την δημοσίευση της εικόνας ενός ατόμου χωρίς τη συναίνεσή του. Μια τέτοια δημοσίευση είναι απαγορευμένη, με την εξαίρεση των προσώπων της σύγχρονης ιστορίας 56, προσώπων, δηλαδή, που απασχολούν την επικαιρότητα, καθώς και με την εξαίρεση των δημόσιων λειτουργών και των μετεχόντων στην κοινωνική ζωή 57, εξαιρέσεις που απορρέουν από το δικαιολογημένο 51 Δημητρόπουλος, ο.π., σελ Δημητρόπουλος, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Δημητρόπουλος, ο.π., σελ Δαγτόγλου, ο.π., σελ Καράκωστας, ο.π., σελ. 58.

17 17 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 ενδιαφέρον του κοινού. Ακόμη, υποστηρίζεται 58 πως το άτομο είναι υποχρεωμένο να ανέχεται τη δημοσίευση της εικόνας του, όταν συμμετέχει στο δημόσιο βίο (πχ. διαδήλωση, ποδοσφαιρικός αγώνας), στον οποίο γνωρίζει ότι γίνεται λήψη φωτογραφιών. Η λήψη και δημοσίευση φωτογραφίας ενός προσώπου, όταν αποτελεί μέρος συνόλου συμμετεχόντων σε δημόσια εκδήλωση, δεν προσβάλλει την προσωπικότητά του, εκτός κι αν η φωτογραφία και ο σχολιασμός εμμένουν αναίτια σε άτομο αυτό, που δε διαδραμάτισε αξιοπρόσεκτο ρόλο στην εκδήλωση αυτή 59. Σε κάθε άλλη περίπτωση, απαγορεύεται η δημοσίευση φωτογραφιών χωρίς τη συναίνεση του φωτογραφιζόμενου. Μια τέτοια δημοσίευση προσβάλλει από μόνη της την προσωπικότητα του ατόμου, και δεν απαιτείται συμπροσβολή άλλων αγαθών που τη συναποτελούν 60. Μάλιστα, η προσβολή μπορεί να είναι τέτοια, που να αποτελεί ταυτόχρονα και έργω εξύβριση. Αυτό είναι δυνατό όταν με τη φωτογραφία που δημοσιεύεται καθίσταται σαφής ο σκοπός προσβολής της τιμής του εικονιζόμενου μέσω αμφισβήτησης του κοινωνικού του status. Στην απόφαση 8908/1988 του Εφετείου Αθηνών 61 έγινε σαφές πως, όταν η φωτογραφία παρουσιάζει μια σωματική μειονεξία του εικονιζόμενου και συνοδεύεται από σχολιασμό που τονίζει τη μειονεξία αυτή, υπάρχει προσβολή της προσωπικότητας, ακόμα κι αν δεν υπάρχει σκοπός εξυβρίσεως. Καθίστανται εδώ ευκρινή τα όρια της ελευθεροτυπίας, η οποία δεν επιτρέπεται να οδηγεί στη λοιδορία προσώπων που δεν απασχολούν το κοινό. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η ευθύνη του γράφοντος είναι μεγάλη. Στην απόφαση αυτή τονίστηκε η ανυπαρξία αιτιώδους συνδέσμου (που απαιτείται, έτσι ώστε να μην υπάρξει αναιτιώδης περιορισμός της ελευθεροτυπίας μέσα στην ειδική κυριαρχική σχέση της δημοσιότητας) μεταξύ δημοσιεύσεως φωτογραφίας και σκοπού του δημοσιεύματος, γεγονός που συνέβαλε στο παράνομο της προσβολής της προσωπικότητας της εικονιζόμενης. Προσβολή, ωστόσο, δεν υπάρχει, αν ο φωτογραφιζόμενος έχει δώσει τη συναίνεσή του. Η συναίνεση αυτή, που μπορεί να είναι και άτυπη 62, τεκμαίρεται και σιωπηρά όταν δίδεται αμοιβή, ωστόσο απαιτείται να είναι συγκεκριμένη και δεν υφίσταται πλέον, αν η φωτογραφία χρησιμοποιηθεί για άλλο σκοπό από αυτόν που 58 Καράκωστας, ο.π., σελ Καράκωστας, ο.π., σελ Εφ. Αθ. 2221/2006, ΝοΒ 2007, σελ Εφ.Αθ. 8908/1988 ΝοΒ 1988, σελ Εφ. Αθ. 3346/1996, ΕλλΔνη 39 (1998), σελ

18 18 Η ελευθερία του τύπου και τα δικαιώματα των άλλων. συνομολογήθηκε αρχικά (πχ. διαφήμιση) 63. Στην περίπτωση υπερβάσεως της συναίνεσης, δημιουργείται υποχρέωση αποζημίωσης. Τα παραπάνω στοιχειοθετούν το παράνομο της προσβολής της προσωπικότητας, το οποίο απαιτείται για να δημιουργηθούν οι αξιώσεις που προβλέπονται στο άρθρο 57 ΑΚ (άρση της προσβολής και παράλειψή της στο μέλλον). Οι αξιώσεις αυτές, ωστόσο, δημιουργούν ένα ζήτημα όταν η προσβολή διαπράττεται δια του τύπου. Η άρση της προσβολής και η παράλειψή της στο μέλλον, όπως έχει κριθεί πολλάκις και από τα δικαστήρια 64 είναι δυνατές μόνο με την κατάσχεση εντύπου, η οποία όμως, όπως προαναφέρθηκε, μπορεί να διαταχθεί μόνο για τις εξαιρετικές περιπτώσεις του άρθρου 14 πρ. 3 Σ. Συνεπώς, το άρθρο 57 ΑΚ δε φαίνεται να έχει εφαρμογή εδώ. Ο προσβληθείς από δημοσίευμα έχει τη δυνατότητα να αξιώσει και αποζημίωση για ηθική βλάβη, βάσει του άρθρου 59 ΑΚ. Για να επιδικαστεί αυτή, απαιτείται η προσβολή να είναι υπαίτια και η ηθική βλάβη να είναι σημαντική 65. Η υπαιτιότητα του γράφοντος στοιχειοθετείται από την παράβαση των συναλλακτικών υποχρεώσεων του τύπου, δηλαδή το καθήκον αληθείας και το καθήκον σεβασμού της προσωπικότητας 66. Το ποσό που θα επιδικαστεί αποφασίζεται από το δικαστήριο, το οποίο συνεκτιμά το είδος της προσβολής, την έκταση της βλάβης, τις συνθήκες τελέσεως της προσβολής, τη βαρύτητα του πταίσματος, κ.α. 67. β) Προσωπικά δεδομένα Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η δημοσιογραφική έρευνα καλύπτεται από την προστασία του άρθρου 14Σ. Για να υπάρξει πλήρης ελευθεροτυπία, απαιτείται ο δημοσιογράφος να έχει εκτενή πρόσβαση στις πηγές που χρειάζεται, χωρίς να περιορίζεται από προληπτικά μέτρα. Η ελευθερία του αυτή, ωστόσο, οριοθετείται από τους νόμους και συγκεκριμένα από το άρθρο 9ΑΣ και το νόμο προστασίας προσωπικών δεδομένων (ν. 2472/97) που το εξειδικεύει. Ο νόμος αυτός οριοθετεί την επεξεργασία δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, πληροφοριών, δηλαδή, που αναφέρονται στο υποκείμενο των δεδομένων. Νόμιμη επεξεργασία αυτών υφίσταται, κατά το άρθρο 4 του νόμου αυτού, όταν: 63 Εφ. Αθ. 3346/1996, ο.π. 64 Μον.Πρωτ.Αθ. 8064/1986 (Ασφ. Μέτρα), ΝοΒ (35) 1987, σελ , Μον.Πρωτ.Ηρ. 345/1979, ΝοΒ 27, σελ (ενδεικτικά). 65 ΕφΑθ /1986, ΕλλΔνη 28, σελ Καράκωστας, ο.π., σελ 80, 81, Εφ. Αθ. 3346/1996, ο.π.

19 19 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 (i) Συλλέγονται κατά τρόπο θεμιτό και νόμιμο για καθορισμένους, σαφείς και νόμιμους σκοπούς και να υφίστανται θεμιτή και νόμιμη επεξεργασία ενόψει των σκοπών αυτών. (ii) Είναι συναφή, πρόσφορα, και όχι περισσότερα από όσα κάθε φορά απαιτείται εν όψει των σκοπών της επεξεργασίας. (iii) Είναι ακριβή και, εφόσον χρειάζεται, να υποβάλλονται σε ενημέρωση. (iv) Διατηρούνται σε μορφή που να επιτρέπει τον προσδιορισμό της ταυτότητας των υποκειμένων τους μόνο κατά τη διάρκεια της περιόδου που απαιτείται, κατά την κρίση της Αρχής, για την πραγματοποίηση των σκοπών της συλλογής τους και της επεξεργασίας τους. Ακόμα, ο νόμος αυτός στο αρ. 7 απαγορεύει κάθε συλλογή και επεξεργασία ευαίσθητων δεδομένων, δεδομένων δηλαδή που «αφορούν στη φυλετική ή εθνική προέλευση, στα πολιτικά φρονήματα, στις θρησκευτικές ή φιλοσοφικές πεποιθήσεις, στη συμμετοχή σε συνδικαλιστική οργάνωση, στην υγεία, στην κοινωνική πρόνοια και στην ερωτική ζωή, στα σχετικά με ποινικές διώξεις ή καταδίκες, καθώς και στη συμμετοχή σε συναφείς με τα ανωτέρω ενώσεις προσώπων.» (αρ. 2 περ. β εδ. α ). Η επεξεργασία των στοιχείων αυτών επιτρέπεται, κατά το αρ. 7, μόνο μετά από άδεια της αρχής προστασίας προσωπικών δεδομένων και μόνο αν συντρέχει μία από τις ακόλουθες περιπτώσεις: (i) Το υποκείμενο έδωσε τη γραπτή συγκατάθεσή του εκτός εάν η συγκατάθεση έχει αποσπασθεί με τρόπο που αντίκειται στο νόμο ή τα χρηστά ήθη ή νόμος ορίζει ότι η συγκατάθεση δεν αίρει την απαγόρευση. (ii) Η επεξεργασία είναι αναγκαία για τη διαφύλαξη ζωτικού συμφέροντος του υποκειμένου ή προβλεπόμενου από το νόμο συμφέροντος τρίτου, εάν το υποκείμενο τελεί σε φυσική ή νομική αδυναμία να δώσει τη συγκατάθεσή του. (iii) Η επεξεργασία αφορά δεδομένα που δημοσιοποιεί το ίδιο το υποκείμενο ή είναι αναγκαία για την αναγνώριση, άσκηση ή υπεράσπιση δικαιώματος ενώπιον δικαστηρίου ή πειθαρχικού οργάνου. (iv) Η επεξεργασία αφορά θέματα υγείας και εκτελείται από πρόσωπο που ασχολείται κατ επάγγελμα με την παροχή υπηρεσιών υγείας και υπόκειται σε καθήκον εχεμύθειας ή σε συναφείς κώδικες δεοντολογίας, υπό τον όρο ότι η επεξεργασία είναι

20 20 Η ελευθερία του τύπου και τα δικαιώματα των άλλων. απαραίτητη για την ιατρική πρόληψη, διάγνωση, περίθαλψη ή τη διαχείριση υπηρεσιών υγείας. (v) Η επεξεργασία εκτελείται από Δημόσια Αρχή και είναι αναγκαία είτε 1. για λόγους εθνικής ασφάλειας είτε 2. για την εξυπηρέτηση των αναγκών εγκληματολογικής ή σωφρονιστικής πολιτικής και αφορά τη διακρίβωση εγκλημάτων, ποινικές καταδίκες ή μέτρα ασφαλείας είτε 3. για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας είτε 4. για την άσκηση δημόσιου φορολογικού ελέγχου ή δημόσιου ελέγχου κοινωνικών παροχών. (vi) Η επεξεργασία πραγματοποιείται για ερευνητικούς και επιστημονικούς αποκλειστικά σκοπούς και υπό τον όρο ότι τηρείται η ανωνυμία και λαμβάνονται όλα τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία των δικαιωμάτων των προσώπων στα οποία αναφέρονται. (vii) Η επεξεργασία αφορά δεδομένα δημοσίων προσώπων, εφόσον αυτά συνδέονται με την άσκηση δημοσίου λειτουργήματος ή τη διαχείριση συμφερόντων τρίτων, και πραγματοποιείται αποκλειστικά για την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος. Η άδεια της αρχής χορηγείται μόνο εφόσον η επεξεργασία είναι απολύτως αναγκαία για την εξασφάλιση του δικαιώματος πληροφόρησης επί θεμάτων δημοσίου ενδιαφέροντος, καθώς και στο πλαίσιο καλλιτεχνικής έκφρασης και εφόσον δεν παραβιάζεται καθ οιονδήποτε τρόπο το δικαίωμα προστασίας της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Ο νόμος αυτός οριοθετεί τη δημοσιογραφική έρευνα και τη συλλογή στοιχείων, καθιερώνοντας καθεστώς προηγούμενης άδειας της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων. Δεν είναι χωρίς σημασία η άποψη των Τσάτσου, Σκουρή και Σπυρόπουλου 68, ότι το καθεστώς αυτό προηγούμενης αδείας εμπίπτει στην απαγόρευση των προληπτικών μέτρων της παρ. 2 εδ. β του άρθρου 14Σ. Η άποψη αυτή έχει πλέον επικρατήσει, με αποτέλεσμα να ερμηνεύεται συσταλτικά η περ. ζ του άρθρου 7 και να μην εφαρμόζεται, όπως φαίνεται και από αποφάσεις της ίδιας της Αρχής 69. Με το άρθρο 2 του ίδιου νόμου ρυθμίζεται η δημοσίευση πληροφοριών σχετικών με διώξεις ή καταδίκες, η οποία δύναται να επιτραπεί μόνον από την εισαγγελική αρχή 68 Γνωμοδότηση Δ. Θ. Τσάτσου, Β. Σκουρή, Φ. Σπυρόπουλου, Το Σύνταγμα, 1988, σελ. 497 επ. 69 ΑΠΔ 29/2012, παρ. 4.

21 21 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 για τα αδικήματα που αναφέρονται στο εδάφιο β' της παραγράφου 2 του άρθρου 3 με διάταξη του αρμόδιου Εισαγγελέα Πρωτοδικών ή του Εισαγγελέα Εφετών, εάν η υπόθεση εκκρεμεί στο Εφετείο. Η δημοσιοποίηση αυτή αποσκοπεί στην προστασία του κοινωνικού συνόλου, των ανηλίκων, των ευάλωτων ή ανίσχυρων πληθυσμιακών ομάδων και προς ευχερέστερη πραγμάτωση της αξίωσης της Πολιτείας για τον κολασμό των παραπάνω αδικημάτων. Πρόκειται για πληροφορίες που αφορούν εγκλήματα που τιμωρούνται ως κακουργήματα ή πλημμελήματα με δόλο και ιδίως εγκλήματα κατά της ζωής, κατά της γενετήσιας ελευθερίας, της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής, κατά της προσωπικής ελευθερίας, κατά της ιδιοκτησίας, κατά των περιουσιακών δικαιωμάτων, παραβάσεων της νομοθεσίας περί ναρκωτικών, επιβουλής της δημόσιας τάξης, ως και τελουμένων σε βάρος ανηλίκων θυμάτων. Η διάταξη αυτή έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την επικαιρότητα, όπως θα αναλυθεί και στον οικείο τόπο, λόγω της συνεχούς, πλέον, δημοσίευσης φωτογραφιών και στοιχείων υπόπτων ή κατηγορουμένων. γ) Το δικαίωμα απάντησης Μία ακόμα συνταγματικά προβλεπόμενη οριοθέτηση της ελεύθερης δια του τύπου έκφρασης είναι η καθιέρωση στην παρ. 5 εδ. β του άρθρου 14Σ του δικαιώματος απάντησης. Σύμφωνα με το εδάφιο αυτό, όποιος θίγεται από υβριστικό ή δυσφημιστικό δημοσίευμα ή εκπομπή έχει δικαίωμα απάντησης, το δε μέσο ενημέρωσης έχει αντιστοίχως υποχρέωση άμεσης δημοσίευσης ή μετάδοσης της απάντησης. Το δικαίωμα αυτό, όπως και ο νόμος που προβλέπεται για την εξειδίκευσή του, που καθιερώθηκαν με τη συνταγματική αναθεώρηση του 2001, στόχο έχει να αποτρέπει τυχόν καταστρατηγήσεις της ελευθεροτυπίας, προβλέποντας κυρώσεις για τους υπαίτιους 70. Ωστόσο, όπως θα φανεί και στο σχολιασμό της επικαιρότητας, το δικαίωμα απάντησης δεν επαρκεί, διότι ο αντίκτυπος της δημοσίευσης, ιδιαίτερα όταν αυτή είναι εξευτελιστική, δεν επανορθώνεται εύκολα, αγγίζοντας μάλιστα τα όρια της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και, σε περιπτώσεις κατηγορουμένων ή υπόπτων, θίγοντας άμεσα το τεκμήριο αθωότητας. 70 Χρυσόγονος, ο.π., σελ. 312.

22 ΙV. Σχολιασμός της επικαιρότητας α) Υπόθεση οροθετικών Το Μάιο του 2012, κατά τη διάρκεια της κρισιμότερης προεκλογικής περιόδου της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, οι αρχές εντόπισαν έναν αριθμό εκδιδόμενων γυναικών, που ήταν φορείς του ιού του AIDS. Στοιχεία, φωτογραφίες και προσωπικά δεδομένα των γυναικών αυτών δημοσιεύτηκαν άμεσα στον τύπο, γεγονός που προκάλεσε συζητήσεις και αντιδράσεις, οι οποίες μάλιστα επιβεβαιώθηκαν και από το γεγονός ότι στις αρχές Μαρτίου του 2013 πέντε από τις γυναίκες αυτές αθωώθηκαν. Η περίπτωση αυτή αποτελεί έξοχο παράδειγμα «σύγκρουσης» της ελευθεροτυπίας, και συγκεκριμένα του σκοπού ενημέρωσης του κοινού, και της ανθρώπινης αξίας. Οι απόψεις διίστανται ως προς τη συνταγματικότητα των δημοσιευμάτων αυτών. Σύμφωνα με το δελτίο τύπου του Συνηγόρου του Πολίτη, η δημοσίευση στοιχείων και φωτογραφιών των οροθετικών ιερόδουλων προσβάλλει την αξιοπρέπειά τους και δε δικαιολογείται, καθώς δεν απαιτούνταν για την ενημέρωση των πολιτών, αφού, όπως αποδείχτηκε, αρκούσε η είδηση της εξάπλωσης του ιού για να προσέλθουν προς εξέταση όσοι ήρθαν σε επαφή με τις γυναίκες αυτές 71. Μια άλλη νομική πτυχή του ζητήματος αποσαφηνίζει η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ). Με ανακοίνωσή της 72 υπενθυμίζει πως, σύμφωνα με το άρθρο 2 του Νόμου Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων, η εισαγγελική άδεια που δίδεται για δημοσίευση στοιχείων της ποινικής δίκης δεν εκτείνεται έως τη δημοσίευση ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, όπως είναι τα δεδομένα υγείας, για την οποία απαιτείται άδεια της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων. Η ΕΕΔΑ τονίζει, ακόμα, πως το μέτρο αυτό της δημοσίευσης φωτογραφιών και στοιχείων των οροθετικών γυναικών δεν ήταν αναγκαίο, καθότι υπήρχαν εξίσου δραστικά ηπιότερα μέτρα για την επίτευξη του σκοπού της ενημέρωσης του κοινού (δημοσιοποίηση χαρακτηριστικών, τόπου εργασίας, κ.α.). Προβληματική ήταν, επίσης, η μη δημοσίευση των φωτογραφιών και των στοιχείων των πελατών των οροθετικών που, μετά την εξέτασή τους, διαπιστώθηκε πως ήταν κι αυτοί φορείς, καθότι, αν πράγματι ο σκοπός της δημοσίευσης ήταν η πρόληψη

23 23 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 διασποράς του ιού, απαραίτητη για την επίτευξη του σκοπού αυτού ήταν και η ενημέρωση των προσώπων που ήρθαν σε επαφή με τους πελάτες των ιερόδουλων. Από την ανωτέρω περίπτωση έγινε σαφές πως η είσοδος στη δημοσιότητα δεν πρέπει να κρίνεται αυτοτελώς, καθώς τα αποτελέσματά της ποικίλλουν. Όσο, επομένως, πιο καταστροφικές είναι η συνέπειες στην προσωπικότητα, την τιμή και την υπόληψη του προσώπου, τόσο μεγαλύτερη πρέπει να είνα η προστασία, τόσο δυσκολότερα πρέπει να επιτρέπεται η δημοσίευση στοιχείων γύρω από το πρόσωπο αυτό στον τύπο. β) Η περίπτωση Βελβεντού Κοζάνης Στις αρχές του έτους πραγματοποιήθηκε διπλή ληστεία σε δύο τράπεζες στο Βελβεντό Κοζάνης από 8 νεαρούς. Μετά τη σύλληψη τεσσάρων εξ αυτών και τη φερόμενη σύνδεσή τους με τρομοκρατική οργάνωση, ακολούθησε δημοσίευση των στοιχείων και των φωτογραφιών τους (στις οποίες, μάλιστα, καθίσταται εμφανής κακοποίησή τους από τις αστυνομικές αρχές) με στόχο τη συλλογή στοιχείων. Το ζήτημα που δημιουργήθηκε με την υπόθεση αυτή αφορά το τεκμήριο αθωότητας των κατηγορουμένων, όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 6 παρ. 2 της ΕΣΔΑ: «Παν πρόσωπον κατηγορούμενον επί αδικήματι τεκμαίρεται ότι είναι αθώον μέχρι της νομίμου αποδείξεως της ενοχής του». Μάλιστα, σύμφωνα με το άρθρο 11 του π.δ. 77/2003 (Κώδικας Δεοντολογίας Ειδησεογραφικών και Άλλων Δημοσιογραφικών και Πολιτικών Εκπομπών), τα ΜΜΕ οφείλουν να σέβονται το τεκμήριο αθωότητας και, γενικώς, να αντιμετωπίζουν την παρουσίαση της υπόθεσης με τέτοιο τρόπο, ώστε να μη δημιουργείται έχθρα για το πρόσωπό του κατηγορουμένου, καθώς και να αποφεύγουν τη διατύπωση απόψεων και κρίσεων που θα μπορούσαν να οδηγήσουν στον κοινωνικό στιγματισμό. Με τη δημοσίευση όμως των στοιχείων των κατηγορουμένων της υπόθεσης Βελβεντού, όπως και σε σωρεία υποθέσεων στο παρελθόν, το τεκμήριο αθωότητας αντιστράφηκε, οι κατηγορούμενοι κρίθηκαν από τον τύπο ένοχοι, στιγματίστηκαν και διασύρθηκαν, πριν καν αποφανθεί η δικαιοσύνη, η μόνη άλλωστε αρμόδια, επί της ενοχής τους. Ενδεικτικά παρατίθεται άρθρο δημοσιευμένο στο διαδίκτυο, που αντανακλά πλήρως την αντίδραση του τύπου και μερίδας των δημοσιογράφων στη σύλληψη των τεσσάρων: Ο σχολιασμός αυτού του είδους και η παραβίαση του τεκμηρίου αθωότητας δημιουργεί ζητήματα ανεπίτρεπτης

24 24 Η ελευθερία του τύπου και τα δικαιώματα των άλλων. προσβολής της προσωπικότητας των συλληφθέντων, τα οποία πρέπει να αντιμετωπιστούν από τη δικαιοσύνη. γ) και μια περίπτωση που δεν άγγιξε τη δημοσιότητα Πέμπτη, 11/4/2013. Εξώφυλλο της εφημερίδας «Ο Στόχος»: Στο εξώφυλλο αυτό, και στο οικείο άρθρο που παραπέμπει, γίνεται χαρακτηρισμός της κοινότητας των ομοφυλοφύλων ως «ξεφωνημένες» και «αδερφάτο». Η ίδια εφημερίδα επιτίθεται αντίστοιχα και έναντι της κοινότητας των μεταναστών αλλά και γενικά των αλλοδαπών, με τους πιο χυδαίους και ρατσιστικούς χαρακτηρισμούς («αλβανικά θρασίμια», «γυφτοσκοπιανοί»), ακόμα και έναντι της αριστεράς, επιβεβαιώνοντας το ρόλο της ως «Εφημερίδας των Ελληνόψυχων» και ως εφημερίδας που δοξάζει το Γεώργιο Παπαδόπουλο (βλ. τεύχος της 18 ης Απριλίου). Σίγουρα τα παραπάνω φαίνονται γραφικά. Ωστόσο δεν παύουν να αποτελούν κατάφωρη προσβολή της δημοκρατίας, της τιμής, της προσωπικότητας και της ανθρώπινης αξίας, τόσο κάθε ατόμου που εντάσσεται στις ανωτέρω ομάδες, όσο και των μεμονωμένων ατόμων που στοχοποιούνται από εφημερίδες τέτοιου είδους. Σίγουρα, τα όρια της ελευθερίας του τύπου προσδιορίζονται και από τις άμυνες και τα δημοκρατικά αντανακλαστικά των αναγνωστών του. Σε μια περίοδο, όμως,

25 25 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 ρατσιστικού παραληρήματος, ακροδεξιάς μετατόπισης του πολιτικού λόγου και στροφής της κοινωνίας προς το νεοναζισμό, ήρθε η ώρα να αναθεωρηθούν τα όρια αυτά και να προστατευτεί η δημοκρατία από την πιο επικίνδυνη προπαγάνδα: αυτή του μίσους.

26 V. Συμπεράσματα Το άρθρο 14 Σ κατοχυρώνει ένα από τα σημαντικότερα δικαιώματα, αυτό της ελευθεροτυπίας, δικαίωμα που συμβάλλει τα μέγιστα στην ενημέρωση και δραστηριοποίηση του κοινού, στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και στην ευαισθητοποίηση των πολιτών. Μέσω του τύπου ο ιδιώτης καθίσταται πολίτης και ενδιαφέρεται για τα κοινά, γεγονός που ενδυναμώνει το δημοκρατικό πολίτευμα. Η ελευθερία του τύπου δεν ασκείται άνευ ορίων. Όπως και όλα τα συνταγματικά δικαιώματα, οριοθετείται από το Σύνταγμα, τους νόμους και τα χρηστά ήθη. Οι ρήτρες αυτές δεν αποτελούν περιορισμούς της ελευθεροτυπίας, αλλά οριοθετήσεις της, και συμβάλλουν στην εναρμόνιση των δικαιωμάτων της ελεύθερης δια του τύπου έκφρασης και της προσωπικότητας. Ωστόσο, παρά την απαγόρευση προσβολής της τιμής και της προσωπικότητας δια του τύπου, είναι δυνατόν να αρθεί το άδικο της εξύβρισης ή της δυσφήμισης ή να μην αποτελεί κάποια δημοσίευση προσβολή της προσωπικότητας, αν το πρόσωπο απασχολεί την επικαιρότητα, καθότι η δημοσίευση εξυπηρετεί το δικαιολογημένο ενδιαφέρον του κοινού. Με την είσοδό τους στη δημοσιότητα, τα άτομα οφείλουν να ανέχονται κάποιες επιδράσεις της στην προσωπική τους ζωή, καθότι αυτό που μέχρι τώρα για εκείνους ήταν ιδιωτικό, καθίσταται δημόσιο. Σε κάθε περίπτωση, οι δημοσιογράφοι οφείλουν να ασκούν το επάγγελμά τους με συναίσθηση του καθήκοντος αληθείας και του καθήκοντος σεβασμού της προσωπικότητας των άλλων.

27 27 Αρσενία Ευαγγελία Χλόη Ιορδανίδου Μάιος 2013 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Συγγράμματα: Ανδρέας Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Ειδικό Μέρος, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Θεσσαλονίκη Διονύσιος Δ. Σπινέλλης, Ποινικό Δίκαιο: Ειδικό Μέρος: Εγκλήματα κατά της τιμής, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή Ιωάννης Καράκωστας, Προσωπικότητα και Τύπος, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλας, Αθήνα Αριστόβουλος Μάνεσης, Συνταγματική προστασία της ελεύθερης κυκλοφορίας των εντύπων και η εφαρμογή της στην πράξη, το Σύνταγμα Πρόδρομος Δαγτόγλου, Τύπος και Σύνταγμα, Εκδόσεις Σάκκουλα, Κώστας Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα Νομοθεσία: Σύνταγμα της Ελλάδος Ποινικός Κώδικας Αστικός Κώδικας Νόμος 2328/1995 περί Τύπου Νόμος Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων (2472/1997) Ν.δ. 2943/1954 Αρθρογραφία: Γνωμοδότηση Τσάτσου, Σκουρή, Σπυρόπουλου, Το Σύνταγμα, 1988, σελ. 497 επ. Εφημερίδα «Ο στόχος» 11/4/2013 αρ. φ. 594 (1391). Links: Νομολογία: 1. Αποφάσεις Αρείου Πάγου:

28 28 Η ελευθερία του τύπου και τα δικαιώματα των άλλων. (α) ΟλΑΠ 323/1978, ΝοΒ 1978, σελ (β) ΑΠ 335/1965, ΠοινΧρον 1966, σελ Εφετειακές Αποφάσεις: (α) ΕφΑθ 2221/2006, ΝοΒ 2007, σελ (β) ΕφΑθ 3346/1996, ΕλλΔνη 39 (1998), σελ (γ) ΕφΑθ 8908/1988 ΝοΒ 1988, σελ (δ) ΕφΑθ 10504/1986, ΕλλΔνη 28, σελ Αποφάσεις Μονομελών Πρωτοδικείων: (α) ΜονΠρωτΑθ 8064/1986 (Ασφ.Μέτρα), ΝοΒ (35) 1987, σελ (β) ΜονΠρωτΗρ 345/1979, ΝοΒ 27, σελ Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων ΑΠΔ 29/2012, παρ. 4