Εισαγωγή. στην Παιδική Λογοτεχνία. Θεωρία και Πράξη. Υποχρεωτικό. Ακαδημαϊκό έτος: Εισαγωγή

Transcript

1 Παπαντωνάκης Γεώργιος Μάθημα: Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία. Θεωρία και Πράξη Μάθημα Υποχρεωτικό Ακαδημαϊκό έτος: Σημειώσεις : Για το μάθημα Εισαγωγή στην Παιδική Λογοτεχνία. Θεωρία και Πράξη Είδη βιβλίων/κειμένων της Παιδικής Λογοτεχνίας Ρόδος Φεβρουάριος η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

2 Ορισμός και χαρακτηριστικά της Παιδικής Λογοτεχνίας Είναι αλήθεια ότι κατά καιρούς έχει επιχειρηθεί να δοθεί ένας ορισμός της Παιδικής Λογοτεχνίας, ενός κλάδου της λογοτεχνίας ο οποίος έχει πλέον αυτονομηθεί, παρά την αμοιβαιότητα που μπορεί να επισημάνει κανείς ανάμεσα στη Λογοτεχνία για ενηλίκους και στη Λογοτεχνία για παιδιά. Οι εκάστοτε ορισμοί λαμβάνουν υπόψη τους συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας. Η Rebecca J. Lukens 1, ξεκινώντας από την αρχή ότι τα παιδιά διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τις εμπειρίες και όχι ως προς τη μορφή, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η διαφορά έγκειται στο βαθμό και όχι στο είδος. Γι αυτό και η Λογοτεχνία για παιδιά διαφέρει από τη Λογοτεχνία για ενηλίκους ως προς το βαθμό και όχι ως προς το είδος. Η Παιδική Λογοτεχνία άλλωστε προσφέρει την ίδια απόλαυση με αυτήν που προσφέρει και η Λογοτεχνία των ενηλίκων. Τα παιδιά αναζητούν να απολαύσουν μια ιστορία, αλλά οι πηγές αυτής της *απόλαυσης είναι πιο περιορισμένες, γιατί οι εμπειρίες τους είναι περισσότερο περιορισμένες, εφόσον τα παιδιά αδυνατούν να κατανοήσουν τις ιδέες λόγω της συνθετότητάς τους. Για το λόγο αυτό θα πρέπει και η διατύπωσή τους να είναι πιο απλή, τόσο στη γλώσσα όσο και στη μορφή. Οι ιστορίες έχουν μια αμεσότητα, αποφεύγονται οι πολλές παρεκβάσεις και η σχέση που διέπει τα δρώντα πρόσωπα με τη δράση είναι εμφανέστερη. Ευκρινέστερες είναι επίσης και οι σχέσεις που διέπουν τα δρώντα πρόσωπα είτε αυτά είναι υποκείμενα δράσης ή κατάστασης είτε αντικείμενα αξίας κ.ά. Εξάλλου, τα παιδιά προτιμούν τον κυριολεκτικό λόγο περισσότερο από τους ενηλίκους, ενώ είναι δεκτικότερα και επιρρεπέστερα στις φαντασιακές καταστάσεις. Ο Peter Hunt, αφού διαπιστώσει ότι υπάρχουν χαρακτηριστικά που καθιστούν εμφανή τα βιβλία για παιδιά, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα κειμενικά χαρακτηριστικά είναι αναξιόπιστα. Πιστεύει μάλιστα ότι η Λογοτεχνία για παιδιά είναι κατώτερη από τη Λογοτεχνία των ενηλίκων» 2. Έχει βέβαια διευκρινιστεί ότι, όταν αναφερόμαστε στην Παιδική Λογοτεχνία, δεν εννοούμε το σύνολο των βιβλίων που κυκλοφορούν για παιδιά, επειδή σ αυτά μπορεί να ενταχθούν και η παραλογοτεχνία ή κείμενα χαμηλής ή αμφίβολης αισθητικής αξίας κτλ.. Τα κείμενα αυτά προφανώς έχουν πενιχρό λεξιλόγιο και δεν έχουν κανένα συγκεκριμένο στόχο, εκτός ίσως από το να τέρψουν και παρεμπιπτόντως να αφήσουν να διαφανεί κάποιος διδακτισμός. Συχνά μάλιστα αρέσκονται σε βωμολοχίες. Αντίθετα, είναι η τέχνη του λόγου που καλλιεργείται από ενηλίκους και απευθύνεται κατά κύριο λόγο στα παιδιά - είτε ενσυνείδητα το επιδιώκουν αυτό οι δημιουργοί της είτε όχι. Με άλλα λόγια, είναι το σύνολο των αισθητικά δικαιωμένων κειμένων που είναι σε θέση να συμβάλλουν στην ψυχαγωγία των παιδιών και στην πνευματική τους καλλιέργεια, δηλαδή στην ανάπτυξη της ικανότητας για αντίληψη της ομορφιάς στην ωρίμαση της προσωπικότητας και στη διαμόρφωση ελεύθερης συνείδησης 3. Άλλωστε, η Παιδική Λογοτεχνία περιλαμβάνει α) κείμενα πρωτότυπης παραγωγής, β) Κριτικά κείμενα, τα οποία εντάσσονται στον ευρύτερο χώρο της θεωρίας της λογοτεχνίας και της Κριτικής και γ) εργασίες, οι οποίες προσεγγίζουν την πρωτότυπη παραγωγή της Παιδικής Λογοτεχνίας κατά τρόπο ερμηνευτικό και διδακτικό. Ως ιδιαίτερος κλάδος της λογοτεχνίας γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμια κλίμακα είτε ως πρωτότυπη παραγωγή είτε ως μελέτη της παραγωγής αυτής. Ο όρος αναπόφευκτα οδηγεί σε διχοτόμηση της λογοτεχνίας. Έτσι, τα δυο σκέλη της από τη μια φαίνονται αυτόνομα: Παιδική Λογοτεχνία ή καλύτερα Λογοτεχνία για παιδιά, όπως θα ήταν προτιμότερο να ονομάζεται, και Λογοτεχνία για

3 ενηλίκους. Από την άλλη όμως φαίνεται ότι οι δύο αυτοί τομείς βρίσκονται σε διαρκή επικοινωνία και στενή σχέση, γιατί 1) και η Λογοτεχνία για παιδιά διαβάζεται από ενηλίκους, οι οποίοι συχνά λειτουργούν ως λογοκριτές και ανάλογα επιτρέπουν ή απαγορεύουν στα παιδιά ένα συγκεκριμένο ανάγνωσμα. 2) Η μια τροφοδοτεί την άλλη, ώστε να διαπιστώνεται μια σχέση αμοιβαιότητας, εφόσον κείμενα γραμμένα για παιδιά είναι δυνατόν να μεταμορφωθούν σε κείμενα για ενηλίκους και το αντίστροφο, κείμενα για ενηλίκους να διασκευαστούν σε κείμενα για παιδιά. Κλασική περίπτωση είναι είτε τα ομηρικά ποιήματα με τις αμφίβολης ποιότητας διασκευές τους ή Το παραμύθι χωρίς όνομα της Π.Δέλτα κα το ομώνυμο θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη. Οι περισσότεροι τουλάχιστον μελετητές στην προσπάθειά τους να ορίσουν τον όρο Παιδική Λογοτεχνία ακολουθούν την ίδια πορεία. Προσδιορίζουν αρχικά το γενικότερο όρο Λογοτεχνία, προχωρούν στη διερεύνηση του ερωτήματος Τι είναι παιδί και τέλος επιχειρούν να οριοθετήσουν την Παιδική Λογοτεχνία 4. Στο δεύτερο ερώτημα επιχειρούν να ανιχνεύσουν χαρακτηριστικά της παιδικής ηλικίας, τα οποία είναι διαχρονικά και διαπολιτισμικά. Έτσι, για την Isabelle Jan η λογοτεχνία για τα παιδιά υφίσταται μόνο από τη στιγμή που γίνεται η διάκριση παιδιού ενηλίκου. Σύμφωνα με την τακτική αυτή, ο P. Hunt ανιχνεύει διακριτικά όπως η αυθορμησία, η αποδοχή της πνευματικής υπεροχής, οι ψυχολογικοί εξαναγκασμοί, η συναισθηματική προσήλωση σε ώριμα πρόσωπα, η αδυναμία αφηρημένης σκέψης, ο βαθμός απόσπασης της προσοχής που διαφοροποιείται από τον αντίστοιχο των ενηλίκων 5. Τα χαρακτηριστικά αυτά κάνουν τα παιδιά πιο ευκολοπροσάρμοστα από τους ενηλίκους. Ο Miles McDowell μάλιστα καταφεύγει στα χαρακτηριστικά του παιδικού βιβλίου, καθώς επιχειρεί να ορίσει την Παιδική Λογοτεχνία. Γράφει συγκεκριμένα «Τα παιδικά βιβλία είναι γενικά συντομότερα, τείνουν να ευνοήσουν μια ενεργητική περισσότερο παρά μια παθητική συμπεριφορά με διαλόγους περισσότερο με επεισόδια παρά με περιγραφές και ενδοσκοπήσεις. Το παιδί-πρωταγωνιστής είναι ο κανόνας. Χρησιμοποιούνται πολύ οι συμβάσεις. Η ιστορία αναπτύσσεται μέσα σε ξεκάθαρους (= αυστηρά καθορισμένους) ηθικούς σχηματισμούς που πολλοί ενήλικοι αγνοούν. Τα παιδικά βιβλία τείνουν να είναι αισιόδοξα περισσότερο παρά αποθαρρυντικά. Η γλώσσα είναι προσανατολισμένη προς το παιδί. Η πλοκή γίνεται με μια ευδιάκριτη σειρά, η πιθανότητα συχνά απορρίπτεται. Τέλος, θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για μαγική και φαντασιακή ατμόσφαιρα, καθώς και για απλότητα και περιπέτεια» 6. O Perry Nodelman 7, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει επίσης τα χαρακτηριστικά της Λογοτεχνίας για παιδιά, διαπιστώνει ότι η Παιδική Λογοτεχνία είναι απλή, επικεντρώνεται στη δράση, απευθύνεται στην παιδική ηλικία, εκφράζει τις απόψεις του παιδιού, είναι αισιόδοξη, τείνει προς το φαντασιακό, είναι μια μορφή ιερού ειδυλλίου, εγκλείει την αθωότητα, είναι διδακτική, είναι επαναληπτική, τείνει να εξισορροπήσει το ιδεώδες και το διδακτικό.

4 Αισθητικός και παιδαγωγικός ρόλος της παιδικής λογοτεχνίας Η διδασκαλία προφανώς της παιδικής λογοτεχνίας βρίσκεται σε άμεση συνάφεια με το περιεχόμενό της, με το πώς ορίζεται δηλαδή. Εδώ, συναντούμε δυο απόψεις. Η πρώτη περιλαμβάνει τους ορισμούς εκείνους που συγκλίνουν και δέχονται την προτεραιότητα του καλλιτεχνικού, του αισθητικού στοιχείου στα κείμενά της, επομένως έχουν ως μοναδικό στόχο την ευχαρίστηση του παιδιού-αναγνώστη (αλλά και του ενηλίκου). Η δεύτερη δίνει προτεραιότητα σε άλλους εκπαιδευτικούς στόχους και δέχεται τον παιδαγωγικό χαρακτήρα της Παιδικής Λογοτεχνίας. Η Louise Rosenblatt στη συναλλακτική θεωρία της περιγράφει την εμπειρία με τη λογοτεχνία ως μια αισθητική κατάσταση, μια διαντίδραση με τη λογοτεχνία, στην οποία η εμπειρία είναι ο ενδιαφέρων παράγοντας. Παράλληλα όμως κάνει λόγο και για αποτελεσματικό διάβασμα, με κύριο στόχο την πρόσκτηση πληροφοριών. O F.J.Harvey Darton πιστεύει ότι το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο δημιουργήθηκε με σκοπό να προσφέρει στα παιδιά πηγαία ευχαρίστηση και όχι αναγκαστικά να τα διδάξει και να τα νουθετήσει. Η Margery Fisher απορρίπτει επίσης την κοινωνική λειτουργία της παιδικής λογοτεχνίας, υποστηρίζοντας ότι δεν θα πρέπει να περιμένουμε τα βιβλία για παιδιά να εμπεριέχουν κοινωνικό προβληματισμό και ηθικολογικά κηρύγματα, επειδή είναι έργα τέχνης που οφείλουν να συγκινούν τη φαντασία με τους δικούς τους όρους. Αξιολογική επίσης θέση παίρνει και ο Peter Dickinson που δε δέχεται ότι όλα τα αναγνώσματα που δεν εμπεριέχουν κάποια εμφανή αισθητική ή παιδαγωγική αξία είναι σκουπίδια (rubbish). Παρόμοιες αντιλήψεις υποστηρίζει και η Sheila Egoff, όταν διατυπώνει την άποψη ότι ο σκοπός του παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου θα πρέπει να είναι η ευχαρίστηση και όχι η διαπαιδαγώγηση του παιδιού-αναγνώστη. Δέχεται ότι η σύγχρονη παιδική λογοτεχνία καθώς αντιπροσωπεύεται κυρίως από κείμενα της High Fantasy και από τα καλύτερα ρεαλιστικά μυθιστορήματα έχει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων και ένα φιλοσοφικό βάθος. Υποστηρίζει όμως ότι βασικός στόχος είναι η απόλαυση και όχι η διαπαιδαγώγηση του παιδιού. Το τελικό συμπέρασμα βέβαια είναι ότι ο στόχος της παιδικής λογοτεχνίας είναι καθαρά ψυχαγωγικός και όχι παιδαγωγικός. Αλλά και ο Nicholas Tucker αντιτίθεται στην άποψη ότι το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο μεταδίδει γνώσεις και διαπαιδαγωγεί, επειδή υποστηρίζει ότι η λογοτεχνία είναι απαλλαγμένη από τα παιδαγωγικά στοιχεία, από τα οποία πρέπει να διέπεται, σύμφωνα με άλλους θεωρητικούς. Ωστόσο, παρά τις παρατηρήσεις του αυτές δεν αποκλείει «παιδαγωγικές συμβάσεις», οι οποίες οφείλονται κυρίως στην περιορισμένη αντιληπτική ικανότητα των παιδιών. Τον κοινωνικό και παιδαγωγικό ρόλο της παιδικής λογοτεχνίας τονίζει και ο John Donovan. Αλλά και η Maria Tatar, δέχεται ουσιαστικά και τον παιδαγωγικό χαρακτήρα της παιδικής λογοτεχνίας. O Perry Nodelman εξάλλου και η Rebecca Lukens δέχονται την ευχαρίστηση την οποία αισθάνεται ο αναγνώστης διαβάζοντας παιδική λογοτεχνία. Ο πρώτος αναφερόμενος στην απόλαυση που παρέχει ένα λογοτεχνικό κείμενο καταρτίζει ένα κατάλογο από «απολαύσεις»/περιπτώσεις απολαύσεων της λογοτεχνίας. Ουσιαστικά, εντοπίζει την απόλαυση του κειμένου στο διάλογο ανάμεσα στους αναγνώστες και στα κείμενα και ανάμεσα στους αναγνώστες με άλλους αναγνώστες για τα κείμενα, χωρίς να αναφέρεται στον παιδαγωγικό ρόλο των παιδικών κειμένων. Η Rebecca Lukens δέχεται ότι η λογοτεχνία (γενικά) πληροφορεί, αλλά δίνει και κάτι περισσότερο. «Επιλέγουμε», γράφει συγκεκριμένα, «τη λογοτεχνία που υπόσχεται διασκέδαση και παρέχει πολλές φορές δυνατότητα διαφυγής». Γενικότερα, η λογοτεχνία παρέχει συγκίνηση και γνώση. Αναφερόμενη

5 στο ρόλο της λογοτεχνίας, υποστηρίζει ότι η λογοτεχνία καταγράφει τις ανθρώπινες συγκινήσεις, εφοδιάζει με εμπειρίες, αποκαλύπτει το θρυμματισμό της ζωής, βοηθάει να εστιάσουμε την προσοχή μας στα ουσιώδη, αποκαλύπτει τους κοινωνικούς θεσμούς και διευκρινίζει τις αντιδράσεις μας απέναντί τους, αποκαλύπτει τη φύση ως μια δύναμη που επηρεάζει τον άνθρωπο. Αντίθετα, αρκετοί θεωρητικοί δέχονται τον παιδαγωγικό ρόλο του παιδικού λογοτεχνικού βιβλίου, εντοπίζοντας μια ηθική και συναισθηματική διάσταση, όπως η Michele Landsberg. O Aidan Chambers εντοπίζει την απόλαυση του κειμένου στην ανακάλυψη από τα παιδιά υποδειγμάτων γεγονότων, στην κατανόηση των χαρακτήρων, στην κατανόηση των ιδεών, στην πρόσληψη των εικόνων και στην αποκρυπτογράφηση των διαπλοκών της γλώσσας, επομένως σε μια ολική σύλληψη του κειμένου ως μορφής και ως περιεχομένου. O John Stephens πιστεύει ότι το παιδικό κείμενο έχει ως στόχο να καλλιεργήσει στο παιδί-αναγνώστη μια θετική συνείδηση κάποιων κοινωνικών και πολιτισμικών αξιών που μοιράζονται από το συγγραφέα και το ακροατήριο. Αρκετά ενδιαφέρουσες είναι και οι απόψεις που διατυπώνει για τη λογοτεχνία ο Richard Hoggart, ο οποίος δε διακρίνει καμιά καθαρά αισθητική αξία στη Λογοτεχνία, εντοπίζει όμως την ανθρώπινη εμπειρία στα κείμενά της. Η Joan I Glazer υποστηρίζει τη συμβολή του παιδικού βιβλίου στην ψυχολογική ανάπτυξη και στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού, αλλά και στη διαμόρφωση αισθητικών κριτηρίων. Ωστόσο, κι ο ίδιος ο Γρ. Ξενόπουλος υποστηρίζει τη συνύπαρξη του συγκινησιακού και παιδαγωγικού σκοπού του παιδικού βιβλίου. Στο προλογικό σημείωμα της αυτοτελούς έκδοσης της «Αδελφούλας μου», αναφέρει ότι η Αδελφούλα μου δεν είναι απλώς ένα παιδαγωγικό μυθιστόρημα, αλλά κι ένα λογοτεχνικό έργο». Την άποψη αυτή ασπαζόμαστε και εμείς, γιατί διαφορετικά το παιδικό βιβλίο θα αποτελούσε είδος σε αχρηστία. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει και η Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου η παιδική λογοτεχνία «είτε το θέλει είτε όχι λειτουργεί παιδαγωγικά». Επίσης από το βιβλίου Γ.Δ.Παπαντωνάκης, Κώδικες και αφηγηματικά προγράμματα σε κείμενα της παιδικής λογοτεχνίας οι σελ η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Ειδολογική κατάταξη των κειμένων της Παιδικής Λογοτεχνίας Η ένταξη σε μια κατηγορία ενός κειμένου είναι δυνατό να γίνει με βάση δύο συστήματα, α) τα εξωτερικά γνωρίσματα του βιβλίου, δηλαδή το μέγεθος, το σχήμα, την ποιότητα του χαρτιού, τα τυπογραφικά, την εικονογράφηση και το σχεδιασμό και β) το γένος στο οποίο ανήκει. Με βάση τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του βιβλίου, τα βιβλία εντάσσονται στις εξής κατηγορίες: α) βιβλία παιχνίδια (Toy Books), β) Βιβλία με χοντρά φύλλα (Board Books). Βιβλία-παιχνίδια είναι όσα είναι εν μέρει παιχνίδι και εν μέρει βιβλίο. Έχουν ποικίλες μορφές και προορίζονται για πολύ μικρά παιδιά. Τα Board Books προορίζονται κυρίως για παιδιά που αρχίζουν να μπουσουλάνε και είναι τυπωμένα σε χαρτόνι και είναι συχνά γυαλιστερά

6 Κόμικς Εικονογραφημένα παιδικά βιβλία Κόμικς Ο Πέτρος Μαρτινίδης πολύ εύστοχα ονομάζει τα κόμικς «εικονογραφήματα» και «ζωγραφιστή λογοτεχνία» 1, εξαιτίας της ελκυστικής ζωγραφικής εικόνας, με σαφείς συχνά υπαινιγμούς. Διαθέτουν μια ιστορία, περιπέτεια και αρκετό χιούμορ που γοητεύουν ακόμα και τους ενηλίκους. Είναι χαρακτηριστικές οι απόψεις που διατυπώνει ο Ουμπέρτο Έκο στους Κήνσορες και θεράποντες, καθώς επιχειρεί να προσεγγίσει ερμηνευτικά και αισθητικά τα κόμικς 2 Η ευρηματικότητα των συγγραφέων κόμικς δε σταμάτησε μόνο στα ευφυολογήματα και στο χιούμορ, αλλά προχώρησε και στη μετάδοση γνώσεων (π.χ. οι περιπέτειες του Αστερίξ [Λατινικά]. «Ο Αστερίξ στην Ολυμπία» από το Φάνη Κακριδή στην αττική διάλεκτο και Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής σε κωμικογραφήματα των Χρ. Δάλκου και Ν. Κατσέλη. Επίσης, έχουν διασκευαστεί σε κόμικς γνωστότατα ελληνικά κείμενα (αριστοφανικές κωμωδίες, μύθοι του Αισώπου, η Πάπισσα Ιωάννα του Ροϊδη [1994] η Φρουτοπία του Ευγένου Τριβιζά. Επίσης, Ουμπέρτο Έκο: Το όνομα του ρόδου με τίτλο Το όνομα της Μιμόζας και το Εκκρεμές του Φουκώ με τίτλο Ο Ντόναλτ και το εκκρεμές του Εκόλ). Θεματογραφία Η θεματική των κόμικς ποικίλλει και αναφέρεται στην Ψυχολογία, στην Οικολογία, στη Μουσική, στη χημεία (Ανόργανη Χημεία με κόμικς), στην Οικονομία του θείου Σκρουτζ και στα Μαθηματικά (Καθημερινή/1994). Γεγονός είναι ότι σε κάθε περίπτωση τα κόμικς σκοπεύουν να σατιρίσουν τα ελληνικά πάθη και τα ελαττώματα της ελληνικής φυλής. Με την ευκαιρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ευρωπαϊκή επιτροπή εξέδωσε δύο κόμικς σε όλες τις επίσημες γλώσσες της Ε.Ε., με στόχο να ενημερώσει τους μαθητές κυρίως για την Ε.Ε. Το πρώτο, με τίτλο Ο πόλεμος του βατόμουρου. Ένα κόμικ για τους νέους σε μια Ευρώπη ειρηνική χωρίς σύνορα, έχει θέμα την ειρηνική συνύπαρξη των λαών μέσα στην Ε.Ε. και μέσα από την ιστορία που αναπτύσσεται ο νέος πληροφορείται για τα θεσμικά όργανα της Ε.Ε., ενώ στις τελευταίες σελίδες παρέχονται σε ρέον κείμενο πληροφορίες για την Ε.Ε. Το δεύτερο, με τίτλο Εγώ ο ρατσιστής, καταγράφει τις προθέσεις της Ε.Ε. να καταπολεμήσει τις διακρίσεις, οι οποίες στηρίζονται στο φύλο, τη φυλετική ή εθνοτική καταγωγή, τη θρησκεία και τις πεποιθήσεις, την αναπηρία, την ηλικία και το γενετήσιο προσανατολισμό, σύμφωνα με το εισαγωγικό σημείωμα. Τέλος, η Τράπεζα της Ελλάδος, στην προσπάθειά της να βοηθήσει στην προετοιμασία για την κυκλοφορία του ενιαίου νομίσματος εξέδωσε το κόμικ Ευρωκλής με τίτλο Ευρωγνωσία. Ένα κόμικ για νέους όλων των ηλικιών, με το οποίο ενημερώνει τον αναγνώστη για το ευρώ. 1 Μαρτινίδης Πέτρος, Συνηγορία της παραλογοτεχνίας, Αθήνα: Πολύτυπο, 1982, σελ. 47 κεξ. 2 Ουμπέρτο Έκο, Κήνσορες και θεράποντες, Αθήνα Γνώση, 1987, σελ

7 Εικονογραφημένο βιβλίο Με τον όρο εικονογραφημένο βιβλίο στην ελληνική βιβλιογραφία εννοούμε το σύνολο των εικόνων και άλλων διακοσμητικών κυρίως στοιχείων που εντάσσονται οργανικά στο κείμενο και έχουν σκοπό να το καταστήσουν ελκυστικότερο και προσισσότερο ή να το τεκμηριώσουν και να το προεκτείνουν στη σκέψη του ανθρώπου 3. Θα πρέπει βέβαια να διακρίνουμε το εικονογραφημένο βιβλίο από το εικονοβιβλίο, το οποίο διακρίνεται στις παρακάτω κατηγορίες 4. 1) Μη-λεκτικά βιβλία (Εικονοβιβλία χωρίς λέξεις) Τα μη-λεκτικά εικονοβιβλία είναι βιβλία που δεν έχουν καθόλου κείμενο και παρουσιάζουν το μήνυμά τους μόνο με εικόνες. 2) Εικονοβιβλία (Picture Books) Εικονοβιβλία είναι εκείνα που βασίζονται σε ένα συνδυασμό εικόνας και αφήγησης, και τα δύο ως αναπόσπαστα μέρη για ένα ολοκληρωμένο έργο. 3) Εικονοβιβλία με ιστορίες (Picture Story Books). Μερικοί διαφοροποιούν το εικονοβιβλίο από τον περισσότερο εξειδικευμένο όρο εικονογραφημένες ιστορίες. Οι τελευταίες έχουν μια καθορισμένη πλοκή, ένα πρόβλημα που πρέπει να λυθεί και μια αμοιβαιότητα στα γεγονότα. Μια πολύ χαριτωμένη ιστορία περιέχεται στο εικονοβιβλίο της Μάνιας Καπλάνογλου Η κουκουβάγια, το σύννεφο και ο Δημήτρης ή στους Πειρατές της Λιμνοχώρας. 4) Βιβλία αντίληψης (Concept Books) Πρόκειται για βιβλία ιδεών που εξηγούν συχνά σχέσεις. Τα Αναγνωστικά και τα βιβλία Αριθμητικής είναι δύο από τους πιο δημοφιλείς τύπους των βιβλίων αντίληψης. Τα Αλφαβητάρια λ.χ. χρησιμοποιούν φωτογραφίες, ή ζωγραφιές, ώστε να εγείρουν το ενδιαφέρον του παιδιού. Τα βιβλία αριθμητικής πολύ συχνά χρησιμοποιούν τις ίδιες τεχνικές με αυτές που χρησιμοποιούνται στα Αλφαβητάρια, με μεγάλη ακρίβεια και σαφήνεια στις εικόνες ώστε τα παιδιά να μπορούν να ελέγχουν τις ικανότητές τους στον υπολογισμό και στην κατανόηση. Χαρακτηριστικά είναι τα βιβλία της Μαρίας Μαμαλίγκα Το ΑΒγάτισμα, για την επανάληψη και εμπέδωση της Αλφαβήτα ή κείμενα του Ευγένιου Τριβιζά για τη διδασκαλία και εμπέδωση των τεσσάρων πράξεων της Αριθμητικής και του αλφάβητου. 5) Τα βιβλία «Αρχίζοντας Ανάγνωση» (Beginning-to-Read Book) Πρόκειται για βιβλία με περιορισμένο λεξιλόγιο και ρυθμισμένες ως προς το μήκος προτάσεις και συνήθεις τίτλους «Μπορώ να διαβάσω», «Διαβάζω μόνος μου» κ.ά. 3 Μπενέκος Αντ. Το εικονογραφημένο παιδικό βιβλίο, Αθήνα: Δίπτυχο, 198, σελ Glazer Joan, Literature for Young Children, Prentice-Hall, Inc, New Jersey, σελ

8 6) Βιβλία με προβλέψιμη την εξέλιξη της ιστορίας (Predictable Books) Τα βιβλία αυτά έχουν μια δομή που επιτρέπει στα παιδιά να προμαντεύουν με κάποια ασφάλεια τι θα συμβεί στη συνέχεια. Είναι πολύτιμα για ποικίλους λόγους: ενθαρρύνουν τα παιδιά να συμμετέχουν στη δράση και μπορούν να προκαλέσουν το ενδιαφέρον ώστε τα παιδιά να αρχίζουν να διαβάζουν με φυσικό τρόπο. Ονομάζονται και «Τεράστια βιβλία (Big Books)». 7) Βιβλία με κεφάλαια (Chapters Books) Τα Chapters Books, όπως δηλώνει και το ίδιο το όνομά τους, είναι βιβλία με κεφάλαια. Η εξωτερική μορφή έχει ενδιαφέρον για τα παιδιά της πρώτης βαθμίδας, γιατί τα εφοδιάζουν με μια μετάβαση ανάμεσα στα εικονοβιβλία και στις νεανικές νουβέλες. Σε σχέση με τα εικονοβιβλία οι ιστορίες είναι εκτενέστερες και κυριαρχεί το κείμενο. Β) Εικονογραφημένα βιβλία (Illustrated Books) Τα Εικονογραφημένα βιβλία δίνουν μεγαλύτερο βάρος στο κείμενο από ό,τι στην εικονογράφηση, για να μεταδώσουν την ιστορία. Η εικονογράφηση εμπλουτίζει την αφήγηση, αλλά είναι εύκολο να καταλάβει αρκετά καλά κανείς την ιστορία και χωρίς τις εικόνες. Σημασία του εικονοβιβλίου-εικονογραφημένου βιβλίου Το εικονογραφημένο βιβλίο δίνει την ευκαιρία στο παιδί να συνδέσει τις δικές του εμπειρίες με το περιεχόμενο του εικονογραφημένου βιβλίου και να εκτονωθεί καθώς έρχεται σε επαφή με τις σαγηνευτικές εικόνες του εικονογραφημένου βιβλίου. Ύστερα απ αυτά, μπορούμε να πούμε ότι η παιδαγωγική σημασία του εικονογραφημένου βιβλίου εντοπίζεται στα εξής σημεία: Τα εικονογραφημένα βιβλία: 1) παροτρύνουν τα παιδιά να διαμορφώσουν στη συνέχεια τις δικές τους εικόνες, ώστε να αναπτύξουν τη δημιουργική φαντασία τους παράλληλα με τη πρωτοβουλιακή δράση. 2) Παρέχουν πρότυπα για άλλους τρόπους ζωής, επομένως εναλλακτικές λύσεις αντιμετώπισης καταστάσεων. 3) Παρέχουν με το δικό τους ξεχωριστό εποπτικό τρόπο τις πρώτες γνώσεις, οι οποίες αργότερα θα εμπλουτιστούν και θα επιβεβαιωθούν με τα βιβλία γνώσεων και τα σχολικά εγχειρίδια. 4) Αναπτύσσουν το συναισθηματικό τους κόσμο, καθώς επίσης και τη φαντασία. 5) Επειδή τα βιβλία αυτά παρουσιάζουν μια αισιόδοξη όψη της ζωής, χαρίζουν τη χαρά, την ελπίδα και την αισιοδοξία στα παιδιά, ασκεί την παρατηρητικότητά του και την αντιληπτικότητά του.

9 Η κοινωνική λειτουργία των εικονογραφημένων βιβλίων είναι αναμφισβήτητη, γιατί, καθώς παρουσιάζουν κοινωνικούς ρόλους, τα παιδιά μυούνται σ αυτούς, διαμορφώνουν κοινωνικές αξίες, συμπεριφορές, νοοτροπίες και τους ποικίλους κώδικες. Θα πρέπει απλώς, όταν συστήνουμε τα βιβλία αυτά, να προσέξουμε μήπως το κοινωνικό στοιχείο φτάνει ως την περιοχή της πολιτικής μύησης και προπαγάνδας. Εκτός από τα εικονογραφημένα κείμενα που προσεγγίσαμε σύντομα, υπάρχει και το βιβλίο-κείμενο από το οποίο οι εικόνες είτε απουσιάζουν εντελώς είτε είναι περιορισμένες. Από την άλλη πλευρά, η ένταξη κειμένων σε κατηγορίες με βάση τα κριτήρια του ήχου και της μορφής γραφής μας οδηγούν στην παρακάτω κατηγοριοποίηση. Πεζογραφία και Ποίηση. Με βάση το περιεχόμενο 1. Κείμενα στα οποία η μυθοπλασία δεν είναι λογοτεχνική, μη λογοτεχνικά κείμενα (Nonfiction), όπως είναι τα πληροφοριακά βιβλία, τα βιογραφικά είδη. 2. Κείμενα στα οποία κυριαρχεί η (λογοτεχνική) μυθοπλασία (fiction), όπως: α) κείμενα ρεαλισμού (ρεαλιστικές ιστορίες, ζωικός ρεαλισμός, ιστορικός ρεαλισμός και ιστορίες που αναφέρονται στον αθλητισμό). Τα κείμενα αυτά απεικονίζουν, έστω και με κάποιο εξωραϊσμό τη ζωή μέσα στην κοινωνία (Ζωρζ Σαρή, Το ψέμα, Ο θησαυρός της Βαγίας, Τα στενά παπούτσια κ.ά, Τζώρτζογλου, Αργυρώ, Λότη Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου Σπίτι για πέντε κ.ά), β) η ιστορική μυθοπλασία και γενικότερα η μυθοπλασία. Στην πρώτη εντάσσονται ιστορικά διηγήματα και μυθιστορήματα με θέματα από την ιστορία, πρόσφατη και μη, (Πηνελόπης Δέλτα, Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου, Στα μυστικά του βάλτου, Για την πατρίδα, Λιλής Μαυροκεφάλου, Άγις, Κλεομένης, Γιολάντας Πατεράκη, Στη Μακεδονία μια φορά, Τζώρτζογλου, Προ Χριστού στη Βραυρώνα κ.ά.). Στη γενικότερη μυθοπλασία ανήκουν κείμενα μυστηρίου, θρίλερ, ρομαντικές ιστορίες κ.α. κείμενα φαντασιακά. Το είδος αυτό περιλαμβάνει φαντασιακές ιστορίες, ιστορίες κυρίως της High Fantasy και το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας,

10 η παραδοσιακή λογοτεχνία, στην οποία εντάσσονται τα παραμύθια, το έπος, οι μύθοι και οι θρύλοι. 5 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Εδώ διακρίνουμε κείμενα που μπορούν να ενταχθούν στις εξής κατηγορίες: Θρύλοι και μύθοι, Μικρές Ιστορίες, Παραμύθι λαϊκό και έντεχνο, Διήγημα, Μυθιστόρημα Τύποι της παραδοσιακής Λογοτεχνίας Α) Πλαστές ιστορίες-θρύλοι και μύθοι Πλαστές ιστορίες Είναι οι ιστορίες εκείνες, τις οποίες διηγούνται οι γονείς ή άλλοι οικείοι στα παιδιά τους, αφορμώμενοι από διάφορα περιστατικά και γεγονότα. Οι ιστορίες αυτές δεν καταγράφονται σχεδόν ποτέ, διατηρούνται όμως στη μνήμη των παιδιών, επιβιώνουν και διαδίδονται προφορικά από στόμα σε στόμα. Αναφέρονται συνήθως σε καλά στοιχειά που προστατεύουν το σπίτι: στον οικουρό όφι, σε ένα Αράπη κ.ά. Θρύλοι Οι θρύλοι μοιάζουν με τους μύθους, γιατί και οι μύθοι και οι θρύλοι είναι παραδοσιακές αφηγήσεις του λαού. Οι θρύλοι βέβαια διαφέρουν από τους μύθους, γιατί είναι δυνατόν συχνά να βασίζονται περισσότερο στην ιστορική αλήθεια και λιγότερο στην πίστη στο υπερφυσικό. Θρύλοι είναι δυνατό να δημιουργηθούν βασιζόμενοι στη γνησιότητα ενός ήρωα. Πρόκειται επομένως, όπως επισημαίνει και η Joan I. Glazer, για ιστορίες που βασίζονται στη ζωή ανθρώπων που υπήρξαν πραγματικά ή έστω υποθετικά. 6 Διαφέρουν από τους μύθους, επειδή οι τελευταίοι βασίζονται στις πεποιθήσεις των λαών και παρουσιάζουν επεισόδια, στα οποία επενεργεί το υπερφυσικό στοιχείο. Συναφείς με τους θρύλους είναι και οι Απίθανες Ιστορίες (Tall Tales). Όμως εδώ οι διαστάσεις των θρυλικών ηρώων είναι υπερβολικές και συχνά χιουμοριστικές και λιγότερο πειστικές 5 Για τα παραπάνω συμβουλεύτηκα το βιβλίο Joan I. Glazer Introduction to Children s Literature Prentice Hall, New Jersey, , σελ ) και Rebecca Lukens στο A Critical Handbook of Children s Literature και Glazer Joan, I., Literature for Young Children, Prentice-Hall, Inc, New Jersey, σελ Glazer Joan, Introduction to Children s Literature, Prentice-Hall, Inc.New Jersey, , σελ..342.

11 Μύθοι Αρχικά, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο μύθος διαφέρει από το παραμύθι, επειδή πολύ συχνά αυτά τα δύο συγχέονται. Όπως δείχνει και η ίδια η λέξη, όταν λέμε μύθο, εννοούμε μια διήγηση πλαστή, φανταστική με στοιχεία συχνά συμβολικά και αλληγορικά. Σύμφωνα με τον Bascon, οι μύθοι είναι αφηγηματικές πεζές διηγήσεις, οι οποίες εμπεριέχουν κάποια αλήθεια, η οποία υπήρξε στο παρελθόν. Θεωρούνται ως αληθινές. Πρόκειται για σύντομες ιστορίες με χαρακτήρες-ζώα που μιλούν και ενεργούν ως άνθρωποι, έχουν ηθικό περιεχόμενο ή σατιρίζουν τον άνθρωπο. Προέρχονται από τον κόσμο και τους ανθρώπους, από τα καθημερινά φαινόμενα, όπως οι κεραυνοί και οι αστραπές και για τον άνθρωπο οι εμπειρίες, συγκινήσεις, όπως η αγάπη και ο θάνατος. Οι κυριότεροι χαρακτήρες στους μύθους, όπως ήδη έχει λεχθεί μπορεί να είναι ζώα, θεότητες ή άνθρωποι. Η δράση λαμβάνει χώρα σε ένα προγενέστερο ή διαφορετικό κόσμο, όπως ο υπόγειος ή ο ουράνιος. Πολλοί αρχαίοι ελληνικοί μύθοι εξηγούν παραδείγματος χάριν τη δημιουργία του κόσμου, των θεών και θεαινών που κατοικούν στον Όλυμπο, καθώς και τις αιτίες των φυσικών φαινομένων. Ο μύθος λ.χ. της Δήμητρας και της Περσεφόνης εξηγεί την αλλαγή των εποχών. Η ξένη παιδική λογοτεχνία διακρίνει τους μύθους σε Fables, Myths και Legends. Η διάκριση αυτή γίνεται με κριτήριο την ύπαρξη ή όχι ηθικού διδάγματος. Έτσι, στην πρώτη κατηγορία (fables) ανήκουν οι μύθοι που περιέχουν ένα ηθικό δίδαγμα, ενώ στη δεύτερη (Myths) όσοι δεν εγκλείουν ηθικό δίδαγμα. Οι Legends ουσιαστικά συμπίπτουν με τους θρύλους. Σύμφωνα με τον K. Ruthven 7 «ο μύθος δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια πρωτόγονη επιστήμη, μια ιστορία, μια ενσάρκωση από ασυνείδητες φαντασιώσεις ή κάτι άλλο που ανταποκρίνεται στις προτιμήσεις κάθε εποχής». Η προσπάθεια να ερμηνεύσει ο άνθρωπος τους μύθους δείχνει την «αμφίδρομη πορεία του ανθρώπου για απελευθέρωση ή υποδούλωση της σκέψης του» 8. Η μελέτη των μύθων αποκαλύπτει δύο αντίθετες απόψεις: Σε μια πρώτη φάση εμφανίζεται ο ευημερισμός, που διατυπώνεται τον 4 ο π.χ. αιώνα από το Σικελιώτη Ευήμερο 9. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή οι θεοί υπήρξαν άνθρωποι που θεοποιήθηκαν. Οι διάφορες επιμιξίες θεών με θνητές, όπως παραδίδονται από τη μυθολογία, φαίνεται ότι έχουν περισσότερο πολιτικό περιεχόμενο παρά θεολογικό, γιατί στόχευαν να υποβάλλουν στους υποτελείς την ιδέα ότι οι βασιλείς τους είχαν θεϊκή καταγωγή. Το πολιτικό τους περιεχόμενο επιβεβαιώνεται και από τους μύθους του μυθογράφου Φαίδρου που έβαζε τους δούλους να μεταφέρουν τα παθήματά τους σε αστείες διηγήσεις και παραμυθάκια, για να μην τους κατηγορεί κανείς. Μύθους με πολιτικό περιεχόμενο έγραψε και ο Πλάτωνας (Το δαχτυλίδι του Γύγη ή ο μύθος του σπηλαίο). Στην αρχαιότητα πάντως πολλοί μύθοι σχετικοί με το αρχαιοελληνικό πάνθεο είχαν συνδεθεί με το γεγονός ότι οι συνδέονται άρρηκτα με τα 7 K. Ruthven, Ο μύθος, μετάφραση Ιουλιέττα Ράλλη Καίτη Χατζηδήμου, Αθήνα: Ερμής, Χ. Σακελλαρίου, Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: ΔΑΝΙΑ, , σελ K. Ruthven, ό.π. σελ. 14 κεξ.

12 φυσικά φαινόμενα. Έτσι, πολλοί ερμηνευτές μύθων διατύπωσαν τη γνώμη ότι οι μύθοι εκφράζουν αλληγορικά το γύρω μας φυσικό κόσμο. Πρόκειται μάλλον για μια προ-επιστημονική ερμηνεία των φυσικών φαινομένων, ανεξάρτητα από την ορθότητα των ερμηνειών αυτών. Χρήσιμη είναι η κατηγοριοποίηση την οποία επιχειρεί ο Pierre Brunel, η οποία όμως αναφέρεται στο μύθο της μεταμόρφωσης 10. Η ελληνική Μυθολογία, όπως και γενικά κάθε Μυθολογία, αποτελεί ένα από τα πιο ψυχοπαιδαγωγικά κεφάλαια της εθνικής μας κληρονομιάς. Σύμφωνα με το περιεχόμενό τους, οι μύθοι διακρίνονται σε α) Κοσμογονικούς, οι οποίοι ερμηνεύουν τη δημιουργία του κόσμου. Τέτοιους μύθους βρίσκουμε στη Θεογονία του Ησιόδου, αλλά και στον Όμηρο. β) Εθνεγερτικούς, που προσπαθούν να δικαιολογήσουν την καταγωγή μιας φυλής ή ενός λαού, τυραννίες, κατακτητικούς πολέμους κ.ά. Εδώ ανήκουν μύθοι σχετικοί με την Αργοναυτική εκστρατεία, τον Τρωικό πόλεμο κ.ά. γ) Φυσιογνωστικούς μύθους, οι οποίοι ερμηνεύουν τα φυσικά φαινόμενα. Απαντώνται σε όλους τους λαούς. δ) Κοινωνικούς ή διδακτικούς μύθους. Πρόκειται για μύθους που έχουν καθαρά διδακτικό χαρακτήρα και αναφέρονται συνήθως σε ήρωες ή ζώα. Είναι η κατηγορία μύθων που ενδιαφέρει περισσότερο, επειδή έχει παιδαγωγικό περιεχόμενο και πείθει περισσότερο τα μικρότερα παιδιά, λόγω του διδακτικού επιμυθίου που εμπεριέχει στο τέλος του λεκτικού του σώματος. Βασικότερος εκπρόσωπος είναι ο Αίσωπος, που θεωρείται μυθοποιός, αν και φαίνεται ότι αρκετοί προβληματίζονται αν έγραψε ο ίδιος τους μύθους ή είναι απλώς ο συλλογέας τους 11. Αίσωπος: Οι Μύθοι του επιβίωσαν αρχικά στην Ελλάδα, στη συνέχεια διαδόθηκαν στους Ρωμαίους, για να μεταφραστούν τελικά στα Αγγλικά, στα Γαλλικά, στα Γερμανικά και σε πολλές άλλες γλώσσες. Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι οι μύθοι ερμηνεύουν φυσικά φαινόμενα με τρόπους, με τους οποίους οι άνθρωποι βλέπουν τη φύση, όπως είναι ο μύθος της Δήμητρας και της Περσεφόνης, ο οποίος διαιρεί το έτος σε εποχές. Άλλοι πάλι δείχνουν τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι βλέπουν τις δυνάμεις που τους κυβερνούν, όπως είναι η διάκριση μέρας-νύκτας κ.ά. Βασικά χαρακτηριστικά που θα μπορούσαμε να διακρίνουμε στους μύθους είναι: Οι μύθοι είναι σύντομες αφηγήσεις, έχουν σύνθετο νόημα, 10 Pierre Brunel, Le mythe de la metamorphose, Arman Colin, Paris Glazer Joan,Introduction to Children s Literature, Prentice-Hall, Inc. New Jersey, , σελ. 336.

13 ένα παιδί της προσχολικής ηλικίας είναι δύσκολο να κατανοήσει το ηθικό δίδαγμα και ειδικά, όταν δηλώνεται με αφηρημένους όρους, η γλώσσα τους είναι απλή και κατανοητή. Μύθους έχουν συνθέσει και άλλοι μεταγενέστεροι, ξένοι και Έλληνες. Στην αρχαιότητα ξεχωρίζουμε τον επικούρειο φιλόσοφο και μυθογράφο Φαίδρο (Περί θεών), τον Απολλόδωρο, ο οποίος συγκέντρωσε στη Βιβλιοθήκη του μύθους. Μύθους εξάλλου έχουν συμπεριλάβει στα μνημειώδη έργα τους ο Όμηρος και ο Ησίοδος, καθώς και ο Ηρόδοτος, ο Απολλόδωρος, ο Παυσανίας και άλλοι. Στα μεταγενέστερα χρόνια οι μύθοι του Αισώπου μεταφράστηκαν από τους Αλ. Στούρζα (1834) Μάξιμο Πλανούδη (1479), Γεώργιο Αιτωλό (1564) και Αδ. Κοραή (1810), ενώ ο Ιωάννης Βηλαράς επιχειρεί να τους αποδώσει στη δημοτική. Μύθους επίσης έχουν γράψει οι Αλέξανδρος Κατακουζηνός (Μύθοι, 1869, όπου αναφέρονται και οι μέχρι τότε μεταφραστές των αισώπειων μύθων), Δ. Καμπούρογλου (Μύθοι και διάλογοι προς χρήσιν των ανήβων, 1881) κ.ά. Από τους ξένους από τους πιο σημαντικούς που έχουν γράψει μύθους είναι οι Γάλλοι Jean de la Fontaine και Theophil Gaudier, ο Γερμανός G. Lessing, οι Ρώσοι Ivan Krilov και Alexei Tolstoi, ο Άγγλος R. Kippling. Στη μελέτη των μύθων στη χώρα μας σημαντική είναι η συμβολή των Νικολάου Πολίτη ( ) (Νεοελληνική μυθολογία, Παροιμίες και Παραδόσεις), Δημ Λουκόπουλου ( ) με τα έργα του Φως απ τους μύθους μας (1926) και Νεοελληνική Μυθολογία (1940), ενώ λαϊκούς μύθους βρίσκουμε και σε άλλες εργασίες (Στ. Γρανίτσα, Πάν. Γρίσπου, Χ. Σακελλαρίου). Παροιμιόμυθοι Μια παραλλαγή των Μύθων είναι και οι λεγόμενοι Παροιμιόμυθοι, τους οποίους έχει συγκεντρώσει στο ομότιτλο βιβλίο του ο Δημ. Λουκάτος (1972). Πρόκειται για πολύ σύντομους μύθους με τη μορφή παροιμίας, γι αυτό και ονομάζονται παροιμιακοί μύθοι, οι οποίοι μπορεί να είναι αφηγηματικοί, περιγραφικοί, διαλογικοί και παρομοιαστικοί. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε πολλά κείμενα της νεοελληνικής παιδικής λογοτεχνίας είτε επιβιώνουν θρύλοι και μύθοι της αρχαιότητας, όπως διαπιστώνουμε στο βιβλίο των Κίρα Σίνου Ελένη Χουκ- Αποστολοπούλου, Το χέρι στο βυθό είτε πολλά από αυτά τα κείμενα στηρίζονται στους αρχαιοελληνικούς μύθους (Μάνια Καπλάνογλου, Η Νύμφη της Άνοιξης, Τέσσερις γίγαντες και ένας πέμπτος). Η σημασία της παραδοσιακής λογοτεχνίας για τα παιδιά Η παραδοσιακή παιδική λογοτεχνία (θρύλοι, μύθοι [και παραμύθι]) βοηθάει τα παιδιά να καταλάβουν καλύτερα τον κόσμο. Κάθε ιστορία βασίζεται σε ένα πολιτισμό και ο κόσμος του πολιτισμού είναι απεριόριστος (Dianne Wolkstein, 1992). Η αφήγηση ή η ανάγνωση θρύλων, μύθων, παραμυθιών είναι ένας τρόπος για να καλλιεργήσουμε την ψυχή και τον ανθρωπισμό του παιδιού. Η κατανόηση

14 του κόσμου αυξάνεται καθώς τα παιδιά καταλαβαίνουν τις πρώιμες πολιτιστικές παραδόσεις., μαθαίνουν για τον πολιτισμό και διαβάζουν ποικίλους μύθους, μαθαίνουν να εκτιμούν τον πολιτισμό και την τέχνη άλλων λαών, σύμφωνα με τη Donna E. Norton. Χωρίς την πνευματική γνώση, τα παιδιά-αναγνώστες δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν τη διάδοση του πολιτισμού. Οι ομοιότητες ανάμεσα στ κείμενα της παραδοσιακής παιδικής λογοτεχνίας δείχνουν μετακινήσεις των λαών (μετανάστευση και κατάκτηση). Δείχνουν ακόμα ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες ανάγκες και τα ίδια προβλήματα. Μερικά παραμύθια μάλιστα είναι σχεδόν τα ίδια. Παράλληλα, οι παραδοσιακοί μύθοι ενθαρρύνουν τα παιδιά να φανταστούν ότι οι λαοί όλου του κόσμου ενδιαφέρονται για το καλό, το θάρρος, την ευεργεσία, τη βιομηχανία. Ο Bruno Bettelheim στο βιβλίο του Η μαγεία των παραμυθιών («Η σημασία και το ενδιαφέρον των παραμυθιών») προβάλλει ισχυρά επιχειρήματα για τη χρήση των παραδοσιακών μύθων από τα παιδιά. Στην ψυχαναλυτική προσέγγιση των μύθων που επιχειρεί ο Bettelheim υποστηρίζει ότι τίποτε δεν παρέχει μεγαλύτερο πλούτο στα παιδιά όσο η παραδοσιακή παιδική λογοτεχνία. Για να ενισχύσει την άποψή του, υποστηρίζει ότι με την παραδοσιακή παιδική λογοτεχνία, τα παιδιά μαθαίνουν για την ανθρώπινη πρόοδο και για πιθανές λύσεις των προβλημάτων. Γιατί αναμφίβολα οι μύθοι εμπεριέχουν εν συντομία κάποια προβλήματα, τα οποία το παιδί μπορεί να τα καταλάβει. Επιπρόσθετα, οι μύθοι εμπεριέχουν μια ηθική συμπεριφορά των ηρώων. Έτσι, τα παιδιά μπορούν να μάθουν ότι είναι αναπόφευκτο να αγωνίζεται κανείς εναντίον των δυσκολιών της ζωής και ότι μπορεί να τις ξεπεράσει. Η παραδοσιακή παιδική λογοτεχνία εξάλλου περιλαμβάνει χαρακτήρες καλούς και κακούς. Οι απλοί και καλοί χαρακτήρες επιτρέπουν στο παιδί να ταυτιστεί με το καλό και να απορρίψει το κακό. Το παιδί συμπάσχει με τους άξιους χαρακτήρες, «συμμετέχει» στους αγώνες του, μαθαίνοντας ότι ενώ μπορεί να συναντήσει δυσκολίες ή να απορριφθεί από κάποιους, θα έχει τη βοήθεια και την καθοδήγηση, όταν τη χρειάζεται. Η παραδοσιακή παιδική λογοτεχνία, και ειδικότερα τα παραμύθια, με τη γρήγορη εξέλιξή τους, τα δραματική πλοκή και την εύκολη ταύτιση με τους καλούς χαρακτήρες ανήκει στους τύπους εκείνους της λογοτεχνίας που «μιλεί» περισσότερο στους ακροατές ή στους αναγνώστες της και χαρίζει ευχαρίστηση. Πιστεύουν άλλωστε ότι το περιβάλλον των ηρώων/ηρωίδων της λογοτεχνίας αυτής είναι το ίδιο με το δικό τους περιβάλλον. 3 η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Παραμύθι, λαϊκό και έντεχνο Από τα πιο αγαπητά είδη του λόγου στο παιδί είναι το παραμύθι, λαϊκό ή έντεχνο. Πρόκειται για λόγο παρηγορητικό, για διήγηση ή αφήγηση με σκοπό να αποπροσανατολίσει κάποιον από κάτι που τον απασχολούσε. Σταδιακά, η λέξη κατέληξε να σημαίνει αυτό που εμείς σήμερα εννοούμε, αφού σ αυτές εντάχθηκαν όλες οι φαντασιακές διηγήσεις που στόχευαν να ψυχαγωγήσουν τον

15 ακροατή, παρασύροντάς τον σε κόσμους φανταστικούς. Μπορούμε λοιπόν να ορίσουμε το παραμύθι ως διήγηση φανταστική, η οποία κινείται στο χώρο του υπερφυσικού και του μαγικού και έχει ως σκοπό να τέρψει τον ακροατή. Χαρακτηριστικά του παραμυθιού 12 Επειδή τα παραμύθια διαφέρουν από άλλους τύπους της λογοτεχνίας, τα χαρακτηριστικά τους εντοπίζονται κυρίως στην πλοκή, στους χαρακτήρες, στο σκηνικό, στο θέμα και στο ύφος. Πιο συγκεκριμένα: 1. Ο κόσμος του: Το παραμύθι είναι μια διήγηση εντελώς φανταστική, η οποία έχει βασικό στόχο της να τέρψει, να διασκεδάσει. Ο κόσμος του επομένως είναι τελείως φανταστικός, απουσιάζει εντελώς η αληθοφάνεια και δεν ισχύουν οι φυσικοί νόμοι ούτε η ανθρώπινη νομοτέλεια. Όταν ο ήρωας κινδυνεύει, παρεμβαίνουν υπερφυσικές δυνάμεις, για να σωθεί.: Η συμβολική σκηνογραφία που απαντάται στα παραμύθια δεν περιγράφεται λεπτομερώς, γιατί δεν υπάρχει ανάγκη για λεπτομερή περιγραφή, εφόσον λόγου χάριν κάποιος γνωρίζει αμέσως ότι κάτι θα συμβεί στο μαγικό δάσος. Ο χώρος και ο παρελθοντικός χρόνος σκιαγραφούνται πολύ σύντομα και ο μεν χώρος υποδεικνύει μια φυσική σκηνογραφία, ο δε χρόνος ένα μακρινό και αόριστο παρελθόν. Μετά την περιγραφή του σκηνικού στα παραμύθια δίνεται η ταυτότητα αμέσως των ηρώων και αναπτύσσονται σύντομα οι συγκρούσεις. 2. Το λαϊκό παραμύθι διακρίνεται για την αοριστία των προσώπων, του τόπου και του χρόνου. Η «παραμυθική» ιστορία εκτυλίσσεται σε ένα τόπο και χρόνο αόριστο. Οι ήρωες, ουσιαστικά ανώνυμοι, έχουν ονόματα σχετικά με τα χαρακτηριστικά τους ή το ντύσιμό τους κ.ά.: Κοκκινοσκουφίτσα, Σταχτοπούτα, Χιονάτη, Κοντορεβυθούλης, Τριανταφυλλένια κ.λπ. Είναι ονόματα καθαρά συμβολικά, τα οποία εκφράζουν τον κόσμο των ηρώων του λαϊκού παραμυθιού ή περιγραφικά, όπως είδαμε, και στηρίζονται σε εξωτερικά ή φυσικά χαρίσματα των ηρώων. 3. Στο παραμύθι όλα όσα τεκταίνονται κυμαίνονται σε ακραίες καταστάσεις. Τα πάντα είναι ή πολύ μεγάλα ή πολύ μικρά ή πολύ άσχημα ή πολύ όμορφα κλπ 4. Οι ήρωές του χαρακτηρίζονται πολύ συχνά από τερατομορφία και σωματική δυσπλασία, σωματικές ιδιότητες που καθρεφτίζουν τον εσωτερικό κόσμο των όντων αυτών. Οι τερατογενέσεις αυτές βέβαια και οι δυσπλασίες αντικατοπτρίζουν οπωσδήποτε μια κοινωνική πραγματικότητα, γεμάτη άγχος, φόβο, προκαταλήψεις, δεισιδαιμονίες. Στα παραμύθια οι χαρακτήρες δεν περιγράφονται ολοκληρωμένα σε σύγκριση με τους αντίστοιχους άλλων 12 Για το λαϊκό παραμύθι: Vladimir Propp, Η μορφολογία του παραμυθιού, Αθήνα: Καρδαμίτσας, Μ.Γ. Μερακλής, Έντεχνος και λαϊκός λόγος, Αθήνα: Καρδαμίτσας, Από το παραμύθι στα κόμικς. Παράδοση και νεοτερικότητα (επιμ. Ε. Αυδίκου), Αθήνα : Οδυσσέας, Χάρη Σακελλαρίου, Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: ΔΑΝΙΑ, , Μάνου Κοντολέων, Απόψεις για την παιδική λογοτεχνία, Αθήνα : Πατάκης, Επίσης, τα αφιερώματα στα περιοδικά: Οι παραμυθάδες, Διαβάζω (108), Το ελληνικό παραμύθι, Διαβάζω (130), Το παραμύθι και οι παραμυθάδες, Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας (3/1988), Το λαϊκό παραμύθι (Διαδρομές (9/1988), Το παραμύθι στην παιδική λογοτεχνία, Διαδρομές (37/1995) ]. Επίσης, Glazer Joan, I. Introduction to Children s Literature,, Prentice-Hall, Inc. New Jersey, , Rebecca Lukens, A Critical Handbook of Children s Literature, HarperCollins College Publishers, New York

16 κειμένων (μυθιστορημάτων), γιατί ο αφηγητής δεν έχει το χρόνο να τους αναπτύξει σφαιρικά. Έτσι, οι χαρακτήρες στα παραμύθια ουσιαστικά έχουν συμβολικό χαρακτήρα και είναι επίπεδοι, έχουν δηλαδή ένα περιορισμένο φάσμα προσωπικών χαρακτηριστικών και δεν παρουσιάζουν καμιά μεταβολή κατά την εξέλιξη του παραμυθιού. Πολύ εύκολα τυποποιούνται σε καλούς και σε κακούς. Οι νεαρές ηρωίδες είναι ευγενικές και αξιαγάπητες. Ο νεαρότερος γιος τιμάται, είναι ευγενής και καθόλου εγωιστής, εάν δε θεωρείται ανόητος. Μάλιστα, τα παιδιά εντοπίζουν εύκολα τον καλό και τον κακό χαρακτήρα στα παραμύθια. 5. Το παραμύθι ουσιαστικά δομείται γύρω από το αρχετυπικό σχήμα του καλού και του κακού, στο οποίο προσωρινά υπερτερεί το κακό, για να νικήσει τελικά το καλό. 6. Δεν έχει στόχο να διδάξει ή να συμβουλεύσει και να προτρέψει, σε αντίθεση προς το μύθο και την παροιμία, των οποίων ο στόχος είναι ηθικοδιδακτικός. Ο ηθικός χαρακτήρας του βέβαια είναι ευδιάκριτος, γιατί πηγάζει από την ηθική συνείδηση του λαού, παραμένει όμως βασικότερος στόχος του παραμυθιού η τέρψη και η ψυχαγωγία μέσα από την αφήγηση. 7. Οι συγκρούσεις και η δράση αφθονούν στα παραμύθια. Η φύση της προφορικής παράδοσης τους προσδίδει ένα προστακτικό χαρακτήρα και οι ήρωες μεταφέρονται γρήγορα στη δράση και αυτό συμβαίνει από τις πρώτες γραμμές του παραμυθιού. Οι συγκρούσεις ανάμεσα στους χαρακτήρες, που αντιπροσωπεύουν το καλό και στους ήρωες που αντιπροσωπεύουν το κακό είναι εντελώς τυπικές στα παραμύθια. Η δράση που παρατηρείται στα παραμύθια έχει επισύρει την προσοχή πολλών μελετητών (σελ. 216). Όλα τα παραμύθια έχουν όμοιο τέλος, όπως και αρχή και πλοκή. Κατηγορίες παραμυθιών Η μελέτη του παραμυθιού οδήγησε στην ένταξή τους σε κατηγορίες. Σύμφωνα με το Δ. Λουκάτο 13 τα ελληνικά παραμύθια χωρίζονται στις παρακάτω κατηγορίες 1) μαγικά παραμύθια: αναφέρονται σε γίγαντες, δράκους, μάγισσες κ.λπ. με έντονο το μαγικό στοιχείο. 2) διηγηματικά παραμύθια: ο κόσμος τους είναι η ανθρώπινη κοινωνία. Μοιάζουν πολύ με τα γνωστά μας μυθιστορήματα. 3) θρησκευτικά ή συναξαρικά παραμύθια: εμπνέονται από τους βίους αγίων. 4) ευτράπελα ή σατιρικά παραμύθια: Αναφέρονται σε παθήματα κουτών, ξεγελάσματα δράκων κ.λπ. 13 Δ. Λουκάτος: Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα

17 Δομή και τεχνική του παραμυθιού Ο Vladimir Propp είναι εκείνος που πρώτος μελέτησε τη δομή και την τεχνική του ρωσικού παραμυθιού που είναι τριμερής Μια σύντομη εισαγωγή η οποία προϊδεάζει και προετοιμάζει τον ακροατή ή τον αναγνώστη. Ακολουθεί η καθαυτό διήγηση του παραμυθιού, το οποίο απαρτίζεται από ποικίλα μοτίβα. Ακολουθεί το τέλος, η κατακλείδα του παραμυθιού, η οποία περιέχει πάντα τη νίκη του ήρωα. Ο Vladimir Propp στο έργο του «Μορφολογία του παραμυθιού» εντοπίζει 31 λειτουργίες, όπως ονομάζει τα σταθερά και αμετάβλητα στο χρόνο στοιχεία του λαϊκού παραμυθιού. Γύρω από τις λειτουργίες αυτές επισημαίνει ότι οργανώνεται η δομή του λαϊκού παραμυθιού. Οι λειτουργίες αυτές με βάση τα δρώντα πρόσωπα κατανέμονται σε κύκλους, κύκλος του ανταγωνιστή, κύκλος δράσης του δωρητή, κύκλος δράσης του βοηθού και κύκλος δράσης της πριγκίπισσας (του αναζητούμενου προσώπου) και του πατέρα της, κύκλος δράσης του αποστολέα, κύκλος δράσης του ήρωα και τέλος κύκλος δράσης του ψεύτικου ήρωα. 14. Βασικό ρόλο στην εξέλιξη της υπόθεσης στο παραμύθι παίζει η λειτουργία της παραβίασης μιας εντολής, η οποία αποτελεί το παράλληλο της παρακοής των πρωτοπλάστων στα Ιερά μας Γράμματα. Σύντομη ιστορία των παραμυθιών Παραμύθια λέγονται από την εποχή που δημιουργήθηκε ο άνθρωπος, γιατί έπρεπε να ερμηνεύσει ό,τι παρατηρούσε στη φύση. Στα μεταγενέστερα χρόνια πολλοί θα στραφούν στη μελέτη και στη συλλογή παραμυθιών. Στη Γαλλία ο Charles Perrault ( ) κυκλοφόρησε τη συλλογή «Παραμύθια της μάνας μου χήνας». Στη Σουηδία θα μιμηθεί την κίνηση του Perrault η γνωστή από το Θαυμάσιο ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον Σέλμα Λάγκερλεφ ( ), ενώ στη Δανία ο Hans-Christian Andersen ( ) θα εκδώσει συλλογές παραμυθιών για παιδιά και στη Γερμανία οι αδελφοί Grimm ( ) θα μας δώσουν τους 14 Vladimir Propp, Η μορφολογία του παραμυθιού, μετ. Αριστέα Παρίση, Αθήνα: Καρδαμίτσας, 1987.

18 Ηρωικούς μύθους των Γερμανών και τα Παιδικά και σπιτικά παραμύθια. Στην Ελλάδα οι πρώτες προσπάθειες για τη συγκέντρωση παραμυθιών εντοπίζονται στο Ν. Πολίτη 15. Εντοπίζουμε βέβαια συλλογές με τοπικά παραμύθια, ενδιαφέρουν όμως εδώ οι συλλογές που συγκεντρώνουν παραμύθια από όλη τη χώρα, επειδή μας δίνουν μια συγκεντρωτική και συνολική εικόνα του ελληνικού παραμυθιού. Τέτοιες συλλογές είναι: α) Γ.Α. Μέγα, Ελληνικά παραμύθια σε δύο τόμους, β) Γ. Ιωάννου, Παραμύθια του λαού μας και γ) Κ. Καφαντάρη, Ελληνικά λαϊκά παραμύθια σε δύο τόμους. Το νεοελληνικό παραμύθι, του οποίου η ανάπτυξη άρχισε στις αρχές του περασμένου αιώνα, είναι δυνατό να ενταχθεί σε τρεις κατηγορίες: Το παραδοσιακό παραμύθι. Το λόγιο (ή και έντεχνο) παραμύθι. Γράφεται από επώνυμους παραμυθάδες ή συγγραφείς και φέρει περισσότερο προσωπικά βιώματα σε αντίθεση με τα συλλογικά βιώματα του λαϊκού παραμυθού. Τέτοια παραμύθια είναι: Βασίλη Ρώτα, Το παραμύθι της Ανέμης (1956), Γαλάτειας Γρηγοριάδου-Σουρέλη, Ο σπουργίτης με το κόκκινο γιλέκο (1970), Γιώργη Κρόκου, Η καλή σπηλιά και άλλα παραμύθια (1999), Μ. Μαμαλίγκα, Η Φιδογέννητη Βασιλοπούλα και άλλα παραμύθια, εικονογράφηση του Κώστα Παπανικολάου από τις εκδόσεις «Εστία», Το φάντασμα του πειρατή και άλλες ιστορίες. Ο Μπάμπης Δερμιτζάκης θα μας δώσει το 1998 (σε δεύτερη έκδοση) μια συλλογή από οικολογικά παραμύθια και διηγήματα με τίτλο Ο χορός της βροχής, ενώ ο πολυγραφότατος και από τους πιο αξιόλογους εκπροσώπους της παιδικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα Μάνος Κοντολέων θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Πατάκη μια συλλογή από ενδιαφέροντα παραμύθια με τίτλο Τα Σιδερένια Παπούτσια. Οι παραμυθικές ιστοριούλες. Πρόκειται για σύντομες ιστορίες με έντονα τα στοιχεία του παραμυθιού. Το σύγχρονο λόγιο παραμύθι διακρίνεται από τα εξής χαρακτηριστικά: 1) Είναι ρεαλιστικό. Περιορίζεται η φαντασία και συρρικνώνεται το μαγικό στοιχείο. Οι σύγχρονοι παραμυθάδες δηλαδή εμπνέονται από τα προβλήματα της σύγχρονης ζωής και προσπαθούν να συνδυάσουν το μαγικό και φαντασιακό στοιχείο του λαϊκού παραμυθιού με την πραγματικότητα. 2) Η τεχνολογία έχει αντικαταστήσει τα μαγικά φίλτρα, τα μαγικά χαλιά και τις σκούπες των μαγισσών με αντίστοιχες τεχνολογικές κατασκευές. 15 Γιάννη Παπακώστα «Πρώτες προσπάθειες συγκέντρωσης παραμυθιών. Η περίπτωση του Νικολάου Πολίτη» στον τόμο (επιμ. Αυδίκου) Από το παραμύθι στα κόμικς, Αθήνα: Οδυσσέας, 1995.

19 3) Αποφεύγονται οι αγριότητες και οι θηριωδίες, οι τερατουργίες και τερατογενέσεις και οι δυσπλασίες του λαϊκού παραμυθιού. 4) Η κοινωνία του σύγχρονου παραμυθιού είναι αταξική, συγκρινόμενη με την αντίστοιχη του λαϊκού παραμυθιού, παρά το γεγονός ότι κι εδώ θα συναντήσουμε βασιλιάδες και υποτελείς (πβλ. Μαμαλίγκα, Η Φιδογέννητη βασιλοπούλα). 5) Ο διδακτισμός που διακρίνει το λαϊκό παραμύθι έχει υποχωρήσει αισθητά. 6) Το σύγχρονο παραμύθι διατηρεί το ευτυχισμένο τέλος του λαϊκού παραμυθιού. 7) Ο χώρος συχνά έχει συμβολικό χαρακτήρα. Έτσι, το δάσος στη Φιδογέννητη βασιλοπούλα της Μαρίας Μαμαλίγκα έχει καθαρά σεξουαλικό περιεχόμενο, αφού μάλιστα ο αγροίκος ξυλοκόπος στο δάσος, κατακτά και κάνει γυναίκα του τη φιδογέννητη. 8) Καλλιεργεί τον προβληματισμό πάνω σε σύγχρονα προβλήματα που απασχολούν τον άνθρωπο (οικολογικό, εξαστισμός των μεγαλουπόλεων κ.ά.). Αξία του παραμυθιού Είναι αλήθεια ότι τα λαϊκά παραμύθια εξακολουθούν να είναι προσφιλέστατο ανάγνωσμα για τα παιδιά, ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες. Αυτό οφείλεται στο ότι: καλλιεργούν τη φαντασία, φέρνουν σε επαφή το παιδί με τη λαϊκή παράδοση, Από παιδαγωγική άποψη, το παραμύθι είναι κατάλληλο για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, γιατί ο τρόπος σκέψης των πρωτόγονων λαών, όπως έχει αποδειχθεί από τις ανθρωπολογικές μελέτες, βρίσκεται πολύ κοντά στην προλογική σκέψη των παιδιών, Το παραμύθι καλλιεργεί τόσο την εθνική όσο και την οικουμενική και πανανθρώπινη συνείδηση. Σ αυτό συντελούν η υπερτοπικότητα και η διαχρονικότητα που τα διακρίνει. Τα παραμύθια περιέχουν καθολικές αλήθειες και αντικατοπτρίζουν τις αξίες των εποχών και των κοινωνιών από τις οποίες προέρχονται. Πολλά μάλιστα έχουν σημαντική αξία ακόμα και στις μέρες μας. Οι χαρακτήρες, οι ενέργειές τους, η επιβράβευσή τους οδηγούν στην ανάπτυξη θεμάτων με ηθικό περιεχόμενο. Το καλό νικά το κακό, η δικαιοσύνη θριαμβεύει, ο μη αλαζονικός κερδίζει την αγάπη, η εξυπνάδα νικά τη φυσική δύναμη, η ευγένεια, η ευσυνειδησία και η σκληρή δουλειά οδηγεί στην επιβράβευση. Η ζηλόφθονη βασίλισσα, όπως στο έντεχνο παραμύθι του Ευγένιου Τριβιζά η Δόνα Τερηδόνα και η γαμήλια τούρτα, τιμωρείται, ο ανόητος βασιλιάς χάνει μέρος της περιουσίας τους ή κάποιο παιδί του, συνήθως την κόρη του κ.ά. Η οικουμενικότητα αυτών των θεμάτων αποδεικνύει ότι σε όλα τα μέρη του κόσμου οι λαοί έχουν όμοιες ιδέες και πεποιθήσεις, όπως λόγου χάρη η εξυπνάδα είναι ανώτερη από τη φυσική δύναμη ή οι ανόητοι χάνουν την περιουσία τους.

20 Ευτράπελες διηγήσεις Πρόκειται για σύντομες διηγήσεις με ανεκδοτολογικό και περιγελαστικό περιεχόμενο, όπως είναι τα αστειολογήματα και τα περιπαίγνια των χωρικών που σατιρίζουν με καυστικό τρόπο επαγγέλματα, χαρακτήρες, στάσεις και συμπεριφορές, σωματικές ή πνευματικές ατέλειες με στόχο περισσότερο να διασκεδάσουν και να διορθώσουν τα ανθρώπινα ελαττώματα παρά να προσβάλουν. Διήγημα Για το διήγημα έχουν δοθεί αρκετοί ορισμοί. Σύμφωνα με το Γ. Ξενόπουλο, το διήγημα είναι μια σύντομη ιστορία πραγματική ή φανταστική, της οποίας το υλικό συγκεντρώνεται κατά τρόπο αξονικό γύρω από ένα εξαιρετικό γεγονός, σημειώνεται κάποια σύγκρουση ή εσωτερική διαπάλη, υπάρχει μια κορύφωση και στο τέλος μια λύση 16. Όσοι έχουν ασχοληθεί με τη μελέτη του διηγήματος υποστηρίζουν ότι βασικό χαρακτηριστικό του είναι η σύλληψη ενός και μοναδικού γεγονότος και η οικονομία των μέσων κατά την επεξεργασία του. Η έκταση βρίσκεται σε άμεση συνάφεια με την πρόθεση του συγγραφέα να μεταδώσει αυτό που θέλει, χωρίς παρεκβάσεις εκτενείς. Γι αυτό και οι επιτυχημένοι διηγηματογράφοι είναι ιδιαίτερα φειδωλοί στη χρήση των αφηγηματικών μέσων και περιγραφών. Έκταση δράση και χαρακτήρες είναι αλληλένδετα όχι μόνο στο διήγημα αλλά και στο μυθιστόρημα. Περιορίζεται η περιπέτεια, συρρικνώνεται το αφειδώλευτα διαχεόμενο στο μυθιστόρημα συναίσθημα και σμικρύνεται ο αριθμός των ηρώων. Σύντομη ιστορία του διηγήματος Οι απαρχές του ανιχνεύονται στην αρχαιότητα, γι αυτό και θεωρούμε διηγήματα τις γνωστές ως νουβέλες του Ηροδότου (λ.χ. Η νουβέλα του Άδραστου, η ιστορία του Κροίσου και του Σόλωνα). 16 Για το παιδικό και νεανικό διήγημα: Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, τόμος 10: Το διήγημα για παιδιά και νέους, Αθήνα: Πατάκης, 1995, I. Reid, To διήγημα [μεταφρ. Λ. Μεγάλου- Σεφεριάδη), Αθήνα: Ερμής, Η γλώσσα της κριτικής, ) R. Scholes, Στοιχεία της πεζογραφίας, Θεσ/νικη: Κωνσταντινίδης, Ειδικά για το παιδικό διήγημα: 1) Μένη Κανατσούλη, Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της Παιδικής Λογοτεχνίας. Θεσ/νίκη University Studio Press, 1997, 2) Χάρη Σακελλαρίου, Ιστορία της Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα : Δανιά,