1. ΠΡΟΛΟΓΟ ΔΙΑΓΩΓΗ Γεληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παξαινγώλ Σν δήηεκα ηεο πξνέιεπζεο ηνπ ηξαγνπδηνύ Σνπ λεθξνύ αδειθνύ...

Transcript

1 ΠΙΝΑΚΑ ΠΔΡΙΔΥΟΜΔΝΩΝ 1. ΠΡΟΛΟΓΟ ΔΙΑΓΩΓΗ Γεληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παξαινγώλ Σν δήηεκα ηεο πξνέιεπζεο ηνπ ηξαγνπδηνύ Σνπ λεθξνύ αδειθνύ Μεζνδνινγία ΔΛΛΗΝΙΚΟ ΣΡΑΓΟΤΓΙ Κείκελν - Σνπ λεθξνύ αδειθνύ Πεξηερόκελν Δξκελεπηηθή πξνζέγγηζε Μεηξηθή θαη ζηίρνο Πνηεηηθά ηερλάζκαηα Γιώζζα, ζύληαμε Μνξθνινγηθά ζηνηρεία ΔΡΒΙΚΟ ΣΡΑΓΟΤΓΙ Κείκελν - Σνπ Γηνβάλ θαη ηεο Γειίηζαο Πεξηερόκελν Δξκελεπηηθή πξνζέγγηζε Μνξθνινγηθά ζηνηρεία ΚΟΙΝΑ ΑΦΗΓΗΜΑΣΙΚΑ ΣΟΙΥΔΙΑ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ...72 RESUME...74 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ...76 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ...81

2 1. ΠΡΟΛΟΓΟ Βαζηθόο ζηόρνο απηήο ηεο εξγαζίαο είλαη λα απνηειέζεη κηα πξόηαζε εξκελεπηηθήο πξνζέγγηζεο ηεο ειιεληθήο παξαινγήο Σνπ λεθξνύ αδειθνύ θαη ηνπ ζέξβηθνπ ηξαγνπδηνύ Σνπ Γηνβάλ θαη ηεο Γειίηζαο, έηζη ώζηε κέζσ ηεο ζύγθξηζήο ηνπο πνπ ζα επηρεηξεζεί ζηε ζπλέρεηα λα αλαδεηρζνύλ νη κεηαμύ ηνπο νκνηόηεηεο θαη δηαθνξέο, πξνθεηκέλνπ λα θαηαλνεζεί ε ινγνηερληθή αμία δπν παξάιιεισλ θεηκέλσλ εηδνινγηθά όκσο ηαπηόζεκσλ ηεο ιατθήο ινγνηερλίαο ηνπ βαιθαληθνύ ρώξνπ- ειιεληθνύ θαη ζέξβηθνπ. Απηό πνπ κε νδήγεζε ζηελ επηινγή απηνύ ηνπ αληηθεηκέλνπ είλαη ην γεγνλόο, όηη ηα δύν απηά ηξαγνύδηα αλήθνπλ ζηελ θαηεγνξία ησλ δηεγεκαηηθώλ ηξαγνπδηώλ, ραξαθηεξίδνληαη σο επηθνιπξηθά θαη δηεγνύληαη κηα παξόκνηα ηζηνξία (πνιύ παιηόηεξα εμάιινπ είρε επηρεηξεζεί κηα ζύγθξηζε ηνπο) θαζώο κε κηα πξώηε καηηά παξνπζηάδνπλ πξάγκαηη πνιιέο νκνηόηεηεο. ηηο πξνζέζεηο κνπ πάλησο είλαη λα δνπιέςσ ην ζέκα κνπ ζηε βάζε ησλ ζύγρξνλσλ αληηιήςεσλ θαζώο θαη ηεο κεζνδνινγίαο πνπ αθνξά ζηελ πξνζέγγηζε θεηκέλσλ απηνύ ηνπ είδνπο. Ζ γλώζε κνπ ηεο ζέξβηθεο γιώζζαο θαη ε ζπκπάζεηά κνπ πξνο ην ζέξβηθν ιατθό ζηνηρείν έπαημαλ αλακθίβνια ην ξόιν ηνπο ζηελ επηινγή ηνπ ζέκαηόο κνπ. Ζ εξγαζία κνπ δηαηξείηαη ζε ηξία βαζηθά θεθάιαηα. ην εηζαγσγηθό θεθάιαην παξνπζηάδσ ηα γεληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παξαινγώλ, ηεο θαηεγνξίαο απηήο ησλ δηεγεκαηηθώλ δεκνηηθώλ ηξαγνπδηώλ, ζηελ νπνία θαη αλήθεη ην ηξαγνύδη Σνπ λεθξνύ αδειθνύ. Σν δεύηεξν κέξνο ηνπ ίδηνπ ηνπ θεθαιαίνπ αθνξά ζην δήηεκα ηεο πξνέιεπζεο ηνπ ηξαγνπδηνύ Σνπ λεθξνύ αδειθνύ, έλα δήηεκα πνπ έρεη απαζρνιήζεη πνιινύο ηζηνξηθνύο, θηινιόγνπο θαη ιανγξάθνπο θαη ησλ νπνίσλ ηηο απόςεηο εθζέησ ζην κέξνο απηό. ην ηξίην κέξνο ηνπ εηζαγσγηθνύ θεθαιαίνπ πνπ αθνξά ζηε κεζνδνινγία αλαθέξνκαη ζηηο παξαιιαγέο ησλ θεηκέλσλ πνπ ζα αλαιύζσ, ζηε κέζνδν πνπ ζα αθνινπζήζσ ζηελ αλάιπζε ηνπο θαζώο θαη ζηηο ηερληθέο ηεο αθήγεζεο ζηηο νπνίεο θαη ζα επηθεληξσζώ πξνθεηκέλνπ λα εληνπίζσ θνηλά ή κε αθεγεκαηηθά ζηνηρεία κεηαμύ ησλ δπν θεηκέλσλ. ην δεύηεξν θεθάιαην αλαθέξνκαη ζηελ ειιεληθή παξαινγή Σνπ λεθξνύ αδειθνύ. ηελ αξρή παξνπζηάδεηαη ε παξαιιαγή ηεο παξαινγήο από ηελ Αλαηνιηθή Θξάθε, ηελ νπνία επέιεμα σο βαζηθό αληηθείκελν ηεο αθόινπζεο αλάιπζεο θαη ηεο ζύγθξηζεο κε ην ζέξβηθν ηξαγνύδη. Ξεθηλάσ κε κηα ζύληνκε πεξίιεςε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο θαη ζηε ζπλέρεηα ζρνιηάδσ ηε γιώζζα θαη ηε ζύληαμε, ηε κεηξηθή θαη ην ζηίρν, θαζώο θαη ηα πνηεηηθά ηερλάζκαηα πνπ ρξεζηκνπνηνύληαη ζην ηξαγνύδη. Σν βαζηθό κέξνο ηεο ελόηεηαο απηήο είλαη ην ηκήκα όπνπ παξνπζηάδνληαη ηα κνξθνινγηθά ζηνηρεία πνπ απνηειεί νπζηαζηηθά θαη ηελ αλάιπζε ηνπ ειιεληθνύ θεηκέλνπ. 1

3 ην ηξίην θεθάιαην αζρνινύκαη κε ην ζέξβηθν ηξαγνύδη, παξνπζηάδσ ην θείκελν ηνπ ηξαγνπδηνύ ηνπ Γηνβάλ θαη ηεο Γειίηζαο θαη αληίζηνηρα κε ην πξνεγνύκελν θεθάιαην ηελ πεξίιεςε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ. ην θεθάιαην απηό απνπζηάδνπλ νη ελόηεηεο πνπ αθνξνύλ ζηε γιώζζα θαη ζηε κεηξηθή, γεγνλόο ινγηθό πηζηεύσ, εάλ ιάβνπκε ππόςε καο, πσο ην ζέξβηθν θείκελν είλαη κεηάθξαζε θαη όρη ην πξσηόηππν. Δπίζεο δελ επαλαιακβάλνκαη ζε ζηνηρεία ζρεηηθά κε πνηεηηθά ηερλάζκαηα, ηα νπνία ππάξρνπλ θαη ζηα δπν θείκελα θαη έρνπλ παξαηεζεί ζηελ ειιεληθή παξαινγή. ην ηέινο ηνπ θεθαιαίνπ απηνύ, όπσο θαη ηνπ πξνεγνύκελνπ, εμεηάδνληαη ηα κνξθνινγηθά ζηνηρεία ηνπ αληίζηνηρνπ ηξαγνπδηνύ, δειαδή γίλεηαη ε αλάιπζε ηνπ θεηκέλνπ. ην ηέηαξην θεθάιαην πξνζπαζώ κε βάζε ηηο πξνεγνύκελεο αλαιύζεηο ησλ θεηκέλσλ λα αλαδείμσ ηηο νκνηόηεηεο θαη ηηο δηαθνξέο ηνπο, επηκέλνληαο θαηαξρήλ ζηελ εθθνξά ηνπ ιόγνπ θαη ζε ραξαθηεξηζηηθά όζνλ αθνξά ηε ρξήζε ηεο γιώζζαο, ηα νπνία θαηαδεηθλύνπλ ζπγθεθξηκέλν επηδησθόκελν αθεγεκαηηθό ύθνο θαη αλάινγα αληίζηνηρνπο ζηόρνπο από κέξνπο ηνπ πνηεηή. Ηδηαίηεξε ελόηεηα απνηειεί εδώ ε παξνπζίαζε ησλ πξνζώπσλ ζε ζπλάξηεζε κε ηα γεγνλόηα πξνθεηκέλνπ γηα ηνλ δξακαηηθό-ηξαγηθό ή όρη, δηεγεκαηηθόπαξακπζηαθό ή επηθό επίζεο ραξαθηήξα ηνπ πνηεηηθνύ πιηθνύ. Σέινο ππάξρνπλ θαη θάπνηεο ζθέςεηο πνπ αλαθέξνληαη ζην ρσξόρξνλν ηεο ηζηνξίαο. ην ηειεπηαίν θεθάιαην ζα επηρεηξήζσ λα εθζέζσ ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ πξνέθπςαλ από ηελ όιε πνξεία ηεο εξγαζίαο κνπ. ηελ εξγαζία κνπ, πέξα από ηηο δηθέο κνπ δηαπηζηώζεηο, βαζίζηεθα ζε βηβιηνγξαθία ηελ νπνία παξαζέησ ζην ηέινο ηεο εξγαζίαο. 2

4 2. ΔΙΑΓΩΓΗ 2.1. Γεληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παξαινγώλ Οη παξαινγέο είλαη δεκνηηθά ηξαγνύδηα ησλ νπνίσλ ν ππξήλαο είλαη ε δηήγεζε. 1 Eίλαη ηξαγνύδηα κε πιαζηή 2, πεξηπνηεκέλε ππόζεζε, πνπ δελ κεηαθέξνπλ ζηνλ πνηεηηθό ρώξν έλα απιό επεηζόδην, αιιά πεξηγξάθνπλ κηα νινθιεξσκέλε πξάμε. πγγελεύνπλ πνιύ κε ηα αθξηηηθά ηξαγνύδηα, πνιιέο θνξέο ηα όξηα αλάκεζά ηνπο είλαη δπζδηάθξηηα, ελώ «ζε πνιιέο παξαινγέο βξίζθνπκε νλόκαηα αθξηηηθά θαη ζπρλά ζηίρνπο νιόθιεξνπο αθξηηηθώλ ηξαγνπδηώλ. Αλ ζηελ όιε ππόζεζε ησλ παξαινγώλ απηώλ δελ δέζπνδε ην παξακπζηαθό ζηνηρείν, ζα κπνξνύζακε αμηόινγα λα ηηο θαηαηάμνπκε ζηνλ θύθιν ησλ αθξηηηθώλ». 3 Απηό πνπ ραξαθηεξίδεη ηηο πην πιήξεηο παξαινγέο, είλαη κηα κπζηθή, εμσινγηθή κνξθή, όπνπ ην παιαηόηεξν πιηθό επεμεξγάδεηαη κε ηξόπν πνπ ζπάληα μεπεξλά ηε θπζηθή ζπκπεξηθνξά. Οη ήξσεο απηώλ κπνξεί λα κελ έδεζαλ πνηέ, δει. λα είλαη πιάζκαηα ηεο θαληαζίαο, παξ όια απηά δελ ζπκπεξηθέξνληαη ππεξθπζηθά. ε νξηζκέλεο παξαινγέο, π.ρ. ζην ηξαγνύδη Σνπ λεθξνύ αδειθνύ, ην νπνίν ζα εμεηάζσ ιεπηνκεξεηαθά ζηελ εξγαζία κνπ, έρνπκε θαη ζηνηρεία εμσπξαγκαηηθά, όπσο ηνλ βξηθόιαθα, αιιά δελ πξέπεη λα μερλάκε πσο ζηελ επνρή πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ νη παξαινγέο, ε θνηλσλία ζεσξνύζε απηά ηα ζηνηρεία ππαξθηά. Πνιιέο παξαινγέο πηζαλόλ λα πξνέξρνληαη από αξραηνειιεληθνύο κύζνπο, πξόθεηηαη γηα έλα ζηνηρείν νπζηαζηηθά ην νπνίν αθνξά ζε κία από ηηο πξαγκαηηθόηεηεο πνπ καο νδεγνύλ ζηελ αξραηόηεηα, 4 αλ θαη δελ είλαη εύθνιν απηή ε ζρέζε λα απνδεηρζεί. 5 Σελ ππόζεζή ηνπο νη παξαινγέο ηελ αληινύλ θαη από λεόηεξεο παξαδόζεηο, από δξακαηηθά θνηλσληθά πεξηζηαηηθά, από ηελ ηζηνξηθή κλήκε, ή είλαη εληειώο πιαζηέο. 1 Σα δηεγεκαηηθά ηξαγνύδηα ρσξίδνληαη ζε δύν θαηεγνξίεο: ζηα αθξηηηθά θαη ζηηο παξαινγέο. 2 ηίιπσλ Π. Κπξηαθίδεο, Τν δεκνηηθό ηξαγνύδη. Σπλαγσγή κειεηώλ, επηκ. Άιθε Κπξηαθίδνπ-Νέζηνξνο, Αζήλα, 1978, ζει. 64. Ο όξνο είλαη ηνπ Claude Fauriel θαη ηνλ πξνησηύπσζε ειιεληθά ν Arnold Passow. 3 Γεκήηξεο Πεηξόπνπινο, Ειιεληθά δεκνηηθά ηξαγνύδηα, Αζήλα, 1958, ηνκ. Α, ζει Π.ρ. ε ππόζεζε ηνπ Κνιπκπεηή ππελζπκίδεη ηελ έξηδα ηνπ Θεζέα θαη ηνπ Μίλσα γηα ην αλ ε θαηαγσγή ηνπο είλαη ζετθή, ππόζεζε ηνπ Γπξηζκνύ ηνπ μεληηεκέλνπ κνηάδεη πνιύ κε ην επεηζόδην ηεο αλαγλώξηζεο ηνπ Οδπζζέα από ηελ Πελειόπε θηι. 5 Νηθόιανο Γ. Πνιίηεο: «Οη αξρέηππνη κύζνη είζηλ απινύζηαηνη, ηελ έλλνηάλ ησλ ελ εαπηνίο πεξηέρνληεο, κόλνλ δ όηαλ αύηε ιεζκνλεζή, πξνζηίζεηαη εηέξα, αιινηξία ηνπ θαζαπηό κύζνπ, απνξξένπζα δε εθ ησλ δνμαζηώλ θαη ησλ εζώλ ηνπ επαλαιακβάλνληνο ηνύηνλ ιανύ.» (Τν δεκνηηθόλ άζκα πεξί ηνπ λεθξνύ αδειθνύ, Γειηίνλ Ηζηνξηθήο θαη Δζλνινγηθήο Δηαηξίαο ηεο Διιάδνο, ηνκ. Β, Αζήλα, 1885, ζει. 214). 3

5 Δθηόο από ηελ ζεκνηνινγηθή ζρέζε κε ηελ αξραηόηεηα, καο νδεγεί ζηελ αξραηόηεηα θαη ην όλνκα παξαινγή. ύκθσλα κε ηνλ. Κπξηαθίδε, 6 ε εηπκνινγία ηεο ζρεηηθά αζπλήζηζηεο ιέμεο παξαινγή πξνέξρεηαη από ηελ ιέμε παξαθαηαινγή, ύζηεξα από απινινγία. Ζ παξαθαηαινγή ήηαλ αξραίνο ζεαηξηθόο όξνο κε ηνλ νπνίνλ νλνκαδόηαλ έλα είδνο κεινδξακαηηθήο απαγγειίαο ηξαγηθώλ θαη παζεηηθώλ κεξώλ ηεο ηξαγσδίαο, πνπ ζπλνδεύνληαλ από έλα κνπζηθό όξγαλν, ηνλ θαινύκελν θιεςίακβν. Ζ παξαθαηαινγή δειαδή ήηαλ θάηη κεηαμύ ηεο απαγγειίαο θαη ηνπ θπξίσο ηξαγνπδηνύ. Σέινο, θαη ην ζύλεζεο κέηξν ηνπ δεκνηηθνύ ηξαγνπδηνύ, ν θαηαιεθηηθόο δεθαπεληαζύιιαβνο, επίζεο αληηζηνηρεί ζηνλ ηακβηθό θαηαιεθηηθό ηεηξάκεηξν, ηνλ ραξαθηεξηδόκελν από ηνπο αξραίνπο σο θαη εμνρήλ νξρεζηξηθό. Απηή ε πξνέιεπζε ηνπ ζηίρνπ είλαη ζήκεξα παξαδεθηή από ηνπο πην πνιινύο επηζηήκνλεο. Οη ξίδεο ησλ παξαινγώλ αληρλεύνληαη ζην ζέαηξν θαη ζπγθεθξηκέλα ζηνλ παληόκηκν 7, όπσο απηόο δηακνξθώλεηαη κέζα ζηηο λέεο θνηλσληθέο θαη πλεπκαηηθέο ζπλζήθεο θαηά ηελ ειιεληζηηθή επνρή κεηά ηνλ 3 ν κ.υ. αηώλα. Σελ επνρή εθείλε, πνπ ηα πάληα είραλ γίλεη ζέαηξν, ηα αζκαηηθά ηκήκαηα ησλ ειιεληθώλ δξακάησλ δηαδίδνληαη, ζαλ ηξαγνύδηα πιένλ, θαη ζηα πην καθξηλά κέξε ηεο απηνθξαηνξίαο. Ο παληόκηκνο κε ην ρξόλν ππνθαηάζηεζε ηε ηξαγσδία θαη ηε ξαςσδία, επεηδή κπνξνύζε λα πεξηιάβεη απηά ηα είδε κέζα ηνπ θαη δεκηνπξγνύληαλ πιένλ γηα ηνλ παληόκηκν νξρεζηξηθέο ζπλζέζεηο. Ήηαλ κάιινλ επηθνιπξηθέο κε άθζνλα δξακαηηθά ζηνηρεία. 8 Καηά ηελ άπνςε θαη πάιη ηνπ. Κπξηαθίδε, εδώ ζηεξίδνληαη νη βάζεηο ησλ παξαινγώλ. Ο ίδηνο ηνλίδεη πσο θαη ζηηο παξαινγέο, όπσο θαη ζε απηέο ηηο νξρεζηξηθέο αλαπαξαζηάζεηο γηα ηνλ παληόκηκν (νξρεζηξηθέο ηξαγσδίεο), νη ππνζέζεηο είλαη θαηά ην πιείζηνλ κπζηθέο θαη ηξαγηθέο, ην κέηξν θαηαιεθηηθόο δεθαπεληαζύιιαβνο, ν ραξαθηήξαο επηθνιπξηθόο θαη «ην κέγεζνο δελ έρεη νύηε ην επηθό κήθνο νύηε ηε ιπξηθή βξαρύηεηα, ε δε ρξήζε ηέινο είλαη νξρεζηξηθή». 9 Έλα από ηα βαζηθά θαη δπζεπίιπηα πξνβιήκαηα πνπ ππάξρνπλ, είλαη ην πόηε αξρίδεη ε λεόηεξε ειιεληθή δεκνηηθή πνίεζε θαη πώο έγηλε ε κεηάβαζε από ηελ αξραία. ινη νη κειεηεηέο αλαγλσξίδνπλ όηη νη παιαηόηεξεο θαη θαιύηεξεο παξαινγέο κνηάδνπλ κε ηα αθξηηηθά ηξαγνύδηα, επνκέλσο νη πξώηεο δεκηνπξγίεο ησλ παξαινγώλ πξέπεη λα αλαδεηεζνύλ 6 η. Κπξηαθίδεο, Αη ηζηνξηθαί αξραί ηεο δεκώδνπο λενειιεληθήο πνηήζεσο, Λόγνο πξπηαληθόο ξεζείο ηε 21 ε Ιαλνπζξίνπ 1934, Θεζζαινλίθε, Δλώ έλαο ηξαγσδόο ή κία ρνξσδία απνδίδνπλ θαηά έλα νξηζκέλν κνπζηθό ηξόπν ην θείκελν, έλαο εζνπνηόο, gesticulator ζηα ιαηηληθά, πξνζπαζεί ζησπειά θαη κε θηλήζεηο κόλν λα αλαπαξαζηήζεη ηα ιεγόκελα. Ο παληόκηκνο, ήηαλ ηξαγηθνύ ή θσκηθνύ πεξηερνκέλνπ. Ζ ύπαξμή ηνπ έρεη δηαπηζησζεί ζηελ αξραία Διιάδα κέρξη θαη ην πξώην κηζό ηνπ 5 νπ π.υ. αηώλα. (Γηώξγνο Ησάλλνπ, Παξαινγέο, Τν δεκνηηθό ηξαγνύδη, Αζήλα, 2006, ζει. 13). 8 Γ. Ησάλλνπ, Παξαινγέο, ζει η. Κπξηαθίδεο, Αη ηζηνξηθαί αξραί, ζει

6 ζηηο επνρέο ηεο αθξηηηθήο πνίεζεο. ήκεξα είλαη παξαδερηό, πσο νη παξαινγέο κε ηε κνξθή πνπ ηηο γλσξίδνπκε έρνπλ ηελ αξρή ηνπο ζηνλ 9 ν πεξίπνπ αηώλα θαη θνηηίδα ηνπο ην εζσηεξηθό ηεο Μηθξάο Αζίαο. Μεξηθέο ηνπο ίζσο λα είλαη θαη παιαηόηεξεο. 10 ζνλ αθνξά ηελ ηερλνηξνπία ησλ παξαινγώλ, είλαη βέβαηα ζε γεληθέο γξακκέο ίδηα όπσο ζηα άιια είδε ηνπ δεκνηηθνύ ηξαγνπδηνύ. Κάηη ην δηαθνξεηηθό θαη αζπλήζηζην είλαη ε επηθή δηήγεζε. Δπεηδή ν αθεγεκαηηθόο ηνπο ηξόπνο δελ είλαη όπσο ζηα έπε, ηδηαίηεξα ιεπηνκεξεηαθόο, απνζησπώληαη όιεο νη αζήκαληεο ιεπηνκέξεηεο, κε απνηέιεζκα ε δηήγεζε λα πξνζιακβάλεη έλα ραξαθηήξα γνξγόηεηαο θαη δξακαηηθόηεηαο. Μεγάιν ξόιν παίδεη ν δηάινγνο ν νπνίνο βξίζθεηαη ζηα θπξηόηεξα ζεκεία ηεο δηήγεζεο, επνκέλσο επηηείλεη ηε δξακαηηθόηεηα. ηαλ ζηε δηήγεζε δελ ππάξρνπλ πξόζσπα αλαγθαία γηα ηνλ δηάινγν, εηζάγνληαη ζπρλά πξόζσπα ηππηθά (π.ρ. παπαδηά) ή ζπκβαηηθά (π.ρ. πνπιηά) γηα λα κπνξεί λα πξαγκαηνπνηεζεί πξαγκαηηθόο δηάινγνο. Απηή ε ηερλνηξνπία έρεη σο απνηέιεζκα κία πνιύ πην έληνλε αίζζεζε απ ό,ηη ν δηάινγνο κεηαμύ θπζηθώλ πξνζώπσλ. Οη παξαινγέο είλαη ηξαγνύδηα δηαδεδνκέλα θαη εθηόο ειιαδηθνύ ρώξνπ, ζε όινπο ηνπο ιανύο ηεο ρεξζνλήζνπ ηνπ Αίκνπ. Καηά ηνλ Γ. Ησάλλνπ «παιηόηεξα, ηδίσο κεηά ηνλ Fallmerayer, αθόκα θαη νη ζπδεηήζεηο γηα ηελ θαηαγσγή ησλ δεκνηηθώλ ηξαγνπδηώλ είραλ πάξεη έλαλ παζηαζκέλν εζληθηζηηθό ραξαθηήξα. ήκεξα, ηα πξάγκαηα εμεηάδνληαη ζπλήζσο ζπγθξηηηθά, γηα επηζηεκνληθνύο κόλν ιόγνπο. πσο θαη λα εμεηαζζνύλ όκσο, μεπεδάεη απηόκαηα πσο ε πξνζθνξά ηνπ αξραίνπ ειιεληθνύ θαη ηνπ βπδαληηλνύ πνιηηηζκνύ θαη ζηνλ ηνκέα απηό ππήξμε ηεξάζηηα γηα ηνπο γεηηνληθνύο αιιά θαη γηα ηνπο άιινπο ιανύο ηεο Δπξώπεο.» Γ. Ησάλλνπ, Παξαινγέο, ζει. 19, Γεώξγηνο. Κ. ππξηδάθεο, ζηελ εθινγή ηεο Αθαδεκίαο Αζελώλ, Ειιεληθά δεκνηηθά ηξαγνύδηα, ηνκ. Α, Αζήλα, 1962, ζει. 20, θαη Γ. Πεηξόπνπινο, Ειιεληθά δεκνηηθά ηξαγνύδηα, ηνκ. Α, Αζήλα, 1958, ζει Γ. Ησάλλνπ, Παξαινγέο, ζει

7 2.2. Σν δήηεκα ηεο πξνέιεπζεο ηνπ ηξαγνπδηνύ Σνπ λεθξνύ αδειθνύ Γεληθόηεξα, όζνλ αθνξά ηελ ηαπηόηεηα ελόο δεκνηηθνύ ηξαγνπδηνύ πνπ ζα κπνξνύζε λα έρεη ζρέζε όρη κόλν κε ηελ θαηαγσγή ηνπ, αιιά θαη κε άιια δηαθξηηά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ηξαγνπδηώλ, όπσο κέηξν, πξόζσπα, θαιιηηερληθή απόδνζε θηι., δηαπηζηώλνπκε, πσο από ζρεηηθά λσξίο έρνπκε λα θάλνπκε ζην ρώξν ηεο ειιεληθήο ιανγξαθηθήο επηζηήκεο θαη ηεο θηινινγίαο κε πξνβιεκαηηζκνύο θαη ακθηζβεηήζεηο αληηπξνζσπεπηηθώλ ηξαγνπδηώλ ηνπ είδνπο ηεο παξαινγήο. Έηζη βιέπνπκε λα έρεη αξρίζεη ε ζπδήηεζε πεξί θαηαγσγήο ηνπ ηξαγνπδηνύ Σνπ λεθξνύ αδειθνύ πεξίπνπ πξηλ από δύν αηώλεο, όπσο θαη ε εμέηαζε ηεο ζρέζεο ηνπ κε δεκνηηθά ηξαγνύδηα άιισλ βαιθαληθώλ ιαώλ (Βνπιγάξσλ, έξβσλ, Αιβαλώλ θαη Ρνπκάλσλ) από κηα ζεηξά γλσζηώλ θαη θαηαμησκέλσλ ειιήλσλ ιανγξάθσλ επηζηεκόλσλ, ηζηνξηθώλ θαη θηινιόγσλ. ηε ζπλέρεηα ζα εθζέζσ ρξνλνινγηθά ηηο έξεπλεο θαη ηηο γλώκεο ησλ ζεκαληηθόηεξσλ εξεπλεηώλ γηα ηελ πξνέιεπζε ηνπ ηξαγνπδηνύ. Ζ πξώηε δεκνζίεπζε ηνπ ηξαγνπδηνύ έγηλε ην 1825 από ην C. Fauriel ζηε ζπιινγή ηνπ ησλ ειιεληθώλ δεκνηηθώλ ηξαγνπδηώλ. 12 Σν ίδην έηνο ν W. Müller, ν κεηαθξαζηήο ηεο ζπιινγήο απηήο, παξαηήξεζε ηελ νκνηόηεηα ηεο ππόζεζεο ηνπ ειιεληθνύ ηξαγνπδηνύ κε ηελ κπαιιάληα ηεο Λενλώξαο (1773) ηνπ Gottfried August Bürger ( ), κε γεξκαληθνύο, αγγιηθνύο θαη ζθσηηθνύο κύζνπο θαη ηξαγνύδηα, αιιά θαη ην όηη κνηάδεη πνιύ κε ην ζέξβηθν ηξαγνύδη ηνπ Γηνβάλ θαη ηεο Γειίηζαο. 13 Οη πεξηζζόηεξνη εξεπλεηέο, μεθηλώληαο από ηνλ N. Tommaseo ζεσξνύλ ηελ νκνηόηεηα κεηαμύ ηνπ ηξαγνπδηνύ Σνπ λεθξνύ αδειθνύ θαη ηεο Λεσλόξαο ηπραία θαη ην δεύηεξν απ απηά ππνδεέζηεξν ηνπ πξώηνπ. 14 ηε ζπιινγή ηνπ δεκνηηθώλ ειιεληθώλ ηξαγνπδηώλ θιπ. (Das Volksleben den Neugriechen, 1845) ν Daniel H. Sanders ζπδεηά γηα ηηο αιιεινεπηδξάζεηο ζηε δεκώδε ινγνηερλία ησλ Διιήλσλ θαη ησλ Ννηηνζιάβσλ θαη εηθάδεη όηη ην ειιεληθό άζκα απνηειεί παξαιιαγή ηνπ ζέξβηθνπ. Καηά ηε γλώκε ηνπ είλαη ην αξρέηππν ζιάβηθν, δηόηη ν αξηζκόο ησλ αδειθώλ ελλέα ρξεζηκνπνηείηαη ζηα ηξαγνύδηα από ηνπο έξβνπο. Καη ν Α. Dozon, ρσξίο επηρεηξήκαηα κε ηα νπνία ζα κπνξνύζε λα ππνζηεξίμεη ηε γλώκε ηνπ, ηζρπξίδεηαη όηη ηελ πξώηε έκπλεπζε ηνπ άζκαηνο ηελ είραλ νη έξβνη. 15 Καηόπηλ απηνύ ν Wollner εμέηαζε ην ειιεληθό θαη ην ζέξβηθν ηξαγνύδη θαη θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα όηη ην ζέξβηθν έγηλε αλεμάξηεηα από ην ειιεληθό θαη όηη θαη ηα δπν έρνπλ 12 C. Fauriel, Chants populaires de la Grèce moderne, Paris, Ν. Γ. Πνιίηεο, Τν δεκνηηθόλ άζκα πεξί ηνπ λεθξνύ αδειθνύ, ζει Nηccolò Tommaseo, Canti popolari, Venezia, 1842, η. ΗΗΗ, ζει Auguste Dozon, Chansons populaires Bulgares Indites, Paris, 1875, ζει

8 έλα αξρέηππν, ζην ηέινο όκσο έθθξαζε κε κεγάιε επηθύιαμε ηελ εηθαζία πσο ην ειιεληθό ηξαγνύδη πξνήιζε από ην ζιάβηθν (ζέξβηθν) αξρέηππν. 16 ηα βήκαηα ηνπ Wollner βάδηζε ν Γηάλλεο Φπράξεο ν νπνίνο κεηά από ζπγθξηηηθή εμέηαζε ησλ ζιάβηθσλ θαη ησλ ειιεληθώλ ηξαγνπδηώλ θαη πνξίζκαηα πνιύ ηνικεξόηεξα από ην Wollner, ππνζηήξημε ηελ «ζιαβηθόηεηα» ησλ αζκάησλ. Καη απηόλ, ην αξρηθό ηξαγνύδη είλαη ην ζέξβηθν, από εθείλν βγήθε ην βνπιγάξηθν, από ηνπο Βνύιγαξνπο ην παξέιαβαλ νη Αιβαλνί θαη από απηνύο ηειεπηαίνη νη Έιιελεο. 17 Σε γλώκε ηνπ γηα ηε ζιάβηθε πξνέιεπζε ηνπ ηξαγνπδηνύ ηε ζηεξίδεη θπξίσο ζηα εμήο: α) ζηα θξαζηηθά ζηνηρεία ηνπ άζκαηνο, αλάκεζα ζηα νπνία ην θπξηόηεξν είλαη ε ρξήζε ηνπ αξηζκνύ ελλέα, ηελ νπνία ζεσξεί ζηνηρείν ραξαθηεξηζηηθό γηα ηελ ζέξβηθε δεκώδε πνίεζε, θαη π.ρ. ε κλεία ηεο παλνύθιαο ε νπνία θαη απηόλ καξηπξεί ηελ ζιάβηθε επίδξαζε, ιέγνληαο πσο ε ιέμε ζαλαηηθό δελ είλαη ζπρλή ζηελ δεκώδε ειιεληθή θηινινγία, 18 β) ζηελ ππόζεζε ηνπ κύζνπ θαηά ηνλ Φπράξε νη έξβνη αληηθαηέζηεζαλ ηνλ κλεζηήξα ή ηνλ εξαζηή, πνπ ζπλαληνύκε ζε γεξκαληθνύο κύζνπο κε ηνλ αδειθό, δίλνληαο ζην ηξαγνύδη πεξηερόκελν ζύκθσλα κε ηα ήζε θαη ηηο αληηιήςεηο ηνπο, γ) ζην αίζζεκα ηεο αδειθηθήο ζηνξγήο, ην νπνίν αλαπηύζζεηαη ζε ζέξβηθα ηξαγνύδηα ελώ ζηα ειιεληθά ιείπεη. 19 Με ηνπο ηζρπξηζκνύο απηνύο αζρνιήζεθε ζε εθηελή κειέηε ν Ν. Πνιίηεο, 20 όπνπ θαη δεκνζίεπζε ηελ κεηάθξαζε ηνπ ζέξβηθνπ άζκαηνο, ηκήκαηα από ηέζζεξηο βνπιγάξηθεο παξαιιαγέο θαη ην αιβαληθό άζκα. Ο Πνιίηεο παξαηεξεί όηη ν αξηζκόο ελλέα, είηε σο ζύκβνιν, είηε όρη, αλαθέξεηαη ζε κύζνπο θαη ηξαγνύδηα πνιιώλ ιαώλ, δειαδή θαη ησλ Διιήλσλ (θαη ησλ αξραίσλ Διιήλσλ θαη ζηελ ειιεληθή ιατθή πνίεζε) θαη πξνζζέηεη πνιιά παξαδείγκαηα, π.ρ. από ηξαγνύδηα ηνπ αθξηηηθνύ θύθινπ «ελληά αδειθνί ηεο Επγελνύιαο», «ελληά δξάθνη», «ελλέα εκεξνβξάδηαελληά ρηιηάδεο», «ελληά ζεξηά», «ελληά κειηέο» θηι. θαη από άιια. 21 Τπνζηεξίδεη όηη νη θξαζηηθνί ηξόπνη θαη επίζεο ην αίζζεκα ηεο αδειθηθήο αγάπεο, απαληνύλ ζε κεγάιν βαζκό θαη ζηε δεκώδε ινγνηερλία ηνπ ειιεληθνύ ιανύ. ζνλ αθνξά ηελ ππόζεζε ηνπ ηξαγνπδηνύ, δει. ηελ δνμαζία γηα ηε δηαηαξαρή ηεο εζπρίαο ησλ λεθξώλ από ηνπο ζξήλνπο θαη ηα δάθξπα ησλ δσληαλώλ, ν Πνιίηεο ππνζηεξίδεη 16 Wilhelm Wollner, Der Lenorenstoff in der slavischen Volkspoesie, Archiv für slavische Philologie, VI, 1882, ζει Ioannis Psycharis, La Ballade de Lénore en Gréce, (Extr. de la Revue de l Histoíre des Religions), Paris, 1884, ζει Ν. Γ. Πνιίηεο, Τν δεκνηηθόλ άζκα πεξί ηνπ λεθξνύ αδειθνύ, ζει I. Psycharis, La Ballade de Lénore en Gréce, ζει Ν. Γ. Πνιίηεο, Τν δεκνηηθόλ άζκα πεξί ηνπ λεθξνύ αδειθνύ. 21 ην ίδην, ζει

9 όηη ε πξώηε έλλνηα βξίζθεηαη «ελ ηε επαλόδσ λεθξνύ εξαζηνύ εηο ηελ εξσκέλελ», 22 έηζη καο θαηεπζύλεη ζηνπο αξραίνπο ειιεληθνύο κύζνπο, από ηνπο νπνίνπο ν αξρέηππνο είλαη ν κύζνο ηνπ εξσηεπκέλνπ Αδώληδνο πνπ επηζηξέθεη πεξηνδηθά από ηνλ Κάησ θόζκν θνληά ζηελ Αθξνδίηε. 23 Καηόπηλ ν Πνιίηεο αλαθέξεη πσο ην ηξαγνύδη απνηειεί θαζαξό δεκηνύξγεκα ηνπ ειιεληθνύ ιανύ θαη όηη αλήθεη ζηνλ αθξηηηθό θύθιν, όηη έρεη ζηελή ζρέζε κε ην κεζαησληθό ειιεληθό έπνο ηνπ Γηγελή Αθξίηα. 24 Παξαηεξεί δε ηηο παξαθάησ ηδηόηεηεο ζην έπνο θαη ζην ηξαγνύδη: - Σα νλόκαηα ησλ δξώλησλ πξνζώπσλ ν αδειθόο νλνκάδεηαη Κσλζηαληίλνο ζε όιεο ηηο παξαιιαγέο ηνπ ειιεληθνύ ηξαγνπδηνύ (θαη ζηελ πξώηε ηνπ βνπιγάξηθνπ). ην έπνο ν κεγαιύηεξνο από ηνπο αδειθνύο ιέγεηαη επίζεο Κσλζηαληίλνο. 25 ηελ παξαιιαγή ηνπ ηξαγνπδηνύ από ηελ Σξαπεδνύληα νλνκάδεηαη ε αδειθή Δηξήλε (θπξ Δξήλ). Δηξήλε ιέγεηαη θαη ε αδειθή ζην έπνο. ηηο πεξηζζόηεξεο παξαιιαγέο όκσο νλνκάδεηαη Αξεηή, ην νπνίν όλνκα επίζεο δελ είλαη ζπάλην ζηα ηξαγνύδηα ηνπ αθξηηηθνύ θύθινπ. - Ζ κάλα είλαη ρήξα, ην νπνίν αλαθέξεηαη ζηηο παξαιιαγέο από ηα Δπηάλεζα θαη ηε Εάθπλζν. Καηά ην έπνο, όηαλ αξπάρηεθε ε Δηξήλε ν παηέξαο ηεο ήηαλ ζηνλ πόιεκν ή ζηελ εμνξία. - Ο αξηζκόο ησλ αδειθώλ. - Ζ θόξε ζην ηξαγνύδη ήηαλ δώδεθα ρξνλώλ όηαλ παληξεύηεθε ζηα μέλα θαη έθπγε από ηε κεηέξα ηεο. ην έπνο νη αζηξνιόγνη είπαλ ζηνλ παηέξα πσο ζα αξπάμεη ν Ακηξάο ηελ θόξε κόιηο γίλεη δώδεθα ρξνλώλ. - Ζ πξνμεληά από ηε Βαβπιώλα. ην έπνο ν Ακηξάο ιέγεηαη θύξηνο ηεο πξίαο θαη ζηηο πεξηζζόηεξεο από ηηο παξαιιαγέο ηνπ ηξαγνπδηνύ αλαθέξεηαη ε ρώξα όπνπ παληξεύηεθε ε θόξε, ε Βαβπιώλα. - Ζ κεηέξα δελ ζέιεη λα παληξέςεη ηελ θόξε ηεο ζηα μέλα. ην έπνο θνβάηαη κελ απνδεηρηεί ν γακπξόο άζηνξγνο θαη αγελήο. - Τπάξρεη σο εγγπεηήο ν ζεόο όηη ζα θέξεη ηελ θόξε πίζσ. ην έπνο ν Ακηξάο έρεη σο κάξηπξα ηνλ ζεό λα επηζηξέςεη ηελ θόξε. 22 ην ίδην, ζει ην ίδην, ζει ην ίδην, ζει Σελ άπνςε απηή ηελ απνθιείεη ν Samuel Baud Bovy, La chanson popul. Grecque du Dodecanèse, I, Paris, 1936, ζει. 167, ν νπνίνο ππνζηεξίδεη όηη ην άζκα είλαη πην παιηό από ην έπνο. 25 Σν όλνκα Κσλζηαληίλνο είλαη ζπλεζηζκέλν ζηα δεκνηηθά ηξαγνύδηα ηνπ αθξηηηθνύ θύθινπ. 8

10 - Ζ θαηάξα ηεο κεηέξαο. Καη ζην έπνο ε κεηέξα παξαθαιεί ηνπο γηνύο (ή κόλν ηνλ Κσλζηαληίλν) λα θέξνπλ πίζσ ηελ θόξε θαη ηνπο απεηιεί κε θαηάξεο. - Ζ κεηέξα δεηάεη ηελ θόξε από ηνλ Κσλζηαληίλν. Καη ζην έπνο απηόο πξσηαγσλίζηεη ζηελ ιύηξσζε ηεο αδειθήο. - Σν άινγν ηνπ λεθξνύ Κσλζηαληή. ην έπνο πεξηγξάθεηαη ζαπκάζηα ην άινγν ηνπ Κσλζηαληίλνπ. - Ο Κσλζηαληίλνο επηζηξέθεη ηελ θόξε ζηε κεηέξα. Ο Πνιίηεο πηζηεύεη όηη ην ηξαγνύδη απηό πνπ θπθινθνξνύζε ζε επαξρίεο ηεο κεζαησληθήο Διιάδνο, ην παξέιαβαλ πξώηνη νη Βνύιγαξνη από ηνπο Έιιελεο καδί κε ηε ζξεζθεία θαη ηα ζξεζθεπηηθά θαη άιια ζπγγξάκκαηα, ηα νπνία κεηέθξαζαλ ζηελ γιώζζα ηνπο θαη κεηά από ηνπο Βνύιγαξνπο ην πήξαλε νη έξβνη θαη ύζηεξα νη άιινη βαιθαληθνί ιανί. ην ηέινο ηεο κειέηεο απηήο, ν Πνιίηεο δεκνζηεύεη είθνζη ειιεληθέο παξαιιαγέο ηνπ άζκαηνο από ηελ Σξαπεδνύληα θαη ηελ Καππαδνθία κέρξη ηα Δπηάλεζα θαη από ηελ Βάξλα κέρξη ηελ Κξήηε. Μεηά από κηα ζε βάζνο, εκπεξηζηαησκέλε αληηπαξάζεζε θαη ηειηθά ζύγθξηζε ηνπ ειιεληθνύ κε ην βνπιγάξηθν, ην αιβαληθό θαη ην ζέξβηθν ηξαγνύδη παξαηεξεί όηη ην ειιεληθό απνηειεί «αξκνληθόλ θαη άξηηνλ ζύλνινλ κε πξαγκαηηθάο πνηεηηθάο θαιινλάο». 26 Ζ άπνςε ηνπ Πνιίηε γηα ηελ ειιεληθή πξνέιεπζε ηνπ ηξαγνπδηνύ εληζρύζεθε ην 1894 από ηνλ Βνύιγαξν Ivan D. Schischmanov. 27 Έρνληαο κπξνζηά ηνπ εμήληα βνπιγάξηθεο παξαιιαγέο, ηηο δεκνζηεπκέλεο από ηνλ Πνιίηε ειιεληθέο, δύν ζέξβηθεο θαη θάκπνζεο ξνπκάληθεο, θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα όηη ην αξρέηππν είλαη ην ειιεληθό άζκα, ην νπνίν παξαιάβαλε νη Βνύιγαξνη θαη όηη από ην βνπιγάξηθν παξειήθζε ην ζέξβηθν. Σν 1943 δεκνζηεύηεθε ζην πεξηνδηθό Νέα Δζηία ε κειέηε ηνπ Γηάλλε Βιαρνγηάλλε «Σν ηξαγνύδη ηνπ λεθξνύ αδειθνύ». 28 ηελ εξγαζία απηή ν Βιαρνγηάλλεο κε αθνξκή ηνλ ηόπν από ηνλ νπνίνλ ζην ηξαγνύδη πξνέξρεηαη ε πξόηαζε γάκνπ γηα ηελ Αξεηή θαη ν νπνίνο θαηά ηηο πεξηζζόηεξεο παξαιιαγέο είλαη ε Βαβπιώλα, βγάδεη ην ζπκπέξαζκα όηη ν ηόπνο δηακνλήο ηεο νηθνγέλεηάο ηεο δελ ζα έπξεπε λα είλαη πνιύ καθξηά από ηε Βαβπιώλα, εθόζνλ ππόζρεηαη ν αδειθόο ηεο, ν Κσλζηαληήο, ζηελ κεηέξα ηνπ όηη ζα ηεο θέξεη ηελ θόξε ηεο όπνηε ζα έρεη αλάγθε. ύκθσλα κε ηελ άπνςε απηήλ ν Βιαρνγηάλλεο ππνζηεξίδεη όηη ην ηξαγνύδη είλαη αζηαηηθήο θαηαγσγήο. 26 Ν. Γ. Πνιίηεο, Τν δεκνηηθόλ άζκα πεξί ηνπ λεθξνύ αδειθνύ, ζει Ivan D. Schischmanov, Der Lenorenstoff in der bulgarischem Volkpoesie, Strassburg, 1894, ζει Γ. Βιαρνγηάλλεο, Τν ηξαγνύδη ηνπ λεθξνύ αδειθνύ, πεξ. Νέα Δζηία, η. 34, 1943, ζει

11 Ο Βιαρνγηάλλεο πξνρσξώληαο ζηελ έξεπλά ηνπ πξνζπαζεί λα θαζνξίζεη θαη ηνλ ηόπν ηεο ππνζεηηθήο νηθνγέλεηαο ηεο Αξεηήο θαη πηζηεύεη πσο είλαη ε πόιε Έδεζζα 29 ηεο Μεζνπνηακίαο, όπνπ επί Γηνθιεηηαλνύ ( ) καξηύξεζαλ ππέξ ηνπ ρξηζηηαληζκνύ νη κάξηπξεο Γνπξίαο, ακσλάο θαη Άβηδνο, γηα ηνπο νπνίνπο δηαζώδεηαη ε εμήο δηήγεζε: Έλαο Γόηζνο ζηξαηησηηθόο παληξεύηεθε κηα θόξε θαη όηαλ έπξεπε λα θύγεη από ηελ Έδεζζα κε ην ζηξαηό, ε κάλα ηεο ηνλ έβαιε λα ηεο νξθηζηεί ζην λαό απηώλ ησλ Αγίσλ όηη πνηέ δε ζα ηε κεηαρεηξηζηεί θαθώο. ηαλ πιεζίαδε όκσο ζηελ παηξίδα ηνπ ν Γόηζνο, νκνιόγεζε ζηε γπλαίθα ηνπ πσο έρεη άιιε λόκηκε γπλαίθα θαη όηη απηήλ ζα ηελ έρεη σο δνύιε. Μεηά από ιίγν ε θόξε γέλλεζε γην ν νπνίνο έκνηαδε ζηνλ παηέξα ηνπ ην Γόηζν. Σν γεγνλόο εμόξγηζε ηε λόκηκε γπλαίθα ηνπ ε νπνία θαη δειεηεξίαζε ην βξέθνο. ηαλ ε θόξε βξήθε λεθξό ην βξέθνο παξαηήξεζε πσο από ην ζηόκα ηνπ έβγαηλε αθξόο πάλσ ζηνλ νπνίνλ αθνύκπεζε έλα θνκκάηη από καιιί. Όζηεξα βνύηεμε ην καιιί απηό ζε πνηό πνπ πξόζθεξε ζηε γπλαίθα ηνπ Γόηζνπ ε νπνία θαη πέζαλε. Μεηά ην ζάλαην ηεο γπλαίθαο όινη ππνςηάζηεθαλ σο ππεύζπλε ηε δνύιε θαη γη απηό ηελ έθιεηζαλ δσληαλή ζηνλ ηάθν ηεο γπλαίθαο. Ζ θόξε ζξελνύζε θαη παξαθαινύζε ηνλ ζεό θαη ηνπο ηξεηο κάξηπξεο λα έξζνπλ γηα βνήζεηα. Ξαθληθά νη ηξεηο άγηνη παξνπζηάζηεθαλ κπξνζηά ηεο θαη ηεο ππνζρέζεθαλ όηη ζα ηελ νδεγήζνπλ ζηε κεηέξα ηεο. ηαλ ε θόξε ζπλήιζε βξηζθόηαλ ζηελ Έδεζζα, ζην λαό ησλ ηξηώλ καξηύξσλ νη νπνίνη θαη εμαθαλίζηεθαλ. Μεηά από εηδνπνίεζε ηνπ ηεξέα ήξζε ε κεηέξα ηεο θαη πήγαλ καδί ζην ζπίηη. 30 Ο Βιαρνγηάλλεο ππνζηήξημε πσο ην ηξαγνύδη Σνπ λεθξνύ αδειθνύ δελ μεθίλεζε από ηνλ αξραίν κύζν αιιά από απηό ην ζξπιηθό γεγνλόο θαη θαη απηόλ από ην γεγνλόο απηό πξνήιζε πξώηα ην ηξαγνύδη θαη αξγόηεξα ην ζρεηηθό ζπλαμάξη. Ζ ζεσξία απηή θξίλεηαη από ηνπο πεξηζζόηεξνπο σο κε πηζαλή. Γύν ρξόληα αξγόηεξα δεκνζηεύεη κηα κειέηε ζρεηηθά κε ηελ πξνέιεπζε ηνπ ηξαγνπδηνύ Σνπ λεθξνύ αδειθνύ ν Γεώξγηνο Κ. ππξηδάθεο 31 ν νπνίνο επίζεο πηζηεύεη όηη ην ηξαγνύδη δελ έρεη θακία ζρέζε όζνλ αθνξά ηελ πξνέιεπζή ηνπ κε ηελ ζαπκαηηθή δηήγεζε. Παξαηεξεί όηη αλάκεζα ζην άζκα θαη ην ζπλαμάξη ππάξρνπλ κεγάιεο δηαθνξέο, όρη κόλν ζε ζρέζε κε ηελ πινθή ηνπ κύζνπ αιιά θαη σο πξνο ηελ νπζία. Γηαηείλεηαη έηζη όηη: α) ην ηξαγνύδη πνπζελά δε γίλεηαη ιόγνο γηα ην γακπξό θαη γηα ην γάκν ηεο Αξεηήο. Δπίζεο δηαθέξεη ν ηξόπνο κε ηνλ νπνίνλ είλαη δπλαηόο (λόκηκνο) ν γάκνο ηεο θόξεο ζην ηξαγνύδη πείζεη ηε κεηέξα ν γηνο ηεο, ν Κσλζηαληήο, ελώ ζην αγηνινγηθό θείκελν ν ππνςήθηνο γακπξόο ηεο. β) ην ζπλαμάξη γίλεηαη αλαθνξά ζηελ θαθή δηαβίσζε θαη ζηα παζήκαηα ηεο θόξεο θνληά ζην ζύδπγό ηεο, θαη αληίζεζε ζην άζκα θαίλεηαη όηη ε Αξεηή είλαη ζηελ μεληηηά επραξηζηεκέλε. 29 αλιηνύξθα (Sanliurfa), βξίζθεηαη ζηε ζεκεξηλή Σνπξθία. 30 Γ. Βιαρνγηάλλεο, Τν ηξαγνύδη ηνπ λεθξνύ αδειθνύ, ζει Γ. Κ. ππξηδάθεο, Τν δήηεκα ηεο πξνειεύζεσο ηνπ άζκαηνο ηνπ λεθξνύ αδειθνύ, Αξρείνλ Θξαθηθνύ Λανγξαθηθνύ θαη Γισζζηθνύ Θεζαπξνύ, η. ΗΑ ( ), ζει. 193 θ.ε. 10

12 γ) ην ηξαγνύδη θέξλεη πίζσ ηελ Αξεηή ν Κσλζηαληήο, ιόγσ ησλ θαηαξώλ ηεο κεηέξαο, ελώ ζην ζπλαμάξη ε θόξε επαλαθέξεηαη από ηνπο ηξεηο αγίνπο, κεηά από ηνπο ζξήλνπο ηεο ίδηαο. δ) Ο ηξόπνο ηεο επηζηξνθήο ηεο Αξεηήο ζηε κεηέξα, ε λεθξηθή ζπλνδεία, ην ιάιεκα ησλ πνπιηώλ, ε ηξαγηθή ζπλάληεζε κε ηελ κεηέξα, δελ αληηζηνηρεί κε απηή ηνπ ζπλαμαξίνπ. ε) Ζ ηδέα ηνπ κεηξηθνύ θίιηξνπ ζην ηξαγνύδη δηαζπάηαη ζην ζπλαμάξη από ηνλ πνιύπαζν έγγακν βίν ηεο θόξεο. Ο ππξηδάθεο ηνπνζεηεί ηελ ππόζεζε ηνπ άζκαηνο ζηνπο κύζνπο ηεο ειιεληθήο αξραηόηεηαο, όρη όκσο όπσο ν Πνιίηεο ζηνπο κύζνπο ηεο επηζηξνθήο ηεο εξσκέλεο (ηνλ κύζν ηνπ Αδώληδνο), αιιά ζηνλ κύζν ηεο αξπαγήο ηεο θόξεο ηεο Γήκεηξαο. Παξαηεξεί ινηπόλ νκνηόηεηεο κεηαμύ ησλ δύν πξάμεσλ ζηηο νπνίεο ρσξίδεη ην άζκα θαη ηνλ κύζν. ηελ πξώηε πξάμε ηνπ ηξαγνπδηνύ παληξεύεηαη ε Αξεηή ζηα μέλα, καθξηά από ηε κάλα ηεο, πεζαίλνπλ ηα ελληά αδέιθηα ηεο θαη ε ιύπε ηεο κεηέξαο γηα όια απηά εθδειώλεηαη από ηνπο ζξήλνπο θαη ηηο θαηάξεο πξνο ηνλ πεζακέλν γην ηεο ηνλ Κσλζηαληή σο αηηίνπ γη απηά. ην πξώην κέξνο ηνπ κύζνπ έρνπκε ηελ θόξε λα παίδεη κε ηνπο θίινπο ηεο όηαλ μαθληθά αλνίγεη ε γε θαη παξνπζηάδεηαη ν βαζηιηάο ηνπ Άδε, ν νπνίνο κε έγθξηζε ηνπ Γία ηελ αξπάδεη θαη ηελ νδεγεί ζηνλ Κάησ θόζκν σο ζύδπγό ηνπ. ηε δεύηεξε πξάμε ηνπ άζκαηνο έρνπκε ην γπξηζκό ηεο Αξεηήο ζηελ κεηέξα ηεο κε ηε βνήζεηα ηνπ γηνπ, ηνπ Κσλζηαληή, ν νπνίνο γη απηό βγήθε από ηνλ ηάθν, θαη ηελ ηξαγηθή ζπλάληεζε κεηέξαο θαη Αξεηήο. ην δεύηεξν κέξνο ηνπ κύζνπ ε Γήκεηξα αθνύεη ηηο θξαπγέο ηεο θόξεο ηεο, κεηακνξθώλεηαη θαη ηελ αλαδεηά. ηαλ πιεξνθνξείηαη γηα ην ηη έγηλε εμνξγίδεηαη κε ην Γία θαη απηόο ζηέιλεη ηνλ Δξκή λα θέξεη ηελ θόξε ζηε κεηέξα ηεο. Μεηά από ηελ αλάιπζε ηνπ άζκαηνο θαη ηνπ κύζνπ ν ππξηδάθεο παξαηεξεί ηηο εμήο νκνηόηεηεο: α) Καη ζηνπο δπν κύζνπο ε βαζηθή ηδέα είλαη ε παξάζηαζε ηεο ζηνξγήο ηεο κάλαο γηα ηελ θόξε ηεο, ν κεηξηθόο πόλνο. β) Καη ζηνπο δπν κύζνπο έρνπκε ηελ παληξεηά ηεο κνλαδηθήο θόξεο παξά ηε ζέιεζή ηεο καθξηά από ηελ νηθνγελεηαθή εζηία, ηνλ πόλν ηεο κεηέξαο γη απηό θαη ηελ αλαδήηεζε ηεο θόξεο. γ) ηνλ κύζν εγθξίλεη ηνλ γάκν ηεο Πεξζεθόλεο κε ηνλ βαζηιηά ηνπ Άδε ν Γίαο, ζην ηξαγνύδη επηβάιιεη ηε γλώκε ηνπ ν Κσζηαληήο πξνθεηκέλνπ λα πεηζηεί λα παληξεπηεί ε Αξεηή ζηα μέλα. 11

13 δ) Ζ Γήκεηξα ζην κύζν νξγίδεηαη θαηά ηνπ Γία θαη ηνλ απεηιεί κε ηελ θαηαζηξνθή ηνπ αλζξώπηλνπ γέλνπο, ζην ηξαγνύδη ε κάλα νξγίδεηαη θαηά ηνπ Κσλζηαληή, ηνλ αλαζεκαηίδεη θαη παξακειεί ηα ζρεηηθά γύξσ απ ηελ ηαθή ηνπ. ε) Μεηά ηνλ ηξαγηθό ζξήλν ηεο κεηέξαο γηα ηνλ ρσξηζκό ηεο από ηελ θόξε ηεο ζηνλ ηάθν ηνπ Κσλζηαληή, ν λεθξόο βγαίλεη απ ηνλ ηάθν θαη έθηππνο παξαιακβάλεη ηελ Αξεηή θαη ηελ θέξλεη ζηε κεηέξα ηεο. ηνλ αξραίν κύζν ε Γήκεηξα νξγίδεηαη θαηά ηνπ Γία ν νπνίνο αλαγθάδεηαη λα ππνρσξήζεη θαη λα ζηείιεη ζηνλ Άδε ηνλ Δξκή πνπ θέξλεη ηελ Πεξζεθόλε κε ην άξκα ηνπ. Ο ηξόπνο ηεο επαλαθνξάο ηεο Πεξζεθόλεο θαη ηεο Αξεηήο είλαη ν ίδηνο. ζη) Ζ ζθελή ηεο ζπλάληεζεο ηεο κεηέξαο θαη ηεο θόξεο είλαη ζην κύζν θαη ζην ηξαγνύδη ε ίδηα- αγθαιηάδνληαη. δ) ηνλ κύζν κεηά ηελ επάλνδν ηεο Κόξεο έρνπκε ηε ζπκθηιίσζε Γία - Γήκεηξαο, ζην ηξαγνύδη επίζεο ράξε ηεο επηζηξνθήο ηεο Αξεηήο έρνπκε ηε ζπκθηιίσζε ηεο κάλαο - κε ηνλ λεθξό γην ηεο Κσλζηαληή. Ο ππξηδάθεο ηζρπξίδεηαη όηη ηα επεηζόδηα πνπ δελ έρνπλ ζρέζε κε ηνλ αξραίν κύζν (π.ρ. νη ελληά αδειθνί ηεο Αξεηήο, ε ππόζρεζε ηνπ Κσλζηαληή ζηε κεηέξα ηνπ όηη απηόο ζα θέξεη ηελ Αξεηή από ηα μέλα, ε παξέκβαζε ησλ πνπιηώλ θηι.) είλαη πξνζζήθεο ζηελ αξρηθή δηαζθεπή θαη πξνζηέζεθαλ ζην ηξαγνύδη όηαλ ν αξραίνο κύζνο είρε ράζεη πιένλ ηελ πξώηε ζξεζθεπηηθή ηνπ ππόζηαζε ή έπξεπε λα ζπκβηβαζηεί κε ην πλεύκα θαη ηηο αληηιήςεηο ηεο επνρήο. 32 Καηά ηε ρξηζηηαληθή αληίιεςε έπξεπε θπζηθά λα δηαζθεπαζηεί ν αξραίνο κύζνο, έηζη θαηά ηε γλώκε ηνπ ππξηδάθε αληηθαηαζηάζεθε ν Άδεο (Πινύησλ) από ηνλ άγλσζην γακπξό ηεο Αξεηήο θαη ν Κσλζηαληήο πήξε ηελ ζέζε ηνπ Γία θαη ηνπ Δξκή. Δλδηαθέξνπζα είλαη ε άπνςε ηνπ ππξηδάθε γηα ηνλ αξηζκό ησλ ελλέα αδειθώλ. Πηζηεύεη πσο ν αξηζκόο απηόο δελ ηέζεθε ηπραία, αιιά θαη επίδξαζε ησλ ελλέα εκεξώλ πνπ πηζαλόηαηα δηαξθνύζε ε ηειεηή ησλ ειεπζηληαθώλ κπζηεξίσλ θαη νη νπνίεο ζεζπίζηεθαλ θαη αλαινγία ησλ ελληά εκεξώλ ηνπ πέλζνπο ηεο Γήκεηξαο κεηά ηελ αξπαγή ηεο θόξεο ηεο. 33 Έρνληαο ππόςε ηνπ ηε κεγάιε νκνηόηεηα ηνπ κύζνπ θαη ηνπ ηξαγνπδηνύ, ν ππξηδάθεο πηζηεύεη όηη «κεηά ηελ θαηαζηξνθή ηνπ ηειεζηεξίνπ, ην 395, θαη ηελ θαηάξγεζε ησλ Διεπζηλίσλ κπζηεξίσλ, ν κύζνο έλεθα ηεο δεκνηηθόηεηόο ηνπ, ζ απεηέιεζε ηελ ππόζεζηλ νξρεζηξηθήο ηξαγσδίαο, δηα ηελ νπνίαλ επνηήζε ην άζκα σο ζπλνδεπηηθόλ ηεο 32 Γ. Κ. ππξηδάθεο, Τν δήηεκα ηεο πξνειεύζεσο ηνπ άζκαηνο ηνπ λεθξνύ αδειθνύ, ζει ην ίδην, ζει

14 κηκηθήο παξαζηάζεσο ηνπ δηαζθεπαζζέληνο δηα ην ζύγρξνλνλ ηόηε ρξηζηηαληθόλ θνηλόλ αξραίνπ κύζνπ». 34 πσο δηαπηζηώλεη θαλείο από ηα πξναλαθεξζέληα, ε πιεηνςεθία ησλ ειιήλσλ εξεπλεηώλ, όρη κόλν ιανγξάθσλ, αιιά θαη θηινιόγσλ θαη ηζηνξηθώλ παξαδέρεηαη σο θνηηίδα ηνπ άζκαηνο Σνπ λεθξνύ αδειθνύ ηε Μηθξά Αζία. Πξόθεηηαη γηα ηνλ ίδην ρώξν όπνπ θαη πάιη θαηά ηελ πιεηνςεθία ησλ εξεπλεηώλ εληνπίδνληαη ηα αθξηηηθά ηξαγνύδηα. Άζκαηα επίζεο κε έληνλν ηνλ επηθό ραξαθηήξα, ηε δξάζε, ην κπζηθό θαη εμσαλζξώπηλν ζηνηρείν. 34 ην ίδην, ζει

15 2.3. Μεζνδνινγία ηελ εξγαζία κνπ ζα πξνζπαζήζσ θαηαξρήλ λα παξνπζηάζσ ηα γξακκαηνινγηθά ζηνηρεία κηαο παξαινγήο, ζπγθεθξηκέλα απηήο Σνπ λεθξνύ αδειθνύ ζηελ παξαιιαγή ηεο ηξάληδαο Αλ. Θξάθεο, έηζη όπσο δίλεηαη από ηνλ Γηώξγν Ησάλλνπ, 35 θαη ηνπ ηξαγνπδηνύ Σνπ Γηνβάλ θαη ηεο Γειίηζαο, ην νπνίν ζεσξείηαη ην αληίζηνηρν ηεο ειιεληθήο παξαινγήο θαηά ηνλ Νηθόιαν Πνιίηε γηα ην ζέξβηθν ρώξν. Ζ κεηάθξαζε είλαη ηνπ ίδηνπ θαη δεκνζηεύηεθε ζηα πιαίζηα κηαο εθηελνύο κειέηεο ηνπ γηα ην ηξαγνύδη Σνπ λεθξνύ αδειθνύ. 36 Σν βάξνο ηεο εξγαζίαο δίλεηαη ζηελ ειιεληθή παξαινγή, εθόζνλ, όπσο εηπώζεθε παξαπάλσ, έρνπκε λα θάλνπκε ζηελ πεξίπησζή ηεο κε ην πξσηόηππν θείκελν. Θα ζρνιηαζηεί ε κεηξηθή θαη ν ζηίρνο ηνπ ηξαγνπδηνύ, ε γιώζζα θαη ε ζύληαμή ηνπ, όπσο θαη ελδηεθηηθά νξηζκέλα πνηεηηθά ηερλάζκαηα πνπ βξίζθνληαη ζην ειιεληθό θείκελν, βαζηζκέλα ζην ζύζηεκα δηάηαμεο πνπ ρξεζηκνπνηεί ν Δξαηνζζέλεο Γ. Καςσκέλνο. 37 ηε ζπλέρεηα, έρνληαο σο ζηόρν ηελ βαζύηεξε θαηαλόεζε ησλ δπν παξαινγώλ, ζα πξνρσξήζσ ζε κηα πεξηγξαθηθή αλάιπζε ησλ κνξθνινγηθώλ πεξαηηέξσ ζηνηρείσλ ησλ δύν θεηκέλσλ. Σειηθόο ζηόρνο ησλ αλαιύζεσλ ζα είλαη ν εληνπηζκόο θνηλώλ ή όρη ζηνηρείσλ πνπ αθνξνύλ ζε αθεγεκαηηθέο ηερληθέο, είηε πξόθεηηαη ζε δεηήκαηα εθθνξάο ηνπ ιόγνπ (παξνπζίαζε γεγνλόησλ θαη ξόινο ηνπ αθεγεηή), ρξήζεο πνηεηηθώλ ηερλαζκάησλ, ραξαθηήξεο ησλ πξνζώπσλ, είηε θαη ηέινο ζην ρσξόρξνλν ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ εμειίζζεηαη ε ηζηνξία. ζνλ αθνξά ηνλ εληνπηζκό θαη ηελ αμηνιόγεζε ησλ αθεγεκαηηθώλ ηερληθώλ, ζρεηηθά κε ηελ παξνπζίαζε ησλ παξαπάλσ ζηνηρείσλ, βαζηθή κνπ πεγή θαη νη πξνηεηλόκελεο από απηήλ ιύζεηο είλαη ηνπ Μπάκπε Γεξκηηδάθε Γ. Ησάλλνπ, Παξαινγέο, ζει Σελ παξαιιαγή απηή ηελ ζπγθξίλσ ζε νξηζκέλα ζεκεία ηεο εξγαζίαο κνπ κε ηελ παξαιιαγή από Κξήηε πνπ δεκνζηεύεηαη ζην ίδην βηβιίν (ζει ), νη νπνία βξίζθεηαη ζηα Πξόζζεηα. 36 Ν. Πνιίηεο, Τν δεκνηηθόλ άζκα ηνπ Νεθξνύ αδειθνύ. 37 Δξαηνζζέλεο Γ. Καςσκέλνο, Δεκνηηθό ηξαγνύδη, Μηα δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε, Αζήλα, Μ. Γεξκηηδάθεο, Αθεγεκαηηθέο ηερληθέο, Ειιεληθή πεδνγξαθία θαη δξακαηνπξγία, Αζήλα,

16 3. ΔΛΛΗΝΙΚΟ ΣΡΑΓΟΤΓΙ 3.1. Κείκελν ΣΟΤ ΝΔΚΡΟΤ ΑΓΔΛΦΟΤ 39 1 Μάλα κε ηνπο ελληά ηνπο γηνπο θαη κε ηε κηα ζνπ θόξε, 2 ηελ θόξε ηε κνλάθξηβε, ηελ πνιπαγαπεκέλε, 3 ηελ είρεο δώδεθα ρξνλώ θη ν ήιηνο δελ ηελ είδε 4 ζηα ζθνηεηλά ηελ έινπδεο, ζη' άθεγγα ηελ επιέθαο, 5 ζη' άζηξα θαη ζηνλ απγεξηλό έθθηαλεο ηα ζγνπξά ηεο. 6 Οπνύ ζε θέξαλ πξνμεληά από ηε Βαβπιώλα 7 λα ηελ παληξέςεηο ζηα καθξηά, πνιύ καθξηά ζηα μέλα. 8 Ορηώ αδειθνί δε ζέινπλε θη Κσζηαληίλνο ζέιεη. 9 Γώζ ηελε, κάλα, δώζ ηελε ηελ Αξεηή ζηα μέλα, 10 ζηα μέλα θεη πνπ πεξπαηώ, ζηα μέλα πνπ πεγαίλσ, 11 λά ρσ θη εγώ παξεγνξηά, λά ρσ θη εγώ θνλάθη. 12 Φξόληκνο είζαη, Κσζηαληή, θη άζρεκ απεινγήζεο 13 θη αλ κ έξζεη, γηε κνπ, ζάλαηνο, θη αλ κ έξζεη, γηε κ, αξξώζηηα, 14 θη αλ ηύρεη πίθξα γηα ραξά, πνηνο ζα κε ηήλε θέξεη; 15 Σνλ Θεό ηεο έβαι εγγπηή θαη ηνπο αγηνύο καξηύξνπο, 16 αλ ηύρεη θη έξζεη ζάλαηνο, αλ ηύρεη θη έξζεη αξξώζηηα, 17 θη αλ ηύρεη πίθξα γηα ραξά, λα πάεη λα ηε θέξεη. 18 Καη ζαλ ηελ επαληξέςαλε ηελ Αξεηή ζηα μέλα, 19 θαη κπήθε ρξόλνο δίζεθηνο θαη κήλεο νξγηζκέλνη, 20 θη έπεζε ην ζαλαηηθό θη νη ελληά αδειθνί πεζάλαλ, 21 βξέζεθ ε κάλα κνλαρή, ζαλ θαιακηά ζηνλ θάκπν. 39 Σν ηξαγνύδη Σνπ λεθξνύ αδειθνύ ζώδεηαη ζε δηάθνξεο παξαιιαγέο, θαηά ηνλ Guy Saunier ζηα ειιεληθά ππάξρνπλ πεξίπνπ 262 παξαιιαγέο (G. Saunier, Adikia. Le mal et l injustice dans les chansons populaires grecques, Paris, 1979, ζει. 128). Πνιιέο από απηέο δεκνζηεύεη ν Ν. Γ. Πνιίηεο ζηε κειέηε ηνπ Τν δεκνηηθόλ άζκα πεξί ηνπ λεθξνύ αδειθνύ, ζει (ζπγθεθξηκέλα από Αζήλα, ιπκπν, Πάξν, Βάξλα, Μάδπην, Σξαπεδνύληα, Κέξθπξα, Κξήηε, Δπηάλεζα, Εάθπλζν, ηεξεά Διιάδα, Πεινπόλλεζν, Ζιεία). 15

17 22 Παηδάθηα θνηινπόλεζε, παηδηά δελ έρ θνληά ηεο 23 ρνξηάξηαζε ε πόξηα ηεο, πξαζίληζε θη ε απιή ηεο. 24 ηα νρηώ κλήκαηα δέξλεηαη, ζηα νρηώ κνηξνινγάεη, 25 ζηνπ Κσζηαληίλνπ ην ζαθηό ηηο πιάθεο αλαζθώλεη. 26 ήθσ, Κσζηαληηλάθε κνπ, ηελ Αξεηή κνπ ζέισ 27 ηνλ Θεό κνύ βαιεο εγγπηή θαη ηνπο αγηνύο καξηύξνπο, 28 αλ ηύρεη πίθξα γηα ραξά, λα παο λα κε ηελ θέξεηο. 29 Ο Κσζηαληήο ηαξάρζεθε πν κέζα ην κλεκόξη 30 θάλεη ην ζύλλεθ άινγν θαη η άζηξν ζαιηβάξη, 31 θαη ην θεγγάξη ζπληξνθηά θαη πάγεη λα ηε θέξεη. 32 Παίξλεη ηα όξε πίζσ ηνπ θαη ηα βνπλά κπξνζηά ηνπ, 33 βξίζθεη ηελ θαη ρηελίδνπληαλ έμσ ζην θεγγαξάθη. 34 Από καθξηά ηε ραηξεηά θη από καθξηά ηεο ιέγεη: 35 Πεξπάηεζ, Αξεηνύια κνπ, θη ε κάλα καο ζε ζέιεη. 36 Αιίκνλν, αδειθάθη κνπ, θαη ηη είλ ηνύη ε ώξα; 37 Αλ είλαη ίζσο γηα ραξά, λα βάισ ηα ρξπζά κνπ, 38 θη αλ είλαη πίθξα, πεο κε ην, λά ξζσ θαηαπώο είκαη. 39 Πεξπάηεζ, Αξεηνύια κνπ, θη έια θαηαπώο είζαη. 40 ηε ζηξάηα πνπ δηαβαίλαλε, ζηε ζηξάηα πνπ πεγαίλαλ, 41 αθνύλ πνπιηά λα θειαεδνύλ, αθνύλ πνπιηά λα ιέλε: 42 Πνηνο είδε θόξελ όκνξθε λα ζέξλ απνζακέλνο; 43 Άθνπζεο, Κσζηαληάθε κνπ, ηη ιέλε ηα πνπιάθηα; 44 «Πνηνο είδε θόξελ όκνξθε λα ζέξλ απνζακέλνο!». 45 Λσιά πνπιηά θη αο θειαεδνύλ, ισιά πνπιηά θη αο ιέλε. 46 Σί βιέπνπκε ηα ζιηβεξά, ηα παξαπνλεκέλα, 47 λα πεξπαηνύλ νη δσληαλνί κε ηνπο απνζακέλνπο! 48 Άθνπζεο, Κσζηαληάθε κνπ, ηη ιέλε ηα πνπιάθηα; 49 Πώο πεξπαηνύλ νη δσληαλνί κε ηνπο απεζακέλνπο. 50 Πνπιάθηα είλ θη αο θειαεδνύλ, πνπιάθηα είλ θη αο ιέλε. 16

18 51 Φνβνύκαη ζε, αδειθάθη κνπ, θαη ιηβαληέο κπξίδεηο. 52 Δρηέο βξαδύ επήγακε πέξα ζηνλ Αί-Γηάλλε, 53 θαη ζύκηαζέ καο ν παπάο κε πεξηζζό ιηβάλη. 54 Καη παξακπξόο πνπ πήγαηλαλ θη άιια πνπιηά ηνπο ιέλε: 55 Θεέ κεγαινδύλακε, κεγάιν ζάκα θάλεηο, 56 ηέηνηα παλώξηα ιπγεξή λα ζέξλ απνζακέλνο. 57 Σ' άθνπζε πάι ε ιπγεξή θαη ξάγηζ ε θαξδηά ηεο. 58 Άθνπζεο, Κσζηαληάθε κνπ, ηη ιέλε ηα πνπιάθηα; 59 Πεο κε πνύ λ ηα καιιάθηα ζνπ, ην πεγνπξό κνπζηάθη; 60 Μεγάι αξξώζηηα κ έβξεθε, κ έξημε ηνπ ζαλάηνπ, 61 κε πέζαλ ηα μαλζηά καιιηά, ην πεγνπξό κνπζηάθη. 62 Βξίζθνπλ ην ζπίηη θιεηδσηό, θιεηδνκαληαισκέλν, 63 θαη ηα ζπηηνπαξάζπξα πνύ ηαλ αξαρληαζκέλα. 64 Άλνημε, κάλα κ, άλνημε θαη λά ηελ ε Αξεηή ζνπ. 65 Αλ είζαη Υάξνο δηάβαηλε, θη άιια παηδηά δελ έρσ 66 θαη κελ ε Αξεηνύια κνπ ιείπ καθξηά ζηα μέλα. 67 Άλνημε, κάλα κ, άλνημε θη εγώ είκ ν Κσζηαληήο ζνπ 68 Δγγπηή ζνύ βαια ηνλ Θεό θαη ηνπο αγηνύο καξηύξνπο 69 αλ ηύρεη πίθξα γηα ραξά, λα πάσ λα ζε ηε θέξσ. 70 ζπνπ λα βγεη ζηελ πόξηα ηεο, εβγήθε ε ςπρή ηεο. (Θξαθηθά, ΗΑ, ζει. 271, Δι. ηακνύιε, ηξάληδα Αλ. Θξάθεο) Γισζζηθά: 4. ζη άθεγγα: ζην κηζόθσην 11. θνλάθη: ζηαζκόο, θαηνηθία, θαηαθύγην 12. απεινγήζεο: κίιεζεο 14, 17, 28, 38. πίθξα: ιύπε, νδπλή, ζάλαηνο 17

19 19. δίζεθηνο (δίζερηνο, δίζεθηνο ή βίζερηνο): ρξνληά γεκάηε δπζηπρίεο 20. έπεζε ην ζαλαηηθό: ήξζε ζαλαηεθόξα επηδεκία, ινηκόο 21. θαιακηά: ην θαιάκη απ ην ζηάρπ πνπ απνκέλεη ζην ρσξάθη κεηά ην ζεξηζκό 29. κλεκόξη: κλήκα 30. ζαιηβάξη (θαη ζαιβάξη): πιαηηά βξάθα, είδνο παληεινληνύη 33. παίξλεη ηα όξε πίζσ ηνπ: αθήλεη ηα βνπλά πίζσ ηνπ 36. ηη είλ ηνύη ε ώξα: ηη ζπκβαίλεη 53. πεξηζζό: άθζνλν 54. παξακπξόο: πην κπξνζηά 56. παλώξηα: πνιύ σξαία 56, 57. ιπγεξή: θόξε ιεπηή, ςειή, επθίλεηε, θνκςή 59. πεγνπξό κνπζηάθη: ππθλό, ππθλόκαιιν κνπζηάθη 18

20 3.2. Πεξηερόκελν ηνπ ηξαγνπδηνύ Μηα κάλα κε ελληά γηνύο θαη κηα πνιπαγαπεκέλε θόξε (Αξεηή ή Δπδνθία) πνπ είλαη κόλν δώδεθα ρξνλώλ, δνπλ επηπρηζκέλνη, ώζπνπ αξρίδνπλ λα ζπδεηνύλ γηα θάπνην πξνμεληό πνπ έθηαζε από ηε Βαβπιώλα (αινλίθε ή Ρσκαλία). Ζ κάλα θαη νη νρηώ αδειθνί είλαη έηνηκνη λα ην απνξξίςνπλ, κόλν ν κηθξόηεξνο, ν Κσλζηαληίλνο (Κσλζηαληήο, Κσζηαληάο, Κώζηαο) δε ζπκθσλεί, γηαηί βιέπεη πσο κηα θαιή ηύρε πεξηκέλεη ηελ αδειθή ηνπ, αιιά θαη θάηη άιιν, ζέιεη ζηα μέλα πνπ πεγαίλεη λα έρεη θη απηόο έλα δηθό ηνπ ζπίηη θη έλα δηθό ηνπ άλζξσπν. Σηο αληηξξήζεηο ηεο κάλαο ηηο εμνπδεηεξώλεη ν Κσλζηαληήο κε έλαλ όξθν πνπ ηηο δίλεη, όηη ζα θέξλεη πίζσ ηελ Αξεηή ζε ιύπεο ή ζε ραξέο. Πέθηεη ζαλαηεθόξα επηδεκία (ζαλαηηθό) ζην ζπηηηθό θαη πεζαίλνπλ όια ηα αδέιθηα. Ζ κάλα κέλεη νινκόλαρε ζην ζπίηη, ελώ ε θόξε είλαη πνιύ καθξηά ζηα μέλα. Ζ κάλα ζξελεί θαη κνηξνινγεί, ζηνπ Κσλζηαληίλνπ ηνλ ηάθν όκσο ρηππηέηαη ηδαίηεξα θαη ηνλ θαηαξηέηαη, δεηώληαο ηνπ λα θέξεη πίζσ ηελ Αξεηή όπσο είρε ππνζρεζεί. ηε ζπλέρεηα αθνινπζεί κηα θαζαξά θαληαζηηθή εηθόλα, πνπ όζν θαη αλ δεκηνπξγεί ππεξθπζηθή εληύπσζε, δελ μελίδεη. Ο Κσλζηαληίλνο από ην ζπλερέο αλαθάιεκα 40 βγαίλεη κηα λύρηα από ηνλ ηάθν, «θάλεη ην ζύλλεθν άινγν» θαη πάεη λα θέξεη ηελ Αξεηή. Ζ Αξεηή, ηελ νπνία βξίζθεη ν Κσλζηαληίλνο επηπρηζκέλε, ζην ρνξό (ή λα ρηελίδεηαη ζην θσο ηνπ θεγγαξηνύ), μαθληάδεηαη αξθεηά από ηελ αλαπάληερε απηή ζπλάληεζε. Σα δπν αδέιθηα παίξλνπλ ην δξόκν ηνπ γπξηζκνύ, ν έλαο κόιηο ζεθσκέλνο από ηνλ ηάθν, ε άιιε δσληαλή, πάλσ ζε ηπηάκελν άινγν. ηε δηαδξνκή παξεκβάιιεηαη ην θπζηνιαηξηθό ζηνηρείν, ην νπνίν αληηπξνζσπεύνπλ θπξίσο ηα πνπιηά. Απηνί νη «από κεραλήο ζενί» ηνπ δεκνηηθνύ ηξαγνπδηνύ 41 κηινύλ κεηαμύ ηνπο απνξεκέλνη από ην ζέακα θαη εθθξάδνπλ κε αλζξώπηλε ιαιηά ηελ έθπιεμή ηνπο γηα ηε ζπλνδνηπνξεία κηαο δσληαλήο γπλαίθαο θαη ελόο λεθξνύ. Κάζε ιόγνο ηνπο βάδεη ζε ζθέςεηο ηελ Αξεηή θαη νη ππνςίεο ηεο κεγαιώλνπλ. Ο Κσλζηαληίλνο πξνζπαζεί λα ηελ θαζεζπράζεη κε δηάθνξεο παξαπιαλεηηθέο απαληήζεηο, ώζπνπ θηάλνπλ ζηελ πόξηα ηνπ ζπηηηνύ ηνπο (ζην λεθξνηαθείν, ή ζε θάπνηεο παξαιιαγέο ν Κσλζηαληίλνο ηελ ζπλνδεύεη κέρξη ηελ εθθιεζία). Δθεί ν Κσλζηαληίλνο εμαθαλίδεηαη. Ζ Αξεηή βαδίδεη ζην ζπίηη ηεο κάλαο ηεο θαη ην ζέακα πνπ αληηθξίδεη είλαη απνθαξδησηηθό. Σα βξίζθεη όια παξαηεκέλα, εγθαηαιεηκκέλα, ξεκαγκέλα. Υηππά ηελ πόξηα δπλαηά, ε κάλα κέζα θνβάηαη πσο είλαη πάιη ν Υάξνο. Σειηθά αλνίγεη, αγθαιηάδνληαη θαη 40 Αλαθάιεκα: ζξήλνο πάλσ ζηνλ ηάθν ηνπ λεθξνύ θαη θάιεζκα απηνύ κε ην όλνκά ηνπ λα βγεη έμσ λα βνεζήζεη ζε θάηη ηνπο δσληαλνύο. Γηα πεξηζζόηεξα βι. Κ. Ρσκαίνο, Τν αλαθάιεκα ησλ λεθξώλ, ζην βηβιίν ηνπ Κνληά ζηηο ξίδεο, Αζήλα, 1959, ζει Γ. Ησάλλνπ: Παξαινγέο, ζει