Ο Χορός στη Μεταπολεμική Ελλάδα. Ιστορικές- Κοινωνικές Προεκτάσεις και Συνιστώσες

Transcript

1 79 Λ ΥΚΕΣΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΊΎΡΟΒΟΛΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Ο Χορός στη Μεταπολεμική Ελλάδα. Ιστορικές- Κοινωνικές Προεκτάσεις και Συνιστώσες Εισαγωγή Ο χορός αποτελεί βιωματική εμπειρία με την οποία ο άνθρωπος, με εργαλείο το σώμα του, εκφράζει τα συναισθήματά του, μέσα από μια σειρά πολιτισμικά καθορισμένων χορευτικών μοτίβων189. Το άτομο, με τη συναίνεση στην υιοθέτηση των καθορισμένων αυτών μοτίβων, εντάσσεται στους κόλπους ενός συγκεκριμένου πολιτισμικού συστήματος, δέχεται την ταυτότητα του πολιτισμικού αυτού χώρου και εκπέμπει σύμβολα που το καθιστούν οργανικό του μέλος190. Έτσι, το φυσικό ανθρώπινο σώμα μετατρέπεται σε κοινωνικό σώμα που εκφράζει μια συγκεκριμένη κοινωνική θέση και μια συγκεκριμένη οπτική, μέσα στο πλαίσιο ενός κοινωνικού περιβάλλοντος 191. Αυτός ο τρόπος λειτουργίας της χορευτικής πράξης ισχύει τόσο για τις παραδοσιακές όσο και για τις σύγχρονες κοινωνίες. Με τη διαφορά ότι στις παραδοσιακές κοινωνίες ο χορός εξέφραζε τη συλλογική πολιτισμική ταυτότητα των παραδοσιακών κοινοτήτων, ενώ στο σύγχρονο αστικό 189 Ν. Γύφτουλας «Το Θεωρητικό Υπόδειγμα Της Εθνολογικής/Κοινωνιολογικής Προσέγγισης στο Χορό» στο Τέχνες Π: Ειτισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τόμος Δ, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ Ν. Γύφτουλας, ό.π,, σ Ν. Γύφτουλας, ό.π., σ.156.

2 80 περιβάλλον, που είναι ένα κράμα διαφορετικοτήτων, ο χορός εξατομικεύεται και αποτελεί έκφραση της ταυτότητας μεμονωμένων ατόμων ή ομάδων. Έτσι, δημιουργείται πληθώρα χορευτικών εκφράσεων, οι ο ποίες μεταβάλλονται και εναλλάσσονται με γρήγορους ρυθμούς192. Ο χορός, ως μέσο έκφρασης και επικοινωνίας, είναι μία από τις σημαντικότερες κοινωνικές εκδηλώσεις του ανθρώπου και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας και του πολιτισμού, ενώ δέχεται τις επιδράσεις και τα ερεθίσματα του κοινωνικοοικονομικού πλαισίου μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και εξελίσσεται. Ο χορός μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα πολιτιστικό και κοινωνικό φαινόμενο, ως μία μορφή τέχνης και επικοινωνίας όπου η εξωτερίκευση των εσωτερικών συναισθηματικών καταστάσεων πραγματοποιείται με ένα σύνολο από συγκεκριμένες κινητικές ρυθμικές δεξιότητες που λαμβάνουν χώρα μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή193. Παράλληλα, αποτελεί μία από τις συνιστώσες που δίνουν ουσία και περιεχόμενο σε αυτό που ονομάζουμε πολιτισμική ταυτότητα. Η χορευτική ταυτότητα της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας διαμορφώθηκε μέσα από ποικίλες επιδράσεις και αλληλοδανεισμούς. Ο χορός συνιστά σύνθετη ανθρώπινη δραστηριότητα άμεσα συνδεδε- μένος με τελετουργικές και εθιμικές εκδηλώσεις όπως διαμορφώθηκαν από την αλληλεπίδραση του φυσικού/θρησκευτικού και κοινωνι- κού/ιστορικού περιβάλλοντος του κάθε τόπου. Όπως ο όρος τελετουρ 192 Ν. Γύφτουλας, ό.π., σ Γ. Λυκεσάς, Η διδασκαλία των Ελληνικών παραδοσιακών χορών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση με τη μέθοδο της μουσικοκινητικής αγωγής. Ανέκδοτη Διδακτορική Διατριβή, Α.Π.Θ, Θεσσαλονίκη 2002.

3 81 γία που εμπεριέχει την έννοια του τέλους, δηλαδή ενός ορισμένου σκοπού, έτσι και ο χορός, μέσω συμβολικών και τυποποιημένων αναπαραστάσεων του πραγματικού, των αξιών, επιλογών και εμπειριών της κοινότητας στη ζωή, στο θάνατο, τον πόλεμο, τη θρησκευτική πίστη, κατευθύνεται προς ένα ορισμένο σκοπό: τη διευκόλυνση της επικοινωνίας, την αναπαραγωγή της υφιστάμενης κοινωνικοπολιτικής δομής και ιδεολογίας, τη μεταβίβαση των ιδιαίτερων πολιτισμικών στοιχείων (δρώμενα, φορεσιά, μουσικά όργανα), που συνενώνουν τα μέλη μιας κοινωνίας, διαχωρίζοντάς τα παράλληλα από τους άλλους. Παράλληλα, στο πλαίσιο των τελετουργικών δρωμένων, με τη μετάπλαση του πραγματικού στο εξιδανικευτικό/επιθυμητικό, ο χορός α ποφορτίζει και απορροφά τις όποιες φυγόκεντρες τάσεις194. Καθώς τόσο ο χορός και το τραγούδι όσο και η μουσική, με την οποία είναι συνδεδεμένος από την αρχαιότητα, παρουσιάζοντας αυτό που το τραγούδι εξηγεί και η μουσική συνοδεύει195, συναρτώνται με τις μορφές της κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, αποτελούν τα κατεξοχήν μέσα της συλλογικής πολιτισμικής ταυτότητας. Η αυτοσχεδιαστική τάση που μπορεί να παρουσιαστεί κατά την εκτέλεσή τους μπορεί να καθιερωθεί εφόσον υιοθετηθεί από την ομάδα καθώς συνεχίζει να μορφοποιεί την κοινωνική και αισθητική της πρακτική. Σε ό,τι αφορά το χορό ως τέχνη, δηλαδή τον έντεχνο χορό, αυτός προέκυψε 194 Μ. Ζωγράφου, Μ.Κουτσσύμπα, Β.Τυροβολά, Δ.Λέκκας «Γενικά θέματα λαϊκού παραδοσιακού χορού» στο: Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, Ε.ΑΠ, τ.ε, Πάτρα 2003, σσ Γ. Λυκεσάς, Οι Ελληνικοί Χοροί. Ιστορική-Πολιτιστική-Κοινωνιολογική και Μουσικοκινητική Θεώρηση, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 244.

4 82 σταδιακά από τη βαθμιαία απομάκρυνση του χορού από το φυσικό του περιβάλλον σε συνθετότερες κοινωνίες που έδωσαν έμφαση στη δημιουργική προσωπικότητα του ατόμου, διαμορφώνοντας έτσι τη διάκριση ανάμεσα στο δημιουργό και το κοινό του196. Ρίζα του όμως αποτελεί ο λαϊκός παραδοσιακός χορός, όπως διαμορφώθηκε στα διάφορα κοινωνικά στρώματα από την ανάγκη να εκφραστούν συναισθήματα και προβληματισμοί, αφού πρώτα «εξευγενίστηκε» προσαρμοσμένος στην αισθητική της «ευπρέπειας» της άρχουσας τάξης197. Στις παραδοσιακές κοινωνίες ο χορός ανήκει στις τελετουργικές - εθιμικές πρακτικές οι οποίες συνδέονται με κρίσιμες φάσεις στη ζωή του ανθρώπου ή του έτους, εντείνουν το συναίσθημα του ανήκειν και αντικατοπτρίζουν την ιδεολογία της κοινωνίας αυτής198. Μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, ο χορός αποτελούσε, για τις παραδοσιακές κοινωνίες, αναπόσπαστο μέρος της κοινωνικής ζωής και σηματοδοτούσε κάθε σημαντική στιγμή της παραδοσιακής κοινότητας: εορτασμούς αγίων, γάμους, αποχαιρετισμό των ξενιτεμένων. Στο πανηγύρι, όπου συναντώνται το θρησκευτικό με το κοσμικό στοιχείο, διατηρείται και αναπαράγεται η τοπική παραδοσιακή μουσική, αλλά και ο χορός199. Η «παραδοσιακή» βάση της ελληνικής χορευτικής πρακτικής, ο παραδοσιακός χορός, με το πέρασμα των χρόνων απέκτησε πιο λαϊκή χροιά με το αστικολαϊ- 196 Δ. Λέκκας, Μ.Ζωγράφου, Μ,Γρηγορίου, «Ειδικά θέματα θεωρητικού προβληματισμού και διαλεκτικής» στο: Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Α, Πάτρα 2003, σσ και σσ Μ. Ζωγράφου, Μ.Κουτσούμπα, Β.Τυροβολά, Δ.Λέκκας, ό.π., σσ Μ. Ζωγράφου, Το Χορευτικό Δρώμενο ως Τελετουργία, στο Τέχνες Π: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ Ό.π., σ. 29.

5 83 κό/ρεμπέτικο, εμπλουτίστηκε με χορογραφίες και εκφραστικότητα και ταυτόχρονα δέχτηκε στη «συντηρητική» δομή της χορούς και τάσεις από τη Δύση, αλλά και την Ανατολή, όπως και του ευρωπαϊκού/ Latin, του έντεχνου και του μοντέρνου χορού. Έτσι, ο χορός στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία αποτελεί αμάλγαμα πολλών άλλων στοιχείων, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι υπέστη αλλοιώσεις ή έχασε την ελληνικότητά του. Η διάλυση του κοινοτικού συστήματος, ο εξαστισμός, η τεχνολογική πρόοδος που οδήγησε στην υιοθέτηση νέων μουσικών οργάνων και συστημάτων ενίσχυσης του ήχου, η γυναικεία συμμετοχή σε χορούς καθαρά ανδρικούς και η μεταφορά της χορευτικής δραστηριότητας από το χοροστάσι του χωριού, στους χώρους των θεάτρων και της ταβέρνας όπου κύριος στόχος είναι η διασκέδαση και η ψυχαγωγία, αλλοίωσαν τη μορφή των παραδοσιακών χορών και τους απομάκρυναν από την παραδοσιακή τους λειτουργία. Σήμερα αναβιώνουν στο πλαίσιο του φολκλορισμού (με την έννοια του παραδοσιακόμορφου) και των αιτημάτων της τουριστικής ανάπτυξης, γεγονός που συμβαίνει όχι μόνο στα αστικά κέντρα, αλλά και στις σύγχρονες κοινωνίες της περιφέρειας. Τέλος, στην πληθώρα των πολιτιστικών συλλόγων που έχουν δημιουργηθεί, ο σύγχρονος άνθρωπος στο πλαίσιο του ελεύθερου (κενού) χρόνου ψάχνει νοσταλγικά να βρει το τότε και το αλλού, μεταφέροντας την παραδοσιακή ζωή-άρα και το χορό-μέσα στις πόλεις, δημιουργώντας στην πραγματικότητα μια ετεροτοπία Β. Τυροβολά, «Εθνογραφική Παρουσίαση του Ελληνικού Παραδοσιακού Χορού»

6 84 Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η παρουσίαση της διαχρονικής ανάπτυξης των ποικίλων ειδών του χορού στην Ελλάδα με ιστορικό χρόνο αναφοράς τη μεταπολεμική περίοδο μέχρι σήμερα. Ειδικότερα, με σημείο αναφοράς τη χρονική περίοδο επιχειρείται η ανάδυση και καταγραφή των σημαντικών επιρροών που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση, ανάπτυξη και προβολή του χορού στη σύγχρονη ελληνική αστική κοινωνία, ως προϊόν της παγκοσμιοποίησης, της βιομηχανοποίησης, της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης, της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης, αλλά και των γενικότερων αλλαγών της δομής της κοινωνικής οργάνωσης του μεταπολεμικού ελληνικού κράτους. Για τη συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων χρησιμοποιούνται αντίστοιχα η αρχειακή εθνογραφική201 και ιστορική μέθοδος202, που στοχεύουν στην κατανόηση του Χορού δια μέσου της μελέτης των διαχρονικών γεγονότων και αιτιών που εξηγούν την ύπαρξη οποιου- δήποτε είδους ή μορφής του. Κατά την αρχειακή εθνογραφική και ι στορική έρευνα αξιοποιείται και αποδελτιώνεται εκείνο το υλικό που κρίνεται ως απαραίτητο πληροφοριακό υλικό για τις ανάγκες και το στόχο της εργασίας. Συγκεκριμένα, αφορά στην κριτική ανάγνωση των σχετικών κειμένων που κρίνεται από το μελετητή ότι παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες για τη σφαιρικότερη οπτική του θέματος και στο Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τομ. Α, Ε.Α.Π., Πάτρα 2003, σ Δ. Γκέφου-Μαδιανού, Πολιτισμός και εθνογραφία. Από τον εθνογραφικό ρεαλισμό στην πολιτισμική κριτική, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1999, σσ J. Adshead & J. Layson, (edt.), Dance History. A Methodology fo r Study, Dance Books Ltd, London, 1986, pp. 4-5.

7 85 την πληρέστερη ανάπτυξή του Παραδοσιακός Χορός Ο παραδοσιακός χορός είναι μία σύνθετη διαδικασία, η οποία εκτός από τη μουσική, το τραγούδι και αυτή καθαυτή τη μουσική πράξη περιλαμβάνει στοιχεία για τον τόπο (κυρίως περιοχές της υπαίθρου), τον τρόπο οργάνωσης του χορού ανάλογα με την περίσταση, καθώς και στοιχεία για τα πρόσωπα που συμμετέχουν (αριθμός χορευτών, φύλο, ηλικία, φορεσιά)204. Ο παραδοσιακός χορός μεταφέρει και μεταδίδει στοιχεία πολιτισμικής παράδοσης και κληρονομιάς, γνώσεις ιστορίας, λαογραφίας και γεωγραφίας, συνδράμει στην πολιτιστική ταυτότητα και επιδρά καθοριστικά στο «πολιτιστικό γίγνεσθαι» της κοινωνίας205. Με τις ποικίλες μορφές του αποτελεί μέσο μεταβίβασης της πολιτιστικής κληρονομιάς από γενιά σε γενιά, μέσο αναγνώρισης και αποδοχής των διαφορετικών ηθών και εθίμων, θρησκειών και ιδιαιτεροτήτων κάθε διαπολιτισμικής κοινωνίας206. Ο ελληνικός παραδοσιακός χορός έχει πλέον διάφορους τρόπους έκφρασης, εκφραζόμενος άλλοτε ως παραδοσιακός/λαϊκός χορός 203 Β. Τυροβολά, «Χορευτικά Δομικά Σχήματα και Αρχέτυπα στο Μεσογειακό Χώρο. Ο Αναστενάρικος «Αγίτικος» Χορός. Δομική-Μορφολογική Προσέγγιση», πρακτικά στο Proceedings of 21th Conference, Αθήνα, Μ. Ζωγράφου, «Συνθετικές Αρχές Χορού- Μουσικής- Ποίησης», στο Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Διαλεκτικοί Συσχετισμοί- Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής, τ. Α, Ε.Α.Π, Πάτρα 2003, σ Likesas, G. & Zachopoulou, Ε. (2006). «Music and Movement Education as a Form of Motivation in teaching Greek Traditional Dances», Perceptual and Motor Skills, 102, pp D. Best, (1982). «The aesthetic and the artistic», Columbia University, New York, Journal o f Philosophy, 54, pp

8 86 στην πλατεία του χωριού, στις ταβέρνες και άλλοτε ως φολκλορικός στα χορευτικά συγκροτήματα, αλλά και ως «τουριστικός» χορός, όπου ο παραδοσιακός χορός προβάλλεται ως πολιτιστικό στοιχείο για την προσέλκυση και ψυχαγωγία των τουριστών. Ο παραδοσιακός χορός αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της πολιτισμικής κληρονομιάς κάθε τόπου, γεγονός που επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη πολιτιστικών συλλόγων και τη μαζική συμμετοχή των ατόμων σε αυτούς, από τα διάφορα φεστιβάλ και τις χορευτικές εκδηλώσεις που διοργανώνονται, καθώς και από τη συμμετοχή των κατοίκων μιας κοινότητας σε χοροεσπερίδες, οικογενειακές γιορτές, στα «διαβατήρια έθιμα» του γάμου, του αρραβώνα ή της βάφτισης207. Εν κατακλείδι, ο ελληνικός χορός, ως μορφή λαϊκής δημιουργίας είναι αποτέλεσμα και προϊόν πολλών πολιτισμικών πρακτικών, όπως το ιστορικό, κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο, που ποικίλλει από τόπο σε τόπο και αντανακλά μακραίωνη πολιτισμική παράδοση, με στοιχεία δημιουργικής αφομοίωσης. 2*2* 2. Οι Αστικο-λαΐκοΐ ή Ρεμπέτικοι Χοροί Γενεσιουργός αιτία των ελληνικών αστικο-λαϊκών μορφών τέχνης είναι οι κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες που επεκράτησαν και διαμορφώθηκαν στα αστικά κέντρα, αρχικά της Ανατολής, όπως π.χ. Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Σηλυβρία, Ανδριανούπολη κ.α. και μεταγενέστερα της Ελλάδας, όπως π.χ. Αθήνα, Πειραιάς, Πάτρα, Θεσ- 207 Μ. Κουτσούμπα, «Ταυτολογικές και ανθρωπολογικές όψεις του παραδοσιακού χορού», Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ. 38.

9 87 σαλονίκη, Σύρος κ.α., κατά τα μέσα του 17ου μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Πρόκειται για μορφές τέχνης, οι οποίες οδήγησαν στη συγκρότηση της ίδιας της έννοιας του «αστικο-λαϊκού» πολιτισμού με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τον οριοθετούν ως ξεχωριστό είδος και τον αντιδιαστέλλουν από το άλλο σημαντικό λαϊκογενές κεφάλαιο της ελληνικής πολιτισμικής ιστορίας, το «λαϊκό παραδοσιακό» /«δημοτικό»208. Το «ρεμπέτικο» γεννήθηκε και αναπτύχθηκε στους κόλπους του «αστικο-λαϊκού» πολιτισμού και ως όρος χρησιμοποιείται ως ισοδύναμος ή συνώνυμος με τον όρο «αστικο-λαϊκό»209. Κάτω από τον όρο «ρεμπέτικο» στεγάστηκαν κατά καιρούς τραγούδια και χοροί που εξέφρασαν αρχικά τα κατώτερα και λαϊκά κοινωνικά στρώματα (εργάτες, υποαπασχολούμενους, μικρομεσαίους και λούμπεν προλετάριους) ενώ μεταγενέστερα η αποδοχή τους επεκτάθηκε ευρύτερα και στις άλλες κοινωνικές τάξεις. Από τα τέλη του 19ου αιώνα οι χοροί που διαδίδονται στα ελληνικά αστικά κέντρα και αποτελούν το χορευτικό ρεπερτόριο της «αστικολαϊκής» ή «ρεμπέτικης» είναι ο ζεϊμπέκικος, ο χασάπικος (βαρύς ή γρήγορος210), ο χασαποσέρβικος, ο καρσιλαμάς και το τσιφτετέλι. Πρόκειται για χορούς με λαϊκές παραδοσιακές κα- 208 Β. Τυροβολά, «Ελληνικοί αστικολαϊκοί χοροί», στο Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ Ν. Γεωργιάδης, Από το Βυζάντιο στο Μάρκο Βαμβακάρη, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1996, σσ Στις παραδοσιακές κοινωνίες το «γρήγορο» χασάπικο ονομάζεται «χασαπιά» ή «κασάπικο» ή «κασάπ κο», κ.ά., ενώ ο ίδιος χορός και ο τρόπος απόδοσής τον, κατά περιοχές, εμφανίζει διαφορετικές ονομασίες, όπως π.χ. «γκάιντα» (Ιμβρος), «σούστα» (Κύπρος), «μπάλλος» (Λεωνίδειο Αρκαδίας), «μαζωχτός» (Λέσβος) κ.ά.

10 88 ταβολές, ανατολίτικη προέλευση και βαλκανική ή βορειότερη επιρροή, οι οποίοι μολονότι εξέφρασαν αρχικά μία συγκεκριμένη κοινωνική κατηγορία εξελικτικά αποτέλεσαν το προσφιλές μουσικο-χορευτικό ρεπερτόριο όλου του λαϊκού πληθυσμού, συχνά αντιδιαστελλόμενο με τη δυτικοτραφή αστική κοινωνία211. Η σταδιακή κοινωνική και οικονομική ενσωμάτωση των εκφραστών και φορέων τους στο κρατούν σύστημα είχε ως αποτέλεσμα, αφενός την εμπορευματοποίηση των τραγουδιών και κατ επέκταση των χορών, που κατάφεραν να επιβιώσουν στη σύγχρονη αστική χορευτική πραγματικότητα και να καθιερωθούν στη νεότερη αστικολαϊκή κουλτούρα και αφετέρου τη σχεδόν καθολική αποδοχή τους από όλα τα κοινωνικά στρώματα Έντεχνος Χορός Με τον όρο «έντεχνο» εννοούμε το χορό-θέαμα, ο οποίος δεν είναι συμμετοχικός, αλλά αποχωρίζεται από την ομαδική δημιουργική διεργασία και περνά στην ατομική δημιουργία. Ο έντεχνος χορός αναφέρεται στο μπαλέτο, τον εκφραστικό, τον σύγχρονο, τον μεταμοντέρ 211 Β. Τυροβολά, «Ελληνικοί αστικολαϊκοί χοροί», στο Τέχνες 11: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, ό.π., σσ Στ. Δαμιανάκος, Κοινωνιολογία του ρεμπέτικου, εκδ. Ερμείας, Αθήνα Στ. Δαμιανάκος, Παράδοση ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα Στ. Δαμιανάκος,, «Ασίκηδες και ρεμπέτες. Από την εθνοτική στην ταξική ταυτότητα», περ. Πολίτης, τ. 55, Αθήνα, Νοέμβριος Μ. Δραγούμης, «Μια μουσικολογική προσέγγιση του ρεμπέτικου», στο Θέματα Ελληνικού Πολιτισμού Ι, Αθήνα 1984, σσ

11 νο χορό και το χοροθέατρο που άκμασαν στην Ευρώπη. Στη μεταπολιτευτική Ελλάδα οι συνθήκες είναι περισσότερο ευνοϊκές για την ανάπτυξη και διάδοση του χορού, οργανώνονται παραστάσεις και βραδιές μπαλέτου, με ξένους χορογράφους και θέματα σύγχρονου προβληματισμού, στο πλαίσιο των οποίων αναβαθμίζονται οι χορευτικές σπουδές στον τομέα της τεχνικής και της χορογραφίας, ενώ απεκδύεται τη μέχρι τότε «κακή» φήμη του και τα κοινωνικά ταμπού που τον κατέτασσαν στα «αναξιοπρεπή» επαγγέλματα Μεγάλος αριθμός Ελλήνων χορευτών και χορογράφων εκπαιδεύεται στο εξωτερικό και επιστρέφει στην Ελλάδα φέρνοντας μαζί του στοιχεία από τον έντεχνο χορό. Ωστόσο, η αντιμετώπιση του έντεχνου χορού ως στοιχείου ξενόφερτου και μεταφυτευμένου στη νεότερη Ελλάδα, η διαφορετικότητά του από τον παραδοσιακό χορό, η απουσία του από την ανώτατη εκπαίδευση και η ελάχιστη προβολή του από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τον κατέστησαν ουραγό ανάμεσα στις άλλες μορφές τέχνης (μουσική, ζωγραφική, ποίηση κλπ)214. Μόνο μετά το 1950 αρχίζουν να ανεβαίνουν στο Ηρώδειο ολοκληρωμένες παραστάσεις, κυρίως από ξένους χορευτές. Το 1940 ιδρύεται η Λυρική Σκηνή, από τον Κωστή Μπαστιά, η οποία δειλά στην αρχή και με γοργούς ρυθμούς μετά το 1990 θα αποτελέσει φυτώριο χορευτών τροφοδοτώντας το κορ ντε μπαλέ της Λυρικής Σκηνής. Από τη σχολή της Ραλλούς Μάνου και τις παραστάσεις της θα γεννηθεί το Ελληνικό Χο- 213 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, «Ο Νεότερος Δυτικός Έντεχνος Χορός», στο Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σσ Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, ό.π., σ. 179.

12 90 ρόδραμα, το Το Ελληνικό Χορόδραμα, ανεβάζει έργα εμπνευσμένα από την ελληνική παράδοση, είναι χώρος συνάντησης όλων των μεγάλων ονομάτων της τέχνης: Χατζιδάκις, Θεοδωράκης, Τσαρούχης, Εγγονόπουλος, Μάνου, Ευαγγελίδη κ.ά., γεγονός που αναβαθμίζει την ποιότητα των παραστάσεων και το «γούστο» του κοινού. Η προσέλκυση του κοινού, που έδειχνε και την αυξανόμενη ζήτηση γι αυτό το είδος χορού, οδήγησε στη ίδρυση παρόμοιων χορευτικών σκηνών και στην επαρχία. Το 1980 ιδρύεται από τον Ντανιέλ Λομμέλ το Αέναον Χοροθέατρο, του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος στη Θεσσαλονίκη, όπου ανεβαίνουν παραστάσεις με μουσική Ελλήνων και ξένων συνθετών. Από το 1950 στους χώρους της ρεβύ πίστας μεγάλα ονόματα χορευτών και χορογράφων, όπως ο Γ. Φλερύ, η Λ. Άλμα ή ο Φώτης Μεταξόπουλος, θα αναβαθμίσουν το ψυχαγωγικό θέαμα, πλησιάζοντας το επίπεδο του εξωτερικού Οι «Ευρωπαϊκοί», οι «Latin» και οι «Μοντέρνοι» Χοροί Οι «ευρωπαϊκοί», οι «λατινοαμερικάνικοι» καθώς και οι «μοντέρνοι» χοροί ήρθαν στην Ελλάδα από τη Δύση και τις υπερατλαντικές χώρες από τις αρχές του 20ού αιώνα και έγιναν δημοφιλείς αρχικά ως συρμοί, που με τον χρόνο κάποιοι από αυτούς απέκτησαν διάρκεια και ιδιαίτερα την μεταπολεμική περίοδο. Επιπλέον, οι ίδιοι αυτοί χοροί έχουν χαρακτηριστεί στη βιβλιογραφία ως «κοινωνικοί χοροί», εξαιτί- 215 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, «Ο Νεότερος Δυτικός Έντεχνος Χορός», στο Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σσ

13 91 ας του ότι τα τελευταία εκατό χρόνια εμφανίζονται σε όλες τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Οι «ευρωπαϊκοί» χοροί διακρίνονται στους χορούς ταγκό, βαλς, φόξτροτ, οι «λατινοαμερικάνικοι» στους χορούς ταγκό, ρούμπα, μάμπο, τσα τσα, σάμπα και μπαγιό, ενώ οι «μοντέρνοι» στους χορούς ροκ εντ ρολ,.τουίστ, σλόου ροκ, σόουλ, ποπ κ.ά. Οι «ευρωπαϊκοί» χοροί πέρασαν στην Ελλάδα λίγο πριν τον πόλεμο και συνδέθηκαν με το ελαφρύ τραγούδι ενώ μεταπολεμικά είδη, όπως π.χ. το ταγκό, υιοθετήθηκαν μαζικά από το κοινό, που το αντιμετώπισε απλά ως διασκέδαση και όχι ως φορέα κοινωνικής επανάστασης. Το βαλς πέρα από τους δημιουργούς του ελαφρού τραγουδιού, συγκίνησε και τους ρεμπέτες. Ελληνικές μουσικές συνθέσεις σε ρυθμούς ευρωπαϊκούς γίνονται μεγάλες επιτυχίες τόσο μέσα στη χώρα όσο και στο εξωτερικό216. Η μεγάλη εισροή των λάτιν χορευτικών ειδών (ταγκό, ρούμπα, μάμπο, τσα τσα, σάμπα και μπαγιό) στην Ελλάδα εμφανίζεται μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Το λάτιν στοιχείο συναντά την κουλτούρα του τσιφτετελιού, μέσα στο γενικό κλίμα της φυγής, του ονείρου και του εξωτισμού και συμφύρετε μαζί του. Αποτέλεσμα αυτής της διεργασίας ήταν η δημιουργία ενός ανάμεικτου είδους από μορφικά χορευτικά σχήματα, όπως η συρτορούμπα ή το συρτοτσιφτετέλι. Με τους λάτιν χορευτικούς ρυθμούς συνδέονται οι δημιουργίες του Μανόλη Χιώτη, καθώς και μια σειρά από κινηματογραφικές παραγω- 216 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, «Ο Νεότερος Δυτικός Έντεχνος Χορός», στο Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ. 196.

14 92 γές217. Οι μοντέρνοι χοροί του (ροκ εντ ρολ, σλόου ροκ, τουίστ, σόουλ, ποπ) εκφράζουν τις κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές που συντελούνται παγκόσμια: τη διαμόρφωση της μαζικής κουλτούρας και της μαζικής ψυχαγωγίας που ομογενοποίησε την αγορά και οδήγησε στη μαζική κατανάλωση από τους νέους, το διαχωρισμό των γενεών, τη διεξαγωγή μιας ταξικής μάχης από τα κατώτερα οικονομικά στρώματα στα ανώτερα, την άρση των φυλετικών διακρίσεων και τη μεγάλη ανάπτυξη των φορέων του ήχου και της εικόνας που οδήγησαν στη ταχεία εξάπλωση της πληροφορίας. Η αντίδραση των μεγαλύτερων στους ξέφρενους ρυθμούς, στη σεξουαλικού περιεχομένου κινητική υφολογία και στη μεγάλη ένταση του ήχου που παρήγαγε η νέα τεχνολογία, οδήγησαν στο άνοιγμα του χάσματος των γενεών και στη χειραφέτηση των εφήβων. Στην Ελλάδα εμφανίζονται συγκροτήματα ήδη από το 1950 και σταδιακά υιοθετούν τον αγγλικό στίχο, συναινώντας στις επιταγές του παγκόσμιου σταρ σίστεμ, ενώ τόσο εκπρόσωποι του καθαρά ελληνικού τραγουδιού (Σαββόπουλος, Παπακωνσταντίνου, Κωχ) όσο και του έντεχνου τραγουδιού (Χατζιδάκις, Θεοδωράκης) υποκύπτουν στη γοητεία των μοντέρνων ρυθμών218. Στις ντισκοτέκ του 1970 και του 1980 η ντίσκο μουσική και οι ρυθμοί της ροκ χορεύονται από την ελληνική νεολαία, ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο επικρατεί η ποπ και τα παράγωγά της. Ο χορός από το σημείο αυτό και ύστερα αποσυνδέεται από τις κοινωνικοπολιτικές ε 217 Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, ό.π., σσ Ντ. Τσάτσου- Συμεωνίδη, ό.π., σσ

15 93 παναστάσεις, εκφράζοντας αποκλειστικά το προσωπικό γούστο του χορευτή, όπως αυτό διαμορφώνεται από τις παγκόσμιες επιταγές219. Από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα παρατηρείται το φαινόμενο της ακραίας εμπορευματοποίησης της μουσικής και του χορού, που αφορά είτε σε νέους χορούς, όπως π.χ. στους break-dance, rave, hip hop, techno κ.ά., είτε σε παλιούς που αναβιώνουν, όπως π.χ. οι «ευρωπαϊκοί», οι «λατινοαμερικάνικοι» και οι «μοντέρνοι» χοροί του Οι χοροί αυτοί συνδέονται με κοινωνικά φαινόμενα, όπως αστικοποίηση, ρήξη των κοινωνικών στεγανών, εκσυγχρονισμός και εκδυτικισμός της ελληνικής κοινωνίας221, με οικονομικές μεταβολές, όπως ά νοδος του βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων, παγκοσμιοποίηση και δημιουργία ενιαίας παγκόσμιας αγοράς, καθώς και με τεχνολογικές εξελίξεις που σχετίζονται με την ταχύτητα της πληροφόρησης και εννοούμε την ανάπτυξη των Μ.Μ.Ε. και της δισκογραφίας. 5. Ο Φολκλορισμός Ο προβληματισμός μας, λοιπόν, αναφέρεται στο πως θα καταστήσουμε ορισμένα τουλάχιστον πολιτισμικά στοιχεία της παράδοσης λειτουργικά και ζωντανά. Αυτό, όσον αφορά τα στοιχεία της παράδοσης που αναφέρονταν στο χορό, τη μουσική και το τραγούδι, πιστεύ 219 Ντ. Τσάτσσυ- Συμεωνίδη, ό.π., σσ Μ. Κουτσούμπα, «Ευρωπαϊκοί», «Λατινοαμερικάνικοι» και «Μοντέρνοι Χοροί», στο Τέχνες Π: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σσ. 212, Μ. Κουτσούμπα (σε συνεργασία με τον Δ. Λέκκα), «Ευρωπαϊκοί, Λατινοαμερικάνικοι και Μοντέρνοι Χοροί», στο Τέχνες Ι Ι : Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σσ

16 94 ουμε ότι έχει επιτευχθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό με τις «φολκλορικές διαδικασίες», την αναβίωση δηλαδή παλαιών παραδοσιακών χορευτικών εθίμων222. Ο όρος λοιπόν «φολκλορικές διαδικασίες» αναφέρεται στη διαδικασία και στους τρόπους εκμάθησης της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης, που αναβιώνεται και αναπαριστάνεται από τους πολιτιστικούς συλλόγους, την Εκπαίδευση και τα πνευματικά κέντρα των δήμων223. Τόσο οι πρώην κάτοικοι μιας περιοχής που έχουν μεταναστεύσει αλλού, μέσα στη χώρα ή στο εξωτερικό, όσο και οι απόγονοί τους φαίνεται ότι έχουν ανάγκη, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, να διατηρήσουν την επαφή με τις ρίζες τους και να πιστέψουν ότι δεν έχουν αλλοτριωθεί ή αφομοιωθεί από το νέο πολιτισμικό περιβάλλον. Έτσι, στα αστικά κέντρα είναι συχνή η οργάνωση μουσικοχο- ρευτικών ομάδων και η προβολή μουσικοχορευτικών εκδηλώσεων. Οι χορευτικοί όμιλοι, ένας χώρος κλασικής αναβίωσης της παράδοσης, «φολκλορισμού», λειτουργούν ως αγωγοί συνέχειας της μουσικοχο- ρευτικής μας παράδοσης. Η αναβίωση της παράδοσης μετατρέπεται σε αμυντικό μηχανισμό της βίωσης. Οι χορευτικοί όμιλοι λειτουργούν ως θερμοκοιτίδα για την επιβίωση μορφών του λαϊκού μας πολιτισμού στις σύγχρονες συνθήκες224. Ο «φολκλορισμός», ωστόσο, πολλές φορές γίνεται εμπορεύσιμο είδος, προς τέρψιν κάποιων τουριστών. Έτσι, πολλά παραδοσιακά δρώμενα και εθιμοτυπικά καταλήγουν να προ 222 Μ. Μερακλής Ελληνική Λαογραφία, Ήθη κι έθιμα, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1986, σ Η. Δήμας, «Παραδοσιακές και φολκλορικές διαδικασίες», πρακτικά 2 Πανελλήνιον συνεδρίου Λαϊκού πολιτισμού, Σέρρες 2001, σ Ε. Αυδίκος, «Πανηγύρια και χορευτικοί όμιλοι: Βίωση και αναβίωση της παράδοσης», χορευτικά ετερόκλητα, Ελληνικά γράμματα Αθήνα, 2004, σσ

17 95 βάλλονται ως «φτηνό» θέαμα για την ψυχαγωγία των τουριστών, με αποτέλεσμα να γίνεται λόγος για «εμπορευματοποίηση» της παράδοσης», για «ξεπούλημα των ιερών και των οσίων» και για φακιρισμό Ο Χορός στην Ελληνική Τηλεόραση Η εμπορευματοποίηση του χορού επιτυγχάνεται και μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ιδιαίτερα στη σύγχρονη εποχή, κυρίαρχο όργανο της αναδεικνύεται η εικόνα. Η παντοδυναμία της εικόνας, έναντι του λόγου έγκειται στο γεγονός ότι αποτυπώνεται καλύτερα και παραμένει στη μνήμη. Έτσι, όσον αφορά τον χορό που είναι αδιανόητος χωρίς εικόνα, το μόνο μέσο μαζικής προβολής του είναι η τηλεόραση. Η τηλεόραση μάλιστα εισβάλλει στην καθημερινή ζωή του σύγχρονου ανθρώπου και έχει τόσο ψυχαγωγικό, ενημερωτικό, όσο και ηθοπλαστικό και εκπαιδευτικό ρόλο. Εντούτοις, οι εκπομπές παραδοσιακού ή έντεχνου χορού δεν προβάλλονται συχνά ως καθόλου λόγω της χαμηλής τηλεθέασης που έχουν. Αντίθετα, προβάλλονται συχνότερα οι ψυχαγωγικές εκπομπές λαϊκής κατανάλωσης με θεάματα τύπου ρεβύ πίστας και μπουζουκιών, στις οποίες παρουσιάζονται χορευτικά πάνω σε τραγούδια ή μουσικές226. Παρά την περιορισμένη παρουσίαση χορευτικών προγραμμάτων μέσα από την τηλεόραση, τελευταία η μόδα των «ριάλιτυ», έβαλε 225 Μ. Κουτσούμπα, «Ευρωπαϊκοί», «Λατινοαμερικάνικοι» και «Μοντέρνοι Χοροί», ό.π., σσ Γ. Μητροπουλου, «Ο χορός στην ελληνική τηλεόραση», στο Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ. 237.

18 96 στο στόχαστρο και τον χορό. Μέσα στη σύγχρονη κοινωνία του καταναλωτισμού και της εμπορικότητας, ο χορός «θυσιάζεται» στον βωμό της τηλεθέασης και των υψηλών νούμερων, με σκοπό το κέρδος. Ο χορός, λοιπόν, όταν προβάλλεται από την τηλεόραση, χάνει το πραγματικό του νόημα και από προϊόν πολιτισμικής ταυτότητας, καθίσταται εμπορεύσιμο είδος, που χρησιμοποιείται για την εξασφάλιση κέρδους. 7. Ο Ρόλος του Χορού στη Σύγχρονη Κοινωνικο-οικονομική Πραγματικότητα Οπως προκύπτει από τα παραπάνω, ο ελληνικός χορός συνδέεται άμεσα με τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες ενός τόπου, τις ιδεολογίες, τις αρχές και το σύστημα αξιών του. Μέσα από την δημιουργική και δυναμική του έκφραση, αποτελεί δομικό συστατικό της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας, που περιλαμβάνει τόσο τα αστικά κέντρα όσο και τις νεότερες κοινωνίες της ελληνικής υπαίθρου. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι ο χορός στη σύγχρονη εποχή δεν είναι απλώς μία μορφή έκφρασης ή ένας τρόπος ψυχαγωγίας, αλλά αποκτά ένα βαρυσήμαντο και πολυδιάστατο ρόλο227. Εξαιτίας του φαινόμενου της παγκοσμιοποίησης, η ελληνική κοινωνία δέχεται καθοριστικές επιδράσεις, καθιερώνοντας όρους κοινωνικής ταυτότητας στα σύγχρονα αστικά της υποσύνολα. Έτσι, παρατηρείται η ανάπτυξη κοινωνικής και χορευτικής κουλτούρας σε ο 227 Στ. Δαμιανάκος, «Για μια κοινωνιολογική ανάγνωση του λαϊκού χορού», στο Χορός και Κοινωνία, Πνευματικό κέντρο Δήμου Κόνιτσας, Κόνιτσα 1994, σσ

19 97 μάδες ανθρώπων, ανάλογα με την ιδιοσυστασία και τα εξωτερικά τους ερεθίσματα. Έχουμε, λοιπόν, την παραδοσιακή κουλτούρα που συνδέεται με την διατήρηση και συντήρηση των παραδοσιακών δρώμενων και χορών, την κουλτούρα της ροκ, που συνδέεται με την ιδεολογική αμφισβήτηση, την κοινωνική κριτική και την παραβατική συμπεριφορά. Επίσης, οι έφηβοι της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας ταυτίζονται με την κουλτούρα του κλάμπιγκ ή του ρέιβ. Σε όλο τον κόσμο, η κοινωνική διάσταση των παραπάνω μουσικών ρευμάτων αποτελεί εστίες κοινωνικής και χορευτικής ταυτότητας. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές και στην Ελλάδα, η οποία με αυτόν τον τρόπο εμφανίζεται ως ε νεργό κομμάτι ενός παγκόσμιου γίγνεσθαι στο επίπεδο της κατανάλωσης και του ενστερνισμού χορευτικού προιοντος28. Επίσης, οι εσωτερικές και εξωτερικές μεταναστεύσεις επηρεάζουν σημαντικά την εξέλιξη της χορευτικής πρακτικής στη σύγχρονη κοινωνία. Οι μετανάστες, κατά τις μετακινήσεις τους, μεταφέρουν τις χορευτικές συνήθειες του τόπου τους, οι οποίες τις περισσότερες φορές αφομοιώνονται από την κυρίαρχη αστική κουλτούρα. Έτσι, αν και η επιρροή του αστικού τρόπου ζωής στις πολιτισμικές ομάδες που προέρχονται από τον παραδοσιακό κοινωνικό χώρο είναι καθοριστική, εντούτοις παρατηρείται η επιβίωση στοιχείων πολιτισμικής συνοχής στο εσωτερικό των ομάδων που δρουν σε περιβάλλον πολιτισμικά ε- 228 Ν. Γύφτουλας, «Χορευτική πράξη και κοινωνική συμπεριφορά στο νεοελληνικό πολιτισμικό πεδίο», στο Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σ. 224.

20 98 τερογενές229. Τέλος, χαρακτηριστικό της σύγχρονης εποχής είναι η προβολή της ατομικότητας, μέσα στην κοινωνία της μαζικότητας, που επιτρέπει την «διαφορετικότητα» στη χορευτική κουλτούρα. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ελεύθερος να διαμορφώσει τη χορευτική του ταυτότητα, επιλέγοντας να ακολουθήσει όποιο από τα μουσικά ρεύματα της εποχής επιθυμεί230. Από την άλλη πλευρά, η ανάπτυξη της επικοινωνίας μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας, αλλά και μεταξύ των μελών διαφορετικών χωρών επηρεάζει σημαντικά την χορευτική τους ταυτότητα. Στις μέρες μας, η εξέλιξη της τεχνολογίας και των μέσων μαζικής ενημέρωσης δίνει τη δυνατότητα σε άτομα με διαφορετικές χορευτικές κουλτούρες να έρθουν σε επαφή, να ανταλλάξουν απόψεις και να εντάξουν νέα μουσικοχορευτικά στοιχεία στην πολιτισμική τους ταυτότητα. Ωστόσο, οι ραγδαίες αυτές εξελίξεις, στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα, καθώς και η πρόοδος της τεχνολογίας, συντέλεσαν στη σταδιακή υποχώρηση των στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού και, κατά συνέπεια, στη συρρίκνωση και την υποβάθμιση της μουσικοχορευτικής μας παράδοσης. Η πρώτη ρωγμή στη μουσικοχορευτική παράδοση πραγματοποιείται με την εμφάνιση νέων τρόπων ψυχαγωγίας που μεταφέρονται από τα αστικά κέντρα. Την ίδια περίοδο, τόσο το ραδιόφωνο, όσο και η λειτουργία των ντίσκο και της καφετέριας, εγκαινίαζαν νέους τρό 229 Ν. Γύφτουλας, «Χορευτική πράξη και κοινωνική συμπεριφορά στο νεοελληνικό πολιτισμικό πεδίο», στο Τέχνες II: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής και Χορού. Ελληνική Χορευτική Πράξη: Παραδοσιακός και Σύγχρονος Χορός, τ. Ε, ΕΑΠ, Πάτρα 2003, σσ Μ. Κουτσούμπα, «Ευρωπαϊκοί», «Λατινοαμερικάνικοι» και «Μοντέρνοι Χοροί», ό.π., σ. 213.

21 99 πους ψυχαγωγίας και διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου. Η εμφάνιση, επίσης, της τηλεόρασης συνέβαλλε στη συρρίκνωση των χορευτικών εκδηλώσεων, καθηλώνοντας των σύγχρονο Έλληνα στον καναπέ. Επίσης, πολλά έθιμα και λαϊκά δρώμενα της παραδοσιακής κοινωνίας, που στηρίζονταν σε. μυθικές αντιλήψεις και δεισιδαιμονίες και συνοδεύονταν από χορούς και τραγούδια, δεν μπόρεσαν να επιβιώσουν μέχρι σήμερα, γιατί έχασαν όχι μόνο το μαγικοθρησκευτικό τους χαρακτήρα, αλλά και την κοινωνική τους σκοπιμότητα. Συμπεράσματα Η μεταπολεμική Ελλάδα γίνεται περίοδος και πεδίο εξέλιξής και επιδράσεων του χορού σε όλες τις μορφές του. Καθώς οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες μεταβάλλονται συμπαρασύρουν μαζί τους και τα πολιτισμικά στοιχεία, συνεπώς και το χορό. Ο χορός, γίνεται τελικά προϊόν εξέλιξης της σύγχρονης και νεότερης ελληνικής αστικής κοινωνίας. Αφενός, προβάλλει ένα δυναμικό και εύπλαστο στοιχείο που δείχνει ότι δεν παραμένει στατικός, αλλά εξελίσσεται και τροποποιείται, κατορθώνοντας να ενσωματώσει και να α φομοιώσει τα νέα χορευτικά και μουσικά ερεθίσματα. Αφετέρου, η παγκοσμιοποίηση με τη διευκόλυνση στη διακίνηση και ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων, στην ανάπτυξη της τεχνολογίας και των ηλεκτρονικών μέσων, αλλά και η εμπορευματοποίηση του χορού από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης συνέβαλαν καθοριστικά στη διαμόρφωση 231. Μ. Μερακλής, Ελληνική Λαογραφία, Ήθη κι έθιμα, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1986, σσ

22 100 νέων χορευτικών ταυτοτήτων. Έτσι η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από μία πολυμορφία, που αφενός προσφέρει περισσότερες επιλογές, αφετέρου, όμως, προκαλεί μεγαλύτερη σύγχυση και διασπά την ενότητα και την ενιαία πολιτισμική ταυτότητα. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η χορευτική ταυτότητα της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας διαμορφώθηκε μέσα από ποικίλες επιδράσεις και αλληλοδανεισμούς, αλλά συνδέεται και άμεσα με τις κοινωνικοοικονομικές συνθήκες ενός τόπου, την ιδεολογία, τις αρχές και το σύστημα αξιών του. Στη μεταπολιτευτική Ελλάδα οι συνθήκες είναι περισσότερο ευνοϊκές για την ανάπτυξη και διάδοση όλων των μορφών τέχνης και ιδιαίτερα του χορού. Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η παρουσίαση της διαχρονικής ανάπτυξης των ποικίλων ειδών του χορού στην Ελλάδα με ιστορικό χρόνο αναφοράς τη μεταπολεμική περίοδο μέχρι σήμερα. Ειδικότερα, με σημείο αναφοράς τη χρονική περίοδο επιχειρείται η ανάδυση και καταγραφή των σημαντικών επιρροών που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση, ανάπτυξη και προβολή του χορού στη σύγχρονη ελληνική αστική κοινωνία, ως προϊόν της παγκοσμιοποίησης, της βιομηχανοποίησης, της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης, της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης, αλλά και των γενικότερων αλλαγών της δομής της κοινωνικής οργάνωσης του μεταπολεμικού ελληνικού κράτους.

23 101 Για τη συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων χρησιμοποιούνται αντίστοιχα η αρχειακή εθνογραφική και ιστορική μέθοδος, που στοχεύουν στην κατανόηση του χορού δια μέσου της μελέτης των διαχρονικών γεγονότων και αιτιών που εξηγούν την ύπαρξη οποιουδήποτε είδους ή μορφής του). Κατά την αρχειακή εθνογραφική και ιστορική έρευνα αξιοποιείται και αποδελτιώνεται εκείνο το υλικό που κρίνεται ως απαραίτητο πληροφοριακό υλικό για τις ανάγκες και το στόχο της εργασίας. Συγκεκριμένα, αφορά στην κριτική ανάγνωση των σχετικών κειμένων που κρίνεται από το μελετητή ότι παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες για τη σφαιρικότερη οπτική του θέματος και την πληρέστερη ανάπτυξή του. Η παγκοσμιοποίηση με την διευκόλυνση στη διακίνηση και ανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων, στην ανάπτυξη της τεχνολογίας και των ηλεκτρονικών μέσων, αλλά και η εμπορευματοποίηση του χορού από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης συμβάλουν καθοριστικά στη διαμόρφωση νέων χορευτικών ταυτοτήτων. Έτσι η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από μία πολυμορφία, που αφενός προσφέρει περισσότερες επιλογές, αφετέρου, όμως, προκαλεί μεγαλύτερη σύγχυση και διασπά την ενότητα και την ενιαία πολιτισμική ταυτότητα. Η «παραδοσιακή» βάση της ελληνικής χορευτικής πρακτικής, ο παραδοσιακός χορός, με το πέρασμα των χρόνων απέκτησε πιο λαϊκή χροιά με το αστικολαϊκό/ρεμπέτικο, εμπλουτίστηκε με χορογραφίες και εκφραστικότητα και ταυτόχρονα δέχτηκε στη «συντηρητική» δομή της χορούς και τάσεις από τη Δύση, αλλά και την Ανατολή, όπως και του ευρωπαϊκού/ Latin,

24 102 του έντεχνου και του μοντέρνου χορού. Έ τσι, ο χορός στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία αποτελεί αμάλγαμα πολλών άλλων στοιχείων, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι υπέστη αλλοιώσεις ή έχασε την ελληνικότητά του. Εν κατακλείδι, ο χορός στη σύγχρονη εποχή δεν είναι απλώς μία μορφή έκφρασης και επικοινωνίας ή ένας τρόπος ψυχαγωγίας, αλλά είναι μία από τις σημαντικότερες κοινωνικές εκδηλώσεις του ανθρώπου και αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας και του πολιτισμού, ενώ δέχεται τις επιδράσεις και τα ερεθίσματα του κοινωνικοοικονομικού πλαισίου, μέσα στο οποίο αναπτύσσεται και εξελίσσεται. Λ έξεις κλειδιά:χορός, μεταπολεμική Ελλάδα ABSTRACT LIKESAS GEORGIOS TYROVOLA VASSILIKI Dance in post-war GreeceHistorical and social implications and components The dance identity o f the Greek modem society was based on various influences and exchanges but is also closely associated with the socio-economic conditions, ideology, principles and value system o f the country. After the political changeover in Greece, the conditions were more favorable for the development and dissemination o f all