Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ, Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ Β ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΑΡΑΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΤΟΥ Κ.Σ.Ο.

Transcript

1 Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ, Η ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ Β ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΗ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ ΑΡΑΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΤΟΥ Κ.Σ.Ο ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2013

2 2 1. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ Για τον χαρακτήρα της σημερινής κρίσης Γιά την οικονομική κρίση του Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ Η ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΩΝ Η αύξηση του πλασματικού κεφαλαίου ως παράγοντας συσσώρευσης κερδών Ο δανεισμός των λαϊκών τάξεων, μία μέθοδος απόσπασης υπερεργασίας και ενίσχυσης της κερδοφορίας του κεφαλαίου Η ΑΝΑΔΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΕΞΟΥΣΙΑΣ Η ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΕ ΠΛΑΝΗΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΟΙ ΡΥΘΜΟΙ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ. ΚΡΙΣΗ ΥΠΕΡΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ; ΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΚΕΡΔΟΥΣ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΕΥΡΩΠΑΙΚΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΟΔΟ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Για τη διάρρηξη της ΟΝΕ και την έξοδο από την ευρωζώνη Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΥΓΚΥΡΙΑ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΟΙ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΚΥΡΙΑΡΧΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ, ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΜΕΤΑΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟ ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΛΑΪΚΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Η ένταξη στην Ο.Ν.Ε. ως στρατηγική επιλογή της άρχουσας τάξης και η επίδραση της στην ελληνική κρίση Η ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗ ΤΟΥ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ ΚΑΙ Η ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΟΣ ΤΡΕΧΟΥΣΩΝ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ Οι βασικές εξελίξεις ανά τομέα ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η κρίση ως παράγοντας συγκεντροποίησης του κεφαλαίου Η κρίση χρέους και το ελληνικό δημοσιονομικό πρόβλημα Η αδυναμία εξυπηρέτησης του ελληνικού δημόσιου χρέους χωρίς πρόσθετη περικοπή Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΩΝ ΚΥΡΙΑΡΧΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΗΝΗ ΚΑΙ ΣΤΟ ΚΡΑΤΟΣ Γενικά χαρακτηριστικά της πολιτικής συγκυρίας Για την άνοδο της φασιστικής Χρυσής Αυγής και την κρατική διαχείριση του ναζιστικού φαινόμενου ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΜΕΤΩΠΑ...62

3 Για τη θέση των αριστερών κομμάτων στην κρίση Για τον ΣΥΡΙΖΑ Η έξοδος από την ΟΝΕ και ο ΣΥΡΙΖΑ Για το Κ.Κ.Ε Για τα κεντρικά κοινωνικά πολιτικά μέτωπα Για τη συνδικαλιστική πρακτική και τις μορφές οργάνωσης Για τις νέες μορφές λαϊκής συσπείρωσης Για την πρωτοκαθεδρία της συγκρότησης του αριστερού πολιτικού μετώπου και του μεταβατικού προγράμματος Για την παρέμβαση και το χαρακτήρα των δυνάμεων της αντικαπιταλιστικής αριστεράς μέσα στην κρίση Για την πολιτική παρέμβαση της ΑΡΑΣ

4 4 1. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ Η σημερινή κρίση του νεοφιλελευθερισμού είναι η τέταρτη δομική κρίση του καπιταλισμού από τα μέσα του 19 ου αιώνα και μετά. Κάθε μία από τις δομικές αυτές κρίσεις, αναδιάτασσε τις κοινωνικές συνθήκες και μετέβαλλε τις διεθνείς σχέσεις. Η υπέρβαση της σημερινής κρίσης θα απαιτήσει μία μακρά διαδικασία μετάβασης, ο χαρακτήρας της οποίας θα καθοριστεί από την μορφή που θα πάρει η ταξική πάλη αλλά και οι διεθνείς ανταγωνισμοί. Στον πυρήνα της είναι κρίση των ειδικών αντιφάσεων του νεοφιλελευθερισμού και των στρατηγικών απορυθμίσεων που κυριάρχησαν σε παγκόσμιο επίπεδο τα τελευταία 25 χρόνια, αλλά και γενικότερα του καπιταλιστικού συστήματος. Πρόκειται για την κρίση τους καθεστώτος συσσώρευσης, και εμπεριέχει στοιχεία κλυδωνισμού του ηγεμονικού προγράμματος που ανέπτυξαν οι αστικές τάξεις τις τελευταίες δεκαετίες. Ως καθεστώς συσσώρευσης εννοούμε την ιστορικά αποκρυσταλλωμένη συνάρθρωση μεταξύ ενός τρόπου παραγωγής και ενός τρόπου κατανάλωσης. Ένα καθεστώς συσσώρευσης προσδιορίζεται από τύπους και μετασχηματισμούς της μισθωτικής σχέσης, μορφές χρήματος και τύπους πιστωτικής επέκτασης, τρόπους διεθνοποίησης του κεφαλαίου και ανάπτυξης του ιμπεριαλιστικού καταμερισμού εργασίας, ένα κυρίαρχο τεχνικο οικονομικό υπόδειγμα, καθώς και ιδιαίτερες σχέσεις ιεραρχίας μεταξύ των διαφορετικών τομέων της παραγωγής και των διαφορετικών τομέων κυκλοφορίας του κεφαλαίου και του χρήματος. Συνοπτικά ο νεοφιλελευθερισμός ως σύγχρονη φάση του καπιταλισμού, αποτέλεσε ένα χρηματιστικά κυριαρχούμενο καθεστώς, στο βαθμό που οι ρυθμοί συσσώρευσης και οι επενδυτικές επιλογές προσδιορίζονται κυρίως από τις κινήσεις των κεφαλαίων στις χρηματιστικές αγορές. Ο νεοφιλελευθερισμός αναδύθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 80 ως αποτέλεσμα ενός συνόλου κοινωνικών διεργασιών που βασίζονταν στο συνδυασμό : α) συνθηκών, όπως η κρίση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου και η πτώση του ποσοστού κέρδους της δεκαετίας του 70, β) στρατηγικών επιλογών συγκεκριμένων μερίδων της αστικής τάξης που συνέκλιναν στη στοχοθεσία τους και είχαν αυξανόμενη εκπροσώπηση κατ αρχήν στο εσωτερικό του αμερικάνικου κράτους. Η νεο φιλελεύθερη στρατηγική: Έδωσε μία ώθηση στη διεθνοποίηση του κεφαλαίου και τροποποίησε το χαρακτήρα των ιμπεριαλιστικών σχέσεων. Μετέβαλλε τις συνθήκες συσσώρευσης του κεφαλαίου. Οι ρυθμοί της συσσώρευσης κεφαλαίου παρέμειναν χαμηλοί μέχρι την αρχή της δεκαετίας του 90, παρουσίασαν σημαντική επιτάχυνση στις Η.Π.Α. ιδιαίτερα μετά τα μέσα της δεκαετίας του 90, ενώ υποχώρησε σημαντικά την δεκαετία του Διαμόρφωσε μία νέα διάρθρωση ταξικών σχέσεων εξουσίας που εμπεριείχε την αποκατάσταση σε διευρυμένο επίπεδο της εξουσίας των κυρίαρχων τάξεων. Βασίστηκε στη συμμαχία μερίδων της αστικής τάξης υπό την ηγεμονία του χρηματιστικού κεφαλαίου και τη συμμαχία εθνικών αστικών τάξεων υπό την ηγεμονία του αμερικάνικου κράτους. Αποκρυσταλλώθηκε με ειδικό τρόπο στο εσωτερικό των επιχειρήσεων με τις νέες μορφές εταιρικής διακυβέρνησης, που ήταν περισσότερο ιεραρχικές και ταυτόχρονα περισσότερο προσδιορισμένες από «την αξία του μετόχου». Αναδιάταξε τις ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ των μερίδων της αστικής τάξης όπως και μεταξύ τομέων της παραγωγής και του χρηματοπιστωτικού τομέα. Μέσα από αυτές τις στρατηγικές αναδιαμορφώθηκαν οι κοινωνικές σχέσεις εξουσίας και παραγωγής με τέτοιο τρόπο ώστε να κατατείνουν στην αναίρεση ορισμένων εκ των βασικών στοιχείων του μεταπολεμικού κευνσιανού συμβιβασμού. Διαρρήχθηκαν οι τροποποιήθηκαν οι προηγούμενοι κοινωνικοί συμβιβασμοί α) μεταξύ της αστικής τάξης και των λαϊκών τάξεων β) μεταξύ της αστικής τάξης και των τάξεων στηριγμάτων και ειδικά με μεγάλα τμήματα των στελεχών μέσα στις επιχειρήσεις, ενώ γ) αποτυπώθηκαν νέοι συμβιβασμοί μεταξύ των αστικών τάξεων και νέων μικροαστικών στρωμάτων που σηματοδοτούσαν μία συντηρητική μετατόπιση σε σχέση με την περίοδο του κευνσιανισμού. Μία νέα εργασιακή και οικονομική πειθαρχία επιβλήθηκε στα εργατικά στρώματα, στο εσωτερικό των επιχειρήσεων αλλά και στη σχέση τους με τους κρατικούς θεσμούς που είχε σαν αποτέλεσμα την στασιμότητα των

5 μισθών, τη μείωση των δαπανών πρόνοιας και των διεκδικητικών δυνατοτήτων για μεγάλα τμήματα της εργατικής τάξης. Ταυτόχρονα, η άρση των διεθνών οικονομικών περιορισμών, με την εμπέδωση του ελεύθερου εμπορίου, και της ελεύθερης κινητικότητας κεφαλαίων ειδικά στο χρηματοοικονομικό τομέα όξυνε τον ανταγωνισμό ατομικά και συλλογικά για τα εργατικά στρώματα, εκθέτοντας τα στον διεθνή ανταγωνισμό. Για μια μακρά περίοδο, επρόκειτο για μία επιτυχημένη στρατηγική για το κεφάλαιο, κάτι που αντανακλάται στη διάρκεια και τη σχετική σταθερότητα της και στη δυνατότητα του συνασπισμού εξουσίας να εκπληρώνει τους βασικούς του στόχους. Αυτοί ήταν η αύξηση των εισοδημάτων των κυρίαρχων τάξεων, η επέκταση του νεοφιλελεύθερου κοινωνικού υποδείγματος σε πλανητικό επίπεδο, η διασφάλιση της αμερικάνικης ηγεμονίας και η αποδυνάμωση της εργατικής τάξης σε συνδικαλιστικό και πολιτικό επίπεδο σε πλανητική κλίμακα. Επρόκειτο για μία κοινωνική στρατηγική που στόχευε στην αποκατάσταση και ενίσχυση της εξουσίας του χρηματιστικού κεφαλαίου που είχε υποχωρήσει την περίοδο μετά τον πόλεμο. Ως χρηματιστικό κεφάλαιο, ορίζουμε τον ειδικό συνδυασμό, των βασικών χρηματοοικονομικών μηχανισμών του κεφαλαίου και των ανώτερων τμημάτων των κυρίαρχων τάξεων, των πιστωτών και των κατόχων μετοχών, που παρ όλο ότι τις περισσότερες φορές δεν ασκούν ευθεία διοίκηση, είναι ενεργοί μέσα στις επιχειρήσεις. Το χρηματιστικό κεφάλαιο αποτελεί δηλαδή, το κοινωνικό και θεσμικό συνδυασμό των ανώτερων στρωμάτων του κεφαλαίου, με τους κατάλληλους χρηματοπιστωτικούς μηχανισμούς, όπως οι τράπεζες, τα επενδυτικά κεφάλαια κ.λ.π. στα οποία εγγράφονται τα συμφέροντα τους. Ένα σύνολο κοινωνικών διεργασιών διευκόλυναν την σταθεροποίηση του νεοφιλελευθερισμού αλλά ταυτόχρονα επέδρασαν στη συσσώρευση των κοινωνικών συνθηκών που οδήγησαν στη σημερινή κρίση. Οι κυριότερες από αυτές ήταν: 1. Οι σημαντικές ήττες της εργατικής τάξης στα αναπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη. 2. Η ανάπτυξη και κυριαρχία των οικονομικών πρακτικών του αγγλοσαξονικού κόσμου στα υπόλοιπα καπιταλιστικά κράτη που εμπέδωσαν ακόμα περαιτέρω την οικονομική ηγεμονία των Η.Π.Α. 3. Η παλινόρθωση του δυτικού τύπου καπιταλισμού στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού και η ένταξη της Κίνας στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα. Το γεγονός αυτό είχε συνέβαλλε στην αύξηση της παγκόσμιας εργατικής τάξης που ήταν διαθέσιμη προς εκμετάλλευση από τα διεθνή κεφάλαια, στην ανακοπή των τάσεων για αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, στην μείωση του κόστους των πρώτων και ενδιάμεσων υλών και την ταυτόχρονη αύξηση της μάζας των κερδών. Η επέκταση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων σε μεγάλες περιοχές του πλανήτη αύξησε επίσης και το πεδίο για τη διάθεση εμπορευμάτων και υπηρεσιών για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις των ιμπεριαλιστικών κρατών. 4. Η εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών στις παραγωγικές και εργασιακές διαδικασίες. Η εισαγωγή αυτή, ειδικά μετά τα μέσα της δεκαετίας του 90, με την εμπέδωση των IT τεχνολογιών, αύξησε την παραγωγικότητα της εργασίας και κυρίως επέτρεψε την μεγάλη ανάπτυξη δραστηριοτήτων στους τομείς των υπηρεσιών. Η επιβολή ενός νέου τεχνικό οικονομικού υποδείγματος με άξονα τους τομείς τη πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών, έπαιξε σημαντικό ρόλο, στη διαμόρφωση νέων αγορών, στην παραγωγικοποίηση τομέων της διανοητικής εργασίας, στην διαμόρφωση εμπορευμάτων είτε αύλων, είτε με χαμηλότερο υλικό περιεχόμενο, καθιστώντας τα φορείς αξίας και υπεραξίας. Διαμόρφωσε παράλληλα τους τεχνικούς όρους για την ραγδαία ανάπτυξη των χρηματιστικών δραστηριοτήτων επιτρέποντας την ταχύτερη κίνηση κεφαλαίων στις αγορές χρήματος, την παραγωγή νέων προϊόντων και την επίβλεψη και αξιολόγηση της όλης διαδικασίας. Διευκόλυνε επίσης την επανατοποθέτηση μίας σειράς δραστηριοτήτων σε διαφορετικές περιοχές μειώνοντας τα κόστη μεταφοράς και επίβλεψης και επιταχύνοντας την κυκλική κίνηση του κεφαλαίου. Η νεο φιλελεύθερη στρατηγική διαμόρφωσε επίσης νέου τύπου ιμπεριαλιστικές σχέσεις. Ο σύγχρονος ιμπεριαλισμός στην φάση του νεοφιλελευθερισμού δεν χαρακτηρίζεται μόνο ή κυρίως από την άσκηση μίας παρεμβατικής ή και με στρατιωτικούς όρους πολιτικής. Προσδιορίζεται περισσότερο από την ανάπτυξη ενός δικτύου οικονομικών και πολιτικών σχέσεων καθώς και μορφών συσσώρευσης του κεφαλαίου που τείνει στην ένταση της εκμετάλλευσης: α) των λαών και των εργατικών τάξεων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών από τις αστικές τάξεις των ιμπεριαλιστικών κρατών, β) των λαϊκών στρωμάτων των αναπτυσσόμενων και των αναδυόμενων κρατών, από κοινού από τις αστικές τάξεις των ιμπεριαλιστικών κρατών και τις αστικές τάξεις και τις ελίτ των περιφερειακών κρατών. Ο ιμπεριαλισμός αποτελεί δομικό στοιχείο του καπιταλισμού και αφορά ένα σύστημα εξουσίας ιεραρχικά συγκροτημένο που έχει σαν αποτέλεσμα εκτός των άλλων τη μεταφορά εισοδήματος από τις χώρες της περιφέρειας προς τις χώρες του ιμπεριαλιστικού κέντρου. Αποτελεί επίσης ένα σύστημα εξουσίας με εσωτερικές ιεραρχήσεις 5

6 μεταξύ των κρατών που αποτελούν τα ιμπεριαλιστικά κέντρα, αλλά και με αντιθέσεις και διαφοροποιήσεις στον τρόπο άσκησης των ιμπεριαλιστικών πολιτικών. Οι αστικές τάξεις των ιμπεριαλιστικών κρατών και αυτών της περιφέρειας τοποθετούνται στο διεθνές σύστημα ιμπεριαλιστικών σχέσεων με άνισο τρόπο κυριαρχίας υποταγής συμπληρωματικότητας. Ειδικά μετά την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ, οι σχέσεις μεταξύ των ιμπεριαλιστικών αστικών τάξεων, αλλά και μεταξύ των ιμπεριαλιστικών αστικών τάξεων και των αστικών τάξεων των αναπτυσσόμενων κρατών, μετατοπίζεται προς το στοιχείο της συμπληρωματικότητας. Οι αστικές τάξεις των αναδυόμενων και αναπτυσσόμενων κρατών, εντάσσονται στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. συμμετέχοντας στην εμπέδωση και σταθεροποίηση ενός συστήματος ιμπεριαλιστικών σχέσεων, όχι με παθητικό τρόπο, αλλά σαν ενεργητικοί φορείς ενός σύνθετου πλέγματος σχέσεων μέσα από το οποίο εκπροσωπούνται με αναβαθμισμένο τρόπο τα ιδιαίτερα συμφέροντα τους. Το σύνολο των αστικών τάξεων ευνοήθηκε από την κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού. Ο νεοφιλελευθερισμός αποτέλεσε μία νέα διάρθρωση ταξικών σχέσεων που επεκτείνεται κυρίως στο οικονομικό, αλλά και στο πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο, τροποποιώντας και τις ταξικές σχέσεις και τον χαρακτήρα των κοινωνικών τάξεων. Η ιδιαίτερη αυτή φάση του καπιταλισμού χαρακτηρίζεται από μετασχηματισμούς ως προς: την διάρθρωση των ταξικών σχέσεων στους χώρους παραγωγής, την εσωτερική ιεραρχία μεταξύ των διάφορων μερίδων της αστικής τάξης και των αστικών στρωμάτων, τους τρόπους και τις μορφές κατανάλωσης, την ιεραρχία μεταξύ των ιμπεριαλιστικών κρατών στις εσωτερικές τους σχέσεις και στις σχέσεις με τους αναπτυσσόμενους καπιταλιστικούς κοινωνικούς σχηματισμούς, την ανασυγκρότηση των πολιτικών και ιδεολογικών σχέσεων εκπροσώπησης στο εσωτερικό του συνασπισμού εξουσίας και στις σχέσεις του με τις λαϊκές τάξεις. Η νεοφιλελεύθερη στρατηγική επέτυχε να αυξήσει το ρυθμό εκμετάλλευσης και τα κέρδη, διαμορφώνοντας μία νέα στρατηγική καπιταλιστικής συσσώρευσης και αύξησης της κερδοφορίας. Η αύξηση αυτή βασίστηκε στους μετασχηματισμούς στο χρηματιστικό τομέα. Ως αποτέλεσμα είχε το διπλασιασμό των κερδών που προέρχονταν από το χρηματιστικές υπηρεσίες στον επιχειρηματικό τομέα, διαμορφώνοντας όλο και περισσότερο χρηματιστικοποιημένες σχέσεις ακόμα και μεταξύ επιχειρήσεων του μη χρηματοπιστωτικού τομέα. Ομως η ηγεμονία του χρηματιστικού κεφαλαίου, χαρακτηριστική των ταξικών σχέσεων εξουσίας στο νεοφιλελευθερισμό, εγγυήθηκε, μέσα σε ένα πλαίσιο κυριαρχίας και υποταγής, τα συμφέροντα και τις στρατηγικές επιδιώξεις του συνόλου των μερίδων του κεφαλαίου και των αστικών στελεχών. Το γεγονός αυτό χαρακτήρισε και χαρακτηρίζει ακόμα και σήμερα μέσα στη κρίση του νεοφιλελευθερισμού τη σταθερότητα στο εσωτερικό του συνασπισμού εξουσίας. Οι οικονομικές διαστάσεις της αποκατάστασης της εξουσίας των κυρίαρχων τάξεων αποτυπώνονται στο ύψος μεριδίου του κοινωνικού προϊόντος που αποσπούν τα ανώτερα και ανώτατα τμήματα της αστικής τάξης. Μέσα σε 25 χρόνια του νεοφιλελεύθερου καθεστώτος συσσώρευσης βρέθηκαν στα επίπεδα που βρίσκονταν πριν από την ύφεση του 1929 και την άνοδο του κευνσιανισμού. Συνοψίζοντας, τα βασικά χαρακτηριστικά της περιόδου του νεοφιλελευθερισμού που αποτυπώνουν και την εξέλιξη της ταξικής πάλης είναι: 1. Η ενίσχυση της χρηματιστικοποίησης των καπιταλιστικών οικονομιών και η άνοδος του ρόλου του χρηματιστικού κεφαλαίου. 2. Η ένταση της διεθνοποίησης του κεφαλαίου. 3. Η στασιμότητα των ρυθμών συσσώρευσης του κεφαλαίου στα ιμπεριαλιστικά κράτη. Η στρατηγική της κυριαρχίας της «αξίας του μετόχου» στο εσωτερικό των επιχειρήσεων είχε σαν αποτέλεσμα, τα αυξημένα κέρδη της νεοφιλελεύθερης περιόδου να μην οδηγούν σε αυξημένη επενδυτική δραστηριότητα. Αντίθετα στο πλαίσιο της αύξησης της διεθνοποίησης του κεφαλαίου υπήρξε σημαντική αύξηση των ρυθμών συσσώρευσης στις αναπτυσσόμενες και στις αναδυόμενες χώρες. 4. Η μείωση του μεριδίου της εργασίας στο κοινωνικό προϊόν και η στασιμότητα ή και μείωση σε πραγματικές τιμές των κατώτερων μισθών. 5. Η ανάκαμψη του ποσοστού κέρδους μετά τα μέσα της δεκαετίας του Η αύξηση του τμήματος των κερδών που προέρχονται από χρηματιστικές δραστηριότητες, είτε αυτές αφορούν χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις, είτε μη χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις. 7. Η μεγάλη αύξηση των καταναλωτικών δαπανών που αποτέλεσαν για μία μακρά περίοδο βασικό παράγοντα της ανάπτυξης στα περισσότερα ιμπεριαλιστικά κράτη και βασίστηκαν στη διευρυμένη δυνατότητα πρόσβασης των νοικοκυριών στον τραπεζικό δανεισμό. Όμως η εξέλιξη αυτή αποτέλεσε επίσης ένα μακροπρόθεσμο παράγοντα 6

7 αστάθειας για το σύστημα, διότι το όλο αυξανόμενο και συσσωρευμένο χρέος παρήγαγε δυσκολίες στην εξυπηρέτηση του από τα νοικοκυριά, ιδιαίτερα στις περιόδους οικονομικής κάμψης. 8. Η απορύθμιση των χρηματιστικών αγορών, που οδήγησε στην αύξηση των διακρατικών ροών κεφαλαίου, στις μεγάλες μεταβολές στις συναλλαγματικές ισοτιμίες, στην αύξηση σε τρομακτικό βαθμό των νέων χρηματοοικονομικών προϊόντων, με αποτέλεσμα τη μεγαλύτερη ρευστότητα του συστήματος και την εντονότερη εκδήλωση της ροπής περιοδικών κρίσεων στο χρηματιστικό τομέα. 9. Η διατήρηση της υψηλής συμμετοχής των κρατικών δαπανών και της κρατικής δραστηριότητας, στη σύνθεση του Α.Ε.Π, σε όλα τα αναπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη σταθεροποίηση του νεοφιλελευθερισμού, παρά την διακηρυγμένη πολιτική στρατηγική των κυρίαρχων τάξεων. Η νεοφιλελεύθερη στρατηγική, δεν επιδίωκε τη συνολική εκτόπιση του κράτους από την οικονομία, αλλά μία διαφορετική παρέμβαση περισσότερο προσαρμοσμένη στα ταξικά συμφέροντα του συνασπισμού εξουσίας υπό την αιγίδα του χρηματιστικού κεφαλαίου. Συμπερασματικά, οι ρυθμοί συσσώρευσης στην ανοδική φάση του νεοφιλελευθερισμού, εμφάνιζαν απόκλιση σε σχέση με του ρυθμούς ανάκαμψης της καπιταλιστικής κερδοφορίας. Οι επενδυτικές δαπάνες στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού δεν δείχνουν τόσο ισχυρούς ρυθμούς όσο αυτοί της κερδοφορίας. Έτσι τα αυξημένα κέρδη δεν αντανακλώνται σε αυξημένους ρυθμούς συσσώρευσης. Η απορύθμιση των αγορών κεφαλαίου, αύξησε τις ροές κεφαλαίου, αλλά και τη ρευστότητα των συναλλαγματικών ισοτιμιών, αλλά και τη συχνότητα των κρίσεων στο χρηματιστικό τομέα. Το νεοφιλελεύθερο καθεστώς συσσώρευσης εμφανίζει υψηλότερους ρυθμούς κερδοφορίας, μέτριους ρυθμούς συσσώρευσης, μέτριους ρυθμούς ανάπτυξης στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, αύξηση του μεριδίου του πλούτου που ιδιοποιούνται τα ανώτερα τμήματα του κεφαλαίου και μία εγγενή ροπή για περιοδικές κρίσεις κυρίως στον χρηματιστικό τομέα Για τον χαρακτήρα της σημερινής κρίσης Η έννοια της κρίσης αναφέρεται σε περιοδικές ανακοπές των ρυθμών και της διαδικασίας συσσώρευσης του κεφαλαίου και της οικονομικής ανάπτυξης. Οι δομικές κρίσεις του καπιταλισμού, αφορούν ένα διευρυμένο χρονικά και κοινωνικά πεδίο, σφραγίζονται από μία ευρύτερη οικονομική αστάθεια και παράγουν ευρύτερα πολιτικά και κοινωνικά αποτελέσματα, ενώ αντιπροσωπεύουν στιγμές μετάβασης σε διαφορετικά στάδια της καπιταλιστικής ανάπτυξης, εντείνοντας τάσεις που προϋπήρχαν υποτελώς της συγκυρίας της κρίσης, μέσα στο σύστημα κοινωνικών σχέσεων και αναδεικνύοντας τις σε κυρίαρχες. Η επίλυση μίας δομικής κρίσης του καπιταλισμού, γίνεται με όρους ποιοτικών μετασχηματισμών στις δομές και τις κοινωνικό οικονομικές σχέσεις ενός καθεστώτος συσσώρευσης. Οι μετασχηματισμοί αυτοί προσδιορίζουν και την ανάπτυξη των μελλοντικών κρίσεων. Μπορούμε να αντιστοιχήσουμε τέσσερις δομικές κρίσεις του καπιταλισμού, με τις φάσεις περιοδολόγησης τους και τις αντίστοιχες δομικές αιτίες της κρίσης και της διάρρηξης ενός καθεστώτος συσσώρευσης. Οι αιτίες κάθε κρίσης προσδιορίζονται από τις ειδικές συνθήκες της καπιταλιστικής συσσώρευσης σε κάθε περίοδο, τα επίπεδα των κερδών, τα επίπεδα των μισθών, τις ροές κεφαλαίου και εμπορίου, τα επίπεδα των τόκων και της πιστωτικής επέκτασης σε συνδυασμό με τις ταξικές σχέσεις και τον τρόπο που αποκρυσταλλώνονται στο εσωτερικό του κράτους. Οι κρίσεις είναι ιστορικά συγκεκριμένες και σε μεγάλο βαθμό πρωτότυπες και δεν μπορούν, να αναχθούν με ένα μηχανικό τρόπο σε ένα αέναο οικονομικό νόμο, αλλά χαρακτηρίζονται από ένα ιστορικά προσδιορισμένο πλέγμα ταξικών σχέσεων και θεσμικών αποκρυσταλλώσεων. Στο πλαίσιο αυτό υπάρχει δυσκολία ανάπτυξης μίας γενικής θεωρίας των κρίσεων, που να ερμηνεύει με ομοιογενή τρόπο τις μεγάλες κρίσεις των περιόδων του καπιταλιστικού συστήματος, κατ αναλογία, με την αδυναμία διατύπωσης μίας γενικής θεωρίας για το κράτος. Όπως κάθε κράτος αποτελεί μία υλική συμπύκνωση ιστορικά πρωτότυπων και εθνικά προσδιορισμένων ταξικών σχέσεων, έτσι και οι δομικές κρίσεις αποτελούν ένα ιστορικά πρωτότυπο και εθνικά προσδιορισμένο συνδυασμό παραγόντων. Απέναντι στις τεχνικο ντετερμινιστικές θεωρίες της κρίσης, η έμφαση πρέπει να δίνεται στον παράγοντα της ταξικής πάλης, όχι γιατί δεν υπάρχουν σύνθετοι παράγοντες που οδηγούν στις δομικές κρίσεις του καπιταλισμού και μεταξύ αυτών και η κρίση του τεχνικοπαραγωγικού υποδείγματος, μία όψη της οποίας είναι η αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, αλλά γιατί αυτοί οι παράγοντες πρέπει να εξετάζονται στο πλαίσιο της διάρθρωσης των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής και της αποκρυστάλλωσης τους στο κράτος. 7

8 Η σημερινή κρίση είναι μία κρίση του νεοφιλελευθερισμού που αντιστοιχεί κυρίως σε μία κρίση της χρηματιστικής ηγεμονίας ειδικά στα περισσότερα αναπτυγμένα ιμπεριαλιστικά κράτη που υπήρξε μία σχετική ανάκαμψη του ποσοστού κέρδους. Οι δεσπόζουσες αντιφάσεις στις κρίσεις της χρηματιστικής ηγεμονίας διαφοροποιούνται από αυτές των κρίσεων υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου. Η βασική αντίφαση στις περιόδους της χρηματιστικής ηγεμονίας σχετίζεται με την υπέρμετρη ενίσχυση της εξουσίας των ανώτερων στρωμάτων της αστικής τάξης, που έχει σαν αποτέλεσμα την άρση κάθε περιορισμού και μηχανισμού ισορροπίας, που να βάζει όρια στην ανεξέλεγκτη καπιταλιστική επέκταση και κυριαρχία. Η συσσώρευση εξουσίας και υπερβολικού πλούτου για τα ανώτερα στρώματα και η ανεξέλεγκτη επέκταση τους, κάποια στιγμή καθίσταται μη διατηρήσιμη και στην περίπτωση αυτή εκδηλώνεται η κρίση. Σε τελική ανάλυση, η αστική τάξη απέτυχε να διαχειριστεί το μέγεθος της ισχύος της και της επιτυχίας της στο νεοφιλελευθερισμό και να επιβάλλει μηχανισμούς σταθεροποίησης των αντιφάσεων που δημιουργήθηκαν Γιά την οικονομική κρίση του 2008 Τα τελευταία τριάντα χρόνια του νεοφιλελευθερισμού, με την απελευθέρωση και την απορύθμιση στο χρηματιστικό τομέα αλλά και στις διεθνείς ροές κεφαλαίων, η συσσώρευση πλασματικών κεφαλαίων αλλά και η κυκλοφορία του κεφαλαίου στη χρηματική του μορφή πήρε τεράστιες διαστάσεις. Η κρίση είχε σαν αποτέλεσμα την γρήγορη υποτίμηση αυτού του κεφαλαίου. Η κρίση της νεοφιλελεύθερης στρατηγικής, αποκάλυψε τη δυσκολίες διατήρησης αυτού του κοινωνικού μοντέλου με τους ίδιους τρόπους λειτουργίας. Οι αστικές τάξεις την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού έδωσαν μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη οικονομικών μηχανισμών, στην διεθνοποίηση του κεφαλαίου και στην απορύθμιση των φραγμών διακίνησης κεφαλαίων και εμπορευμάτων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ενίσχυση των πόρων και των εξουσιών που απολάμβαναν και ταυτόχρονα τη σταδιακή αποσταθεροποίηση της όλης διαδικασίας πάνω στην οποία στηρίχθηκε αυτή η επέκταση. Ειδικά μετά το 2000 υπήρξε μία εκρηκτική ανάπτυξη των χρηματοοικονομικών μηχανισμών και προϊόντων. Τα δάνεια από τις τράπεζες σε παγκόσμιο επίπεδο προς τους ξένους δανειολήπτες τριπλασιάστηκαν μεταξύ , το παγκόσμιο εμπόριο επταπλασιάστηκε μεταξύ , ενώ οι ροές κεφαλαίων τη δεκαετία του 2000 ήταν περίπου 50 φορές μεγαλύτερες από ότι τη δεκαετία του 70. Η χρηματιστικοποίηση και η διεθνοποίηση του κεφαλαίου, ενέτεινε τον ανταγωνισμό μεταξύ των κεφαλαίων και των εργατικών τάξεων, θέτοντας σταδιακά σημαντικά τμήματα των λαϊκών τάξεων σε ανταγωνισμό με τις εργατικές τάξεις των αναδυόμενων κρατών. Οι βασικές αντιφάσεις της νεοφιλελεύθερης χρηματιστικοποίησης εκδηλώθηκαν στη κρίση που εκδηλώθηκε το 2008 και η οποία δεν έχει ξεπερασθεί ολοκληρωτικά. Η κρίση εξελίσσεται σε δυο φάσεις. Την προηγούμενη περίοδο υπήρξε μία σχετική σταθεροποίηση της κατάστασης, ωστόσο η διαδικασία αυτή έγινε σε μεγάλο βαθμό με την αξιοποίηση των ίδιων μεθόδων, της αύξησης του δημοσίου χρέους και τις διασώσεις των πιστωτικών ιδρυμάτων που εμπεριείχαν ορισμένες από τις αιτίες εκδήλωσης της κρίσης. Η δεύτερη φάση σε μεγάλο βαθμό καθορίζεται από τα μέσα τα οποία αξιοποιήθηκαν για να αντιμετωπιστεί η πρώτη φάση της κρίσης αλλά και την απροθυμία και την ανικανότητα των κυρίαρχων τάξεων, να αντιμετωπίσουν τους αποσταθεροποιητικούς παράγοντες της προηγούμενης περιόδου που οδήγησε στη κρίση. Σήμερα το σύστημα σε διεθνές επίπεδο χαρακτηρίζεται από αναιμική ανάκαμψη στασιμότητα και ενίσχυση των τάσεων αναδιάρθρωσης του κεφαλαίου. Η κρίση παρά το δομικό της χαρακτήρα δεν οδηγεί αυτόματα σε συστημικές μεταβολές κάτι που επιβεβαιώνεται τα πέντε χρόνια που πέρασαν από την εκδήλωση της. Σε τελική ανάλυση αυτό θα κριθεί σαν αποτέλεσμα της ταξικής πάλης, όχι μόνο μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, αλλά και στο εσωτερικό των ανώτερων τάξεων και του συνασπισμού εξουσίας καθώς και στη σχέση των ανώτερων τάξεων με τα σύμμαχα στρώματα τους. Η κρίση του νεοφιλελευθερισμού είναι απόρροια της ιδιαίτερης καπιταλιστικής δυναμικής που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του. Η στρατηγική της απόσπασης των υψηλότερων δυνατών εισοδημάτων για τις ανώτερες τάξεις αποτέλεσε και αποτελεί τον κινητήριο στόχο του νεοφιλελευθερισμού. Η κρίση του νεοφιλελευθερισμού, η κρίση της συγκεκριμένης διάρθρωσης της χρηματιστικής ηγεμονίας είναι αποτέλεσμα των επιπτώσεων αυτού του πλέγματος εξελίξεων, όπου οι κυρίαρχες τάξεις αναίρεσαν όλους τους φραγμούς στην καπιταλιστική και χρηματιστική επέκταση με σκοπό την απόσπαση κερδών και την αύξηση των εισοδημάτων τους, μέχρι που απώλεσαν τον έλεγχο αυτής της διαδικασίας. Τα βαθύτερα αίτια της δεν μπορούν να αποδοθούν σε ένα μόνο παράγοντα, και ιδιαίτερα σε παράγοντες όπως το ανεπαρκές επίπεδο κερδών, ή η μειωμένη ζήτηση λόγω της χαμηλής αγοραστικής δύναμης των μισθωτών. Υπάρχει μία πολλαπλότητα παραγόντων που συγχωνεύθηκε κατά την εκδήλωση της κρίσης. Σε τελική ανάλυση ο καθοριστικός παράγοντας σχετίζεται με τους 8

9 ίδιους τους στόχους και τις μεθόδους της νεοφιλελεύθερης στρατηγικής και τις αντιφάσεις που εγκυμονούσαν, αλλά και την εγγενή τάση του καπιταλισμού για άναρχη ανάπτυξη Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ Η ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΩΝ Το νεοφιλελεύθερο καθεστώς συσσώρευσης χαρακτηρίζεται από ένα νέο τύπο ηγεμονίας του χρηματιστικού κεφαλαίου, όχι μόνο στο εσωτερικό του συνασπισμού εξουσίας αλλά και στο σύνολο των κοινωνικών σχέσεων. Το χρηματιστικό κεφάλαιο, αναδύθηκε μετά την κρίση υπερσυσσώρευσης της δεκαετίας του 70 ως βασική κοινωνική δύναμη των κυρίαρχων τάξεων και απέκτησε κεντρικό ρόλο στην καθοδήγηση των μετασχηματισμών του καπιταλισμού και την διεξαγωγή της ταξικής πάλης από την πλευρά των κυρίαρχων τάξεων. Η ανασυγκρότηση και η επανεγκαθίδρυση της ηγεμονίας του χρηματιστικού κεφαλαίου στην περίοδο της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης και των νεοφιλελεύθερων στρατηγικών έδωσε μία εξαιρετική ώθηση στο χρηματοπιστωτικό τομέα της οικονομίας. Ώθηση που ενισχύθηκε από τις απορυθμίσεις και την χρηματιστικοποίηση που αποτέλεσαν μία μέθοδο για την ανάκαμψη από την πτωτική τάση του μέσου ποσοστού κέρδους αλλά και της κρίσης υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου της δεκαετίας του 70. Η έννοια της χρηματιστικοποίησης καλύπτει ένα μεγάλο εύρος διεργασιών, όπως η απορύθμιση των περιορισμών στο χρηματιστικό τομέα, η ανάπτυξη νέων χρηματοοικονομικών εργαλείων, η απελευθέρωση των διεθνών ροών κεφαλαίου και η ραγδαία διόγκωση τους, η ανάδειξη των θεσμικών επενδυτών ως βασικών παραγόντων στις διεθνείς χρηματοοικονομικές αγορές, η διόγκωση της αξίας των χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων, η ραγδαία αύξηση των κερδών που προέρχονται από χρηματοοικονομικές δραστηριότητες στο σύνολο των κερδών, η αυξανόμενη πρόσβαση στη χορήγηση δανείων, ακόμα και για δραστηριότητες ή για κατηγορίες των λαϊκών τάξεων που δεν παρουσίαζαν ενδιαφέρον για τις χρηματοπιστωτικές επιχειρήσεις σε προηγούμενες φάσεις του καπιταλισμού. Πρόκειται για μία διαδικασία εγγενή στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, που εντάθηκε στη νεοφιλελεύθερη φάση του και όχι για μία απόκλιση ή για μία παρασιτική λειτουργία του χρηματιστικού κεφαλαίου που αποσπά τα κέρδη του παραγωγικού τομέα. Η χρηματιστικοποίηση αποτελεί ένα δομικό χαρακτηριστικό της συσσώρευσης και της κοινωνικής αναπαραγωγής στο νεοφιλελευθερισμό. Το αποτέλεσμα της χρημαστικοποίησης και της ηγεμονίας του χρηματιστικού κεφαλαίου ήταν η δημιουργία ενός μηχανισμού διαμόρφωσης κερδών, μέσω της διαδικασίας συσσώρευσης πλασματικού κεφαλαίου και μέσω αυτής της συσσώρευσης η αναδιανομή των κερδών από τους παραγωγικούς τομείς προς το χρηματιστικό κεφάλαιο σε σημαντικά μεγαλύτερο βαθμό από ότι στην κευνσιανή φάση. Το πλασματικό κεφάλαιο αποτελεί μία επένδυση που αποδίδει στον ιδιοκτήτη του δικαιώματα σε ένα μερίδιο από αξίες οι οποίες θα παραχθούν στο μέλλον. Το κεφάλαιο αυτό δίνει τη δυνατότητα πρόσβασης σε μία μελλοντική ροή εισοδημάτων, και έχει σαν αποτέλεσμα να εμφανίζεται σαν πραγματικό κεφάλαιο το οποίο εναλλακτικά ο κεφαλαιοκράτης μπορεί να τοποθετήσει στη παραγωγική διαδικασία ή να το δανείσει με ένα τρέχον επιτόκιο δανεισμού. Η συσσώρευση πλασματικού κεφαλαίου δεν μπορεί να αποσυνδεθεί από τη πραγματική συσσώρευση ούτε έρχονται κατ αντιπαράσταση. Η όξυνση της συσσώρευσης πλασματικού κεφαλαίου είχε σαν αποτέλεσμα : α) τη διατήρηση πολύ υψηλών κερδών στο χρηματοοικονομικό τομέα, ασυνήθιστων σε σχέση με τον μεταπολεμικό καπιταλισμό αλλά και με τη κλασσική φύση των εργασιών του, δηλαδή τη χορήγηση δανείων. Μόνο η δραστηριοποίηση στις αγορές παραγώγων και η κερδοσκοπία πάνω στις τιμές των μετοχών θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε τόσο υψηλές αποδόσεις. β) τη μεγάλη μόχλευση των κεφαλαίων, μέσω εξαγορών επιχειρήσεων από επενδυτικά funds. Οι επιχειρήσεις αυτές αναδιοργανώνονταν, ή στις περισσότερες περιπτώσεις κατακερματίζονταν, ώστε να μπορέσουν να πωληθούν ευκολότερα, ενώ ακολουθούσαν μία επιχειρηματική στρατηγική βραχυπρόθεσμης αύξησης των κερδών ακόμα και αν αυτό είχε μακροπρόθεσμα επιπτώσεις στην απώλεια παραγωγικών μονάδων και δραστηριοτήτων. γ) την αυξημένη διανομή μερισμάτων σε σχέση με τα μη διανεμόμενα κέρδη τα οποία αξιοποιούνται για την υλοποίηση επενδύσεων, ως μία επιπλέον διαδικασία μείωσης των ρυθμών επένδυσης αφορά.

10 2.1. Η αύξηση του πλασματικού κεφαλαίου ως παράγοντας συσσώρευσης κερδών Η περίοδος του νεοφιλελευθερισμού ήταν μία μακρά περίοδος, χωρίς ιδιαίτερες ρήξεις στις διαδικασίες συσσώρευσης του κεφαλαίου στα αναπτυγμένα ιμπεριαλιστικά κέντρα και ειδικά στις Η.Π.Α (με εξαίρεση την Ιαπωνία). Στις περισσότερες ιμπεριαλιστικές χώρες, παρουσιάστηκε η τάση για μέτρια σταθερή ή και ελαφρά φθίνουσα συσσώρευση κεφαλαίου, όπως ανανακλάτο στον όγκο των ετήσιων επενδύσεων ως ποσοστό του Α.Ε.Π. η οποία συνδυαζόταν με αύξηση του ποσοστού κέρδους. Οι στρατηγικές συσσώρευσης του κεφαλαίου, κατέστησαν τις χρηματιστικές επενδύσεις και δραστηριότητες σε αρκετές περιπτώσεις, πιο ελκυστικές από τις επενδύσεις στους παραγωγικούς τομείς. Έτσι οι χρηματιστικές επιχειρήσεις διογκώθηκαν σημαντικά και ανάλογα αυξήθηκαν και τα περιθώρια κερδοφορίας τους. Τα σύνθετα χρηματοπιστωτικά προϊόντα τα οποία αναπτύχθηκαν τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια διαμόρφωσαν μία μεγαλύτερη δυνατότητα και απαίτηση απόκτησης προσόδου από τη μελλοντική παραγωγή σε σχέση με την προηγούμενη φάση του καπιταλισμού. Η αύξηση αυτών των απαιτήσεων παρουσίασε μία σχετική αποσύνδεση από τις άλλες παραγωγικές δραστηριότητες και τη συσσώρευση κεφαλαίου. Όσο οι τάσεις αυτές δεν ανακόπτονταν τόσο παραγόταν ένα πνεύμα αισιοδοξίας αλλά και μία ανυπομονησία για τις αστικές τάξεις. Ταυτόχρονα όσο περισσότερο αυξανόταν η μάζα του κεφαλαίου προς επένδυση, λόγω της αυξημένης μάζας των κερδών που παράγονταν από τα μέσα της δεκαετίας του 80 και ειδικά την δεκαετία του 90 και των μέτριων ρυθμών συσσώρευσης τόσο περισσότερο αναζητούσε την διέξοδο σε χρηματιστικές επενδύσεις και ενισχυόταν η συσσώρευση του πλασματικού κεφαλαίου. Την ίδια περίοδο άρχισε να αναπτύσσεται μία σχετική μεταβολή στο ρόλο και τη λειτουργία του χρέους. Σταδιακά η ενίσχυση της χρηματιστικοποίησης των οικονομιών, κατέστησε την αύξηση του χρέους σημαντική για την παραγωγή κερδών και την αναδιανομή τους εις όφελος του χρηματιστικού κεφαλαίου. Έτσι οι χρηματιστικές επιχειρήσεις οδηγήθηκαν στην αύξηση του χρέους τους ώστε να χρηματοδοτήσουν περαιτέρω χρηματιστικές δραστηριότητες και να αποκομίζουν κέρδη από τη διαφορετική απόδοση των επενδύσεων ή από την αύξηση της χρηματιστηριακής τους αξίας. Η αύξηση του χρέους κατά αυτό τον τρόπο εγγράφεται μέσα στις διαδικασίες της ιδιαίτερης καπιταλιστικής συσσώρευσης στο νεοφιλελευθερισμό, ως αυτοτελής παράγοντας κέρδους, μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους για σημαντικά τμήματα του κεφαλαίου από την παραγωγή υπεραξίας, στην απόσπαση της και την αναδιανομή της στις διάφορες μερίδες του κεφαλαίου. Η μεγάλη αύξηση του δημόσιου και κυρίως του ιδιωτικού χρέους είχε σαν αποτέλεσμα την μεγάλη ανάπτυξη χρηματοοικονομικών παραγώγων προϊόντων που από ένα σημείο και μετά λειτουργούσαν ως «εμπορεύματα» στο χρηματοοικονομικό τομέα. Στο πλαίσιο των ευρύτερων απορυθμίσεων του χρηματοπιστωτικού τομέα την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού, αποτέλεσαν μηχανισμό σημαντικής κερδοσκοπίας, διότι χαρακτηρίζονται από αβεβαιότητα αλλά και υψηλούς κινδύνους ειδικά σε περιπτώσεις που κάποιος αγόραζε παράγωγα που τον εξασφαλίζουν έναντι μη εξυπηρέτησης τίτλων που δεν κατέχει ο ίδιος. Άρα σε ορισμένες περιπτώσεις μερίδες των καπιταλιστών που κατείχαν τέτοιους τίτλους όχι μόνο δεν είχαν αντικίνητρο από τη μη εξυπηρέτηση τίτλων αλλά αντίθετα είχαν κέρδος. Στα μέσα του 2008, πριν την επιτάχυνση της κρίσης η συνολική αξία των διάφορων χρηματοοικονομικών τίτλων ανερχόταν σε 684 τρις δολάρια που αντιστοιχούσαν στο δεκαπλάσιο του ετήσιου παγκόσμιου Α.Ε.Π. σε μονάδες αγοραστικής δύναμης. Ένα μεγάλο τμήμα από αυτά τα χρηματοοικονομικά προϊόντα, μεγαλύτερο από τα 2/3, αφορούσε χρηματοοικονομικά παράγωγα. Αυτά σε μεγάλο βαθμό οικοδομούνταν σε επάλληλα σχήματα δηλαδή, μπορεί να ξεκινούσαν από την τιτλοποίηση μίας κατηγορίας δανείων, και οι τίτλοι αυτοί να συμπυκνώνονταν και σε επόμενους τίτλους κ.ο.κ. με τη μορφή μίας ανελισσόμενης σπείρας, με τελικό αποτέλεσμα: ένας αρκετά μικρότερης αρχικής αξίας τίτλος να επηρεάζει την ονομαστική αξία ενός πολύ ευρύτερου συνόλου παραγώγων τίτλων. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθούν ισχυρά κίνητρα για την συνεχή μόχλευση των διαδικασιών και των κεφαλαίων των χρηματιστικών επιχειρήσεων, την υψηλή αποτίμηση των περιουσιακών τους στοιχείων και την μεγαλύτερη εξάρτηση από τις βραχυπρόθεσμες κινήσεις και τοποθετήσεις κεφαλαίων παρά από τη συσσώρευση καταθέσεων ή τη χορήγηση δανείων. Οι εξελίξεις αυτές παρήγαγαν μεγαλύτερη αστάθεια και κατέστησαν τις επιχειρήσεις αυτές περισσότερες ευάλωτες σε κρίσεις ρευστότητας. Σαν απάντηση, η τιτλοποίηση των χρεών, σε συσσωματώματα τα οποία περιελάμβαναν διαφορετικής ποιότητας χρέη, εκτιμήθηκε ότι θα διέσπειρε τους κινδύνους και θα διευκόλυνε τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Στην πραγματικότητα η εξέλιξη ήταν αντίστροφη. Από τη μια πλευρά, η τιτλοποίηση των υποχρεώσεων και η διάχυση του κινδύνου, μείωσε την τάση των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, για ουσιαστική αξιολόγηση του ρίσκου, μια και οι τα δάνεια που χορηγούσαν ή τα ομόλογα που εξέδιδαν συσσωματώνονταν και πωλούνταν ταχύτατα σε τρίτους, μειώνοντας αμέσως το κίνδυνο για 10

11 τους αρχικούς εκδότες. Από την άλλη πλευρά, η διαδικασία πώλησης και επαναπώλησης αυτών των τίτλων αποτέλεσε ένα πεδίο απόσπασης κερδών για τους διάφορους διαμεσολαβητές, διαχέοντας το κίνδυνο όλο και περισσότερο. Επρόκειτο για μία διαδικασία που στο τέλος οδήγησε στη ταχύτατη μόλυνση ενός μεγάλου εύρους χρηματοοικονομικών στοιχείων από σχετικά μικρού ποσού επισφαλή δάνεια. Συνοψίζοντας, η μεγάλη συσσώρευση πλασματικού κεφαλαίου, όχι μόνο ή τόσο λόγω της μείωσης της απόδοσης του παραγωγικού κεφαλαίου, αλλά γιατί η αναπτυξιακή τροχιά του νεοφιλελευθερισμού καθιστούσε αποδοτικότερες τις χρηματοπιστωτικές επενδύσεις, εμπέδωνε τη κοινωνική εξουσία των ανώτερων τμημάτων του χρηματιστικού κεφαλαίου σε διεθνές επίπεδο, ενώ δημιουργούσε μία αυξανόμενη αισιοδοξία που σε αρκετές περιπτώσεις δεν μπορούσε να διακριθεί από την κερδοσκοπία χαρακτηρίζεται από μία σχετική αστάθεια και ρευστότητα. Βασιζόταν στην προσδοκία ότι η μελλοντική παραγωγή θα καλύψει τις επιδιωκόμενες αποδόσεις του πλασματικού κεφαλαίου. Η κρίση οφείλεται κατά κύριο λόγο στη ρήξη της πεποίθησης ότι αυτές οι προσδοκίες θα καλυφθούν στο σύνολο τους, λόγω του γεγονότος ότι το συσσωρευμένο πλασματικό κεφάλαιο πήρε γιγαντιαίες διαστάσεις και η μελλοντική παραγωγή υπεραξίας δεν θα μπορούσε να καλύψει τις απαιτήσεις των καπιταλιστών που διατηρούσαν τους τίτλους του πλασματικού κεφαλαίου. Η αναγνώριση αυτού του γεγονότος οδήγησε σε μία μεγάλη απαξίωση πλασματικών κεφαλαίων, με πολύ μεγάλες επιπτώσεις στο σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας Ο δανεισμός των λαϊκών τάξεων, μία μέθοδος απόσπασης υπερεργασίας και ενίσχυσης της κερδοφορίας του κεφαλαίου Μετά την απορύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος που αναίρεσε τους φραγμούς που είχε επιβάλλει η κευνσιανή ρύθμιση, οι εμπορικές τράπεζες επέκτειναν την δραστηριότητα τους, στις χρηματιστικές αγορές διαμεσολαβώντας σε μεταβιβάσεις χρεογράφων, παραγωγών, ασφαλειών κ.λ.π. Οι οργανισμοί αυτοί άρχισαν να συνδυάζουν την παραδοσιακή τραπεζική ή τις ασφαλιστικές δραστηριότητες με δραστηριότητες επενδυτικών τραπεζών. Επιπρόσθετα η εμπλοκή μη χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων σε επενδυτικές δραστηριότητες αυξήθηκε δραστικά. Τα ασφαλιστικά ταμεία ή ταμεία ιδιωτικής ασφάλισης, πρώτα στις Η.Π.Α αλλά μετά και στα υπόλοιπα ιμπεριαλιστικά κράτη (με διαφορετικούς τρόπους) ενεπλάκησαν σε επενδυτικές δραστηριότητες διαφοροποιημένου και ενίοτε υψηλού ρίσκου. Οι διεργασίες αυτές πήραν γιγάντιες διαστάσεις. Η μετατόπιση αυτή των δραστηριοτήτων των πιστωτικών ιδρυμάτων είχε επιπτώσεις και στη διάρθρωση της κερδοφορίας όχι μόνο στον τραπεζικό τομέα αλλά και στο σύνολο της οικονομίας. Στο πλαίσιο της μετατόπισης των τραπεζικών δραστηριοτήτων αυξήθηκαν σημαντικά οι χορηγήσεις δανείων προς τις εργαζόμενες τάξεις. Η μετατόπιση αυτή στόχευε: α. στην υποκατάσταση των απωλειών των τραπεζών λόγω των πολύ μικρότερων χορηγήσεων δανείων προς τις επιχειρήσεις, β. στην διατήρηση ή και αύξηση της κατανάλωσης και των συνθηκών αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης των εργαζόμενων τάξεων, γ. στην εμπέδωση μίας έμμεσης αναδιανομής του εισοδήματος με την απόσπαση υπερεργασίας από το χρηματιστικό κεφάλαιο, μέσω του δανεισμού στις εργαζόμενες τάξεις που κατέστη απαραίτητος όρος για την διατήρηση ενός μέσου επιπέδου ζωής αλλά και αυξημένων ρυθμών κατανάλωσης συμβατών με την αναπτυξιακή τροχιά του νεοφιλελευθερισμού. Ο ατομικός δανεισμός των εργαζόμενων τάξεων διαμορφώνει ένα δεύτερο παράγοντα εκμετάλλευσης πέρα από τον ιδιώτη καπιταλιστή ο οποίος αποσπά την υπεραξία. Εδωσε στις τράπεζες την δυνατότητα άμεσης διεκδίκησης ενός τμήματος των μελλοντικών εισοδημάτων των εργαζόμενων. Η υπερχρέωση των νοικοκυριών, ιδιαίτερα των κατώτερων και μέσων εισοδηματικών κατηγοριών και η τροφοδότηση της κατανάλωσης ήταν σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα της μεταβολής στον τρόπο διασφάλισης των μέσων ύπαρξης τους. Η χρηματιστικοποίηση των όρων αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης στις κατώτερες και μέσες εισοδηματικές κατηγορίες μέσω του καταναλωτικού δανεισμού δεν αποτύπωνε μόνο ένα συγκεκριμένο τρόπο ενσωμάτωσης και υποταγής των εργαζόμενων τάξεων στην ιδιαίτερη ταξική διάρθρωση του νεοφιλελευθερισμού αλλά ήταν και μία πηγή έμμεσης απόσπασης υπεραξίας και κερδών για τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα αλλά και συνολικά για το κεφάλαιο Έμμεσα η αύξηση του δανεισμού αυξάνει το βαθμό εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης. Αυτός ο χαρακτήρας της αναζήτησης κερδών από το τραπεζικό σύστημα με άμεσο τρόπο μέσα από την απόσπαση ενός μέρους του μισθού των λαϊκών τάξεων δια του δανεισμού, βρίσκεται στη βάση της έκρηξης του ενυπόθηκου δανεισμού, όχι μόνο στις Η.Π.Α. αλλά και σε μια σειρά χώρες. 11

12 Η διαδικασία αυτή εμβάθυνε σε μεγάλο βαθμό την σχέση των εργαζόμενων τάξεων με τα αποτελέσματα των επιχειρήσεων ειδικά του χρηματοοικονομικού τομέα. Καθιστούσε τις εργαζόμενες τάξεις όλο και περισσότερο εξαρτημένες από το πιστωτικό σύστημα, για την διατήρηση ενός μέσου επιπέδου διαβίωσης, εκθέτοντας τις στις τάσεις πειθαρχίας, απομόνωσης και εξατομίκευσης που επιβάλλει η κατάσταση οφειλής, όχι μόνο με το μεγαλύτερο κίνδυνο που επάγει σε περίπτωση ανεργίας αλλά διότι υπάρχει ένα ολόκληρο πλέγμα μηχανισμών, (εταιρείες συλλογής χρεών, δικαστήρια, φυλακές) που επιβάλλει πειθαρχικά την αποπληρωμή των χρεών, ή τον κολασμό της μη εξυπηρέτησης του χρέους. Ο νεοφιλελευθερισμός παρήγαγε επίσης μία σημαντική μεταβολή των κοινωνικών συμβιβασμών ειδικά στα προπύργια του όπως οι Η.Π.Α. Οδήγησε σε μία αύξηση της κατανάλωσης κυρίως της αστικής τάξης αλλά και των μικροαστικών στρωμάτων και των ειδικευμένων εργατικών στρωμάτων. Πρόκειται για μία σημαντική συνθήκη του νεοφιλελεύθερου συμβιβασμού που αποτύπωνε την εξουσία της αστικής τάξης και την κοινωνική ανάδυση των ανώτερων εισοδηματικά τμημάτων των μισθωτών τα οποία ωφελούνταν από την νέα κοινωνική τάξη πραγμάτων, ταυτόχρονα όμως εγγυάτο και ένα μίνιμουμ συμφερόντων και για μία ευρεία μάζα μισθωτών. Ειδικά στις Η.Π.Α., η ιδιωτική κατανάλωση αποτελεί για μία ολόκληρη περίοδο την κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης. Η αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης συνδυάσθηκε με τους ραγδαία μειούμενους ρυθμούς αποταμίευσης των νοικοκυριών. Οι μειωμένοι ρυθμοί αποταμίευσης αντισταθμίστηκαν από την άνοδο της αξίας των περιουσιακών στοιχείων που προήλθε αρχικά από την άνοδο των χρηματιστηρίων και κατόπιν από την άνοδο της αξίας της ιδιόκτητης κατοικίας. Συνοψίζοντας, η επέκταση της καταναλωτικής πίστης και η διεύρυνση της κατανάλωσης βασισμένη στο δανεισμό είχε συγκεκριμένα ιδεολογικά και κοινωνικά αποτελέσματα έμμεσα και άμεσα στις εργαζόμενες τάξεις. Ο οφειλέτης είναι πολύ περισσότερο εξαρτημένος από την καπιταλιστική κοινωνική παραγωγή και παράλληλα στοχοπροσηλωμένος στη προσπάθεια του να αποπληρώσει το χρέος. Κατ αναλογία, οι υποχρεώσεις μίας επιχείρησης με υψηλό βαθμό χρέους έχουν σαν αποτέλεσμα την ενσωμάτωση της πίεσης για την διατήρηση του κόστους της επιχείρησης σε χαμηλό επίπεδο, στη συνηθέστερη περίπτωση, μέσω της στασιμότητας των μισθών ή και της περικοπή τους αλλά και των απολύσεων. Οι διαδικασίες ενσωμάτωσης μεγάλων τμημάτων των μισθωτών μέσω του τραπεζικού δανεισμού και η εκμετάλλευση τους δια αυτού έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση της κρίσης και αποτελεί μία βασική παράμετρο του σύγχρονου καπιταλισμού Η ΑΝΑΔΙΑΤΑΞΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΕΞΟΥΣΙΑΣ Τη περίοδο του νεοφιλελευθερισμού υπήρξε μία δραματική μεταβολή στην κοινωνική ισχύ των αστικών τάξεων και ιδιαίτερα του ανώτατου τμήματος τους, ως αποτέλεσμα των κοινωνικό ταξικών διεργασιών. Ιδιαίτερα στις αγγλοσαξονικές χώρες που ήταν τα πρώτα και βασικότερα πεδία του νεοφιλελευθερισμού η οικονομική ισχύς για τα ανώτερα στρώματα της αστικής τάξης επανήλθε στα επίπεδα πριν από την κρίση του 1929, ως προς το μερίδιο του εισοδήματος το οποίο αποσπούσαν κατ έτος και τα περιουσιακά στοιχεία που κατείχαν. Η ιδιαίτερη ανάπτυξη του χρηματιστικού κεφαλαίου με τις απορυθμίσεις στον χρηματοπιστωτικό τομέα, τις τελευταίες δεκαετίες, αναδιάταξε και τις σχέσεις μεταξύ των διαφόρων μερίδων του κεφαλαίου όπως εγγράφονται και στο εσωτερικό των επιχειρήσεων. Ανασυγκρότησε, την σχέση μεταξύ κατοχής και νομής των μέσων παραγωγής οδηγώντας σε έναν ιδιαίτερο συνδυασμό τους. Από την μία πλευρά τους κατόχους των τίτλων ιδιοκτησίας και τους μετόχους που αντιστοιχούσαν στο χρηματιστικό κεφάλαιο, από την άλλη πλευρά την ανώτατη διευθυντική ιεραρχία που εκτελεί τις καπιταλιστικές λειτουργίες μέσα στην επιχείρηση. Επρόκειτο για την εξέλιξη προς μία σύμπτωση συμφερόντων μεταξύ αυτών που κατέχουν την κυριότητα του κεφαλαίου και αυτών που το νέμονται δηλαδή των μετόχων μίας επιχείρησης (πολλές φορές θεσμικών επενδυτών) και των αστικών στρωμάτων στο εσωτερικό της. Η συμπληρωματικότητα συμφερόντων συμπυκνωνόταν στην κοινή επιδίωξη μετόχων και διευθυντικών στελεχών για την αύξηση της αξίας των μετοχών και τη διανομή μερισμάτων από την παραγωγή κερδών. Στο εσωτερικό των επιχειρήσεων εμπεδώνεται η πρακτική της «αξίας του μετόχου» ως πρώτη προτεραιότητα, μια και τα ανώτατα στελέχη καθίστανται επί της ουσίας τμήμα του. Ετσι οι τάσεις για την παραγωγή κέρδους και την διανομή μερισμάτων προτεραιοποιούνται, έναντι της επανεπένδυσης, αλλά και των ιδεολογημάτων του παραγωγικισμού. Το γεγονός ότι η «αξία του μετόχου» ενσωματώνεται άμεσα στο εσωτερικό της επιχείρησης λόγω του υλικού συμφέροντος των ανώτατων στελεχών που ταυτίζονται με αυτήν, έχει σαν αποτέλεσμα τα βραχυπρόθεσμα συμφέροντα αυτών των αστικών στρωμάτων να αποσυνδέονται από τις μακροπρόθεσμες τάσεις ανάπτυξης και

13 σταθεροποίησης των επιχειρήσεων αλλά και της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Η σχετική αυτονόμηση των στρωμάτων αυτών επιτείνει τον εγγενώς άναρχο χαρακτήρα που έχουν οι οικονομικές επιλογές ατόμων και φορέων μέσα στον καπιταλισμό. Περισσότερο από μία κρίση του ποσοστού κέρδους και μία κρίση υπερσυσσώρευσης του κεφαλαίου, η σημερινή κρίση αντανακλά την αντίφαση αυτή, τη λειτουργία του καπιταλιστή με άναρχο τρόπο σαν το μάγο εξορκιστή του Μεσαίωνα που απελευθερώνει το τζίνι από το μπουκάλι όπως περιγράφουν οι Μαρξ Εγκελς στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο. Η βασικότερη δομική αντίφαση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής αφορά στην διάσταση μεταξύ της όλο και αυξανόμενης κοινωνικοποίησης και διεθνοποίησης των παραγωγικών λειτουργιών και της κυριαρχίας των ιδιωτικών και ατομικών επιλογών και συμφερόντων πάνω στις επιχειρηματικές προτεραιότητες και στην απόσπαση του κοινωνικού προϊόντος. Αυτή η διάσταση οξύνθηκε στο έπακρο μέσα στο νεοφιλελεύθερο κοινωνικό μοντέλο. Την εμπέδωση του νεοφιλελευθερισμού πρέπει να την αντιμετωπίσουμε ως μία πολλαπλή διαδικασία εγκατάστασης ενός συνόλου στρατηγικών που συμβάδιζαν με τα ηγεμονικά συμφέροντα των ανώτερων τμημάτων της αστικής τάξης, στο εσωτερικό του κράτους και σε μια σειρά οικονομικών μηχανισμών. Χωρίς την πρόσβαση σε αυτούς του μηχανισμούς, κυρίως όμως χωρίς την αποκρυστάλλωση ως ηγεμονικής αυτής της στρατηγικής στο εσωτερικό του κράτους, η εμπέδωση του νεοφιλελευθερισμού δεν θα ήταν εφικτή. Η ισχύς των μεμονωμένων καπιταλιστών θα ήταν πολύ μικρότερη αν δεν συμπυκνωνόταν και δεν συγκεντρωνόταν μέσα από αυτούς τους χρηματοοικονομικούς μηχανισμούς. Ηταν οι κρατικοί μηχανισμοί χωρίς τους οποίους η απορύθμιση των ροών κεφαλαίου και του εμπορίου δεν θα ήταν εφικτή και μια σειρά χρηματοοικονομικοί μηχανισμοί που συνέτειναν σε αυτή την κατεύθυνση. Παρά τις απορυθμίσεις και τις ιδιωτικοποιήσεις, το κράτος παραμένει ενεργό στον οικονομικό τομέα σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ότι πριν από την «κευνσιανή» μεταπολεμική φάση. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις Η.Π.Α. η κρατική κατανάλωση το 1929 ανερχόταν στο 2,5% του Α.Ε.Π., ενώ σήμερα, παρά τις τρεις δεκαετίες του νεοφιλελευθερισμού, ανέρχεται στο 22%. Αντίστοιχα, το κράτος έχει επίσης σημαντική συμβολή στο πεδίο της απασχόλησης, στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Τέλος υπάρχει μία αντίφαση που έπαιξε ρόλο στην εκδήλωση της κρίσης του νεοφιλελευθερισμού. Η μεγαλύτερη πόλωση της συγκέντρωσης των εισοδηματικών κατανομών εις όφελος των ανώτερων εισοδηματικά στρωμάτων δεν παρήγαγε ένα αποτέλεσμα μειωμένης ζήτησης. Αντίθετα η περίοδος του νεοφιλελευθερισμού οδήγησε σε μία αύξηση της κατανάλωσης σε όλες τις ταξικές κατηγορίες και μερίδες, αν και αυτό αφορούσε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό στην κατανάλωση των ανώτερων εισοδηματικά στρωμάτων. Η νεοφιλελεύθερη στρατηγική αποκατέστησε την λειτουργία των χρηματιστικών αγορών και επέδρασε καταλυτικά στην αναδιανομή εισοδήματος προς τους κατόχους μετοχών και ομολόγων. Ταυτόχρονα η ευρύτερη αναδιανομή εισοδήματος μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, ενισχύθηκε από την κρατική παρέμβαση υπέρ του κεφαλαίου, που συντελέστηκε με την μείωση της φορολογίας και την παροχή πολλών κινήτρων προς του κατόχους των μετοχών. Την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού υπάρχει πτώση του μεριδίου των μισθών στο Α.Ε.Π., η οποία όμως παρουσιάζεται διαφοροποιημένη στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού. Είναι πολύ σημαντικότερη στις Η.Π.Α. και στις αγγλοσαξονικές χώρες και λιγότερο σημαντική στην Ηπειρωτική Ευρώπη και στην Ιαπωνία, σε κάθε όμως περίπτωση, η μείωση αποτελεί μία γενική τάση. Στα κράτη του ανεπτυγμένου καπιταλισμού αναπτύχθηκαν δύο στρατηγικές με επικαλύψεις. 1. Η πτώση του διαθέσιμου εισοδήματος για σημαντικές κατηγορίες μισθωτών, εξισορροπήθηκε με την αύξηση της καταναλωτικής πίστης και του χρέους. 2. Σε μια δεύτερη κατηγορία κρατών, στις η αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης εμφανίσθηκε αρκετά μικρότερη. Οι καθαρές εξαγωγές έπαιξαν αντίστοιχο ρόλο στην αύξηση του Α.Ε.Π. με αυτόν που έπαιξε η αύξηση της ιδιωτικής κατανάλωσης στη πρώτη κατηγορία κρατών. Οι χώρες αυτές ανέπτυξαν ένα εξαγωγικά προσανατολισμένο μοντέλο συσσώρευσης. Η εμπέδωση και η ανάπτυξη του νεοφιλελευθερισμού ενέτεινε τις διαιρέσεις αλλά και τις μετατοπίσεις στην παραγωγική διάρθρωση των αναπτυγμένων οικονομιών, μειώνοντας το ποσοστό των εργαζομένων που ανήκουν στην κλασσική βιομηχανική εργατική τάξη, που είχε ιστορικά και τα σημαντικότερα πολιτικά, ιδεολογικά και συνδικαλιστικά αποτελέσματα μέσα στον καπιταλισμό. Η μετατόπιση αυτή έγινε μέσα από ένα πλέγμα διεργασιών: α) με την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας που αύξησε το παραγόμενο προϊόν ανά εργαζόμενο στην βιομηχανία, μειώνοντας συγκριτικά τους βιομηχανικούς εργάτες, 13

14 β) με την αναδιάρθρωση, αναδιοργάνωση και κατάτμηση των παραγωγικών μονάδων, που είχε σαν αποτέλεσμα τη μείωση της συγκέντρωσης και της κάθετης οργάνωσης των μεγάλων επιχειρήσεων και τη λειτουργία τους με την μορφή οριζόντια συνδεμένων ή και ημιαυτόνομων παραγωγικών δικτύων, γ) με την μετάθεση ενός μεγάλου μέρους παραγωγικών λειτουργιών, ειδικά αυτών που αφορούσαν την παραγωγή των πιο απλών εμπορευμάτων ή των πιο απλών τμημάτων των εμπορευμάτων, στις χώρες της αναπτυσσόμενης περιφέρειας, δ) με την διατήρηση των εργασιών σύλληψης και σχεδιασμού στο εσωτερικό του συλλογικού εργαζομένου στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες και την μετάθεση σημαντικού μέρους των υπολοίπων στις αναδυόμενες χώρες ε) με την έμφαση σε παραγωγή εμπορευμάτων και υπηρεσιών με μικρότερη υλική διάσταση ή εμπορευμάτων και υπηρεσιών που καλύπτουν πολιτιστικές ιδεολογικές ανάγκες ή και σχετίζονται με την εξατομίκευση και διαφοροποίηση (εμπορεύματα και υπηρεσίες που αφορούν στον τουρισμό, στην πολιτιστική βιομηχανία, στους τομείς υγείας, στην ένδυση και την αισθητική βιομηχανία κ.λ.π.). Τα εμπορεύματα ή οι υπηρεσίες αυτές είτε εμπεριέχουν το στοιχείο της προσωρινότητας και της περιοδικότητας της εργασίας ή καθιστούν ένα μεγάλο τμήμα των εργαζομένων υπό άμεση επαφή και αξιολόγηση από τον ατομικό καταναλωτή, μετατοπίζοντας στον δεύτερο ένα τμήμα της «εργοδοτικής» λειτουργίας σε σχέση με την παραδοσιακή βιομηχανική μονάδα. Αυτές οι μετατοπίσεις στην παραγωγική διάρθρωση αποτελούν μία σημαντική εξέλιξη με ευρύτερα πολιτικά και ιδεολογικά αποτελέσματα. Στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, η παραδοσιακή εργατική τάξη όχι μόνο μειώνεται αριθμητικά γεγονός από μόνο του σημαντικό αλλά επιπρόσθετα ο παραδοσιακός βιομηχανικός τομέας έχει όλο και μικρότερη σημασία στο τρόπο διάρθρωσης των πόλεων και στην οικονομική δραστηριότητα γύρω από αυτές. Αντίστοιχα η αύξηση των κατηγοριών εργαζομένων με πιο «εξατομικευμένη» εργασία στο εσωτερικό μιας επιχειρηματικής δομής, πιο ειδικευμένων, με εργασίες περισσότερο διανοητικής φύσης και μικρότερης σωματικής προσπάθειας και καταπόνησης, η αύξηση είτε των μικροαστικών στρωμάτων είτε «ενδιάμεσων» εργασιών διαμορφώνουν εν μέρει μία σύγχυση ταξικών προσδιορισμών και πολιτικό ιδεολογικών ρόλων. Ο βαθμός ενσωμάτωσης των μικροαστικών στρωμάτων αλλά και τμημάτων της εργατικής τάξης στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, στη φάση του νεοφιλελευθερισμού, είχε πολλαπλές υλικές διασυνδέσεις, που αφορούσαν τις υλικές επιπτώσεις της χρηματιστικοποίησης στους όρους ύπαρξης και αναπαραγωγής της εργατικής τους δύναμης αλλά και στους όρους ανέλιξης, υλικές διασυνδέσεις που παρήγαγαν πολιτικά και ιδεολογικά αποτελέσματα. Η υλική ενσωμάτωση των λαϊκών τάξεων μέσα από την ένταση της χρηματιστικοποίησης, αντανακλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του νεοφιλελευθερισμού, μία διαδικασία στασιμότητας εισοδημάτων και αύξησης της κατανάλωσης, αλλά απαντά και στο γεγονός της σταθερότητας του νεοφιλελευθερισμού σε πολιτικό επίπεδο. Εκτός από τις πολιτικές ήττες της εργατικής τάξης, η μαζική ενσωμάτωση των λαϊκών τάξεων ειδικά στις Η.Π.Α., όπως και σε άλλες χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, βασίστηκε σε ένα πλέγμα κάλυψης υλικών συμφερόντων και ανάπτυξης ιδεολογικών αναγνωρίσεων. Αυτό το πλέγμα έπαιξε εξίσου σημαντικό ρόλο στο δυναμισμό και την σταθερότητα του νεοφιλελευθερισμού και στην συγκρότηση κοινωνικών συμμαχιών που δεν αντανακλούσαν απλά την «εξαπάτηση» των λαϊκών μαζών αλλά και την αντιφατική και υλική σύνδεση των λαϊκών τάξεων στο νεοφιλελεύθερο καθεστώς συσσώρευσης λόγω της εξάρτησης τους από αυτό. Στην ιδιαίτερη στρατηγική της νεοφιλελεύθερης διεθνοποίησης του κεφαλαίου, έπαιξαν κεντρικό ρόλο τα αστικά κράτη, αντιπροσωπεύοντας τα βασικά συμφέροντα και επιδιώξεις του συνασπισμού εξουσίας. Πρόκειται για τους βασικούς κόμβους όπου συμπυκνώνονται οι συμβιβασμοί και οι ταξικές ιεραρχίες, όπου επιλύονται οι αντιφάσεις των διαφορετικών μερίδων του συνασπισμού εξουσίας και των σχέσεων του με τις λαϊκές τάξεις. Κάτω από την ιστορική επίδραση της ταξικής πάλης, τα αστικά κράτη διαμόρφωσαν μηχανισμούς και ανέπτυξαν ρυθμιστικές δυνατότητες για την συνολική αναπαραγωγή και διαχείριση της συσσώρευσης του κεφαλαίου και της ανάσχεσης των καταστροφικών επιπτώσεων των κρίσεων. Η σχετική αυτονομία των κρατικών μηχανισμών έγκειται στη δυνατότητα να λειτουργούν συνολικά για την αναπαραγωγή του συστήματος εις όφελος των κυρίαρχων τάξεων, προωθώντας τη συνοχή και τη νομιμοποίηση τους και τη συνολική διευρυμένη αναπαραγωγή των διαδικασιών συσσώρευσης σε σχετική απόσταση από τα επιμέρους στρώματα και μερίδες της αστικής τάξης. Το κράτος όλη αυτή τη περίοδο, έπαιξε ενεργό οικονομικό ρόλο, κεντρικό στη συνολική επέκταση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων, στην άνοδο των χρηματιστικών αγορών και στη μεγέθυνση της κινητικότητας κεφαλαίων, που είχε σαν αποτέλεσμα την επαναληπτικότητα των χρηματιστικών κρίσεων και τις ανάλογες ρυθμιστικές παρεμβάσεις για την αποφυγή μίας ευρύτερης αποδιάρθρωσης αυτής της στρατηγικής. Η ειδική σχέση μεταξύ των αστικών κρατών και των χρηματιστικών αγορών δεν προσδιορίζεται κυρίως από το βαθμό της άμεσης ρυθμιστικής παρέμβασης των πρώτων στις δεύτερες. Προσδιορίζεται από τις εγγυήσεις που παρέχει το κράτος στο 14

15 δικαίωμα στην ιδιοκτησία, κυρίως την εγγύηση επί της ιδιοκτησίας άυλων οικονομικών τίτλων που πρόκειται να εξαργυρωθούν μελλοντικά, εγγύηση που αποτελεί και τη βάση της σταθερότητας και επέκτασης των χρηματιστικών αγορών Η ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΚΑΙ Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΩΝ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΣΕ ΠΛΑΝΗΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Η διεθνοποίηση του κεφαλαίου και η χρηματιστικοποίηση αντιστοιχούν σε δομικές ιστορικές διαδικασίες, μέσα στον καπιταλισμό. Το κεφαλαίο αναζητώντας την παραγωγή υπεραξίας και την εξαγωγή κερδών, επεκτείνει τα χωρικά και κοινωνικά όρια των δραστηριοτήτων του. Ο νεοφιλελευθερισμός που αποτελεί μία συγκεκριμένη φάση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής όξυνε αυτές τις ιστορικές διαδικασίες στο έπακρο. Σαν φάση του καπιταλισμού καθορίζεται περισσότερο από την διεθνή επέκταση των ειδικών καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων που τον προσδιορίζουν, σε σύγκριση με άλλες φάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Η χρηματιστικοποίηση της αμερικάνικης οικονομίας και άλλων ιμπεριαλιστικών κρατών είναι στενά συνδεδεμένη με την διευρυμένη αναπαραγωγή της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης στις αναδυόμενες οικονομίες. Πρόκειται για ένα ειδικό συνδυασμό του νεοφιλελευθερισμού ως φάσης του καπιταλισμού και της διεθνοποίησης του κεφαλαίου ως ιστορικής διαδικασίας που αναμορφώνει τις ιμπεριαλιστικές σχέσεις. Τα κρίσιμα αποτελούν η επέκταση των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων σε όλες τις περιοχές του πλανήτη και του οικονομικούς τομείς κάθε κοινωνικού σχηματισμού, η ενσωμάτωση όλων των κοινωνικών σχηματισμών στο πλέγμα των ιμπεριαλιστικών σχέσεων και η ελεύθερη διακίνηση των κεφαλαίων. Την περίοδο αυτή παρά τις επιμέρους αντιθέσεις παρήχθηκαν αποτελέσματα ενοποίησης στις στρατηγικές των κυρίαρχων τάξεων είτε με τον πολιτικό καταναγκασμό, είτε με την οικονομική κυριαρχία και την αλληλεξάρτηση στις αστικές τάξεις των ιμπεριαλιστικών κρατών,. Η διαμόρφωση ενός συστήματος άτυπων ιμπεριαλιστικών σχέσεων, οργανώθηκε μέσα από την ταυτόχρονη κυριαρχία του αμερικάνικου κράτους, ως μίας μορφής ανάλογης του συλλογικού κεφαλαιοκράτη σε διεθνές επίπεδο. Οι σχέσεις αυτές περιλαμβάνουν τις αντιθέσεις μεταξύ των ιμπεριαλιστικών κρατών, με δεσπόζουσα όμως την ενότητα. Η ενότητα των συμφερόντων των ιμπεριαλιστικών κρατών υπό την αιγίδα των Η.Π.Α., εγγράφεται σε ένα σύνολο πολιτικών μορφών και μηχανισμών που έχουν από κοινού διαμορφώσει τα ιμπεριαλιστικά κράτη. Οι μηχανισμοί αυτοί όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.), η NAFTA, o Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (Π.Ο.Ε.), το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (Δ.Ν.Τ.) διασφαλίζουν την επέκταση των νεοφιλελεύθερων καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων και την διεθνοποίηση του κεφαλαίου, έχουν ως κεντρικό στόχο τη διευκόλυνση της ελεύθερης κίνησης των κεφαλαίων και την διασφάλιση των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις και τα πιστωτικά ιδρύματα, θέτουν περιορισμούς στα εθνικά κράτη ως προς την υλοποίηση μίας αυτοτελούς βιομηχανικής και εμπορικής πολιτικής. Η διεθνοποίηση του κεφαλαίου, ειδικά με τη μορφή ενίσχυσης του πολυεθνικού κεφαλαίου και της διασύνδεσης παραγωγικών δικτύων σε διαφορετικές περιοχές και χώρες βρίσκεται εγγεγραμμένη στο θεσμικό πλαίσιο αυτών των μηχανισμών. Με τα ειδικά χαρακτηριστικά που έλαβε τα τελευταία είκοσι έτη, επέκτεινε τα όρια και ήρε κάποιους από τους προηγούμενους περιορισμούς περιορισμούς. Η ενσωμάτωση της Κίνας, της Ανατολικής Ευρώπης και της Ινδίας στις διαδικασίες της νεοφιλελεύθερης διεθνοποίησης του κεφαλαίου, επέδρασε στην αναδιάταξη της σχέσης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Δημιούργησε νέα χωρικά και κοινωνικά πεδία καπιταλιστικής κερδοφορίας, ενώ αύξησε την παγκόσμια εργατική τάξη που ενσωματωνόταν στα διεθνή καπιταλιστικά δίκτυα κατά μεγάλο βαθμό. Η ενσωμάτωση αυτή συνέβαλλε στην επιτάχυνση των ρυθμών συσσώρευσης αλλά και στην αύξηση του ποσοστού κερδοφορίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Την περίοδο αυτή συντελέστηκε ένα τύπος «πρωταρχικής συσσώρευσης» κεφαλαίου αλλά και μείωση της αξίας του, στο βαθμό που εκτεταμένες υποδομές, φυσικοί πόροι και πρώτες ύλες αλλά και μηχανολογικός εξοπλισμός και κατασκευές εκχωρήθηκαν σε καπιταλιστικούς ομίλους πολύ κάτω από το ιστορικό κόστος παραγωγής τους. Η διεθνοποίηση του κεφαλαίου την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού είχε τρεις όψεις: Την αύξηση των Ξένων Άμεσων Επενδύσεων και την αναδιάρθρωση των παραγωγικών δραστηριοτήτων.

16 Την αύξηση των ροών κεφαλαίων στο χρηματοοικονομικό τομέα και την παραγωγή σημαντικών κερδών από χρηματοοικονομικές δραστηριότητες στο εξωτερικό. Την σημαντική αύξηση του παγκόσμιου εμπορίου. Οι εξελίξεις αυτές ενίσχυσαν την αύξηση της μάζας των κερδών, αλλά και την σχετική ανάκαμψη του ποσοστού κέρδους στις Η.Π.Α. και σε άλλα ιμπεριαλιστικά κράτη. Η απελευθέρωση του εμπορίου, η ελεύθερη κυκλοφορία των κεφαλαίων, η διεθνοποίηση των χρηματοοικονομικών θεσμών και μηχανισμών, και οι μαζικές συναλλαγές μεταξύ διαφορετικών νομισμάτων πήραν κεντρικό χαρακτήρα κατά την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού, ως η βασική διεργασία της διεθνοποίησης. Η έκρηξη των διεργασιών αυτών κατά την δεκαετία του 2000, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση της κρίσης του νεοφιλελευθερισμού ΟΙ ΡΥΘΜΟΙ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ. ΚΡΙΣΗ ΥΠΕΡΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ; Ο νεοφιλελευθερισμός χαρακτηρίστηκε από μέτριους ρυθμούς συσσώρευσης σε σχέση με προηγούμενες φάσεις του καπιταλισμού, στις αναπτυγμένες χώρες. Οι αιτίες είναι οικονομικές, τεχνολογικές και κοινωνικές. Ορισμένοι παράγοντες που επέδρασαν σχετίζονται με: α) την αύξηση των ρυθμών συσσώρευσης και εξαγωγής κεφαλαίου στις αναπτυσσόμενες χώρες που αντιστάθμισε μερικά του πτωτικούς ρυθμούς στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, β) την ενίσχυση της εξουσίας των ανώτερων στρωμάτων του κεφαλαίου και του χρηματιστικού τομέα και στους παραγωγικούς τομείς, και την εμπέδωση της αντίληψης της «αξίας του μετόχου» που είχε σαν αποτέλεσμα την διανομή ενός μεγαλύτερου τμήματος κερδών σε μερίσματα έναντι των επενδύσεων, γ) την αύξηση του ποσοστού των επενδύσεων στους τομείς της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών, που εμφανίζουν μία μειωμένη αξία σταθερού κεφαλαίου σε σχέση με τις επενδύσεις σε υποδομές και μηχανολογικό εξοπλισμό. Από την παρακολούθηση των διακυμάνσεων μεταξύ ποσοστού κέρδους και ρυθμών συσσώρευσης του κεφαλαίου, δεν προκύπτει άμεση συσχέτιση μεταξύ της διακύμανσης του ποσοστού κέρδους και του ρυθμού συσσώρευσης την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού. Αντίθετα παρουσιάζεται σχετική απόκλιση μεταξύ της αύξησης του ποσοστού κέρδους που παρατηρείται σε μια σειρά χώρες και των ρυθμών συσσώρευσης του κεφαλαίου που παρουσιάζονταν μέτριοι ή και φθίνοντες σε σχέση με την περίοδο του κευνσιανισμού. Συνεπώς, η περίοδος αυτή δεν χαρακτηρίζεται από μία διαρκή διαδικασία υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου. Αντίθετα χαρακτηρίζεται από χαμηλότερους ρυθμούς επενδύσεων σε σχέση με τα αποσπώμενα κέρδη. Στις περισσότερες αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες υπάρχει μία τάση υποχώρησης του βαθμού επένδυσης, στις τελευταίες δεκαετίες. Αυτή η τάση που στο εσωτερικό της εμπεριέχει διαφοροποιήσεις ανάλογα με τη χώρα, εξισορροπείται σε κάποιο βαθμό από την ένταση της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης στις αναπτυσσόμενες οικονομίες που χαρακτηρίζει την περίοδο ειδικά μετά το Ο σύγχρονος χρηματιστικοποιημένος καπιταλισμός, όπως εκφράζεται μέσα από την χρηματιστικοποίηση των επιχειρήσεων αλλά και των εργαζομένων ως καταναλωτών και αποταμιευτών, χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη και τον κεντρικό ρόλο των χρηματοοικονομικών θεσμών και μηχανισμών και την διαμόρφωση διαμέσου αυτών ενός διεθνούς σχετικά ομοιογενούς οικονομικού πεδίου, εμπορίας χρηματοοικονομικών εργαλείων και υπαγωγής ευρύτερων οικονομικών και παραγωγικών πεδίων στα χρηματοοικονομικά εργαλεία και νόρμες. Η δραματική αύξηση των χρηματιστικών αγορών από τη δεκαετία του 80 και μετά, που είχε σαν αποτέλεσμα την αστάθεια και την ανάληψη υπερβολικών ρίσκων, δεν αποτελεί όψη μίας αυτονόμησης του χρηματιστικού τομέα. Αντίθετα έγινε εφικτή στο βαθμό που διευκόλυνε ή και γινόταν απαραίτητη για την επέκταση σε εθνικό και διεθνές επίπεδο της καπιταλιστικής συσσώρευσης στην παραγωγή εμπορευμάτων και μη χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών. Επιπρόσθετα η διεθνοποίηση του χρηματοπιστωτικού τομέα επέτρεψε την διάχυση του επενδυτικού ρίσκου μέσω της ανάπτυξης των αγορών παραγώγων που πρόσφεραν μία σχετική διασφάλιση χωρίς την οποία η διεθνοποίηση του κεφαλαίου, μέσω των άμεσων ξένων επενδύσεων θα ήταν πιο περιορισμένη. Την περίοδο αυτή παρουσιάστηκε μία εντονότερη ροπή στην εκδήλωση κρίσεων στο χρηματοπιστωτικό τομέα, οι οποίες επεκτείνονταν στο σύνολο της οικονομίας. Στην εκδήλωση των κρίσεων έπαιξε κεντρικό ρόλο η ραγδαία

17 ανάπτυξη του χρηματοπιστωτικού τομέα, παράλληλα με τις διαδικασίες απορύθμισης του. Την ίδια στιγμή που τα διαθέσιμα κεφάλαια αυξάνονταν ραγδαία, από τα αυξημένα κέρδη των επιχειρήσεων που προέρχονταν από δραστηριότητες εσωτερικού και εξωτερικού και από τη διοχέτευση των διαθεσίμων των συνταξιοδοτικών ταμείων προς τα επενδυτικά σχήματα, εξελισσόταν μία σημαντική διαδικασία απορύθμισης επαναρύθμισης του χρηματοπιστωτικού τομέα. Η αντίληψη που θεωρεί ότι η χρηματιστικοποίηση και η ηγεμονία των χρηματιστικών αγορών αντανακλά απλά μία έλλειψη επενδυτικών ευκαιριών στους παραγωγικούς τομείς, παραβλέπει τις εξελίξεις και τα στρατηγικά χαρακτηριστικά μίας εξαιρετικά δυναμικής περιόδου για τον καπιταλισμό. Αναμφίβολα ο νεοφιλελευθερισμός αποτέλεσε μία επιτυχημένη ταξική στρατηγική για τις κυρίαρχες τάξεις. Παρουσιάστηκε αποτελεσματικός ώστε να επιβάλλει την άρση των εργατικών αντιστάσεων και των υπαρκτών ταξικών συμβιβασμών και να επεκτείνει ή να εντατικοποιήσει τις διαδικασίες της καπιταλιστικής συσσώρευσης σε ευρύτατα χωρικά και κοινωνικά πεδία. Μέσα σε αυτή τη στρατηγική ο ρευστός χαρακτήρας των χρηματοοικονομικών αγορών και η δυνατότητα τους να μετακινούν γρήγορα και χωρίς ιδιαίτερες δεσμεύσεις το κεφάλαιο στη χρηματική του μορφή διευκόλυνε τη δυνατότητα εξεύρεσης νέων πεδίων καπιταλιστικής αξιοποίησης. Η έναρξη της κρίσης του 2007, δεν εδραζόταν σε κάποια οξεία κρίση κερδοφορίας ή κατάρρευση της συσσώρευσης του κεφαλαίου στις περισσότερες χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού. Αντίθετα την περίοδο σε ορισμένες από αυτές, η μάζα των κερδών ήταν σε ιστορικά υψηλά, το ποσοστό κέρδους σε υψηλότερο επίπεδο σε σχέση με τις δεκαετίες του 70 και του 80, η παραγωγικότητα της εργασίας εξακολουθούσε να αυξάνεται, ενώ οι εισαγωγές από τις αναδυόμενες χώρες, προμήθευαν τα αναπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη με χαμηλού κόστους ενδιάμεσα αγαθά και πρώτες ύλες. Η κρίση βασίστηκε περισσότερο στην εσωτερική δυναμική και τις αντιφάσεις του χρηματοοικονομικού τομέα, αλλά και του κεντρικού ρόλου του στο πλαίσιο του νεοφιλελευθερισμού στο σύνολο της καπιταλιστικής συσσώρευσης, κυκλοφορίας και διευρυμένης αναπαραγωγής των καπιταλιστικών κοινωνικών σχέσεων. Η κρίση δεν περιορίστηκε μόνο στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Επεκτάθηκε στο σύνολο της παραγωγικής δραστηριότητας, οδηγώντας σε διεργασίες απαξίωσης και καταστροφής των λιγότερο παραγωγικών κεφαλαίων, σε διαφορετικούς βαθμούς ανά χώρα και ανά κλάδο. Πρόκειται για μία συνολική κρίση των ειδικών χαρακτηριστικών του νεοφιλελεύθερου καθεστώτος συσσώρευσης στο οποίο ο χρηματοπιστωτικός τομέας παίζει κεντρικό ρόλο.. Η σημερινή κρίση και η διαδικασία υπέρβασης της εμφανίζει ουσιώδεις διαφορές σε σχέση με την κρίση της δεκαετίας του 70. Οι διαφορές αυτές σχετίζονται με τις ήττες της εργατικής τάξης στο διάστημα που έχει μεσολαβήσει και άρα τις δυνατότητες της να επιδράσει στις εξελίξεις αλλά και με τους μετασχηματισμούς στην παραγωγική διαδικασία, στο χρηματοπιστωτικό τομέα και στην διεθνοποίηση του κεφαλαίου. Η εκδήλωση της κρίσης καθορίστηκε από τις αντιφάσεις του νεοφιλελεύθερου καθεστώτος συσσώρευσης στη βασική χώρα ανάπτυξης του, στις Η.Π.Α. Η αφετηρία της εδράζεται στους τρόπους της αντιφατικής οργάνωσης της ηγεμονίας των ανώτερων τμημάτων της αστικής τάξης σε σχέση με τις εργαζόμενες τάξεις. Η ενσωμάτωση ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων στις διαδικασίες διευρυμένης αναπαραγωγής του νεοφιλελεύθερου αμερικάνικου καπιταλισμού, αναπαρήγαγε ένα πλέγμα αντιφατικών και αντιθετικών σχέσεων που αφορούσε από τη μια πλευρά τη στασιμότητα των εισοδημάτων και την ένταση της εκμετάλλευσης και από την άλλη την ραγδαία αύξηση της κατανάλωσης, που στηρίχθηκε, σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη των ενυπόθηκων δανείων στις Η.Π.Α. Επρόκειτο για μία ειδική αντίφαση του νεοφιλελευθερισμού στο πλαίσιο της οποίας η ευελιξία και η ελαστικότητα των χρηματοοικονομικών μηχανισμών καθώς και η άρση του ρυθμιστικού πλαισίου, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ομογενοποίηση των νεοφιλελεύθερων κοινωνικό οικονομικών πρακτικών στο εσωτερικό των καπιταλιστικών κοινωνικών σχηματισμών αλλά και στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα, διαμόρφωνε ταυτόχρονα μία ασταθή οικονομική δομή που οδήγησε σε αστάθεια τους χρηματοοικονομικούς μηχανισμούς και στην ραγδαία διάχυση της κρίσης. Συνοψίζοντας, υπάρχει μία εγγενής αστάθεια σε μία διαδικασία κατά την οποία οι χρηματοοικονομικοί μηχανισμοί, αποκτούν μία σχετική αυτονομία στη δυνατότητα απόσπασης κερδών σε σχέση με την παραγωγική βάση. Σε αντίθεση με το παραγωγικά επενδυμένο κεφάλαιο που είναι συνδεδεμένο για ένα ορισμένο διάστημα, με τον τόπο επένδυσης, το χρηματιστικό κεφάλαιο είναι υπερευαίσθητο στη παραμικρή ένδειξη μεταβολής της δυνατότητας παραγωγής κέρδους. Υπάρχει μία εγγενής αναρχική τάση μέσα σε αυτή τη διαδικασία, που οξύνει στο έπακρο το δομικό χαρακτηριστικό του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, να προσδιορίζεται από την άναρχη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και της οικονομικής δραστηριότητας. Το χρηματιστικό κεφάλαιο, τείνει να συρρέει σε κλάδους, χώρες και περιοχές όπου η «πρόβλεψη» για τα μελλοντικά κέρδη είναι θετική και τείνει να αποσύρεται ταχύτατα όταν η πρόβλεψη είναι αρνητική. Κατ αναλογία των χρηματιστηριακών αγορών, όπου μία 17

18 συγκυριακή μαζική έξοδος μπορεί να έχει επιπτώσεις κατάρρευσης των τιμών, οι αγορές κεφαλαίων παρουσιάζουν ευρύτατες διακυμάνσεις όταν οι κάτοχοι των τίτλων διαισθάνονται, ότι οι αξίες τους θα υποτιμηθούν. Η στρατηγική συσσώρευσης στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού, εξακολουθούσε να φέρει τροποποιημένες τις αντιφάσεις των ζητημάτων που επιχειρούσε να επιλύσει. Έτσι οι αντιφάσεις, που επιτάθηκαν από τις ιδιαίτερες στρατηγικές συσσώρευσης της περιόδου που εξετάζουμε, αφορούν : στην αντίθεση μεταξύ του ρυθμού της αύξησης των ποσοστών κέρδους που εμφανίζεται μεγαλύτερος από την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, στο σχηματισμό κεφαλαίου με την μορφή χρήματος ως αποτέλεσμα των υψηλών παραγόμενων κερδών που δεν μπορεί στο σύνολο του να επενδυθεί σε παραγωγικούς τομείς, στην απόκλιση μεταξύ ποσοστών κέρδους στο χρηματιστικό τομέα σε σχέση με άλλους τομείς, που οδήγησε στην διόγκωση του χρηματοπιστωτικού συστήματος με αποτέλεσμα την απαίτηση για διαρκή χρηματιστική επέκταση, στην χωρική αποσύνδεση της παραγωγικής διαδικασίας από τον τόπο προέλευσης των κεφαλαίων για την μεγιστοποίηση του αποτελέσματος λόγω της απόκλισης του κόστους εργασίας και της παραγωγικότητας του κεφαλαίου σε διαφορετικές περιοχές, στην πλήρη κυριαρχία στις στρατηγικές ανάπτυξης των επιχειρήσεων, της επιδίωξης για αύξηση της χρηματιστηριακής αξίας και της «αξίας του μετόχου», στην δυσκολία διατήρησης της μακροπρόθεσμης καπιταλιστικής ανάπτυξης με μείωση επενδύσεων στον παραγωγικό τομέα, στην μεγαλύτερη αστάθεια που ενσωματώνεται στον χρηματιστικό τομέα. Το κεντρικό πρόβλημα του χρηματιστικού τομέα σχετίζεται με την αντίθεση μεταξύ της ρευστότητας των αποταμιεύσεων και της απαιτούμενης σταθερότητας και υλικότητας των κεφαλαιοκρατικών επενδύσεων που σε τελική ανάλυση παράγουν την αξία που τμήμα της μετασχηματίζεται σε χρηματιστικό κέρδος (με την μορφή των τόκων ή της υπεραξίας μετοχών). Η κεφαλαιοποίηση των αναμενόμενων ροών εισοδήματος αποτελούν σύμφωνα με την μαρξιστική αντίληψη ένα σημαντικό παράγοντα αστάθειας. Την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού διαμορφώθηκαν δεκάδες κρίσεις του χρηματοπιστωτικού τομέα σε πολλές χώρες του κόσμου, σε αντίθεση με την περίοδο που δεν εμφανίστηκαν τέτοιες κρίσεις. Αυτές αντανακλούσαν τις αντιφάσεις των νεοφιλελεύθερων στρατηγικών και των μηχανισμών επιβολής τους. Οι κρίσεις αυτές αναπτύχθηκαν κυρίως σε περιοχές που ενσωματώνονταν άμεσα στον ιμπεριαλιστικό καταμερισμό εργασίας, όπως οι πρώην χώρες του ανατολικού μπλοκ, ή που προσαρμόζονταν στις νεοφιλελεύθερες στρατηγικές, όπως οι χώρες της Λ. Αμερικής. Σχηματικά για τα μεν κράτη που ενσωματώνονταν στην οικονομία της αγοράς ή προσαρμόζονταν στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού, οι κρίσεις εμφανίζονταν ως κρίσεις χρέους με πιο χαρακτηριστική τη χρεοκοπία της Αργεντινής. Για τα αναπτυγμένα καπιταλιστικά κράτη οι κρίσεις εμφανίζονται ως κρίσεις του χρηματοπιστωτικού συστήματος και κυρίως των χρηματιστηρίων. Τα πρώτα συμπτώματα της συνολικότερης κρίσης αυτής της στρατηγικής εκδηλώθηκαν το 2006, όταν εκδηλώθηκε στις ΗΠΑ η πτώση στις πωλήσεις κατοικιών που συνοδεύθηκε από μείωση των τιμών των ακινήτων. Στη συνέχεια αυξήθηκαν, τα ποσοστά αδυναμίας εξυπηρέτησης των ενυπόθηκων δανείων, γεγονός που επηρέασε και την αξιολόγηση των subrimes δανείων. Στα τέλη του 2007, η περαιτέρω πτώση των τιμών στην αγορά κατοικίας και η μείωση της κατασκευαστικής δραστηριότητας σε συνδυασμό με τη μείωση της αξίας των τιτλοποιημένων ενυπόθηκων δανείων είχε σαν αποτέλεσμα την δυσκολία της αποτίμησης της αξίας αυτών των τίτλων. Παρά το γεγονός ότι τα ενυπόθηκα αυτά δάνεια αποτελούσαν ένα μικρό τμήμα του χρηματοοικονομικού τομέα, η γενικότερη διασύνδεση του χρηματοοικονομικού συστήματος σε εθνικό αλλά σε διεθνικό επίπεδο είχε σαν αποτέλεσμα τη διάχυση της κρίσης στο σύνολο του χρηματοοικονομικού τομέα και την επέκταση της στο σύνολο των τομέων των καπιταλιστικών οικονομιών. Σε αυτή τη συγκυρία, η κρίση επιταχύνθηκε σε σημαντικό βαθμό παρά το γεγονός, ότι τα κέρδη των επιχειρήσεων εξακολουθούσαν σε παγκόσμιο επίπεδο να ανεβαίνουν όπως και οι ρυθμοί αύξησης του Α.Ε.Π. Στις συνθήκες της κρίσης του χρηματοπιστωτικού τομέα, όταν έχει επισυμβεί η ρήξη εμπιστοσύνης των επενδυτών, ότι θα λάβουν τις προσδοκώμενες αποδόσεις και επειδή το χρηματιστικό κεφάλαιο και οι συσσωρευμένοι τίτλοι έχουν πολύ περισσότερο ρευστά και άυλα χαρακτηριστικά σε σχέση με τις άλλες μορφές του κεφαλαίου. Η απαξίωση του παραγωγικού ή του εμπορικού κεφαλαίου επέρχεται μετά από πολλαπλές κοινωνικές διαδικασίες και έναντι αυτής της απαξίωσης υπάρχουν ορισμένοι τρόποι διασφάλισης (ένταξη στο πτωχευτικό δίκαιο, πώληση του στοκ εμπορευμάτων, πώληση του σταθερού κεφαλαίου), που κατοχυρώνουν στις περισσότερες από τις περιπτώσεις ένα τμήμα της επένδυσης. Αντίστοιχα μία συνολική ακύρωση του επενδυμένου κεφαλαίου, π.χ. με την εθνικοποίηση, θα προϋπέθετε μείζονες και ασυνήθιστες πολιτικές μεταβολές. Αντίθετα η απαξίωση ενός 18

19 τμήματος του χρηματιστικού κεφαλαίου, με την περικοπή της αξίας του και της μελλοντική προσόδου είναι τεχνικά και πολιτικά πιο εύκολη απόφαση. Λόγω του γεγονότος αυτού, η μεταβλητότητα και η ρευστότητα των χρηματιστικών αγορών είναι πολύ μεγαλύτερη, όπως και η ανάγκη για σταθερότητα και η ύπαρξη εθνικών και διεθνών μηχανισμών πειθαναγκασμού ώστε να αποφεύγεται η με πολιτικούς όρους απαξίωση του χρηματιστικού κεφαλαίου. Η αφετηρία της κρίσης, από ένα μικρό μόνο μέρος των ενυπόθηκων δανείων, δεν μπορεί να συσκοτίσει ότι επρόκειτο για δομική κρίση του νεοφιλελεύθερου καθεστώτος συσσώρευσης. Τα εγγενή ρίσκα και οι αστάθειες του χρηματιστικοποιημένου καπιταλισμού εκδηλώθηκαν με ανάλογο τρόπο αλλά σε πολύ μεγαλύτερο μέγεθος στη μητρόπολη του ιμπεριαλισμού και όχι σε χώρες της περιφέρειας όπως συνήθως γινόταν. Η κρίση μεταδόθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο με αποτέλεσμα την μείωση του παγκόσμιου παραγόμενου προϊόντος, και κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου του 2008, η χρηματιστική κρίση πήρε τα χαρακτηριστικά μίας δομικής κρίσης του καπιταλισμού. Το Α.Ε.Π. συρρικνώθηκε στις χώρες του αναπτυγμένου καπιταλισμού με ρυθμούς πρωτοφανείς μετά τη δεκαετία του 30. Αν και στα τέλη του 2008, η οικονομική κατάρρευση φαινόταν πολύ πιθανή ακόμα και για τα αστικά επιτελεία και μηχανισμούς, τελικά μία εκτεταμένης κλίμακας κρατική παρέμβαση, που ήταν χωρίς ιστορικό προηγούμενο, απέτρεψε την γενικευμένη αποδιάρθρωση. Αρχικά η αλυσιδωτή κατάρρευση των τραπεζών απεφεύχθη με τη χορήγηση ενός πακέτου στήριξης και διάσωσης που για τις Η.Π.Α. και τη Βρετανία, έφτανε στο ύψος του 80% του Α.Ε.Π. Είναι ενδεικτικό ότι η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των Η.Π.Α. αύξησε τα στοιχεία ενεργητικού του ισολογισμού της κατά ένα τρις αγοράζοντας στοιχεία τα οποία ποτέ δεν θα αγόραζε υπό κανονικές συνθήκες. Η εκτεταμένη παρέμβαση του αμερικάνικου κράτους έγινε μέσω της Ομοσπονδιακής Τράπεζας και του Υπουργείου Οικονομικών, τα οποία λειτούργησαν, υποκαθιστώντας το ιδιωτικό τραπεζικό σύστημα. Αποδεικνύεται επίσης ότι σήμερα το κεφάλαιο με τους συλλογικούς εκπροσώπους του, το κράτος και τους μηχανισμούς του, έχει την δυνατότητα να κινητοποιεί και να οργανώνει παρεμβάσεις για την αποτροπή απρόβλεπτων συνεπειών. Η δυνατότητα του αυτή, σχετίζεται με την ισχυροποίηση του τις τελευταίες δεκαετίες, την διαμόρφωση ρυθμιστικών μηχανισμών (παρά τον οικονομικό φιλελευθερισμό) με πόρους και στρατηγικές παρέμβασης, αλλά και κυρίως με την έλλειψη επαναστατικών πολιτικών υποκειμένων που να βαθύνουν τη κρίση προς άλλη κατεύθυνση. Χωρίς αυτή την ταξική ισχύ που συμπυκνώνεται και μέσα από μηχανισμούς, μία τέτοιας έκτασης κρίση θα είχε απρόβλεπτες συνέπειες ΟΙ ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΣΟΣΤΟΥ ΚΕΡΔΟΥΣ Οι δομικές κρίσεις του καπιταλισμού συμβαίνουν όταν μια συγκεκριμένη κοινωνική δομή συσσώρευσης διαπερνάται από τέτοιες αντιφάσεις, που η συνολική υπέρβαση της κρίσης μπορεί να επέλθει μόνο μέσα από την τροποποίηση κοινωνικών σχέσεων παραγωγής. Οι βασικοί παράγοντες και μεταβλητές για την ανάλυση της κρίσης αφορούν την εξέλιξη του ποσοστού κέρδους, τους ρυθμούς συσσώρευσης, την εξέλιξη της κατανάλωσης και σε τελική ανάλυση προσδιορίζονται από το τεχνικό οικονομικό υπόδειγμα και την εξάντληση του καθώς και την επίπτωση που έχει αυτή η εξάντληση στην παραγωγικότητα της εργασίας και του κεφαλαίου. Ως προς τα πολιτικά χαρακτηριστικά που λαμβάνουν οι καπιταλιστικές κρίσεις, αυτές έχουν πάντοτε ειδικά ιστορικά χαρακτηριστικά. Επισυμβαίνουν μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο ταξικών αντιθέσεων και θεσμικών αντιφάσεων. Στο πλαίσιο αυτό υπάρχει δυσκολία ανάπτυξης μίας γενικής θεωρίας που να ερμηνεύει με ομοιογενή τρόπο τις κρίσεις. Μία από τις βασικές δομικές συνθήκες που οδηγούν στην περιοδική ανάπτυξη των κρίσεων σχετίζονται με την υπερσυσσώρευση του κεφαλαίου και την πτώση του ποσοστού κέρδους. Αυτές παράγονται από δύο κύριες αιτίες: α) την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου και β) την μείωση του ποσοστού της παραγωγικής εργασίας στο σύνολο της εργασίας. Οι δύο αιτίες που οδηγούν στη πτώση του ποσοστού κέρδους, η τεχνολογική καινοτομία και η σχετική και απόλυτη αύξηση της μη παραγωγικής εργασίας, είναι ιστορικά εγγεγραμμένες στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Και οι δύο αυτοί παράγοντες μειώνουν το ποσοστό της ζωντανής εργασίας που παράγει αξία και υπεραξία σε σχέση με το επενδυμένο κεφάλαιο, μειώνοντας έτσι το ποσοστό κέρδους. Η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους εμφανίζεται ως μία αντικειμενική τάση η οποία είναι εγγεγραμμένη στις τεχνικές διαστάσεις του καπιταλιστικού καταμερισμού εργασίας. Βασίζεται στην ανάγκη για την εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών, για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και της απόκτησης συγκριτικού πλεονεκτήματος σε σχέση με τον καπιταλιστικό ανταγωνισμό, αλλά και για την υπέρβαση των εμφανών και αφανών

20 εργατικών αντιστάσεων στους χώρους παραγωγής. Η επαναστατικοποίηση των μέσων και των μεθόδων παραγωγής έχουν σα στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας ώστε να επέλθει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα και η απόσπαση υπερκερδών σε σχέση με τον καπιταλιστικό ανταγωνισμό, αλλά και για τη εντατικοποίηση και τη πειθάρχηση της εργασίας διαμέσου της όλο και μεγαλύτερης υπαγωγής της στο κεφάλαιο. Οι τεχνολογικές μεταβολές και καινοτομίες έχουν σαν αποτέλεσμα την αύξηση του συνολικού κεφαλαίου που επενδύεται με υψηλότερο ρυθμό από ότι οι απασχολούμενοι εργάτες που θέτουν σε λειτουργία το κεφάλαιο. Το κατά κεφαλήν κεφάλαιο ανά εργαζόμενο αυξάνεται και έτσι το ποσοστό κέρδους πέφτει. Μία επιπλέον διεργασία, που ενδεχόμενα οδηγεί στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους σχετίζεται με την αύξηση της μη παραγωγικής εργασίας τις τελευταίες δεκαετίες. Ειδικά στις Η.Π.Α., η αναλογία μεταξύ μη παραγωγικά και παραγωγικά εργαζόμενων διπλασιάστηκε μετά την δεκαετία του 70. Ο βασικότερος λόγος είναι ότι τουλάχιστον μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 90, οι τεχνολογικές μεταβολές διαφοροποιούσαν δυσανάλογα την παραγωγικότητα της εργασίας των παραγωγικά εργαζομένων σε σχέση με τους μη παραγωγικά εργαζόμενους. Απαιτούνταν όλο και περισσότερο προσωπικό στο κλάδο των πωλήσεων ή και στις διοικητικές εργασίες για την προώθηση των προϊόντων και την οικονομική διαχείριση. Η μεταβολή της σχέσης μη παραγωγικής προς παραγωγική εργασία, σε πρώτο επίπεδο τείνει να μειώσει το μέσο ποσοστό κέρδους Ωστόσο οι τάσεις αυτές αντισταθμίζονται στην περίπτωση που η εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών και οργανωσιακών αλλαγών αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας ιδιαίτερα στους τομείς μέσων παραγωγής. Στην περίπτωση αυτή, η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας καθιστά φθηνότερη την αγορά μεγαλύτερης μάζας μηχανολογικού εξοπλισμού και κτιριακών υποδομών. Με αυτό τον τρόπο μειώνεται η αξία του σταθερού κεφαλαίου, αφού μειώνεται ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για την παραγωγή του σε φυσική μορφή. Την ίδια στιγμή ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για τη αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης γίνεται μικρότερος, άρα μειώνεται η αξία της εργατικής δύναμης και αυξάνεται η αποσπώμενη σχετική υπεραξία. Η αναδιάρθρωση των παραγωγικών διαδικασιών, το κύμα της πληροφορικής τηλεπικοινωνιακής καινοτομίας και η διεθνοποίηση του κεφαλαίου ήταν σημαντικοί παράγοντες που επέδρασαν στην αύξηση της παραγωγικότητας και στην μείωση της αξίας της εργατικής δύναμης αλλά και του κόστους του κεφαλαίου την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού. Ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, που οφείλεται στην αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου λόγω της τεχνολογικής ανανέωσης που καθορίζεται από την ένταση του καπιταλιστικού ανταγωνισμού, έχει κεντρική θέση στην ανάλυση των κρίσεων του καπιταλισμού. Ωστόσο στην κεντρική αυτή τάση πτώσης του ποσοστού κέρδους επιδρούν πολλές αντίρροπες τάσεις, που αποτελούν και την ουσία της καπιταλιστικής εξέλιξης, όπως η επιβολή υψηλότερων ρυθμών εκμετάλλευσης, η ανάπτυξη νέων τεχνολογιών και εμπορευμάτων, η διείσδυση σε νέες αγορές, η διεθνοποίηση του κεφαλαίου, οι κρατικές παρεμβάσεις. Η επίδραση αυτών των αντίρροπων τάσεων έχει ως αποτέλεσμα η πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους να εκδηλώνεται μόνο συγκυριακά και να μην μπορεί να αποτελέσει τη βάση για μία γενική θεωρία των κρίσεων μέσα στον καπιταλισμό. Υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που ιστορικά επιδρούν αντίρροπα σε αυτή τη τάση και για αυτό δεν πρόκειται για μία τάση που οδηγεί σε μία διαρκή και φθίνουσα εξέλιξη του ποσοστού κέρδους. Στη πραγματικότητα περισσότερο πρόκειται για μακρές περιόδους εναλλαγής μεταξύ ανακάμψεων του ποσοστού κέρδους και σταδιακής πτώσης. Οι παράγοντες αυτοί είναι: o η αύξηση του κατά κεφαλή κέρδους ανά παραγωγικά εργαζόμενο, o η μείωση της κατά κεφαλή επένδυσης, o η μείωση της σχέσης μεταξύ μη παραγωγικής και παραγωγική εργασίας. o η άνοδος της παραγωγικότητα της εργασίας, o η εξέλιξη των πραγματικών μισθών, Η σημαντική άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας, σημαίνει μια εκτεταμένη αλλαγή στο τεχνοοικονομικό υπόδειγμα που θα οδηγήσει σε εκκαθάριση των λιγότερο αποδοτικών κεφαλαίων και σε ένα νέο καθεστώς συσσώρευσης. Το νέο καθεστώς συσσώρευσης για να οδηγεί σε μία υπέρβαση της κρίσης πρέπει σε γενικές γραμμές να εξασφαλίζει την κάλυψη ενός συνόλου προσδιορισμών και απαιτήσεων όπως η ταυτόχρονη άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας, η διαμόρφωση καινούργιων επιπέδων κατανάλωσης και η τροποποίηση της σχέσης μεταξύ παραγωγικής και μη παραγωγικής εργασίας. Ετσι την περίοδο του νεοφιλελευθερισμού η εισαγωγή τεχνολογικής καινοτομίας και η διαχείριση και η επίβλεψη της από το μη παραγωγικό δυναμικό, οδήγησε στην αύξηση της παραγωγικότητας των παραγωγικά εργαζομένων η οποία εξισορρόπησε εν μέρει την αύξηση της μη παραγωγικής εργασίας. Την ίδια περίοδο η εισαγωγή των μεθόδων της πληροφορικοποίησης της εργασίας και του internet, που σε μεγάλο βαθμό αφορούσε τα μη παραγωγικά τμήματα της εργασίας, οδήγησε στην αύξηση και της δικιάς τους παραγωγικότητας, στην εκκαθάριση μεγάλων τμημάτων παραδοσιακά εργαζομένων σε αυτούς τους τομείς και σε ορισμένες περιπτώσεις 20