Ενότητα Γ. Ερευνητικές Μέθοδοι και Τεχνικές Συλλογής και Παραγωγής Δεδομένων Γιώργος Τσιώλης

Transcript

1 Ενότητα Γ. Ερευνητικές Μέθοδοι και Τεχνικές Συλλογής και Παραγωγής Δεδομένων Γιώργος Τσιώλης Σκοπός Η παρουσίαση και κριτική συζήτηση των διακριτικών / μη αντιδραστικών μεθόδων ειδικότερα της αξιοποίησης τεκμηρίων και της δευτερογενούς ανάλυσης ερευνητικών δεδομένων. Προσδοκώμενα Αποτελέσματα Να εξοικειωθεί ο εκπαιδευόμενος με τις διακριτικές / μη αντιδραστικές μεθόδους και ειδικότερα με δύο από αυτές: την ανάλυση τεκμηρίων και την επανάχρηση ερευνητικών δεδομένων (δευτερογενής ανάλυση ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων). Να γνωρίσει ο εκπαιδευόμενος τα διαφορετικά είδη τεκμηρίων που μπορούν να αξιοποιηθούν ως υλικό κοινωνιολογικής έρευνας. Να γνωρίσει ο εκπαιδευόμενος τις δυνατότητες, τα οφέλη και τους περιορισμούς της δευτερογενούς ανάλυσης ερευνητικών δεδομένων. Έννοιες-Κλειδιά Διακριτικές / μη αντιδραστικές μέθοδοι, ανάλυση τεκμηρίων, δευτερογενής ανάλυση, επανάχρηση ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων. Γ.δ Διακριτικές, μη αντιδραστικές μέθοδοι. Διακριτικές μη αντιδραστικές μέθοδοι καλούνται εκείνες οι μέθοδοι που επιτρέπουν στους ερευνητές να μελετήσουν την κοινωνική ζωή εξ αποστάσεως, χωρίς δηλαδή να την επηρεάσουν κατά τη διεξαγωγή της έρευνάς τους. (Babbie 2011: 515). Στην παρούσα ενότητα θα προσεγγίσουμε δύο εκδοχές διακριτικών / μηαντιδραστικών μεθόδων: την αξιοποίηση και ανάλυση τεκμηρίων και την 1

2 επανάχρηση (δευτερογενή ανάλυση) ερευνητικών δεδομένων που έχουν παραχθεί στο πλαίσιο προηγουμένων ερευνών. Για παραδείγματα διακριτικών μεθόδων, βλ. το πλαίσιο 12.1, στο Robson (2010:412). Α. Αξιοποίηση και ανάλυση τεκμηρίων Ανθρώπινα προϊόντα ή τεχνουργήματα (που έχουν παραχθεί για άλλους σκοπούς πέραν των ερευνητικών) μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη συνέχεια ως ενδείξεις κάποιας πτυχής της ανθρώπινης συμπεριφοράς ή ως υλικό που επιτρέπει να μελετηθεί η ανθρώπινη εμπειρία. Τεκμήρια: πρόκειται για κοινωνικά ή προσωπικά τεχνουργήματα (artifacts), τα οποία ενώ έχουν παραχθεί σε εκδηλώσεις που δεν σχετίζονται με την ερευνητική διαδικασία, μπορούν να αξιοποιηθούν από τους κοινωνικούς ερευνητές ως υλικό εμπειρικής κοινωνικής έρευνας. Τέτοια είναι οι αυτοβιογραφίες, τα ημερολόγια, οι καταγραφές ονείρων, οι επιστολές, τα δημόσια έγγραφα, οι φωτογραφίες τα, φιλμ και ακόμη τα βιβλία, οι εφημερίδες, τα περιοδικά, τα λογοτεχνικά κείμενα, τα τηλεοπτικά προγράμματα, οι κινηματογραφικές ταινίες, (Βλ. Robson, 2010:413 και Τσιώλης 2014: 392-3). Για την ποικιλομορφία των τεκμηρίων (ζωής) βλ. Plummer (2000:35-77). Για την αξιολόγηση και την ερμηνεία των τεκμηρίων είναι σημαντικό να λαμβάνεται σοβαρά υπ όψιν το πλαίσιο παραγωγής του τεκμηρίου (ο σκοπός καθώς και οι θεσμικές, κοινωνικές, πολιτισμικές πτυχές της παραγωγής του). Σημαντική κατά την ερμηνεία των τεκμηρίων είναι η διάκριση μεταξύ των «εσκεμμένων» και των «μη εσκεμμένων» ενδείξεων: οι πρώτες αναφέρονται σε αυτά που επιθυμεί ο συγγραφέας ή ο παραγωγός του τεκμηρίου να γνωστοποιήσει και οι δεύτερες αναφέρονται σε οποιοδήποτε άλλο νόημα μπορεί να συναχθεί από την ανάλυση του τεκμηρίου. Μια συνήθης προσέγγιση για την ανάλυση των τεκμηρίων είναι η ανάλυση περιεχομένου. 2

3 Ανάλυση περιεχομένου Η ανάλυση περιεχόμενου ξεκίνησε από το χώρο των ΜΜΕ αλλά βρίσκει εφαρμογή σε ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών πεδίων και δεδομένων (όπως συνεντεύξεις, καταγραφές παρατήρησης, πρακτικά συνεδριάσεων, επιστολές, ημερολόγια, κείμενα ομιλιών, δημοσιεύματα σε εφημερίδες ή περιοδικά, δημόσια έγγραφα, κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικά προγράμματα, φωτογραφίες). Η ανάλυση περιεχομένου μπορεί να αποτελέσει αποκλειστική ή και συμπληρωματική ερμηνευτική μέθοδο στο πλαίσιο μιας μελέτης. Για την ανάλυση περιεχομένου, βλ. Robson (2010: ) και Babbie (2011: ). Β. Δευτερογενής ανάλυση / επαναχρησιμοποιήση δεδομένων. Δευτερογενής ανάλυση στην κοινωνική έρευνα καλείται εκείνη η ερευνητική στρατηγική που επιδιώκει να μελετήσει κοινωνικά φαινόμενα, χρησιμοποιώντας δεδομένα τα οποία έχουν παραχθεί στο πλαίσιο προγενέστερων ερευνητικών εγχειρημάτων. Η δευτερογενής ανάλυση διαφοροποιείται από τη μετα-ανάλυση. Στη μεταανάλυση μονάδες ανάλυσης, τις οποίες καλείται ο ερευνητής να επεξεργαστεί, αποτελούν οι αναλύσεις και τα ευρήματα άλλων (προγενέστερων) ερευνών. Αντιθέτως, στη δευτερογενή ανάλυση ο ερευνητής επεξεργάζεται εκ νέου τα ερευνητικά δεδομένα και όχι τα ευρήματα των πρωτογενών ερευνών. Η δευτερογενής ανάλυση διακρίνεται από την έρευνα τεκμηρίων (βλ. παραπάνω) στο βαθμό που στην πρώτη περίπτωση αξιοποιούνται δεδομένα που έχουν παραχθεί με συστηματικό και μεθοδικά ελεγμένο τρόπο στο πλαίσιο προγενέστερων ερευνών ενώ στην περίπτωση των τεκμηρίων αξιοποιούνται στοιχεία που έχουν παραχθεί για άλλους (ξένους προς την ερευνητική διαδικασία) σκοπούς, εν συνεχεία όμως συλλέγονται από τον ερευνητή και γίνονται αντικείμενα της επεξεργασίας του. Η διάθεση των δεδομένων για τη δευτερογενή ανάλυσή τους μπορεί να γίνεται με τυπικό ή άτυπο τρόπο. Στην πρώτη περίπτωση η συγκέντρωση, η διαχείριση και η διάθεση των δεδομένων οργανώνεται από δημόσιους οργανισμούς (Αρχεία ή Ερευνητικές Υποδομές), που είναι επιφορτισμένοι με μια τέτοια λειτουργία και ακολουθούν συγκεκριμένες, θεσμοποιημένες και τυπικές διαδικασίες. Στη 3

4 δεύτερη περίπτωση τα δεδομένα διατίθενται άμεσα από τους ερευνητές, που έχουν πραγματοποιήσει την πρωτογενή έρευνα σε άλλους ερευνητές ή δίκτυο ερευνητών, με σκοπό τη δημιουργία ενός ευρύτερου αποθέματος δεδομένων και τη συγκριτική τους ανάλυση. Οδηγίες για τη μελέτη: Για τον ορισμό και τις εννοιολογικές αποσαφηνίσεις της δευτερογενούς ανάλυσης κοινωνικών δεδομένων, βλ. Καλογεράκη (2011: ) και Τσιώλης (2014: ). Για τα οφέλη της δευτερογενούς ανάλυσης κοινωνικών δεδομένων, βλ. Καλογεράκη (2011: ) και Τσιώλης (2014: ). Για τους περιορισμούς της δευτερογενούς ανάλυσης ποσοτικών δεδομένων, βλ. Καλογεράκη (2011: ) Για τις ενστάσεις που εγείρονται ως προς τη δευτερογενή ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων καθώς και τις απαντήσεις που δίνουν οι υποστηρικτές μιας τέτοιας στρατηγικής, βλ. Τσιώλης, (2014: ). Βιβλιογραφία (σχολιασμένη): Τσιώλης, Γ. (2014) Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική κοινωνική έρευνα. Αθήνα: Κριτική. Το κεφάλαιο Γ3: Η δευτερογενής ανάλυση ποιοτικών δεδομένων (Σελ ). Το κεφάλαιο αναφέρεται στη στρατηγική της δευτερογενούς ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων. Αρχικά επιχειρείται ο προσδιορισμός της εν λόγω στρατηγικής και μια σύντομη ιστορική αναδρομή. Εν συνεχεία επισημαίνονται οι ενστάσεις που διατυπώνουν όσοι υποστηρίζουν ότι η δευτερογενής ανάλυση δεν είναι συμβατή με την ποιοτική προσέγγιση καθώς και τους τρόπους με τους οποίους οι ενστάσεις αυτές έχουν απαντηθεί. Στο τέλος σταχυολογούνται τα οφέλη που προκύπτουν από την επαναχρησιμοποίηση ποιοτικών δεδομένων. Καλογεράκη, Σ. (2011). «Δευτερογενής ανάλυση ποσοτικών δεδομένων: μια μεθοδολογική επιλογή με πολλαπλά οφέλη και 4

5 περιορισμούς». Στο: Τσιώλης, Γ., Σερντεδάκις, Ν. και Κάλλας Γ. (επιμ.), Ερευνητικές Υποδομές και Δεδομένα στην Εμπειρική Κοινωνική Έρευνα. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος. (Σελ ). Πρόκειται για μια ενδελεχή παρουσίαση της στρατηγικής δευτερογενούς ανάλυσης ποσοτικών δεδομένων στις κοινωνικές επιστήμες, που αναδεικνύει εννοιολογικά ζητήματα της δευτερογενούς ανάλυσης, καθώς και τα οφέλη ή τους περιορισμούς μιας τέτοιας στρατηγικής. Plummer, K. (1983/2000). Τεκμήρια Ζωής. Εισαγωγή στα Προβλήματα και τη Βιβλιογραφία μιας Ανθρωπιστικής Μεθόδου (επιμ. Ν. Κοκοσαλάκης, μτφρ. Χ. Λιαναντωνάκη). Αθήνα: Gutenberg. Το Κεφάλαιο 2: Περί της ποικιλομορφίας των τεκμηρίων ζωής, (σελ ). Το κεφάλαιο αναφέρεται στα διαφορετικά είδη τεκμηρίων, παρουσιάζοντας κοινωνικές έρευνες που αξιοποίησαν τέτοιου είδους υλικό. Robson, C. (1993/2010). Η έρευνα του πραγματικού κόσμου (επιμ. Κ. Μιχαλοπούλου, μτφρ. Β. Νταλάκου και Κ. Βασιλικού). Αθήνα: Gutenberg. Το Κεφάλαιο 12: Πρόσθετες μέθοδοι συλλογής δεδομένων και ειδικότερα τα υποκεφάλαια Διακριτικά μέτρα (σ ), καθώς και Ανάλυση περιεχομένου (Σελ ). Πρόκειται για μια συνοπτική περιγραφή των διακριτικών μεθόδων/μέσων καθώς και μια παρουσίαση της στρατηγικής της ανάλυσης περιεχομένου. Babbie, E. (2008/2011). Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα (επιμ. Κ. Ζαφειρόπουλος, μτφρ. Γ. Βογιατζής). Αθήνα: Κριτική. Το Κεφάλαιο 10: Μη αντιδραστικές μέθοδοι. (Σελ ). Το κεφάλαιο παρουσιάζει τις στρατηγικές που εντάσσονται στη γενική κατηγορία των μη αντιδραστικών μεθόδων: την ανάλυση περιεχομένου, την ανάλυση υφισταμένων στατιστικών καθώς και τη συγκριτική και ιστορική ανάλυση. 5

6 Ερωτήματα ελέγχου: Ποιες ερευνητικές μέθοδοι καλούνται διακριτικές ή μη αντιδραστικές; Να αναφέρεται τύπους τεκμηρίων που δύνανται να χρησιμοποιηθούν ως υλικό κοινωνικής έρευνας. Τι ορίζεται ως δευτερογενής ανάλυση; Ποια η διαφορά της δευτερογενούς ανάλυσης με τη μετα-ανάλυση και την ανάλυση τεκμηρίων; Ποιοι παράγοντες έχουν οδηγήσει στην αφύπνιση του ενδιαφέροντος για την επαναχρησιμοποίηση κοινωνικών δεδομένων; Να αναφέρετε τους βασικότερους περιορισμούς της δευτερογενούς ανάλυσης ποσοτικών δεδομένων. Ποιες ενστάσεις εγείρονται κατά της δευτερογενούς ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων; Με ποια επιχειρήματα μπορούν να αντιμετωπιστούν; 6

7 Ενότητα Ε. Στρατηγικές και Μέθοδοι Κοινωνικής Ανάλυσης (σύνολο σελίδων: 12) Σκοπός Η παρουσίαση της αναλυτικής διαδικασίας ποιοτικών δεδομένων που περιλαμβάνεται στην ευρύτερη μεθοδολογία της Εμπειρικά Θεμελιωμένης Θεωρίας (Grounded Theory). Η ανάδειξη τύπων γενίκευσης που είναι συμβατοί με τη λογική της ποιοτικής έρευνας. Προσδοκώμενα Αποτελέσματα Να γνωρίσει ο εκπαιδευόμενος τη μεθοδολογία της Εμπειρικά Θεμελιωμένης Θεωρίας (Grounded Theory) και ειδικότερα: (α) τον τρόπο που διαρθρώνεται η ερευνητική διαδικασία, (β) τα τρία στάδια της διαδικασίας κωδικοποίησης, (γ) τη συγγραφή υπομνημάτων, (δ) τη λογική της θεωρητικής δειγματοληψίας και του θεωρητικού κορεσμού. Να γνωρίσει ο εκπαιδευόμενος τους διαφορετικούς τύπους γενίκευσης που δύνανται να εφαρμοστούν στα ευρήματα ποιοτικών ερευνών. Έννοιες-Κλειδιά Εμπειρικά Θεμελιωμένη Θεωρία (Grounded Theory), υποθετικο-παραγωγικό υπόδειγμα, επαγωγικός συλλογισμός, απαγωγικός συλλογισμός, θεωρητική ευαισθητοποίηση, κωδικοποίηση, ανοικτή κατ άξονα επιλεκτική κωδικοποίηση, σύνταξη υπομνημάτων, θεωρητική δειγματοληψία, θεωρητικός κορεσμός, εμπειρική και θεωρητική γενίκευση, η λογική της μεταφερσιμότητας, μετριασμένες γενικεύσεις. 7

8 Ε.β Αρχές ποιοτικής ανάλυσης με έμφαση στις νεώτερες εξελίξεις: εμπειρικά θεμελιωμένη θεωρία (Grounded Theory), το πρόβλημα της γενίκευσης, κ. ά. Στην παρούσα ενότητα θα παρουσιάσουμε αρχικά (1.) μια ιδιαίτερα δημοφιλή μεθοδολογία στο πεδίο της ποιοτικής έρευνας, την Εμπειρικά Θεμελιωμένη Θεωρία (ΕΘΘ), καθώς και τη διαδικασία ποιοτικής ανάλυσης που προτείνεται στο πλαίσιο της εν λόγω μεθοδολογικής πρότασης. Στο δεύτερο μέρος της ενότητας (2.) θα συζητηθεί η δυνατότητα γενίκευσης των ευρημάτων ποιοτικών ερευνών. 1. Η εμπειρικά θεμελιωμένη θεωρία Η εμπειρικά θεμελιωμένη θεωρία αποτελεί μια μεθοδολογική πρόταση που αποσκοπεί στην παραγωγή θεωρίας (μέσου βεληνεκούς) σχετικά με το εκάστοτε ερευνώμενο αντικείμενο μια θεωρία που θεμελιώνεται σε εμπειρικά δεδομένα, τα οποία συλλέγονται και αναλύονται με συστηματικό τρόπο. Σύμφωνα με την εν λόγω μεθοδολογία, η θεωρία αναπτύσσεται σταδιακά κατά τη διάρκεια της εμπειρικής έρευνας και μέσω της συνεχούς αλληλοτροφοδότησης των διαδικασιών της ανάλυσης και της παραγωγής δεδομένων. Η μεθοδολογία της ΕΘΘ συναρθρώνει οργανικά την παραγωγή θεωρίας και τη διεξαγωγή κοινωνικής εμπειρικής έρευνας ως τις δύο όψεις της ίδιας διαδικασίας. Η ΕΘΘ προτάθηκε αρχικά στα μέσα της δεκαετίας του 60 ως εναλλακτική πρόταση προς το κυρίαρχο υποθετικο-παραγωγικό υπόδειγμα. [Υποθετικοπαραγωγικό υπόδειγμα, καλείται η λογική σύμφωνα με την οποία η επιστημονική εργασία οφείλει να ακολουθεί την εξής διαδρομή: από ένα συγκεκριμένο θεωρητικό πλαίσιο συνάγονται ερευνητικές υποθέσεις σχετικά με το εξεταζόμενο αντικείμενο και εν συνεχεία διεξάγεται με συστηματικό τρόπο μια εμπειρική έρευνα που σκοπό έχει να ελέγξει (να επαληθεύσει ή να διαψεύσει) αυτές τις εκ των προτέρων διατυπωμένες υποθέσεις. Με αυτό τον 8

9 τρόπο επικυρώνεται η θεωρία στο συγκεκριμένο πεδίο εφαρμογής της και διασφαλίζεται η εγκυρότητα των επιστημονικών αποφάνσεων]. Οι εισηγητές της ΕΘΘ (A. Strauss & B. Glaser) αντιτάχθηκαν με την πρότασή τους σε εκείνες τις παγιωμένες αντιλήψεις της εποχής τους που (α) επεφύλασσαν στην εμπειρική έρευνα τον περιορισμένο ρόλο του ελέγχου (της επιβεβαίωσης ή της διάψευσης) προδιατυπωμένων υποθέσεων, (β) πρέσβευαν ότι η ποιοτική έρευνα αποτελεί μια ελαχίστως συστηματική διαδικασία, που βασίζεται κυρίως στη διαίσθηση και στην απλή καταγραφή των εντυπώσεων του ερευνητή και μπορεί να αξιοποιηθεί μόνο ως «προπομπός» της ποσοτικής έρευνας, (γ) υποστήριζαν ότι η ποιοτική έρευνα περιορίζεται σε περιγραφικές και ιδιογραφικές μελέτες, χωρίς καμιά δυνατότητα θεωρητικοποίησης, αφαίρεσης και γενίκευσης. Για την ιστορική πλαισίωση της εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας, βλ. Τσιώλης (2014:74-75). 1. Ο τρόπος διαπλοκής της θεωρίας και της εμπειρικής έρευνας κατά την ερευνητική διαδικασία η διάρθρωση της ερευνητικής διαδικασίας. Ο τρόπος με τον οποίο εμπλέκονται οι θεωρητικές προκατανοήσεις του ερευνητή στην ερευνητική διαδικασία αποτελεί κομβικό ζήτημα της ποιοτικής προσέγγισης. Μετά από σημαντικές εσωτερικές μετατοπίσεις, η ΕΘΘ προτείνει ως εναλλακτική εκδοχή στο δίπολο υποθετικο-παραγωγικό και επαγωγικό μοντέλο, την απαγωγική λογική, η οποία συστηματοποιεί τις διαδικασίας της «ανακάλυψης» και της θεωρητικοποίησης καινοφανών εκδοχών της εξεταζόμενης πραγματικότητας. Σύμφωνα με αυτήν τη λογική, η διαδικασία ξεκινά από μια εμπειρική παρατήρηση. Η προσπάθεια ερμηνείας της παρατήρησης με βάση τις υπάρχουσες θεωρητικές γνώσεις και προκατανοήσεις αποτυγχάνει. Καταδεικνύονται έτσι τα όριά τους και ξεκινά μια διαδικασία δημιουργικού τους μετασχηματισμού. Κατασκευάζονται με τον τρόπο αυτό νέα θεωρητικά πλαίσια που είτε συλλαμβάνουν καινοφανείς πτυχές του εξεταζόμενου φαινομένου είτε προσφέρουν νέους τρόπους κατανόησης του φαινομένου αυτού. Σε αυτήν τη διαδικασία αξιοποιούνται οι θεωρητικές προκατανοήσεις του ερευνητή και οι προηγούμενες θεωρητικές του γνώσεις 9

10 χωρίς ωστόσο να «επιβάλλονται» στα δεδομένα ούτε να περιορίζουν το αναλυτικό του πρίσμα. Αξιοποιούνται ως ευρετικά εργαλεία για την κατασκευή εννοιών που γίνονται εν συνεχεία αντικείμενο επεξεργασίας και τροποποίησης βάσει της ανάλυσης των εμπειρικών δεδομένων. Κατ αντιστοιχία και η ερευνητική διαδικασία εξελίσσεται με ευέλικτο και σπειροειδή τρόπο: όλα τα ζητήματα μπορούν να αναθεωρούνται υπό το φως των νέων δεδομένων και ευρημάτων η ερευνητική διαδικασία εξελίσσεται ως ένας διαρκής διάλογος μεταξύ του διαμορφούμενου και μετασχηματιζόμενου θεωρητικού πλαισίου και της εμπειρικής διερεύνησης (παραγωγής και ανάλυσης δεδομένων). Για τον τρόπο διαπλοκής της θεωρίας και της εμπειρικής έρευνας κατά την ερευνητική διαδικασία και τη διάρθρωση της ερευνητικής διαδικασίας, βλ. Τσιώλης (2014:79-98). 2. Η αναλυτική επεξεργασία των δεδομένων σύμφωνα με την ΕΘΘ. Στις ποιοτικές έρευνες παράγεται κατά κανόνα μεγάλος όγκος υλικού. Ο ερευνητής οφείλει να διαχειριστεί αυτό τον όγκο των δεδομένων, να απομειώσει την πολυπλοκότητά του, να οργανώσει ένα σύνολο στοιχείων που εξαρχής φαντάζει χαοτικό. Η διαχείριση των δεδομένων αποτελεί μία από τις πρώτες ενέργειες της αναλυτικής διαδικασίας. Πυρήνα, ωστόσο, κάθε αναλυτικής διαδικασίας στην ποιοτική έρευνα αποτελεί η μετάβαση από τα εμπειρικά δεδομένα σε θεωρητικές έννοιες και κατηγορίες. Αυτή η διαδικασία μετάβασης επιτυγχάνεται μέσω των διαφορετικών σταδίων της διαδικασίας κωδικοποίησης. Σύμφωνα με τους εκπροσώπους της ΕΘΘ, κωδικοποίηση καλείται εκείνη η αναλυτική διαδικασία μέσω της οποίας τα δεδομένα (κείμενα, μετεγγραμμένες συνεντεύξεις και συνομιλίες, καταγραφές παρατήρησης, οπτικά τεκμήρια) τεμαχίζονται, ονοματίζονται, ταξινομούνται, εννοιολογούνται και ενσωματώνονται εντός ενός θεωρητικού πλαισίου. Η κωδικοποίηση, ως αφαιρετική διαδικασία μετάβασης από τα δεδομένα στις θεωρητικές κατηγορίες, διακρίνεται σε τρία στάδια: στην ανοικτή κωδικοποίηση (open coding), στην κατ άξονα κωδικοποίηση (axial coding) και στην επιλεκτική κωδικοποίηση (selective coding). 10

11 Η ανοικτή κωδικοποίηση αποτελεί το αρχικό στάδιο της κωδικοποίησης και εξυπηρετεί την παραγωγή εννοιών σε μια πρώτη προσωρινή (και όχι ακόμη θεωρητικά πλήρως επεξεργασμένη και αναπτυγμένη) μορφή. Εξυπηρετεί το άνοιγμα της θεωρητικής διαπραγμάτευσης του εξεταζόμενου φαινομένου. Πραγματοποιείται μέσω μιας εντατικής, μικροσκοπικής ανάλυσης που γίνεται σειρά προς σειρά (line by line). Στην κατ άξονα κωδικοποίηση, σκοπός είναι να εμπλουτιστούν οι παραγόμενες από την ανάλυση του εμπειρικού υλικού κατηγορίες και να οργανωθούν γύρω από λίγους κομβικούς θεωρητικούς άξονες. Μέσω της διασύνδεσης και του συσχετισμού των κατηγοριών επιδιώκεται η εξήγηση του εξεταζόμενου φαινομένου με την ανάδειξη των συνθηκών εμφάνισής του και των συνεπειών του. Στο στάδιο της επιλεκτικής κωδικοποίησης επιδιώκεται η ολοκλήρωση (integration) της (εμπειρικά θεμελιωμένης) θεωρίας, η οικοδόμηση δηλαδή ενός συνεκτικού θεωρητικού συστήματος, που θα αξιοποιεί και θα ενσωματώνει τις βασικές κατηγορίες και το πλέγμα των παραγόμενων σχέσεων, για να συλληφθεί το εξεταζόμενο φαινόμενο. Επιδιώκεται, επίσης, να παρουσιαστεί η θεωρία με έναν εύλογο και συνεκτικό τρόπο. Για την αναλυτική επεξεργασία των δεδομένων σύμφωνα με την ΕΘΘ, βλ. Τσιώλης (2014:99-123). 3. Η σύνταξη υπομνημάτων (memoing). Σύμφωνα με την ΕΘΘ, η θεωρητική επεξεργασία δεν αποτελεί μια διακριτή φάση που τοποθετείται στα τελευταία στάδια της αναλυτικής διαδικασίας. Οι θεωρητικές σκέψεις και ιδέες, που γεννώνται στον ερευνητή κατά το διάλογό του με τα δεδομένα, καταγράφονται από τα πρώτα στάδια της ανάλυσης. Αυτό λαμβάνει χώρα μέσω της σύνταξης θεωρητικών υπομνημάτων (memo-writing) σε όλη τη διάρκεια της αναλυτικής διαδικασίας. Οι καταγραφές αυτές μπολιάζουν την αναλυτική διαδικασία αλλά και τις αποφάσεις σχετικά με την επιλογή των περιπτώσεων και την παραγωγή των δεδομένων. Λαμβάνει χώρα συνεπώς μια αμοιβαία κίνηση 11

12 αλληλεπίδρασης μεταξύ της ανάλυσης των δεδομένων, της συγγραφής των υπομνημάτων και της παραγωγής των δεδομένων. Για τη σύνταξη υπομνημάτων, βλ. Τσιώλης (2014: ). 4. Η λογική της θεωρητικής δειγματοληψίας. Οι εκπρόσωποι της ΕΘΘ εισηγήθηκαν έναν συστηματικό τρόπο επιλογής περιπτώσεων, τη στρατηγική της θεωρητικής δειγματοληψίας. Σύμφωνα με την κεντρική λογική της θεωρητικής δειγματοληψίας, οι περιπτώσεις επιλέγονται με βάση την εν δυνάμει συνεισφορά τους στην παραγωγή της θεωρίας. Κύρια χαρακτηριστικά της στρατηγικής της θεωρητικής δειγματοληψίας είναι τα εξής: Τα κριτήρια επιλογής του δείγματος δεν είναι προσδιορισμένα από την αρχή της ερευνητικής διαδικασίας. Διαμορφώνονται κατά τη διάρκεια της έρευνας. Ο αριθμός των περιπτώσεων δεν είναι εκ των προτέρων γνωστός. Η δειγματοληψία λαμβάνει χώρα σε διαφορετικές χρονικές φάσεις και παράλληλα με τη διαδικασία επεξεργασίας των δεδομένων. Η αναζήτηση περιπτώσεων λαμβάνει τέλος όταν επιτευχθεί ο θεωρητικός κορεσμός. Για τη λογική και τα κριτήρια της θεωρητικής δειγματοληψίας, βλ. Τσιώλης (2014: ). Για παραδείγματα θεωρητικής δειγματοληψίας, βλ. Τσιώλης (2014: ). 5. Θεωρητικός κορεσμός. Η διαδικασία κωδικοποίησης και αναζήτησης περιπτώσεων σταματά όταν επέλθει ο θεωρητικός κορεσμός (theoretical saturation) όταν, δηλαδή, η αντιπαραβολή των νέων δεδομένων, που παράγονται στο ερευνητικό πεδίο, με τις θεωρητικές κατηγορίες, τις ιδιότητές τους και το πλέγμα των μεταξύ τους σχέσεων δεν προσφέρει καινούργιες θεωρητικές προοπτικές ούτε δημιουργεί την ανάγκη για το μετασχηματισμό της ήδη παραχθείσας εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας. Για το θεωρητικό κορεσμό, βλ. Τσιώλης (2014: ). 12

13 Ένα συνολικό παράδειγμα εφαρμογής των διαδικασιών ανάλυσης (κωδικοποίησης) σύμφωνα με τις αρχές της ΕΘΘ θα βρείτε στο Τσιώλης (2014: ). 2. Τύποι γενίκευσης στην ποιοτική έρευνα Στο ερώτημα κατά πόσο τα ευρήματα μιας ποιοτικής έρευνας μπορούν να γενικευτούν (να έχουν δηλαδή ισχύ πέρα από τις περιπτώσεις ή το πλαίσιο που εξετάστηκαν) η συνήθης απάντηση που δίνεται είναι αρνητική. Ο μικρός αριθμός περιπτώσεων που εξετάζονται (κατά κανόνα) στο πλαίσιο μιας ποιοτικής έρευνας και ο «μη αντιπροσωπευτικός» τρόπος επιλογής τους θεωρήθηκε ότι εμποδίζει την αναγωγή των ευρημάτων σε ευρύτερους πληθυσμούς. Η ποιοτική έρευνα είχε χαρακτηριστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα ως «ιδιογραφική» ως ενδεδειγμένη για τη μελέτη του ιδιαίτερου, του μεμονωμένου, του ξεχωριστού, χωρίς να εγείρεται η αξίωση εξαγωγής συμπερασμάτων με ευρύτερη ισχύ. Έχουν, ωστόσο, διατυπωθεί εναλλακτικές απαντήσεις στο παραπάνω κρίσιμο ερώτημα, οι οποίες εκκινούν από διαφορετικές κατανοήσεις της έννοιας της γενίκευσης. Μια ενδιαφέρουσα απάντηση στο ερώτημα της γενίκευσης δίνει η Mason, η οποία διακρίνει μεταξύ δύο τύπων γενίκευσης, της εμπειρικής και της θεωρητικής. Σύμφωνα με την εμπειρική γενίκευση η ανάλυση ενός εμπειρικού συνόλου (του δείγματος) επιτρέπει να γενικεύσουμε τα ευρήματά μας σε έναν ευρύτερο πληθυσμό με την προϋπόθεση ότι το δείγμα είναι από στατιστικής άποψης αντιπροσωπευτικό του ευρύτερου πληθυσμού τον οποίο αφορούν οι γενικεύσεις μας. Οι ποιοτικές έρευνες δεν διεκδικούν μια τέτοια δυνατότητα στο βαθμό που δεν χρησιμοποιούν ως δειγματοληπτική στρατηγική τη δειγματοληψία πιθανοτήτων. Ο τρόπος γενίκευσης, που είναι συμβατός με την ποιοτική προσέγγιση, καλείται θεωρητική γενίκευση και συναντάται σε δύο διαφορετικές εκδοχές: Τα ευρήματα που έχουν προκύψει από τη λεπτομερή και ολιστική ανάλυση ενός συγκεκριμένου πλαισίου μπορούν να βρουν εφαρμογή σε 13

14 άλλα κοινωνικά πλαίσια που εκλαμβάνονται ως ομοειδή (μεταφερσιμότητα). Τα ευρήματα μιας συγκεκριμένης έρευνας μπορεί να είναι καθοριστικά για την ανάπτυξη μιας ευρύτερης θεωρίας. Έχουν διατυπωθεί και άλλες προτάσεις προς την ίδια κατεύθυνση που απαντούν με πιο εκλεπτυσμένη επιχειρηματολογία στο ζήτημα της δυνατότητας γενίκευσης των ευρημάτων μιας ποιοτικής μελέτης (π.χ. η θέση περί των «μετριασμένων γενικεύσεων»). Για τους τύπους γενίκευσης στην ποιοτική έρευνα βλ. Τσιώλης (2014: ). Βιβλιογραφία (σχολιασμένη): Τσιώλης, Γ. (2014) Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική κοινωνική έρευνα. Αθήνα: Κριτική. Το κεφάλαιο Β1: Η παραγωγή εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας: Η μεθοδολογία της Grounded Theory (Σελ ). Στο κείμενο παρουσιάζεται ενδελεχώς η μεθοδολογία της εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας (Grounded Theory). Αρχικά παρουσιάζεται το ιστορικό πλαίσιο, καθώς και οι κυρίαρχες τάσεις της εποχής στις οποίες θέλησαν να αντιταχθούν οι εισηγητές της ΕΘΘ, B. Glaser και A. Strauss. Εν συνεχεία συζητιέται το κομβικό ζήτημα του ρόλου του θεωρητικού προϊδεασμού και των προκατανοήσεων στην ερευνητική διαδικασία. Το κέντρο βάρους του κειμένου δίνεται στην παρουσίαση των τριών σταδίων της κωδικοποίησης, βάσει των οποίων επιτυγχάνεται με συστηματικό και μεθοδικά ελεγμένο τρόπο η μετάβαση από τα πρωτογενή εμπειρικά δεδομένα στις έννοιες, τις κατηγορίες, τις υποθέσεις και εντέλει στη διατύπωση μιας εμπειρικά θεμελιωμένης θεωρίας. Στο κείμενο αναπτύσσονται όλες οι σημαντικές λειτουργίες της εν λόγω μεθοδολογίας, όπως η σύνταξη θεωρητικών υπομνημάτων, η στρατηγική της θεωρητικής δειγματοληψίας, η αναγνώριση του σημείου θεωρητικού κορεσμού, καθώς και η μετάβαση από τις περιεχομενικές στις τυπικές θεωρίες. Για να εμπεδώσει ο αναγνώστης τις περιγραφόμενες διαδικασίες και τεχνικές αλλά και να κατανοήσει τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να εφαρμοστούν στην πράξη, παρατίθεται ένα εκτενές παράδειγμα. 14

15 Φραγκιαδάκη, Ε. (2010).«Θεμελιωμένη Θεωρία: Ανασκόπηση των σύγχρονων προσεγγίσεων και μεθοδολογικά ζητήματα». Στο: Πουρκός, Μ. και Δαφέρμος, Μ. (επιμ.), Ποιοτική Έρευνα στις Κοινωνικές Επιστήμες. Επιστημολογικά, Μεθοδολογικά και Ηθικά Ζητήματα (σσ ). Αθήνα: Τόπος. Στο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα κύρια μοντέλα και οι τεχνικές που συναντιώνται στη βιβλιογραφία της ΕΘΘ. Ξεκινάει με μια ιστορική αναδρομή. Εν συνεχεία γίνεται αναφορά στον ερευνητικό σχεδιασμό σύμφωνα με την εν λόγω μεθοδολογία. Αναπτύσσονται οι τεχνικές συλλογής, ανάλυσης και κωδικοποίησης των δεδομένων και η διαδικασία διαμόρφωσης των κατηγοριών. Τέλος παρουσιάζονται ζητήματα αξιοπιστίας καθώς και οι περιορισμοί της ΕΘΘ. Babbie, E. (2008/2011). Εισαγωγή στην κοινωνική έρευνα (επιμ. Κ. Ζαφειρόπουλος, μτφρ. Γ. Βογιατζής). Αθήνα: Κριτική. Το Κεφάλαιο 12: Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων. (Σελ ). Στο κεφάλαιο παρουσιάζεται η ΕΘΘ ως κεντρική στρατηγική ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων. Συνοπτική αναφορά γίνεται στη σύνδεση θεωρίας και ανάλυσης, στην κωδικοποίηση και στον υπομνηματισμό. Η αναφορά διανθίζεται με παραδείγματα. Τσιώλης, Γ. (2014) Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική κοινωνική έρευνα. Αθήνα: Κριτική. Το κεφάλαιο Γ1: Τύποι γενίκευσης στην ποιοτική έρευνα. (Σελ ). Στο κεφάλαιο διερευνάται η δυνατότητα γενίκευσης των ευρημάτων μιας ποιοτικής έρευνας. Υποστηρίζεται πως η εμπειρική (στατιστική) γενίκευση, στην οποία προσβλέπει η ποσοτική έρευνα, αποτελεί έναν τύπο γενίκευσης που δεν είναι συμβατός με την ποιοτική λογική. Παρατίθενται, ωστόσο, εναλλακτικοί τρόποι κατανόησης της έννοιας της γενίκευσης και εκφράζεται η άποψη πως η ποιοτική έρευνα δύναται να προβεί σε συνεπαγόμενες ή θεωρητικές γενικεύσεις. 15

16 Ερωτήματα ελέγχου: Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της Εμπειρικά Θεμελιωμένης Θεωρίας; Ποιες παγιωμένες της εποχής τους σχετικά με την ποιοτική έρευνα θέλησαν να ανασκευάσουν οι A. Strauss & B. Glaser με την πρόταση της ΕΘΘ; Ποιος ρόλος επιφυλάσσεται στους θεωρητικούς προϊδεασμούς και προκατανοήσεις του ερευνητή σύμφωνα με την ΕΘΘ; Με ποιον τρόπο διαρθρώνεται και εξελίσσεται η ερευνητική διαδικασία σύμφωνα με την ΕΘΘ; Τι ορίζεται «κωδικοποίηση» στο πλαίσιο της μεθοδολογικής πρότασης της ΕΘΘ; Σε τι διαφέρει από αντίστοιχες διαδικασίες κωδικοποίησης σε στρατηγικές όπως η ανάλυση περιεχομένου; Ποια είναι τα στάδια της διαδικασίας κωδικοποίησης σύμφωνα με την ΕΘΘ και τι προβλέπεται για το καθένα; Γιατί αποδίδεται τόση μεγάλη σημασία στη σύνταξη των υπομνημάτων από τους εισηγητές της ΕΘΘ; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της θεωρητικής δειγματοληψίας; Πότε μπορεί να επικαλεστεί ο ερευνητής ότι έχει φθάσει σε σημείο θεωρητικού κορεσμού; Ποια χαρακτηριστικά των ποιοτικών ερευνών επικαλούνται όσοι υποστηρίζουν ότι τα ευρήματα αυτών των ερευνών δεν μπορούν να γενικευτούν; Πώς ορίζει η J. Mason τη θεωρητική γενίκευση; Τι καλείται «μεταφερσιμότητα»; Τι ορίζουμε «μετριασμένες γενικεύσεις»; 16

17 Ενότητα ΣΤ. Νέα Εργαλεία Κοινωνικής Έρευνας Βασικές Γνώσεις και Εμπειρικές Εφαρμογές Εργαστηριακή Εκπαίδευση (σύνολο σελίδων: 50) (Περιλαμβάνεται θεωρητική τεκμηρίωση όσο και πρακτική άσκηση μέσα από εργαστηριακές ασκήσεις). Σκοπός Η παρουσίαση των λογισμικών προγραμμάτων που υποβοηθούν τον ερευνητή στην ανάλυση ποιοτικών δεδομένων και ειδικότερα του προγράμματος NVivo. Η ανάδειξη των βασικότερων λειτουργιών του λογισμικού προγράμματος NVivo κατά την ανάλυση ποιοτικών δεδομένων. Προσδοκώμενα Αποτελέσματα Να γνωρίσει ο εκπαιδευόμενος τις δυνατότητες που παρέχουν τα λογισμικά προγράμματα ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων. Να εξοικειωθεί ο εκπαιδευόμενος με τις βασικές λειτουργίες του λογισμικού προγράμματος NVivo και να μπορεί να τις εφαρμόσει. Έννοιες-Κλειδιά Λογισμικά προγράμματα ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων, NVivo, οργάνωση & διαχείριση, κωδικοποίηση, αναζήτηση & ανάκτηση, οπτικοποίηση, σύνταξη υπομνημάτων, σχολίων και εκθέσεων, κόμβοι (ελεύθεροι και κόμβοι-δένδρου), ΣΤ.1.β NVivo (λογισμικό πακέτο επεξεργασίας ποιοτικών δεδομένων) 1. Η χρήση λογισμικών προγραμμάτων για την ανάλυση ποιοτικών δεδομένων. Η χρήση λογισμικών προγραμμάτων ποιοτικής ανάλυσης σηματοδότησε μια νέα εποχή στο πεδίο της κοινωνικής έρευνας. Ερευνητές, που προέρχονται από ποικίλα επιστημονικά πεδία, αξιοποιούν λογισμικά προγράμματα στην 17

18 προσπάθειά τους να ανταποκριθούν καλύτερα και πιο αποτελεσματικά στο δύσκολο και απαιτητικό εγχείρημα της ποιοτικής ανάλυσης. Η χρήση των λογισμικών προγραμμάτων συνοδεύεται από πλεονεκτήματα και περιορισμούς. Πλεονεκτήματα: - Δυνατότητα καλύτερης και ευκολότερης διαχείρισης και οργάνωσης μεγάλου όγκου δεδομένων. - Μείωση του απαιτούμενου χρόνου. - Δυνατότητα γρήγορης αναζήτησης και ανάκτησης δεδομένων. - Διευκόλυνση της επανεξέτασης των διαδικασιών ανάλυσης (συστηματικότητα και ταυτόχρονα ευελιξία). - Υποστήριξη σύνθετων ερευνητικών σχεδίων με διαφορετικούς τύπους δεδομένων. - Υποστήριξη ομαδικών ερευνητικών προγραμμάτων και κοινών εγχειρημάτων ανάλυσης. - Διευκόλυνση ως προς την παραγωγή μετα-δεδομένων (υπομνήματα, σχόλια, γραφήματα, μοντέλα). Μειονεκτήματα: - Παρανόηση του ότι τα λογισμικά προγράμματα υποβοηθούν μεν τον ερευνητή κατά την ανάλυση, αλλά δεν κάνουν τα ίδια την ανάλυση και την ερμηνεία των δεδομένων. - Απαιτείται σημαντικός χρόνος και προσπάθεια για την εκμάθηση των λειτουργιών των λογισμικών προγραμμάτων. - Δεδομένα προγράμματα έχουν την τάση να επιβάλλουν συγκεκριμένες προσεγγίσεις στην ανάλυση δεδομένων. Για τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα εξειδικευμένων προγραμμάτων ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων, βλ. Robson (2010:548, πλαίσιο 14.3) βλ. επίσης Κασσέρη (2014: ) και Κόμης & Εργαζάκη (2010: 24-28). 18

19 2. Διαφορετικοί τύποι λογισμικών προγραμμάτων ποιοτικής ανάλυσης. Υπάρχουν διαφορετικοί τύποι λογισμικών ποιοτικής ανάλυσης που ταξινομούνται ανάλογα με τις λειτουργίες που επιτελούν. Σύμφωνα με τον Robson (2014: 549) υπάρχουν οι εξής πέντε τύποι λογισμικών προγραμμάτων: (α) προγράμματα ανάκτησης κειμένου, (β) προγράμματα διαχείρισης βάσεων κειμένου, (γ) προγράμματα κωδικοποίησης και ανάκτησης, (δ) προγράμματα ανάπτυξης θεωριών βάσει κωδίκων, (ε) προγράμματα κατασκευής εννοιολογικών δικτύων. Αρκετά από τα σύγχρονα προγράμματα συνδυάζουν πολλούς από τους παραπάνω τύπους και τις επιμέρους λειτουργίες τους, όπως και το πρόγραμμα NVivo 10, το οποίο θα παρουσιάσουμε παραπάνω. Επίσης, τα λογισμικά προγράμματα ποιοτικής ανάλυσης δεν επεξεργάζονται μόνο δεδομένα με τη μορφή κειμένου, αλλά και άλλες μορφές πληροφοριών, όπως εικόνες, ηχητικά αρχεία, βίντεο, ταινίες που οργανώνονται σε ψηφιακά έγγραφα. Για τους διαφορετικούς τύπους λογισμικών προγραμμάτων ποιοτικής ανάλυσης, βλ. Robson (2014: ) και Κόμης & Εργαζάκη (2010: 13-18). 3. Η ιστορία του λογισμικού προγράμματος NVivo. Το NVivo αποτελεί μια βελτιωμένη μετεξέλιξη του λογισμικού προγράμματος NUD*IST. Ο όρος NUD*IST αποτελεί ακρωνύμιο και σημαίνει «Σύνταξη ευρετηρίου, αναζήτηση και σχηματισμός θεωρίας από μη αριθμητικά, μη δομημένα δεδομένα» (Non-numerical, Unstructured Data Indexing, Searching and Theorizing). Τόσο το NUD*IST όσο και το NVivo είναι προϊόντα της εταιρείας Qualitative Research Solutions (QSR) International. Το NVivo, ως μεταγενέστερο πρόγραμμα, παρουσιάζει σημαντικές βελτιώσεις σε σύγκριση με το NUD*IST. Για την ιστορία του λογισμικού προγράμματος NVivo, βλ. Κασσέρη (2014: ). 4. Αρχικές ενέργειες κατά τη χρήση του προγράμματος NVivo. 19

20 Η χρήση του λογισμικού προϋποθέτει από πλευράς του ερευνητή την υλοποίηση μιας σειράς προκαταρκτικών βημάτων και ενεργειών. Το πρώτο απαραίτητο βήμα είναι η εγκατάσταση του NVivo στον ηλεκτρονικό υπολογιστή και η δημιουργία ερευνητικού προγράμματος (project). Η έναρξη της διαδικασίας της ανάλυσης των ποιοτικών δεδομένων προϋποθέτει επίσης την εισαγωγή των δεδομένων στο ερευνητικό πρόγραμμα. Τα δεδομένα για μπορούν να εισαχθούν στο σύστημα θα πρέπει να είναι ήδη σε ψηφιακή μορφή. Όσα εκ των δεδομένων δεν είναι από την αρχή σε μια τέτοια μορφή θα πρέπει να ψηφιοποιηθούν με τη χρήση των κατάλληλων συσκευών και λογισμικών ψηφιοποίησης. Το NVivo διακρίνει δύο βασικούς χώρους εισαγωγής και οργάνωσης («πηγές») των δεδομένων: (α) Τις εσωτερικές πηγές (internal sources).οι εσωτερικές πηγές περιλαμβάνουν δεδομένα που βρίσκονται αποθηκευμένα εντός του προγράμματος και είναι διαθέσιμα προς επεξεργασία. (β) Τις εξωτερικές πηγές (external sources).οι εξωτερικές πηγές περιλαμβάνουν δεδομένα που δεν μπορούν να εισαχθούν στο NVivo. Για τις αρχικές ενέργειες κατά τη χρήση του προγράμματος NVivo, βλ. Κασσέρη (2014: ). 5. Οι λειτουργίες του NVivo. Οι κυριότερες λειτουργίες του NVivo είναι οι εξής: α) Η οργάνωση και η διαχείριση των δεδομένων, β) η κωδικοποίηση, γ) η αναζήτηση και η ανάκτηση των δεδομένων, δ) η οπτικοποίηση των ευρημάτων της ανάλυσης μέσω σχηματικών απεικονίσεων, ε) η σύνταξη εκθέσεων που παρουσιάζουν με συνεκτικό και εμπειρικά θεμελιωμένο τρόπο τις θεωρητικές κατηγορίες και υποθέσεις που προέκυψαν από την ανάλυση των δεδομένων H οργάνωση και η διαχείριση των δεδομένων Το NVivo προσφέρει πολλές δυνατότητες οργάνωσης των δεδομένων. Η συστηματική οργάνωση των δεδομένων καθιστά πιο εύκολη τη διαχείριση και την ανάκτησή τους. Οι σημαντικότερες δυνατότητες οργάνωσης των δεδομένων είναι η δημιουργία φακέλων (files), ομάδων (sets) και ταξινομήσεων κόμβου (node classifications). 20

21 5.2. Η λειτουργία της κωδικοποίησης. Η κωδικοποίηση αποτελεί κεντρική αναλυτική διεργασία σε πολλές στρατηγικές ανάλυσης ποιοτικών δεδομένων. Κατά την κωδικοποίηση τα εμπειρικά δεδομένα εξετάζονται εκ του σύνεγγυς και αναζητούνται πιθανές ερμηνείες. Γι αυτόν το σκοπό χρησιμοποιούνται ευρετικά ερωτήσεις όπως: «ποιο ζήτημα τίθεται εδώ;» ή «πώς μπορούμε να κατανοήσουμε το συγκεκριμένο απόσπασμα;». Τα δεδομένα τεμαχίζονται σε διακριτά τμήματα, στα οποία αποδίδεται ένας εννοιολογικός προσδιορισμός με τη μορφή ενός κώδικα. Με την απόδοση του «κώδικα» ονοματίζεται εκείνο το φαινόμενο που αναγνωρίζεται από τον ερευνητή εντός των εμπειρικών δεδομένων. Ο κώδικας αυτός μπορεί να προέρχεται από τη σχετική κοινωνιολογική βιβλιογραφία, από την κοινή λογική ή και από τον ίδιο το λόγο των πληροφορητών. Στην τελευταία περίπτωση ονομάζεται «in vivo» κώδικας. Η κωδικοποίηση δεν αποτελεί μια μηχανική ενέργεια αλλά μια σύνθετη και δυναμική διαδικασία απόδοσης νοήματος. Στο χώρο εργασίας του NVivo οι κώδικες, που προκύπτουν από τη διαδικασία της κωδικοποίησης, αναφέρονται ως κόμβοι (nodes). Η απόδοση ενός κώδικα στα δεδομένα είναι κάτι περισσότερο από την αντιστοίχιση με έναν τίτλο ή μια ετικέτα. Οι κόμβοι μπορεί να αντιστοιχούν σε έννοιες, ιδιότητες, διαστάσεις, κατηγορίες ή σχέσεις. Οι ερμηνευτικές διεργασίες που επιτελούνται κατά τη δημιουργία των κόμβων επιτρέπουν στον ερευνητή να αναγνωρίζει διαρκώς νέα νοήματα ή νέα μοτίβα σχέσεων στα δεδομένα, βοηθώντας τον να αποκτήσει μεγαλύτερη θεωρητική γνώση για το κοινωνικό πρόβλημα που εξετάζει. Ως προς τη λογική κωδικοποίησης απαντώνται στην ποιοτική έρευνα δύο διακριτές μεταξύ τους προσεγγίσεις: (α) Στην πρώτη περίπτωση η διαδικασία της κωδικοποίησης αποσκοπεί στη θεωρητική εννοιολόγηση των δεδομένων με στόχο τη διατύπωση μιας θεωρίας για το εξεταζόμενο πεδίο, που θα θεμελιώνεται στα δεδομένα (όπως στη μεθοδολογία της Grounded Theory). Κατά συνέπεια η κωδικοποίηση καθοδηγείται από τα δεδομένα και οι κώδικες δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της ανάλυσης και μέσω αυτής. 21

22 (β) Στη δεύτερη περίπτωση η κωδικοποίηση εξυπηρετεί την ταξινόμηση και οργάνωση (ευρετηρίαση) των δεδομένων στη βάση προδιατυπωμένων εννοιολογικών κατηγοριών ή θεματικών ενοτήτων, που έχουν επιλεγεί με βάσει το εννοιολογικό πλαίσιο του ερευνητή (όπως στη θεματική ανάλυση ή την ανάλυση περιεχομένου). Συνεπώς οι κώδικες προσδιορίζονται πριν την ανάλυση. Η λειτουργία της κωδικοποίησης στο NVivo μπορεί να υποστηρίξει και τις δύο αυτές λογικές. Κατά την κωδικοποίηση παράγονται ελεύθεροι κόμβοι (free nodes), οι οποίοι εν συνεχεία μπορούν να διασυνδεθούν μεταξύ τους σε δενδροειδή μορφή και να μετασχηματιστούν σε κόμβους-δέντρου (tree nodes). Το NVivo παρέχει πολλαπλές δυνατότητες σχηματισμού κόμβου, ανάκτησης και απεικόνισης του περιεχομένου κάθε κόμβου καθώς και συσχέτισης των κόμβων. Για τη λειτουργία της κωδικοποίησης σύμφωνα με το πρόγραμμα NVivo, βλ. Κασσέρη (2014: ) Η σύνταξη υπομνημάτων και η συγγραφή σχολίων Σε όλα τα στάδια της διαδικασίας της ανάλυσης στην ποιοτική έρευνα ο ερευνητής καλείται να αποτυπώνει τις παρατηρήσεις και τους θεωρητικούς του προβληματισμούς σε υπομνήματα (memos). Οι τίτλοι που δίνονται στα υπομνήματα παραπέμπουν συνήθως στην πηγή με την οποία συνδέονται. Κάθε πηγή δεδομένων (π.χ. ένα κείμενο συνέντευξης) μπορεί να συνδεθεί με ένα μόνο υπόμνημα. Το περιεχόμενο ενός υπομνήματος μπορεί εύκολα να ανακτηθεί και να προβληθεί στο χώρο εργασίας. Το NVivo διαθέτει μια εναλλακτική δυνατότητα καταγραφής παρατηρήσεων σχετικά με την ανάλυση του υλικού, τη δημιουργία σχολίων (annotation). Σε αντίθεση με τα υπομνήματα που περιλαμβάνουν λεπτομερείς περιγραφές για τους θεωρητικούς (κυρίως) προβληματισμούς του ερευνητή, τα σχόλια αποτυπώνουν εν συντομία (περιλαμβάνουν μέχρι χαρακτήρες) σκέψεις, παρατηρήσεις ή ιδέες του ερευνητή για συγκεκριμένες πηγές δεδομένων ή τους σχηματιζόμενους κόμβους. Για τη σύνταξη υπομνημάτων και η συγγραφή σχολίων στο πρόγραμμα NVivo, βλ. Κασσέρη (2014: ). 22

23 5.4. Η λειτουργία της αναζήτησης και της ανάκτησης. Η λειτουργία της αναζήτησης και της ανάκτησης (query) επιτρέπει τον εύκολο και γρήγορο εντοπισμό στοιχείων βάσει κριτηρίων που θέτει ο ίδιος ο ερευνητής. Αξιοποιώντας τη λειτουργία αυτή και κάνοντας στοχευμένες αναζητήσεις, ο ερευνητής έχει τη δυνατότητα να διατηρεί έναν συνεχή διάλογο με το υλικό του και να εντοπίσει υποδείγματα σχέσεων που αναγνωρίζονται στην έρευνα ως σημαντικά. Οι σημαντικότερες μορφές αναζήτησης που διαθέτει το λογισμικό είναι: η αναζήτηση κειμένου, η αναζήτηση συχνότητας λέξης και η αναζήτηση και σύγκριση της κωδικοποίησης διαφορετικών ερευνητών. Αναζήτηση κειμένου Η αναζήτηση κειμένου (text query) είναι η πιο απλή μορφή αναζήτησης στο χώρο εργασίας του NVivo και με αυτήν ο ερευνητής μπορεί να εντοπίσει συγκεκριμένες λέξεις ή φράσεις στα δεδομένα. Τα αποτελέσματα της αναζήτησης εμφανίζονται είτε με τη μορφή λίστας, που περιλαμβάνει τις παρακάτω πληροφορίες: (α) τις πηγές των δεδομένων (π.χ. συνεντεύξεις) στις οποίες αναφέρεται η αναζητούμενη λέξη, (β) την τοποθεσία που βρίσκεται η κάθε πηγή, (γ) πόσες φορές αναφέρεται η λέξη σε κάθε πηγή, (δ) τι ποσοστό επί του συνόλου των λέξεων της κάθε πηγής (συνέντευξης) καλύπτει η συγκεκριμένη λέξη είτε με τη μορφή δεντρόλεξου (word tree). Αναζήτηση συχνότητας λέξης Η αναζήτηση συχνότητας λέξης (word frequency query) δείχνει τη συχνότητα που εμφανίζεται μια λέξη στα δεδομένα. Tα αποτελέσματα της αναζήτησης συχνότητας λέξης μπορούν να αναπαρασταθούν γραφικά με ποικίλους τρόπους, όπως με ένα σύννεφο λέξεων (word cloud), με έναν δεντροειδή χάρτη (tree map) ή με μια ανάλυση συστάδας (cluster analysis). Αναζήτηση και σύγκριση της κωδικοποίησης διαφορετικών ερευνητών Η αναζήτηση και σύγκριση της κωδικοποίησης διαφορετικών ερευνητών (coding comparison query) συγκρίνει την κωδικοποίηση που έχουν κάνει δύο ή περισσότεροι ερευνητές στο ίδιο υλικό. Η λειτουργία αυτή είναι χρήσιμη στα ομαδικά ερευνητικά προγράμματα, όπου η κωδικοποίηση υλοποιείται από 23

24 περισσότερους ερευνητές. Επιτρέπει τη συγκριτική θεώρηση του τρόπου κωδικοποίησης (και των δημιουργούμενων κωδικών) που έχουν κάνει διαφορετικά μέλη της ερευνητικής ομάδας, ώστε να εντοπιστούν σημεία σύγκλισης ή απόκλισης. Για τη λειτουργία της αναζήτησης και της ανάκτησης με το πρόγραμμα NVivo, βλ. Κασσέρη (2014: ) Η λειτουργία της οπτικοποίησης των δεδομένων Το λογισμικό πρόγραμμα ΝVivo διαθέτει αρκετές δυνατότητες για την οπτικοποίηση (visualization) των αποτελεσμάτων της ανάλυσης. Η λειτουργία αυτή μπορεί να αφορά τη δημιουργία σχηματικών παραστάσεων για το περιεχόμενο των βασικών μερών του ερευνητικού προγράμματος (π.χ. τους κόμβους και τις ταξινομήσεις τους, τις ομάδες κ.ά.). Οι σχηματικές παραστάσεις αποκτούν ποικίλες μορφές όπως μοντέλα (models), διαγράμματα (charts), γραφήματα (graphs), δεντροειδείς χάρτες (tree maps) κ.ά. Όπως συμβαίνει, επίσης, και με τη λειτουργία της αναζήτησης, η οπτικοποίηση των δεδομένων δύναται να αποδειχθεί μια ιδιαίτερα χρήσιμη πρακτική σε όλες τις φάσεις της ανάλυσης. Για τη λειτουργία της οπτικοποίησης των δεδομένων με το πρόγραμμα NVivo, βλ. Κασσέρη (2014: ) Η λειτουργία της δημιουργίας εκθέσεων. Το NVivo παρέχει τη δυνατότητα σύνταξης εκθέσεων που θα παρουσιάζουν συστηματικά και συνοπτικά τα βασικά στοιχεία της ερευνητικής διαδικασίας καθώς και τα ευρήματα του ερευνητικού προγράμματος. Μια έκθεση (report) μπορεί να περιλαμβάνει τις κυριότερες διαπιστώσεις από τη διαδικασία της κωδικοποίησης, αναλυτικές πληροφορίες για τους σχηματιζόμενους κόμβους και το περιεχόμενό τους, στοιχεία με τη μορφή καταλόγου για το είδος των εσωτερικών και των εξωτερικών πηγών δεδομένων του ερευνητικού προγράμματος κ.ά. Το λογισμικό προσφέρει δύο δυνατότητες για τη δημιουργία εκθέσεων: 24

25 Α. Ο ερευνητής μπορεί να χρησιμοποιήσει τις τυποποιημένες φόρμες εκθέσεων που διαθέτει το NVivo και περιλαμβάνουν εκ των προτέρων προσδιορισμένα πεδία καταγραφής των πληροφοριών που αναφέραμε παραπάνω. Β. O ερευνητής έχει επίσης τη δυνατότητα να μην επιλέξει μια τυποποιημένη έκθεση αλλά να ορίσει ο ίδιος τα πεδία των πληροφοριών που θέλει να περιλαμβάνονται στην έκθεσή του. Για τη λειτουργία της δημιουργίας εκθέσεων με το πρόγραμμα NVivo, βλ. Κασσέρη (2014: ). Βιβλιογραφία (σχολιασμένη): Κασσέρη Ζ. (2014) Η συμβολή των λογισμικών προγραμμάτων στην ανάλυση ποιοτικών δεδομένων: το πρόγραμμα NVivo 10. Επίμετρο στο Τσιώλης, Γ., Μέθοδοι και τεχνικές ανάλυσης στην ποιοτική κοινωνική έρευνα. Αθήνα: Κριτική. (Σελ ). Το κείμενο αποτελεί μια εμπεριστατωμένη και περιεκτική παρουσίαση του λογισμικού προγράμματος NVivo 10 καθώς και των βασικών λειτουργιών που αυτό επιτελεί. Παρουσιάζεται η ιστορία του προγράμματος, τα πλεονεκτήματα που προσφέρει η χρήση του λογισμικού στην αναλυτική διαδικασία αλλά και οι περιορισμοί που έχουν καταγραφεί. Η παρουσίαση επικεντρώνεται στις λειτουργίες του προγράμματος, οι οποίες επεξηγούνται αναλυτικά και επιδεικνύονται με τη χρήση παραδειγμάτων και απεικονιστικών σχημάτων. Κόμης, Β. & Εργαζάκη, (2010).«Ανάλυση ποιοτικών δεδομένων με χρήση λογισμικού». Στο: Ζεμπύλας, Μ., Μιχαηλίδου - Ευριπίδου Α. και Κενδέου Π. (επιμ.) Προχωρημένες μέθοδοι έρευνας. Ανοιχτό Πανεπιστήμιο Κύπρου, Κύπρος. Διαθέσιμο στο file:///c:/users/giorgos/downloads/kb6_kmes-ergazke-analusepoiotikon-dedomenon-me-crese-logismikou-uoc-2010-libre.pdf Το κείμενο εστιάζει στην αξιοποίηση λογισμικών προγραμμάτων κατά την ανάλυση ποιοτικών δεδομένων. Αρχικά εκτίθενται οι βασικές αρχές και κατευθύνσεις της ποιοτικής έρευνας καθώς οι τρόποι με τους οποίους μπορούν να συνεισφέρουν τα λογισμικά προγράμματα στη 25

26 συλλογή, οργάνωση και κωδικοποίηση των ποιοτικών δεδομένων. Γίνεται αναφορά στους διαφορετικούς τύπους λογισμικών προγραμμάτων και στις διαφορετικές λειτουργίες που αυτά επιτελούν. Στο τελευταίο μέρος παρουσιάζονται οι βασικές λειτουργίες του λογισμικού προγράμματος NVivo, οι οποίες εφαρμόζονται σε ένα παράδειγμα. Robson, C. (1993/2010). Η έρευνα του πραγματικού κόσμου (επιμ. Κ. Μιχαλοπούλου, μτφρ. Β. Νταλάκου και Κ. Βασιλικού). Αθήνα: Gutenberg. Από το Κεφάλαιο 14:Η ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων το υποκεφάλαιο Χρήση λογισμικού για την ανάλυση ποιοτικών δεδομένων (σ ). Πρόκειται για μια συνοπτική αναφορά στη χρήση λογισμικών προγραμμάτων κατά την ανάλυση ποιοτικών δεδομένων. Έμφαση δίνεται στα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της χρήσης λογισμικών προγραμμάτων καθώς και στην κατηγοριοποίηση των διαφορετικών τύπων προγραμμάτων ανάλογα με τις λειτουργίες τους. Bazeley, P. (2007). Qualitative data analysis with NVivo. London: Sage Publications. Bazeley, P. και Jackson, K. (2013). Qualitative Data Analysis with NVivo. London: Sage Publications. Πρόκειται για δύο σημαντικά εγχειρίδια που εισαγάγουν τον αναγνώστη στη λογική της χρήσης λογισμικών προγραμμάτων κατά την ποιοτική ανάλυση. Τα εν λόγω εγχειρίδια εστιάζουν στο πρόγραμμα NVivo και αναδεικνύουν όλο το εύρος των λειτουργιών και των δυνατοτήτων του. Παρέχουν δε με καταληπτό τρόπο πρακτικές οδηγίες καθώς και παραδείγματα από ερευνητικά εγχειρήματα των ιδίων των συγγραφέων. Ερωτήματα ελέγχου: - Ποια πλεονεκτήματα προκύπτουν από τη χρήση λογισμικών προγραμμάτων ποιοτικής ανάλυσης; 26

27 - Ποιους περιορισμούς θα πρέπει να έχει κατά νου όποιος επιλέξει να αξιοποιήσει λογισμικά προγράμματα κατά την ανάλυση ποιοτικών δεδομένων; - Ποιοι είναι οι βασικού τύποι λογισμικών προγραμμάτων βάσει των λειτουργιών που επιτελούν; - Ποιες είναι η βασικές λειτουργίες του προγράμματος NVivo; - Τι ορίζουμε ως «κωδικοποίηση» στην ποιοτική ανάλυση; Ασκήσεις εφαρμογής: - Να δημιουργήσετε ένα «ερευνητικό πρόγραμμα» στο NVivo; - Να εισαγάγετε στο «πρόγραμμά» σας (α) μια απομαγνητοφωνημένη συνέντευξη σε μορφή αρχείου.doc, (β) ένα επιστημονικό άρθρο σε μορφή.pdf, (γ) μια φωτογραφία σε μορφή.jpg, αφού πρώτα δημιουργήσετε σχετικούς υποφακέλους στις εσωτερικές πηγές του προγράμματος. - Να κωδικοποιήσετε τις τέσσερις πρώτες σελίδες του κειμένου της συνέντευξης δημιουργώντας ελεύθερους κώδικες. - Να επιχειρήσετε να οργανώσετε τους «ελεύθερους κώδικες» σε δενδροειδή σχηματισμό («κώδικες δένδρου»). Να εξαγάγετε το αποτέλεσμα σε μορφή «μοντέλου». - Να δημιουργήσετε δύο υπομνήματα που θα συνδέονται με αντίστοιχους κώδικες. - Να δημιουργήσετε δύο σχόλια (annotation). - Να πραγματοποιήσετε μια αναζήτηση κειμένου προσδιορίζοντας συγκεκριμένη λέξη. Να εξαγάγετε τα αποτελέσματα της αναζήτησης σε μορφή λίστας και δενδρόλεξου. - Να αναζητήσετε τις 10 λέξεις που εμφανίζονται συχνότερα στο υλικό σας (και έχουν από 5 χαρακτήρες και άνω). Να αναπαραστήσετε τα ευρήματα με σύννεφο λέξεων. 27