Αστική Ανανέωση & Εξευγενισμός Οι Ελληνικές Ιδιαιτερότητες

Transcript

1 Αστική Ανανέωση & Εξευγενισμός Οι Ελληνικές Ιδιαιτερότητες ΓΕΩΡΓΙΟ ΙΔΗΡΟΠΟΤΛΟ Επικ.Καθηγητής, Τμ.Γεωγραγίας, Παν/μιο Αιγαίου ΜΑΡΓΑΡΙΣΑ ΣΕΡΓΙΟΤ Υπ.Διδάκτορας, MSc Γεωγραφίας & Εφαρμοσμένης Γεωπληροφορικής, Tμ.Γεωγραφίας, Παν/μιο Αιγαίου Περίληψη Ο εξευγενισμός ως γνωστό και κωδικοποιημένο φαινόμενο αποτελεί ένα ζήτημα με έντονο ενδιαφέρον. Αποτελεί μια πρακτική απέναντι στα πιεστικά προβλήματα που δημιουργήθηκαν στις μεταμοντέρνες κοινωνίες εξ αιτίας της κινητικότητας για κοινωνικο-οικονομικους λόγους μεταξύ κέντρου και προαστίων αλλά κυρίως σχετίζονται με το κέντρο. Από τα μέσα του 50 αποτελεί ένα συνειδητοποιημένο φαινόμενο στον σχεδιασμό. Το ίδια ζητήματα συναντώνται και στην Ελλάδα μέσα στη δεκαετία του Ιδιαίτερα οι πόλεις με ισχυρότερη ανάπτυξη και κυρίως η πρωτεύουσα της χώρας, η Αθήνα. Το κέντρο της Αθήνας θέτει με ολοένα και πιο πιεστικούς όρους ανάλογα θέματα. Οικονομική ευρωστία και ξαφνική υποβάθμιση, συσσώρευση λαθραίας μετανάστευσης, παρεμπόρειο, αύξηση αντικειμενικών αξιών, οξείες δημογραφικές αλλαγές. Η εργασία εξετάζει το φαινόμενο από την εκδήλωσή του στον ελληνικό χώρο, πως εξελίσσεται πως αποκτά τοπικά χαρακτηριστικά. Σε θεωρητικό επίπεδο η ανάλυση επικεντρώνεται στην αστικής ανανέωσης και ιδιαίτερα στον εξευγενισμό, χωρίς να αγνοεί τα γειτνιάζοντα κοινωνικό οικονομικά φαινόμενα μέσα στα οποία αναπτύσσεται. Τα ερωτήματα που αναδύονται αφορούν διάφορες εκφράσεις του φαινομένου. Αρχικά αναλύεται ο θεωρητικός χαρακτήρας του, που σχετίζεται με την μορφή, την ένταση και ιδιαιτερότητα του φαινομένου στην Ελλάδα σε σχέση με την εμπειρία και παραδείγματα του εξωτερικού (City Light, Δουβλίνο κ.α.) και διερευνώνται οι μεταβολές του θεωρητικού σχήματος που περιγράφει η διεθνής βιβλιογραφία για το φαινόμενο σε σχέση με την Ελλάδας. Σε δεύτερο χρόνο ερευνάται το ζήτημα της μέτρησης του φαινομένου. Η αστική ανανέωση είναι ένα φαινόμενο για το οποίο υπάρχει ένας πρώτος κύκλος μετρήσεων σε διάφορες κοινωνικές, και χωρικές συνθήκες σε τοπικό και εθνικό επίπεδο.. Η διερεύνηση των όρων μέτρησης του φαινομένου στην Ελλάδα αποτελεί αναγκαίο προοίμιο. Ποια είναι η καταλληλότερη μεθοδολογία και ποια τα προσήκοντα εργαλεία μέτρησης και κατ` επέκταση ανάλυσης και διαχείρισης του; Η μελέτη αναδεικνύει ένα παράλληλο ζήτημα που σχετίζεται με τα εργαλεία και την πληρότητα και τη μορφή των δεδομένων απογραφής που απαιτείται για την λειτουργίας τους. Η εργασία θα προσπαθήσει να ορίσει το θεωρητικό πλαίσιο στη Ελλάδα σε σχέση με την διεθνή έρευνα στο αντικείμενο, θα προσδιορίσει την ιδιαίτερη μορφή εκδήλωσης του στην εθνική πραγματικότητα και συγχρόνως θα περιέλθει το συνόλων των μεθόδων και των εργαλείων καταγραφής και ανάλυσης και στο τέλος θα προσπαθήσει να καταγράψει τις ελλείψεις και ανάγκες πληροφορίας που απαιτούνται για τον προσδιορισμό και την οριοθέτηση της ελληνικής αστικής ανανέωσης. Λέξεις Κλειδιά

2 Αστική Ανανέωση, Εξευγενισμός, Αστική Γεωγραφία 1. Εισαγωγή Οι παρεμβάσεις αστικής ανανέωσης στον αστικό χώρο, λαμβάνουν χώρα είτε εκτεταμένα μέσα στον αστικό ιστό είτε σε μικρότερη κλίμακα. Η αστική ταυτότητα, ακόμη και σε επίπεδο γειτονιών αλλάζει. Σο φαινόμενο της αστικής ανανέωσης είναι περίπλοκο, οι ιστορικές της καταβολές, το θεωρητικό υπόβαθρο, οι στρατηγικές των πολιτικών και οι επιπτώσεις αποτελούν βασικά στοιχεία στην ανάλυση της έννοιας. Σα τελευταία χρόνια όμως, μία νέα έκφανση της αστικής ανανέωσης, παρουσιάζεται η έννοια του εξευγενισμού η οποία προκαλεί μια διαφωνία γύρω από τον όρο και την εφαρμογή του. Η αστική ανανέωση αφορά την ποιοτική αναγέννηση των κεντρικών περιοχών των πόλεων, χωρίς να αποτελεί αναγκαία συνθήκη. Είναι η μετεγκατάσταση της μεσαίας τάξης σε ανακαινισμένες ή σε ανανεωμένες ιδιοκτησίες των γειτονιών των πόλεων, όπου προηγουμένως κατοικούνταν από πληθυσμούς χαμηλών εισοδημάτων. Η ερμηνεία της έννοιας του εξευγενισμού έχει πολλές διαστάσεις και εξαρτάται από ποια οπτική πλευρά αναγνωρίζει κανείς το φαινόμενο. Ο εξευγενισμός αποτελεί βασικό κλειδί στην επιτυχία των προγραμμάτων αστικής ανανέωσης σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι μια διαδικασία που επιδρά σε χωρικό και χρονικό επίπεδο, ενώ οι συνέπειες είναι άμεσες και έμμεσες σε κοινωνικό, οικονομικο, πολιτικο, πολιτισμικό και περιβαλλοντικό επίπεδο. Είναι ουσιαστικά ένα πολυ-επίπεδο φαινόμενο, που διαμορφώνει νέες γεωγραφίες στις υφιστάμενες πόλεις. Αυτές οι κατευθυντήριες αλλαγές είναι σημαντικό να εντοπιστούν, να αναλυθούν και να εκτιμηθούν, με συγκεκριμένα εργαλεία και μεθόδους, ώστε το αποτέλεσμα να είναι τα κατάλληλα μοντέλα προσέγγισης του φαινομένου. Σα αποτελέσματα από τις εφαρμοργές των μοντέλων θα δώσουν το έναυσμα για περαιτέρω έρευνα στην αστική γεωγραφία των ελληνικών πόλεων. 2. Θεωρητικό πλαίσιο 2.1 Η Αστική Ανανέωση Σο θεωρητικό υπόβαθρο της αστικής ανανέωσης βρίσκει τις αρχές του στη τρουκτουραλιστική θεωρία του Giddens, που ακόμη και στη μετα μοντέρνα εποχή που διανύουμε, το άτομο έχει άμεση αλληλεπίδραση με τις κοινωνικές δομές και επομένως οποιαδήποτε αστική αλλαγή επηρεάζει τον καθένα μας (Derek, 2009). Η αστική ανανέωση ιστορικά εμφανίζεται στα μέσα του 50 και μεταδόθηκε μέσα σε τρία διαφορετικά χρονικά διαστήματα στην Ευρώπη και στη Β. Αμερική. Η κάθε περίοδος αποτελεί μια διαφορετική εκδοχή της αστικής ανανέωσης εφόσον οδηγείται η κάθε μία από διαφορετικά ενδιαφέροντα, υλοποιούνται με διαφορετικές στρατηγικές και οι συνέπειες τους επιδρούν σε διαφορετικό βαθμό είτε στους κατοίκους είτε στις περιοχές επεμβάσεων. Η έννοια της αστικής ανανέωσης μπορεί να προσεγγιστεί ολοκληρωτικά μέσα από πολυάριθμα παραδείγματα της αστικής γεωγραφίας σε παγκόσμια κλίμακα. Ουσιαστικά είναι ένα σύνολο στρατηγικών που έχουν ως σκοπό την αναδιαμόρφωση του αστικού τοπίου, εσωκλείοντας τα κοινωνικο-οικονομικά προβλήματα που εμπεριέχει η εκάστοτε περιοχή μελέτης. Οι αλλαγές που μπορούν να λάβουν χώρα κατα τη διαδικασία της 2

3 αστικής ανανέωσης περιλαμβάνουν διάφορους τομείς και είναι διάσπαρτες (ανάλογα με τους τομείς και τις περιοχές εφαρμογής αυτών). Η Takala (2006) επισημαίνει ότι στην αστική γεωγραφία, η αστική ανανέωση, είναι η έννοια που ενσωματώνει τη φυσική αστική αναγέννηση και τη χρήση του αστικού χώρου στην τοπική οικονομική δομή, δηλαδή σε περίπτωση αστικού προγράμματος ανανέωσης κοντά στο κέντρο της πόλης, η περιοχή γίνεται (πάλι) μέρος της λειτουργικής αστικής δομής λόγω της αναγέννησης της φυσικής και οικονομικής δομής της περιοχής. Φαρακτηριστικό παράδειγμα δυναμικής αλλαγής των κέντρων των πόλεων είναι η αύξηση των εργασιών ή η αύξηση των τιμών ιδιοκτησίας. ε αυτό το σημείο αξίζει να υπογραμμίσουμε, ότι η ανάπλαση ως έννοια δεν έχει μόνο χωρικό χαρακτήρα, αλλά προσεγγίζεται και σε άλλες εστίες προβλημάτων όπως είναι τα κοινωνικά προβλήματα που μπορούν να ταλανίζουν την περιοχή μελέτης. ύμφωνα με την Gullino (2009) η αστική ανανέωση είναι ένα αντιληπτό και ολοκληρωμένο όραμα και δράση που οδηγεί στην επίλυση των αστικών προβλημάτων και το οποίο επιδιώκει να επιφέρει μια μόνιμη βελτίωση στην οικονομική, φυσική, κοινωνική και περιβαλλοντική κατάσταση μιας περιοχής που ήταν, ή είναι, υπό τον όρο να αλλάξει. τόχος αυτών των προγραμμάτων δεν είναι μόνο η χωρική αναγέννηση αλλά κυρίως η βελτίωση της ποιότητας ζωής. Ο ορισμός των ανανεωμένων δραστηριοτήτων υπογραμμίζει τη σημασία όχι μόνο της λειτουργίας μέσω των φυσικών προγραμμάτων, αλλά και του καθορισμού των κοινωνικών και περιβαλλοντικών στόχων ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα της ζωής στις αστικές μειονεκτούσες γειτονιές (Gullino, 2009). H αστική ανανέωση δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα σύνολο φυσικού, κοινωνικού και οικονομικού περιεχομένου, το οποίο καθοδηγείται από τις πολιτικές δυνάμεις και τη συμμετοχή του κοινού (Lichfield, 1984). Παρόλα αυτά, υπάρχουν και άλλες οπτικές ανάλυσης από τους αναλυτές της αστικής ανανέωσης. Για την Δρακάκη, η αστική ανανέωση είναι μέρος της ευρύτερης αστικής αλλαγής που πραγματοποιείται, ενώ διαμορφώνει τα κέντρα των πόλεων, την ενδοαστική περιοχή, τα προάστια και με τις μετα-προαστιακές περιοχές (Hall, 2005). Επομένως, ο όρος της αστικής ανανέωσης φέρνει στο νου διαφορετικές εικόνες σε διαφορετικούς ανθρώπους, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει και η περίοδος που γίνεται η ανάλυση από τον εκάστοτε ερευνητή (χήμα 1). χήμα 1: Η διαφοροποίηση των στόχων της αστικής ανανέωσης Πηγή: Lichfield, D. (1984). Alternative strategies for redistribution in urban renewal. Habitat International, 8(3-4), 109. Πέρα όμως από την εννοιολογική προσέγγιση της αστικής ανανέωσης κρίνεται απαραίτητο στο σημείο αυτό, να μελετήσουμε τις ανάγκαίες συνθήκες που προκαλούν την ανανέωση. τη βιβλιογραφία, η πρώτη βασική ανάγκη που αναφέρεται είναι η επίλυση προβλημάτων με τα κελύφη, το ανθρώπινο δυναμικό και τις χρήσεις. Επιπροσθέτως, είναι η οικιστική ανάγκη ως μέτρο για την άσκηση μιας κοινωνικής

4 στεγαστικής πολιτικής ή για την κάλυψη οικιστικών ελλείψεων (τεφάνου 1995). Μια άλλη ανάγκη είναι η πολιτιστική αξιοποίηση κάποιων περιοχών είτε με την πολιτιστική προβολή είτε με την αισθητική ανάδειξη είτε τη διατήρηση της φυσιογνωμίας ενός τόπου (τεφάνου 1995). Ενώ, ένας άλλος λόγος για τον οποίο ήταν απαραίτητη η αστική ανανέωση είναι ως ένα είδος πολιτικής για να περιορίσουν την αστική επέκταση (Couch & Karecha, 2006). Σέλος, όπως εύστοχα σημειώνει η Lichfield, η αστική ανανέωση είναι ένας βασικός τρόπος ανακατανομής των διαθέσιμων πόρων, παρέχοντας μεγαλύτερη ισότητα ευκαιριών στην αστική ζωή (Lichfield, 1984). Οι πολιτικές της αστικής ανανέωσης είναι ποικίλες ανάλογα με αρχές όπως 1.] ο προσδιορισμός της κρίσιμης μάζας πληθυσμού και των μηχανισμών διαχείρισης επαρκών ώστε να είναι δυνατές η σύλληψη και η υλοποίηση καινοτόμων προγραμμάτων αστικής ανάπλασης, 2.] η ισχυρή τοπική σύμπραξη για τον προσδιορισμό των προκλήσεων, των στρατηγικών, των προτεραιοτήτων, την κατανομή των πόρων, τη διασφάλιση της συνέχειας και την αξιολόγηση της στρατηγικής, 3.] ενώ οι συμπράξεις πρέπει να είναι ευρείες, να περιλαμβάνουν οικονομικούς και κοινωνικούς εταίρους, μη κυβερνητικές οργανώσεις και ενώσεις κατοίκων, η εδαφική προσέγγιση πρέπει να είναι ολοκληρωμένη και συσχετισμένη με αναπτυξιακές στρατηγικές ευρύτερες στο επίπεδο της μείζονος αστικής περιοχής ή της περιφέρειας, 4.] ολοκλήρωση θεμάτων οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών, επιδίωξη της ισότητας από άποψη εκπαίδευσης και κατάρτισης καθώς και λήψη υπόψη παραμέτρων ασφαλείας μεταφορών 5] προώθηση της ισότητας ευκαιριών και 6.] συμπληρωματικότητα με τις κύριες παρεμβάσεις διαρθρωτικών ταμείων ή τις υπόλοιπες κοινοτικές πρωτοβουλίες (τεργίου, 2010). Οι επιπτώσεις των παραπάνω πολιτικών μπορεί να είναι οικονομικές, κοινωνικές, σε σχέση με την αποκατάσταση της στέγασης και την ποιότητα κατοικίας, μείωση της αστικής βίας κ.α. 2.1 Ο Εξευγενισμός Ο εξευγενισμός ως φαινόμενο ανήκει στην τρίτη γενιά της αστικής ανανέωσης. υγκεκριμενα στις αρχές του 70 και έπειτα το 80 οι πολύ χαμηλές τιμές της γης και των κτηρίων των κεντρικών περιοχών των πόλεων άρχισαν να προσελκύουν τόσο μικρούς όσο και μεγάλους επιχειρηματίες (Carmon, 1999). Η νέα αυτή διαδικασία χωρίστηκε σε δύο ομάδες: δημόσιες-ατομικές συνεργασίες και δημόσιες-ιδιωτικές συνεργασίες. την πρώτη ομάδα ανήκει και ο εξευγενισμός ή αλλιώς, ποιοτική ανάπλαση, που επικρατεί στις κεντρικές περιοχές των πόλεων και περιλαμβάνει μορφωμένους ανθρώπους της μεσαίας τάξης και κυρίως Yuppies (young urban professionals) ή Dinks (double income, no kids). Για πρώτη φορά, διαμορφώθηκε ο όρος εξευγενισμός (Gentrification) από την αστική γεωγράφο Ruth Glass, το 1964, όταν παρουσίασε τη συνήθεια των ανώτερων οικογενειών του Λονδίνου της μεσαίας τάξης που αγόραζαν ιδιόκτητες παραδοσιακές περιοχές στο ανατολικό Λονδίνο (Atkinson, 2004). Πιο αναλυτικά, ο εξευγενισμός είναι ένας όρος που αναφέρεται στη μετακίνηση εύπορων, συνήθως νέων κατοίκων που ανήκουν στη μεσαία τάξη, προς τις άδειες εσωτερικές περιοχές των πόλεων, όπως σημειώνει η Δρακάκη (Hall, 2005). Σο θεωρητικό πλαίσιο για τον εξευγενισμό, εν συντομία, μπορεί να βασιστεί είτε στη θεωρία του Smith με το χάσμα των ενοικίων (παραγωγή) (χήμα 2), είτε εξ αιτίας των προτιμήσεων των καταναλωτών (κατανάλωση) ή της αλλαγής της οικονομικής βάσης από δευτερογενή σε τριτογενή διεργασία. Οι προσεγγίσεις είναι διάφορες. H βιβλιογραφία υπογραμμίζει το χαοτικό χαρακτήρα του εξευγενισμού (Van Criekingen & 4

5 Decroly, 2003) και την επανεμφάνισή του σε ήδη εξευγενισμένες περιοχές (επαναεξευγενισμός) (Lees, 2003), όπου και νέες θεωρίες διαμορφώνονται. χήμα 2: Η υπόθεση του Rent Gap. Αλλαγές στα ενοίκια και στις τιμές στη γειτονιά μιας κεντρικής πόλης, με ένα χάσμα ενοικίων να σκιαγραφείται στο διάγραμμα. Πηγή: O'Sullivan, D. (2002). Toward micro-scale spatial modeling of gentrification. Journal of Geographical Systems, 4(3), 253. Σα βασικά αίτια του εξευγενισμού εντοπίζονται στον έντονο καταναλωτισμό, στην ανάγκη των κατοίκων να έχουν άμεση πρόσβαση στις εργασίες τους και στις υπηρεσίες, στη δημιουργία της νέας μεσαίας τάξης, στην είσοδο της γυναίκας στην εργασία, στην αύξηση των μονογονεϊκών νοικοκυριών, στη γενικότερη αλλαγή στις πολιτιστικές αξίες και στα πρότυπα, στην πιο προσιτή αγορά κατοικίας σε σχέση με τα προάστια (Πίνακας 1). Πίνακας 1: Παράγοντες που επιδρούν στην υποβάθμιση της γειτονιάς και στην ανανέωση Πηγή: Pacione Michael (2001). Urban Geography - a global perspective. London: Routledge, σελ.201. Οι ερευνητές ενδιαφέρονται να αναλύσουν ένα τέτοιο φαινόμενο. Πολλά είναι και τα ερωτηματικά σχετικά με τη λειτουργικότητα του εξευγενισμού. Πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι απλά αποτελεί ένα εργαλείο μεταπολεμικής πολιτικής αστικών

6 αναπλάσεων και ότι το μέλλον του είναι περιορισμένο. Άλλοι πάλι, το βλέπουν ως ένα συνεχιζόμενο φαινόμενο που αναδιαμορφώνει τις εσωτερικές περιοχές των πόλεων. Οι απόψεις διίστανται. Οι βασικές αρνητικές συνέπειές του επικεντρώνονται στη μετατόπιση (πολλές φορές και αναγκαστική), στην απώλεια προσιτής κατοικίας, στην έλλειψη στέγης, στην απαξίωση των γηγενών πληθυσμών και στη συνεχή απώλεια πληθυσμού και στη συνολική αλλαγή στην παροχή υπηρεσιών, όπως και του τοπικού χαρακτήρα της περιοχής. τις θετικές συνέπειες συμπεριλαμβάνονται η συνολική ανανέωση της περιοχής, η κοινωνική ανάμειξη, η αποσυμφόρηση της φτώχειας, πολλοί ιδιοκτήτες αποκτούν επιχορηγήσεις για να βελτιώσουν την ποιότητα των ακινήτων τους, οι αξίες ιδιοκτησίας όπως οι φόροι προσόδου είναι σημαντικό εισόδημα για τις τοπικές αρχές, ενώ συντελεί και στη διατήρηση πολλών περιοχών με υψηλή πολιτισμική και κατ επέκταση συμβολική αξία. Σα χαρακτηριστικά του εξευγενισμού είναι συγκεκριμένα. Οι εξευγενιστές είναι νέα άτομα της μεσαίας κοινωνικής τάξης, με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης και μια σχετικά καλή εργασία. υνήθως δεν έχουν παιδιά, και προτιμούν να κατοικούν σε κεντρικές περιοχές για να έχουν πρόσβαση στις συγκοινωνίες, στις υπηρεσίες, στις εργασίες τους αλλά και στα διάφορα πολιτισμικά δρώμενα που λαμβάνουν χώρα στο κέντρο της πόλης (Μαυρίδου, ). Ας μην ξεχνάμε πως το κέντρο της πόλης είναι η ζωή της πόλης. Ακολουθούν συγκεκριμένα καταναλωτικά πρότυπα και δεν ενδιαφέρονται να μείνουν στα προάστια, ενώ δεν έχουν ιδιαίτερο πρόβλημα για ανάμειξη με τους γηγενείς κατοίκους (Turner, 1997). Σα χαρακτηριστικά των περιοχών για εξευγενισμό, είναι κενά κτήρια, υποβαθμισμένες κεντρικές περιοχές με χαμηλά ενοίκια, και που πολλές φορές έχουν σημαντική πολιτισμική ή ιστορική αξία. Ο εξευγενισμός μπορεί να λάβει διάφορες μορφές ανάλογα με το πού συμβαίνει και πώς εξελίσσεται, καθώς και με το ποιους επηρεάζει, εξαρτάται από τις υφιστάμενες συνθήκες (χήμα 3). χήμα 3: Η κατάταξη των κριτηρίων για την έρευνα στο κέντρο της Kuala Lumpur Πηγή: Soheil Sabri, A. Y. (2008b). Multi-criteria expert based analysis for ranking the urban gentrification drivers in developing countries. Paper presented at the 2 nd International conference on bulit environment in developing countries (ICBEDC), Malaysia, p

7 Η διαδικασία του εξευγενισμού αρχίζει όταν σε μια περιοχή που ανανεώνεται προσελκύονται νέοι κάτοικοι μεσαίας τάξης για να μεταγκατασταθούν ενώ παράλληλα εκτοπίζουν τους γηγενείς κατοίκους των φτωχότερων στρωμάτων (Smith, 1982). Μια διαδικασία που εμφανίζεται υπό διαφορετικές συνθήκες και δημιούργει επίσης άλλες, ανάλογα με το στόχο του κάθε προγράμματος ανάπλασης και τη διαχείρισή του. Οι εκάστοτε πολιτικές μας δείχνουν τί ακριβώς είναι το φαινόμενο αυτό, πώς και πού λαμβάνει χώρα, ποιες είναι οι στρατηγικές του, ποιες είναι οι επιδράσεις του και ποιος ο ρόλος των τοπικών αρχών και του ενεργού πολίτη στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για την εκάστοτε εφαρμογή του. Σο ενδιαφέρον της έρευνας γίνεται εντονότερο όταν μπορούμε να εστιάσουμε στη διερεύνηση των μοντέλων προσέγγισης του φαινομένου. Αυτά τα μοντέλα μπορούν να εφαρμοστούν με τη βοήθεια συγκεκριμένων λογισμικών προγραμμάτων θεωρητικά και πρακτικά, ποσοτικοποιώντας τα δεδομένα και δημιουργώντας πρότυπα οπτικοποίησης. 3. Ο Εξευγενισμός στην Ελληνική Πραγματικότητα Από γεωγραφική άποψη, το φαινόμενο του εξευγενισμού είναι πολύ-επίπεδο και εμφανίζει διάφορες μορφές στο χώρο. Αυτή η πολυπλοκότητα αν και παρουσιάζει ενδιαφέρον, δεν είναι εύκολη στον εντοπισμό της, ειδικά σε μητροπολιτικές πόλεις όπως η Αθήνα, τόσο σε γειτονιές του κέντρου της όσο και στα προάστιά της. Η υφιστάμενη κατάσταση στην Αθήνα την τελευταία δεκαετία, παρουσιάζει συνιστώσες όπως η δημογραφική αλλαγή, η αύξηση του μέσου εισοδήματος, η μείωση του μεγέθους του νοικοκυριού, η αύξηση των τιμών των ακινήτων που σημαίνει υψηλότερα ενοίκια, η αύξηση των αντικειμενικών αξιών, η μείωση της εγκληματικότητας, η αλλαγή της ταυτότητας της γειτονιάς και του περιβάλλοντός της. Βέβαια, τους τελευταίους μήνες με τις καινούργιες εξελίξεις σε οικονομικό και πολιτικό επίπεδο, αρκετοί από τους παραπάνω παράγοντες έχουν αλλάξει, αλλά στη υφιστάμενη έρευνα διατηρείται ένας μέσος όρος της δεκαετίας του Παράλληλα, αν ληφθεί υπόψη, ότι στην Ελλάδα πάνω από το 50% του πληθυσμού, κατοικεί στην Αθήνα, διαπιστώνεται ότι είναι απαραίτητη η εφαρμογή πολιτικών αστικής ανανέωσης. Αριθμητικά και μόνο, χωρίς συσχέτιση με άλλες παραμέτρους, οι αλλαγές όχι μόνο επιβάλλονται αλλά είναι και απαραίτητες για την αειφορική εξέλιξη της πόλης, και μάλιστα σε όλο και πιο ολοκληρωμένο επίπεδο. Η Αθήνα ως μεσογειακή πόλη, προσπαθεί και αυτή να γίνει ένα επιχειρησιακό κέντρο, με την προϋπόθεση βέβαια, ότι περιορίζεται από το γενικότερο πλαίσιο της (μικροιδιοκτησία, αυθαίρετη δόμηση, αντιπαροχή, άτυπες οικονομικές δραστηριότητες, ανταγωνισμός χρήσεων γης, υποβάθμιση του αστικού χώρου και οι θεσμοί). Ειδικότερα, στον ελληνικό χώρο υπάρχουν αρκετά παραδείγματα αστικής ανάπλασης, αλλά λίγα αστικής ανανέωσης. Επιτυχή παραδείγματα με διεθνή εμβέλεια, είναι η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας και οι αναπλάσεις των σιδηροδρομικών σταθμών. Σο κάθε πρόγραμμα αστικής ανανέωσης, είναι ένας συνδυασμός στρατηγικών που στοχεύει τις εκάστοτε ανάγκες της περιοχής επέμβασης. την Αθήνα, με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες έγιναν πολλές αναπλάσεις, χωρίς όμως να γίνει σωστή διαχείριση και οργάνωση των φορέων που τις επέβλεπαν, και έτσι δεν υπήρχαν θεαματικά αποτελέσματα όπως με τις αναπλάσεις της πόλης της Βαρκελώνης. Βέβαια, υπάρχουν και άλλες ευκαιρίες για βελτιστοποίηση των προγραμμάτων αστικής ανανέωσης, εξαιτίας της βοήθειας της ΕΕ και συγκεκριμένων κοινοτικών προγραμμάτων για την υλοποίηση έργων με συγκεκριμένο πλαίσιο και επιδότηση. ημαντικό σημείο στις πολιτικές των αστικών ανανεώσεων είναι η κοινοτική συμμετοχή των φορέων (συνήθως δήμων και περιφερειών), η κρατική παρέμβαση, η συμμετοχή του

8 πολίτη στη λήψη αποφάσεων για τα τοπικά έργα, η επιλογή ακόμη και διαφορετικών στρατηγικών για διαφορετικές περιοχές μελέτης μέσα στην ίδια την πόλη (εφόσον το κάθε έργο έχει τη δική του προσέγγιση και τις δικές του ανάγκες), η προβολή της πολιτισμικής αξίας του τοπίου και η ανάδειξη της επιχειρηματικής του θέσης, τα περιβαλλοντικά του πλεονεκτήματα, οι κοινωνικές αξίες και φυσικά η ισότητα ευκαιριών που προσδίδει. Όπως είναι φυσικό, οποιαδήποτε ενέργεια στον αστικό χώρο έχει και τις αντίστοιχες επιπτώσεις, οι σημαντικότερες στην Αθήνα, είναι οι εξής: Η ανταγωνιστικότητα του αναπλασμένου κέντρου είναι σημαντικός παράγοντας όπως και η οικονομική εξαθλίωση των χαμηλότερων οικονομικών στρωμάτων, η κοινωνική πόλωση, το πρόβλημα της στέγασης και η μη σωστή εφαρμογή των προγραμμάτων με επιφανειακές αναπλάσεις. Σα επίπεδα ασφάλειας είναι πολύ καλύτερα και υπάρχει έστω η προοπτική για διατήρηση των πολιτισμικών τοπίων ή των χώρων με συμβολική αξία. Σο βασικό ερώτημα είναι αν η Αθήνα είναι έτοιμη για έναν τέτοιο φαινόμενο και πώς θα μπορούσε να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε από τις παραδοχές του τόσο σε κεντρικό επίπεδο όσο και σε προαστιακό επίπεδο. Σο πλαίσιο της ελληνικής περίπτωσης μπορεί άλλοτε να συσχετίζεται με περιπτώσεις παρόμοιες με αυτές της διεθνούς βιβλιογραφίας και άλλοτε να διαφοροποιείται πλήρως. Ένα σημαντικό στοιχείο είναι για την Ελλάδα είναι οι οπτικές ανάλυσης του αστικού χώρου. Φαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι η ανάλυση του κτηριακού αποθέματος, που άλλοτε έχει κοινωνικό χαρακτήρα και άλλοτε σχετίζεται με το κέρδος απο την αστική γη. Ανάλογα με την περιοχή έρευνας, είναι καλύτερα να εστιάζεται κάθε φορά και ο στόχος του ερευνητή όπως και οι παραδοχές που επιλέγει ως τις κύριες συνιστώσες. Ένα επιτυχημένο παράδειγμα εξευγενισμού είναι στο Γκάζι. Μια περιοχή που εντοπίζεται κοντινά στον ιστορικό πυρήνα, με δραστήρια νυχτερινή ζωή και βρίσκεται σε πλήρη χωροταξική ανάπλαση. την περιοχή του Γκάζι, οι χρήσεις ψυχαγωγικού και πολιτισμικού περιεχομένου που εγκαθίστανται, ως αποτέλεσμα της επιχειρηματικής εκμετάλλευσης που ακολουθεί την ανάπλαση, συμβάλλουν στην αύξηση της αξίας των ακινήτων, με αποτέλεσμα τη γενική αύξηση των ενοικίων, γεγονός που αναγκάζει πολλούς κατοίκους να εγκαταλείψουν την περιοχή (Γιανπαπά, ). Έτσι, οι κάτοικοι της περιοχής μετακινούνται συνήθως δυτικότερα από το κέντρο της Αθήνας, αναζητώντας φθηνότερες γειτονιές και ο εργατικός συνοικισμός χάνει το χαρακτήρα του (Γιανπαπά, ). Η λειτουργία του ταθμού του Κεραμεικού, η σύνδεσή της περιοχής με το Θησείο, με ωραίου πεζόδρομους και πάρκα, αναβάθμισαν όλη την περιοχή. Σο Γκάζι σταδιακά μεταβλήθηκε σε πολιτιστικό κέντρο πολλαπλών χρήσεων, φιλοξενώντας ποικίλα γεγονότα όπως το νέο παράρτημα του Μουσείου Μπενάκη ή την Σεχνόπολις των Αθηνών που λειτουργεί σήμερα ως πολυδύναμο πολιτιστικό κέντρο (Γιανπαπά, ). Επομένως το φαινόμενο του εξευγενισμού στο Γκάζι οδηγεί στην διαπίστωση ότι οι χωρικές ανισότητες παραμένουν και εντείνονται στο χώρο αυτό, οι μειονότητες παραμένουν και ενώ και κτηριακά φαίνονται οι έντονες διαφοροποιήσεις. Σο ΕΜΠ σημειώνει ότι η καταγραφή των χρήσεων γης έδειξε ότι το εμπόριο, η αναψυχή και οι υπηρεσίες έχουν εκτοπίσει την κατοικία (Γιανπαπά, ) (Φάρτης 1). Σέλος, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το Γκάζι αποτελεί παράδειγμα εξευγενισμού με κυριαρχία της αγοράς και της δημόσιας παρέμβασης, και εφαρμόζεται ακριβώς η θεωρία για το «μύθο» του αστικού ορίου. 8

9 Φάρτης 1: Δραστηριότητες Φρήσεις Γης στο Γκάζι (2000). Πηγή: Γιανπαπά Ελένη, Κ. Μ., Καραφύλλη Φριστίνα ( ). Το φαινόμενο του gentrification και ο κοινωνικός χαρακτήρας του στο γκάζι. Αθήνα: ΕΜΠ, χολή Αρχιτεκτόνων, Σομέας Πολεοδομίας και Φωροταξίας, Ειδικό Πολεοδομίας 8, σελ.10. Όμως με αυτόν τον τρόπο, ο εξευγενισμός συμβαίνει επιμέρους και σε διάφορες εστίες στον αστικό ιστό της Αθήνας όπως για παράδειγμα εκτός από το Γκάζι, στο Μεταξουργείο, στο Χυρρή και στον Κεραμεικό ή και σε άλλους δήμους εκτός του Δ.Αθήνας, όπως ο Δήμος Αιγάλεω (Φάρτης 2 & 3). Αυτό αποτελεί επίσης μια διαφοροποίηση από τα διεθνή πρότυπα, που καθιστά την Αθήνα μια ιδιαίτερη πόλη. Φάρτης 2: Δραστηριότητες Φρήσεις Γης στο Δ.Αιγάλεω Πηγή: Δήμος Αιγάλεω (2011).

10 Φάρτης 3: Καταγραφή κτηρίων, χρήσεων γης κ.α. Δήμος Αιγάλεω σε περιβάλλον Autocad. Πηγή: Δήμος Αιγάλεω (2011). Όπως έχει διαπιστωθεί δεν είναι ένα στατικό φαινόμενο, αλλά μεταβάλλεται με την πάροδο του χρόνου και προσαρμόζεται και σε νέες περιστάσεις, όπως αναφέραμε την εμφάνιση του υπερ-εξευγενισμού σε ήδη εξευγενισμένες γειτονιές. Η Αθήνα, εμφανίζει κάποιες από τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση αυτού του φαινομένου, όπως είναι ο έντονος καταναλωτισμός ήδη από την δεκαετία του 90. Άλλη αιτία είναι η ανάγκη των κατοίκων να έχουν άμεση πρόσβαση στις εργασίες τους και στις υπηρεσίες, που το τελευταίο διάστημα στην Αθήνα μετά τις αναπλάσεις των σιδηροδρομικών σταθμών, καθώς και της κατασκευής του μετρό και του προαστιακού, η προσπελασιμότητα έχει βελτιωθεί σε πολύ σημαντικό βαθμό. Η γενικότερη αλλαγή στις πολιτιστικές αξίες και στα πρότυπα, οδηγεί την πόλη σε μικρές περιπτώσεις εξευγενισμού όπως το Γκάζι. ε σχέση όμως, με τη μεγιστοποίηση της μεσαίας τάξης, αυτό δυστυχώς δεν ισχύει. Μόνο με την ήδη υφιστάμενη μεσαία τάξη στον αστικό ιστό, πολλά από τα χαρακτηριστικά του διεθνή εξευγενισμού επαναλαμβάνονται και στον ελληνικό χώρο σε μικρότερη ή σε παραπλήσια κλίμακα αναφοράς. Παράλληλα, υπάρχουν σημαντικά κενά στους θεσμούς και καθόλου ομαλή σχέση μεταξύ των φορέων που αναλαμβάνουν τα προγράμματα, κάτι που δυσχαίρενει σε μεγάλο βαθμό την εφαρμογή των προγραμμάτων. Είναι εμφανής η έλλειψη ενιαίου φορέα επίβλεψης των προγραμμάτων ανάπλασης, η μειωμένη συμμετοχή των πολιτών, η μετατόπιση των γηγενών κατοίκων, οι χωρικές ανισότητες και η επιδερμική επίδραση των αναπλάσεων. την ελληνική περίπτωση παρατηρήθηκαν επίσης αλλαγές τόσο σε επίπεδο ανάπτυξης των επαγγελματικών κατηγοριών, όσο αλλαγές στη σύνθεση του πληθυσμού, στο οικιστικό απόθεμα, στο επίπεδο εκπαίδευσης των ανθρώπων, αλλαγή στο εισόδημα όπως και στα καταναλωτικά πρότυπα, στη μείωση ή αύξηση των αστικών κενών, όπως και αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Η Αθήνα, έχει επέλθει από μία σειρά αλλαγών, και εμφανίζει επιμέρους φαινόμενα εξευγενισμού. 10

11 Ο πληθυσμός της αυξάνεται, οι πυκνότητες είναι μεγάλες στις περιοχές γύρω από το κέντρο, ενώ κεντρικά και βορειοανατολικά υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση των υψηλότερων θέσεων του τριτογενή τομέα, τα μικρότερα ποσοστά ανεργίας και η μεγαλύτερη αναλογία γυναικείας απασχόλησης. Ανατολικά είναι η περιοχή με την μεγαλύτερη ανάπτυξη, όπως δυτικά με τα πάρκα αναψυχής και τους κινηματογράφους. Ο άξονας βορά νότου, έχει μετατοπιστεί ανατολικά δυτικά σε ότι αφορά την ανάπτυξη και αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην ανάπτυξη των συγκοινωνιακών δικτύων. Τπάρχει μείωση του στεγαστικού διαχωρισμού, αύξηση της κοινωνικής πόλωσης και της εισοδηματικής ανισότητας. Δηλαδή, αν και δεν υπάρχει έντονη καθετοποίηση της κατοικίας στο χώρο σε μεγάλη κλίμακα, το φαινόμενο αυτό συμβαίνει σε μικροκλίμακα, όπου όπως αναφέραμε στις πολυκατοικίες, τα υψηλά στρώματα μένουν στους επάνω ορόφους και τα χαμηλότερα στους χαμηλότερους. Η κοινωνική πόλωση και εισοδηματική ανισότητα είναι γεγονός, όμως όχι αναγκαίο κακό και για αύξηση του στεγαστικού διαχωρισμού. Εύλογα, το φαινόμενο του εξευγενισμού μπορεί να εξελιχτεί ανάλογα με τις στρατηγικές που του έχουμε θέσει και είναι ένα δυναμικό φαινόμενο που πρέπει συνεχώς να παρακολουθείται τόσο σε χωρική κλίμακα όσο και χρονικά. 4. Η Μεθοδολογία μέτρησης του Εξευγενισμού 4.1 Η Μεθοδολογία Η βασική θεώρηση του εξευγενισμού στηρίζεται στις κυρίαρχες τάσεις της αστικής γεωγραφίας και η μεθοδολογία που ακολουθείται βασίζεται τόσο στο θεωρητικό πλαίσιο όσο και στο πρακτικό. την ελληνική περίπτωση της Αθήνας εστιάζοντας την έρευνα σε συγκεκριμένες εστίες που εμφανίζουν εξευγενισμό είτε στα προάστια είτε στο κέντρο της πόλης, γίνεται η ανάλυση των περιοχών έρευνας. Η πρακτική εφαρμογή αυτής της ανάλυσης είναι ουσιαστικά η δημιουργία ενός μοντέλου που θα ελέγχει την αλλαγή στην αστική δομή και θα εντοπίζει την πιθανότητα εμφάνισης εξευγενισμού σε κάποια περιοχή της Αθήνας, βασιζόμενο πάντα στη στατιστική. Σο μοντέλο του εξευγενισμού πρέπει να είναι σε θέση να καταγράφει αλλαγές στις δραστηριότητες στην περιοχή, την ιστορική τους εξέλιξη, την κοινωνική διάσταση, όπως και τα οικονομικά φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα στην εκάστοτε περιοχή μελέτης. Για μια άναλογη έρευνα, υπάρχει δυσκολία στη συλλογή των δεδομένων που απαιτούνται για την κατασκευή δεικτών και τη μετέπειτα προσέγγιση της εξίσωσης του μοντέλου του εξευγενισμού από τις μεταξύ τους αλληλοσυσχετίσεις, καθιστώντας την έρευνα χρονοβόρα. Η μετέπειτα έρευνα για τον εξευγενισμό περιλαμβάνει έρευνα πεδίου (συλλογή στοιχείων ανα γειτονιά) που δεν υπάρχουν σε επίσημη στατιστική υπηρεσία στην Ελλάδα. Επίσης, οπτικοποιούνται οι δεικτες, και με τη βοήθεια της Cellular Automata (ψηφιακό αυτόματο) πραγματοποιούνται μελλοντικές προβλέψεις για τον εντοπισμό του εξευγενισμού (πιθανά μοτίβα). τόχος αυτών των μοτίβων εξέλιξης του εξευγενισμού είναι η καλύτερη εφαρμογή των προγραμμάτων ανάπλασης, εφόσον προσεγγίζονται οι πιθανές επιπτώσεις από την αρχή. Αν και εφόσον υλοποιηθεί το μοντέλο του εξευγενισμού, θα είναι ικανό να δίνει πιθανές λύσεις ή ακόμη και εξηγήσεις για τις διαφοροποιημένες εκφάνσεις του εξευγενισμού στην Αθήνα, σε σχέση με τα διεθνή πρότυπα. Αναλυτικότερα, το πρώτο βήμα, σχετίζεται με την ανάλυση του θεωρητικού υποβάθρου της έννοιας. Ακολουθεί ο προσδιορισμός των μεθόδων και των τεχνικών που ακολουθούνται συλλογικά στη διεθνή βιβλιογραφία, κατανοώντας δηλαδή τις συνιστώσες που περικλείουν αυτό το φαινόμενο, ενώ αναλύονται οι όποιες θεωρητικές προσεγγίσεις.

12 Ακολούθως, η περιπτωσιολογική μελέτη λαμβάνει χώρα, εφόσον αποτελεί από τις πιο ευέλικτες μορφές ερευνητικού σχεδιασμού και στοχεύει στην συνολική μελέτη του επιλεγμένου αντικειμένου έρευνας. Μέσα από τη μελέτη περίπτωσης θα γίνει προσπάθεια κατανόησης για το πώς εφαρμόζεται και πρακτικά το φαινόμενο του εξευγενισμού. Σο επόμενο βήμα, είναι οπτικοποίηση συγκεκριμένων δεικτών του φαινόμενου όπως: Εισόδημα νοικοκυριών, Επίπεδο εκπαίδευσης, Μηνιαίο ενοίκιο κατοικίας, Ηλικία, Είδος νοικοκυριού, Φρήσεις Γης, Μέση τιμή πώλησης κατοικίας, Επαγγελματική κατηγορία (θέση), Κατηγορία Εργατικού Δυναμικό, Δομημένος/Αδόμητος χώρος, Τποπεριοχές του κέντρου όμως Αθήνας, Παλαιότητα των κτηρίων, Αριθμός Ορόφων των κτηρίων, Πεζόδρομοι- Οδοί υπερτοπικής ημασίας, Εστίες Επιρροής. Η συλλογή των απαραίτητων δεδομένων για την κατασκευή των δεικτών παρουσιάζεται προβληματική διότι ενώ η χωρική μονάδα ανάλυσής του εξευγενισμού είναι η γειτονιά, η μικρότερη χωρική μονάδα καταμέτρησης της ΕΤΕ αφορά το οικοδομικό τετράγωνο. Η οπτικοποίηση των δεικτών μέσω κάποιων λογισμικών για τα οικοδομικά τετράγωνα δείχνουν την υφιστάμενη κατάσταση (πχ. της Αθήνας) και όπως επίσης εάν υπάρχει ένδειξη εξευγενισμού ή πιθανότητα εμφάνισής του στην περιοχή. Η μέθοδος δείχνει ότι ο κάθε δείκτης πρέπει να οπτικοποιηθεί ξεχωριστά, έπειτα να καθορίζονται οι σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών και τέλος να δημιουργείται μια εξίσωση (με τις παραπάνω μεταβλητές) που προσδιορίζει τον εξευγενισμό και μπορεί και αυτή να οπτικοποιηθεί μέσω των Γεωγραφικών υστημάτων Πληροφοριών (GIS). Σα χαρτογραφικά υπόβαθρα, θα συλλεχθούν από τους εγκεκριμένους κρατικούς φορείς (εθνικό, περιφερειακό, τοπικό επίπεδο) είτε από ιδιωτικούς φορείς, ανάλογα με το βαθμό λεπτομέρειας και την κλίμακα ανάλυσης στην εκάστοτε περίπτωση. Μέσα από ξένη βιβλιογραφία, εντοπίζεται επίσης η δημιουργία χωρικών μοντέλων με τη cellular automata, τα οποία αφού υπολόγιζαν κάποιες παραμέτρους διαμόρφωναν πιθανά μοτίβα ανάπτυξης της πόλης. Η συγκεκριμένη μέθοδος απαιτεί υψηλό επίπεδο προγραμματισμού και σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα υλοποίησης, με βασικές προϋποθέσεις κυψελιδικού υποβάθρου (raster) για να τρέξει το αντίστοιχο script «Game of Life» στο ArcView. Όπου το «game of life», είναι ένα παράδειγμα της CA με άμεση συσχέτιση με τα γεωγραφικά συστήματα (Cliff A., 1996). Οι πηγές που χρησιμοποιούνται προκειμένου να αντληθούν τα σημαντικά στοιχεία είναι δευτερογενείς πηγές, κυρίως ξένης βιβλιογραφίας, διότι ειδικά ο εξευγενισμός είναι ένα φαινόμενο με ελάχιστη έρευνα στην Ελλάδα. Σο μεγαλύτερο μέρος της βιβλιογραφίας είναι ξενόγλωσση, αλλά και ελληνική και ένας αριθμός πτυχιακών εργασιών. Πέρα από την αρθογραφία μεγάλο μέρος καλύπτεται βέβαια και από τις δημοσιεύσεις. Οι Πολεοδομικές Πληροφορίες μπορούν να συλλεχθούν από ΥΕΚ, από το Σεχνικό επιμελητήριο της Ελλάδος, βιβλιοθήκες, δημόσιους οργανισμούς και από τεχνικά γραφεία. Πέρα από τη συλλογή των δεδομένων οι μέθοδοι επεξεργασίας τους αναλύονται μέσα από την εκτίμηση των λογισμικών για την αστική ανανέωση, έπειτα τη σχέση ΓΠ και cellular automata με τον εξευγενισμό, ώστε να είναι κατανοητοί πλήρως οι τεχνικές οπτικοποίησης και οργάνωσης αυτών των δεδομένων. Σο πιο προσαρμοσμένο μοντέλο στην περίπτωση της αστικής ανανέωσης είναι το ψηφιδωτό αυτόματο (cellular automata). Αυτό το μοντέλο θα αποτελέσει και τον βασικό μεθοδολογικό μοχλό ανάλυσης του φαινομένου. Η Μοντελοποίηση των πόλεων με τη βοήθεια του ψηφιδωτού αυτόματου (cellular automata) είναι μία νέα προσέγγιση και άμεσα εξαρτώμενη από τις διαχειριστικές ικανότητες των δεδομένων των GIS, όπως επίσης και από τη δυναμική τεχνολογία των εργαστηρίων. Ενώ υπάρχει άμεση συνάφεια με τα γεωγραφικά 12

13 συστήματα πληροφοριών και τη μοντελοποίηση των πόλεων. Αρχικά, τα GIS λειτουργούν διαχειριστικά, ενοποιούν τα δεδομένα, έπειτα επιτρέπουν την οπτικοποίηση των αποτελεσμάτων και τέλος οι προβλέψεις που προκύπτουν από τα μοντέλα μπορούν να ξανά εισαχθούν στο σύστημα των GIS και να επανα-οπτικοποιηθούν, επιτρέποντας τη δημιουργία σεναρίων και τη λήψη αποφάσεων. Ειδικότερα, με το ψηφιδωτό αυτόματο, είναι τύπος μοντέλου, το οποίο εκτελείται σε ψηφιδωτές χωρικές δομές και αποτελείται από ρητούς κανόνες μετασχηματισμού που εκτελούνται με επαναλαμβανόμενο τρόπο στα δεδομένα μιας ψηφίδας (χήμα 4). Σχήμα 4: Σχηματικό διάγραμμα του προτεινόμενου μοντζλου CA για τη Μαλαισία Πηγή: Samat, N. (2007). Integrating GIS and Cellular Automata Spatial Model in evaluating urban growth: prospects and challenges. Jurnal Alam Bina, 9(1), 84. Αποτελεί μία από τις βασικές μεθόδους που είναι ικανή να προσομοιώνει τις διαδικασίες ανάπτυξης και εξέλιξης ενός αστικού φαινομένου όπως ο εξευγενισμός. Σα βασικά ερωτήματα της έρευνάς αφορούν το πως και πού εμφανίζεται το φαινόμενο, τα σενάρια ανάλυσης της εκάστοτε περιοχής μελέτης, οι πιθανές συνέπειες των πολιτικών που ακολουθούνται (χήμα 5). χήμα 5: Η διεπαφή NetLogo που δείχνει ότι ένα ποσό κεφαλαίου κάτω από 5250 δεν μπορεί να προωθήσει την αυθόρμητη εμφάνιση μιας εξευγενισμένης γειτονιάς. Πηγή: Diappi, L., & Bolchi, P. (2008). Smith's rent gap theory and local real estate dynamics: A multiagent model. Computers, Environment and Urban Systems, 32(1), 15. Από τεχνικής πλευράς τα βασικά ερωτήματα σχετίζονται με τον βαθμό καταλληλότητας των GIS και η διερεύνηση άλλων παράλληλων τεχνικών όπως του Cellular Αutomata για δυναμικά φαινόμενα, καθώς και η διερεύνηση ενός κοινού μοντέλου εφαρμογής.

14 αυτήν την προσπάθεια εξομοίωσης μέσω των δυνατοτήτων εξειδικευμένων ψηφιακών εργαλείων, οι προοπτικές περαιτέρω έρευνας είναι πολλές, με μεγάλο εύρος αλλά και με μια ιδιαίτερη δυναμική για την κάλυψη της πολυπλοκότητας διαχείρισης των αστικών φαινομένων. Η γραφική απεικόνιση των ιδιοτήτων των κελιών μπορεί να επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό από τα ΓΠ, αν και υπάρχει μεγάλος κίνδυνος στη διαδικασία της οπτικοποίησης. Ειδικά για το φαινόμενο του εξευγενισμού, η διεθνής βιβλιογραφία υποστηρίζει ότι η CA είναι ιδανική, αλλά όχι για όλες τις θεωρίες ανάλυσής του (μόνο η θεωρία του Smith). Επομένως, ίσως είναι ενδιαφέρον να αναλυθούν άλλες πιθανές μέθοδοι της γεωπληροφορικής για τις υπόλοιπες θεωρίες του εξευγενισμού. Η παρούσα διατριβή εντοπίζεται στα πεδία της στην διαχρονική της εξέλιξη (ιστορική γεωγραφια) με το μέσο των μοντέλων της (γεωπληροφορική). Η απεικόνιση είναι σημαντική όσο και η καταγραφή της υφιστάμενης κατάστασης. Εφόσον επιλεχθούν τα κατάλληλα μοτίβα στην παράμετρο του χρόνου θα αρχίσει και η παραγωγή μοντέλων, όπως και η ευέλικτη καταχώρηση στοιχείων στις βάσεις δεδομένων. Σέλος, ακολουθεί η χαρτογραφική οπτικοποίηση των δεδομένων και των αποτελεσμάτων, η εξαγωγή συμπερασμάτων και η διατύπωση προτάσεων. 5. υμπεράσματα Η θεωρητική ανάλυση του φαινομένου αποφαίνεται και στα αποτελέσματα, όπου τα διάφορα μοντέλα καταγράφουν αλλαγές δραστηριοτήτων, την εξέλιξη τους, το κοινωνικό προφίλ και τις οικονομικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στην περιοχή μελέτης μέσω της χρήσης ενός διαμορφωμένου Γεωγραφικού υστήματος με τις πιο πάνω προδιαγραφές. Σο κυρίαρχο ερώτημα που έπεται και απαιτεί την περαιτέρω έρευνα είναι κατά πόσο οι υποδομές και η κοινωνικο - οικονομικη ιδιαιτερότητα της χώρας επιτρέπουν την λειτουργία ενός ανάλογου μοντέλου και ποιες είναι οι πιθανές τροποποιήσεις που πρέπει να γίνουν ώστε να έχει ισχυρή αποτελεσματικότητα. Ο εξευγενισμός, ως μέρος της αστικής ανανέωσης αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση που συμμετείχαν πολλοί παράγοντες για την υλοποίησή του. ημαντικό στοιχείο στην διαδικασία, είναι οι υποβαθμισμένες περιοχές στο κέντρο των πόλεων, η ποιοτική βελτίωσή τους και φυσικά η εκτόπιση των γηγενών από την εισερχόμενη μεσαία τάξη, που επιθυμεί να κατοικήσει κεντρικά και στις ανανεωμένες περιοχές. Η αστική ανανέωση έχει άμεσες συνέπειες στον τρόπο αντίληψης του αστικού χώρου από τους κατοίκους της εκάστοτε πόλης που εφαρμόζεται αυτή η πολιτική. ήμερα, η αστική ανανέωση είναι πιο ολοκληρωμένη και μπορεί πιο άμεσα να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν στον αστικό χώρο. υνήθως όμως, τα όρια αυτών εφαρμογών είναι μικρής κλίμακας ώστε να αναλύονται τα προβλήματα εις βάθος και όχι επιφανειακά. Η αστική ανανέωση και ιδιαίτερα ο εξευγενισμός εφαρμόζονται σε κεντρικές υποβαθμισμένες περιοχές λαμβάνοντας υπόψη παραμέτρους, όπως τιμές ενοικίων της περιοχής, τα εισοδήματα των γηγενών, την πολιτισμική ή ιστορική αξία της περιοχής, τη μεσαία τάξη που πιθανώς θα προσελκύσει η ανάπλαση στην περιοχή κ.α. Οι φορείς, όπως και η συμμετοχή του πολίτη στη λήψη αποφάσεων είναι σημαντικό βήμα των τελευταίων χρόνων για τις πολιτικές αστικής ανανέωσης. ήμερα, αντιμετωπίζονται οι νέες συνθήκες με ποικίλες στρατηγικές όπως φαίνεται από την έρευνα των μοντέλων. ε μερικές περιπτώσεις, στόχος της ανανέωσης είναι η ανάδειξη της περιοχής (μικρή κλίμακα) ή ακόμη και της πόλης (μεγάλη κλίμακα) σε παγκόσμιο επίπεδο όπως στο Μπιλμπάο ή σε τουριστικό πόλο όπως η Μπολόνια. Σις περισσότερες όμως φορές, η ανανέωση επιβάλλεται λόγο της μεγάλης υποβάθμισης μιας περιοχής και της αύξησης της 14

15 εγκληματικότητας όπως στο Hyde Park στο ικάγο, με τη μορφή της κυβερνητικής πολιτικής. Σις περισσότερες φορές τα προγράμματα αστικής ανανέωσης προκαλούν άμεση ή έμμεση μετατόπιση των γηγενών κατοίκων, κάτι που καθιστά την όλη διαδικασία δύσκολη. Η αλλαγή σε κάθε περίπτωση στοιχεύει στην αναβάθμιση και στην περαιτέρω ανάπτυξη του χαρακτήρα της περιοχής. Ο χωρικός εντοπισμός του φαινομένου του εξευγενισμού και ο έλεγχος της, αποτελούν τις μεγαλύτερες προκλήσεις για την επιτυχία των προγραμμάτων της αστικής ανανέωσης. την παρούσα μελέτη, τα προγράμματα στις επιμέρους περιοχές της Αθήνας, έχουν ως στόχο να εντοπιστεί και να ερμηνευτεί οι συνθήκες υπο τις οποίες λάμβανε χώρα το φαινόμενο αρχικά ποιοτικά και δευτερευόντως με τη δημιουργία ενός μοντέλου. Η δημιουργία των πρότυπων μοτίβων οπτικοποίησης, μπορεί να λειτουργήσει ως κίνητρο για μετέπειτα έρευνα, κάτι που εκλείπει σε μεγάλο βαθμό στην Ελλάδα και θα βοηθούσε στην καλύτερη εφαρμογή του σχεδιασμού. Βιβλιογραφία Ξενόγλωσση Atkinson, R. (2004). The evidence on the impact of gentrification: new lessons for the urban renaissance? European Journal of Housing Policy, 4(1), Carmon, N. (1999). Three generations of urban renewal policies: analysis and policy implications. Geoforum, 30(2), Cliff A., H. P. (1996). The Impact of GIS on epidemiological mapping and modelling. In B. M. Lougley P. (Ed.), Spatial Analysis: Modelling in a GIS Environment. Canada: John Wiley & Sous.INC. Couch, C., & Karecha, J. (2006). Controlling urban sprawl: Some experiences from Liverpool. Cities, 23(5), Criekingen, M., & Decroly, J.-M. (2003). Revisiting the diversity of gentrification: neighbourhood renewal processes in Brussels and Montreal. Urban Studies, 40(12), Derek G., J. R., Pratt G., Watts M., Whatmore S. (Ed.) (2009) The Dictionary of Human Geography (5th ed.). Oxford: Wiley-Blackwell. Diappi, L., & Bolchi, P. (2008). Smith's rent gap theory and local real estate dynamics: A multi-agent model. Computers, Environment and Urban Systems, 32(1), Gullino, S. (2009). Urban regeneration and democratization of information access: CitiStat experience in Baltimore. Journal of Environmental Management, 90(6), Hall, T. (2005). Αστική Γεωγραφία (1 ed.). Αθήνα: Εκδόσεις ΚΡΙΣΙΚΗ. Lees, L. (2003). Super-gentrification: The case of Brooklyn Heights, New York City. Urban Studies, 40(12), Lichfield, D. (1984). Alternative strategies for redistribution in urban renewal. Habitat International, 8(3-4), Maloutas, T. (2007). Middle class education strategies and residential segregation in Athens. Journal of Education Policy, 22(1), O'Sullivan, D. (2002). Toward micro-scale spatial modeling of gentrification. Journal of Geographical Systems, 4(3), O' Sullivan David, D. U. (2003). Geographic Information analysis. New Jersey: John Wiley & sons INC. Pacione Michael (2001). Urban Geography - a global perspective. London: Routledge. Samat, N. (2007). Integrating GIS and Cellular Automata Spatial Model in evaluating urban growth: prospects and challenges. Jurnal Alam Bina, 9(1),

16 Smith, N. (1979). Toward a Theory of Gentrification A Back to the City Movement by Capital, not People. Journal of the American Planning Association, 45(4), Smith, N. (1982). Gentrification and Uneven Development. Economic Geography, 58(2), Smith, N. (2002). New Globalism, New Urbanism: Gentrification as Global Urban Strategy. Antipode, 34, Soheil Sabri, A. Y. (2008b). Multi-criteria expert based analysis for ranking the urban gentrification drivers in developing countries. Paper presented at the 2 nd International conference on bulit environment in developing countries (ICBEDC), Malaysia. Takala, A. (2006) Evaluating urban regeneration - How to measure relevance of a new urban structure?, University of Tampere, Tampere, Finland. Turner, M. (1997). Achieving a new urban diversity: What Have We Learned? Housing Policy Debate, 8(2), Ελληνόγλωσση Γιανπαπά, Κ., Καραφύλλη ( ). Το φαινόμενο του gentrification και ο κοινωνικός χαρακτήρας του στο γκάζι. Αθήνα: ΕΜΠ, χολή Αρχιτεκτόνων, Σομέας Πολεοδομίας και Φωροταξίας, Ειδικό Πολεοδομίας 8. Μαυρίδου ( ) Το φαινόμενο του εξευγενισμού (gentrification) κεντρικών περιοχών των πόλεων, παν/κες σημειώσεις, ΕΜΠ, Αθήνα. τεργίου Μ.(2010) Η γεωγραφική προσέγγιση του εξευγενισμού στον αστικό χώρο Η περίπτωση της πόλης του Βερολίνου, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Σμήμα Γεωγραφίας, ΠΜ Γεωγραφία και Εφαρμοσμένη Γεωπληροφορική, σελ.: τεφάνου Φ. (1995). Αστική Ανάπλαση -Πολεοδομία-Δίκαιο-Κοινωνιολογία. Αθήνα: ΣΕΕ. 16