ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

Transcript

1 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Γεωπολιτική (geopolitics) είναι η μελέτη των διεθνών σχέσεων από μια χωρική ή γεωγραφική οπτική. 1 Η παραδοσιακή γεωπολιτική προσέγγιση ασχολούνταν με τις έννοιες του χώρου και της ισχύος και ανέλυε τη μεταξύ τους σχέση. Τις τελευταίες δεκαετίες, αυτή η προσέγγιση έχει συμπληρωθεί (ή και αντικατασταθεί) από την αντίληψη ότι τα προβλήματα που έχουν αντίκτυπο σε παγκόσμιο επίπεδο είναι καλύτερο να προσεγγίζονται θεωρώντας τον κόσμο ως ενιαίο σύνολο. 2 Η γεωπολιτική έχει παρεξηγηθεί αρκετά, κυρίως εξαιτίας του ότι χρησιμοποιήθηκε ως θεωρητική βάση για τη δικαιολόγηση του ναζιστικού επεκτατισμού. Ωστόσο, μολονότι ορισμένοι γεωπολιτικοί αναλυτές όντως είχαν σχετιστεί με το ναζιστικό καθεστώς, καμία επιστήμη δεν είναι υπεύθυνη για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται. Μια άλλη κατηγορία που έχει διατυπωθεί εναντίον της γεωπολιτικής είναι ότι είναι μονοδιάστατη και συνεπώς έχει περιορισμένο πεδίο εφαρμογής. Ούτε αυτό ισχύει η γεωπολιτική έχει μεγάλη εξηγητική ικανότητα, αρκεί να μην ξεπέφτει στο επίπεδο του απλοϊκού γεωγραφικού ντετερμινισμού. 3 Ο όρος «γεωπολιτική» προέρχεται από τον Σουηδό Ρούντολφ Κγιελέν (Kjellén, ), ο οποίος φαίνεται ότι τον εισήγαγε το 1899 και τον διέδωσε περαιτέρω το 1916 σε μια μελέτη με τίτλο Staten som Lifsform (Το κράτος ως μορφή 1 Geoffrey Parker, Γεωπολιτική: Παρελθόν, παρόν και μέλλον [μτφ. Ευ. Αλεξοπούλου] (Αθήνα: Ροές, 2002), σ Parker, Γεωπολιτική, σσ Για αναλύσεις των βασικών γεωπολιτικών εννοιών στα ελληνικά, βλ. Ορέστης Ε. Βιδάλης, Το Σύγχρονο Γεωπολιτικό Περιβάλλον και η Εθνική μας Πολιτική (Αθήνα: Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1988) Παναγιώτης Ήφαιστος, «Η γεωπολιτική και γεωστρατηγική διάσταση του Ευρωατλαντικού βάθρου ισχύος σε ιστορικό και σύγχρονο πλαίσιο», στο Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος Παναγιώτης Ήφαιστος, Ευρωατλαντικές Σχέσεις (Αθήνα: Ποιότητα, 1999), σσ Parker, Γεωπολιτική.

2 ζωής). Στο βιβλίο του αυτό, ο Κγιελέν υποστήριξε αφενός ότι τα κράτη είναι αναγκασμένα να πολεμούν μεταξύ τους για να επιβιώσουν, 4 αφετέρου ότι η αποτελεσματικότητα του κράτους ως γεωγραφικής οντότητας ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας για την επιτυχία του και η ισχυρότερη δικαίωση της ύπαρξής του. 5 Η ιδέα του κράτους ως ζωντανού οργανισμού, ο οποίος αναπτύσσεται καταλαμβάνοντας χώρο, στη συνέχεια συρρικνώνεται και τελικά πεθαίνει και σβήνεται από τον χάρτη, κυριαρχεί και στο έργο του Γερμανού Φρίντριχ Ράτσελ (Ratzel, ). 6 Κατά τον Ράτσελ, κεφαλαιώδη σημασία έχουν ο «χώρος» που καταλαμβάνει ένα κράτος (με την έννοια της εδαφικής έκτασης) και η «θέση» του στη γήινη σφαίρα. Τα δύο αυτά στοιχεία δημιουργούν την ανάλογη «συνείδηση του χώρου» στους πολίτες του κάθε κράτους. Ο Ράτσελ βεβαιώνει ότι η ανάγκη για επέκταση είναι μεγαλύτερη στα μεγάλα κράτη και συνεπώς οι πολίτες των μεγάλων κρατών έχουν ευρύτερη συνείδηση του χώρου από τους κατοίκους των μικρών κρατών. Αυτό έχει αρκετή δόση αλήθειας, όπως αποδεικνύεται από το ότι κατά την Ελληνιστική περίοδο ( π.χ.) οι αρχαίοι Έλληνες απέκτησαν πολύ ευρύτερη «συνείδηση του χώρου» απ ό,τι σε γενικές γραμμές είχαν κατά την Κλασική περίοδο ( π.χ.). Ωστόσο, ο ισχυρισμός του Ράτσελ δεν ευσταθεί πάντοτε: για παράδειγμα, ο χρηματιστής της μικροσκοπικής Σιγκαπούρης ο οποίος συναλλάσσεται με ολόκληρο τον κόσμο, έχει πολύ ευρύτερη «συνείδηση του χώρου» από έναν Ρώσο χωρικό. Ο Καρλ Χάουσχοφερ (Haushofer, ) είναι ως έναν βαθμό υπεύθυνος για το κακό όνομα που απέκτησε η γεωπολιτική. 7 Απόστρατος αξιωματικός του Γερμανικού Στρατού, ίδρυσε το 1924 το «Ινστιτούτο Γεωπολιτικής» το οποίο είχε 4 Αυτού του είδους οι προσεγγίσεις, δάνειες από τη θεωρία του Δαρβίνου περί της εξέλιξης των ειδών και την επιβίωση των ικανοτέρων, έχουν ονομαστεί «κοινωνικός δαρβινισμός». 5 Βλ. Parker, Γεωπολιτική, σσ , Βλ. Parker, Γεωπολιτική, σσ , Βλ. Parker, Γεωπολιτική, σσ ,

3 δεσμούς με τους Εθνικοσοσιαλιστές. Το κυριότερο σημείο της σκέψης του Χάουσχοφερ είναι η ιδέα του «ζωτικού χώρου» (Lebensraum) όρος προερχόμενος από τον Ράτσελ σύμφωνα με την οποία τα μεγάλα κράτη πρέπει να επεκταθούν εδαφικά προκειμένου να εξασφαλίσουν τις αναγκαίες πρώτες ύλες για να διαθρέψουν τον ολοένα αυξανόμενο πληθυσμό τους η επέκταση θα τα βοηθήσει να αναπτυχθούν και να αυξήσουν την ισχύ τους. Άλλα σημεία της θεωρίας του είναι η ανάγκη για αυτάρκεια και για απόκτηση φυσικών συνόρων, ενώ επίσης συμφωνεί με την άποψη του Μακίντερ για την πρωταρχική σημασία του «νησιού» Ευρώπης-Ασίας-Αφρικής (βλ. παρακάτω). Ένας από τους δημοφιλέστερους γεωπολιτικούς αναλυτές υπήρξε ο θεωρητικός της θαλάσσιας ισχύος Άλφρεντ Θάιερ Μάχαν. Ο Μάχαν είναι ο πλέον γνωστός και δημοφιλής θεωρητικός επί ναυτικών θεμάτων. 8 Η γεωπολιτική του ανάλυση περιστρέφεται γύρω από την έννοια της θαλάσσιας ισχύος. Ένας ορισμός της θαλάσσιας ισχύος είναι η εκδήλωση της εθνικής ισχύος ενός κράτους στο υγρό στοιχείο. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Μάχαν, αυτό που τον έκανε να συνειδητοποιήσει τη σημασία της θαλάσσιας ισχύος ήταν η μελέτη του Δεύτερου Καρχηδονιακού Πολέμου ( π.χ.): Ως γνωστόν, στον πόλεμο αυτό ο Καρχηδόνιος Στρατηγός Αννίβας ξεκίνησε από τις υπερπόντιες καρχηδονιακές κτήσεις στην Ισπανία, διέσχισε τις Άλπεις και κατήγαγε μια σειρά από μεγάλες νίκες επί του Ρωμαϊκού Στρατού. Παρά ταύτα, η ρωμαϊκή ναυτική κυριαρχία στη Δυτική Μεσόγειο επέτρεψε στους Ρωμαίους να μεταφέρουν ενισχύσεις κατά βούληση από την Ιταλία στην Ισπανία και 8 Το γνωστότερο έργο του είναι το Alfred Thayer Mahan, The Influence of Sea Power Upon History, (New York: Sagamore Press, 1957). 3

4 αντιστρόφως, απομονώνοντας έτσι τον Αννίβα στην Ιταλία και τελικά μεταφέροντας τον πόλεμο στην ίδια την περιοχή της Καρχηδόνας. 9 Στη συνέχεια, ο Μάχαν μελέτησε την ιστορία της μεγαλύτερης Δύναμης της εποχής του, της Μεγάλης Βρετανίας. Το συμπέρασμά του ήταν ότι η Βρετανία απέκτησε την προέχουσα διεθνή θέση της χάρη στη θαλάσσια ισχύ της, την οποία στη συνέχεια μετέφρασε σε οικονομική ισχύ θαλάσσια ισχύς και οικονομική ισχύς είναι άρρηκτα συνδεδεμένες στην ανάλυση του Μάχαν. Γενικά, η ανάλυση του Μάχαν συνίσταται σε μια περιγραφή της συμπεριφοράς των Βρετανών κατά τη διάρκεια των αιώνων και σε συναγωγή συμπερασμάτων από αυτή. Ο Μάχαν εντόπισε έξι στοιχεία που επηρεάζουν τη θαλάσσια ισχύ μιας χώρας. Εδώ θα πρέπει να επισημανθεί ότι αν και εκ πρώτης όψεως αυτά τα στοιχεία μοιάζουν οικεία και ίσως προφανή (π.χ. αριθμός πληθυσμού) ο Μάχαν τα όρισε με πολύ συγκεκριμένο και εξειδικευμένο τρόπο Γεωγραφική θέση. Το εάν δηλαδή μια χώρα βρίσκεται σχετικά κοντά ή σχετικά μακριά από τις κύριες θαλάσσιες διόδους (π.χ. η ευνοϊκή θέση της Βρετανίας σε σχέση με τη Γερμανία, λόγω της εύκολης πρόσβασης της πρώτης στις ανοιχτές θάλασσες). 2. Φυσική διαμόρφωση. Εδώ εμπίπτει η διαμόρφωση της ακτογραμμής μιας χώρας, αν υπάρχουν δηλαδή φυσικοί λιμένες. Επίσης, το κατά πόσον το έδαφος μιας χώρας είναι ευχάριστο ένα γόνιμο έδαφος αποτελεί αντικίνητρο για να στραφεί ένας λαός προς τη θάλασσα, ενώ το αντίθετο ισχύει για ένα άγονο έδαφος. Τέλος, σε περίπτωση που μια χώρα είναι 9 Βλ. Mahan, The Influence of Sea Power Upon History, , σσ. xi-xiii, Mahan, The Influence of Sea Power Upon History, , σσ Βλ. επίσης Φίλιπ Α. Κρόουλ, Άλφρεντ Θάγιερ Μάχαν: Ο ναυτικός ιστορικός, στο Peter Paret (επιμ.), Οι Δημιουργοί της Σύγχρονης Στρατηγικής: από τον Μακκιαβέλλι στην Πυρηνική Εποχή [μτφ. Ευ. Κατσάνης] (Αθήνα: Εκδόσεις Κωνσταντίνου Τουρίκη, 2004), σσ

5 νησιωτική, αυτό δημιουργεί ισχυρό κίνητρο για την ανάπτυξη θαλάσσιας ισχύος. 3. Γεωγραφική έκταση. Εδώ δεν ενδιαφέρει η συνολική έκταση της χώρας, αλλά το μήκος της ακτογραμμής της (η κλασική περίπτωση τεράστιας χώρας με πολύ μικρή ακτογραμμή, που επομένως δυσχεραίνεται να αναπτύξει θαλάσσια ισχύ είναι το Κονγκό πρώην Ζαΐρ). Το μήκος της ακτογραμμής μπορεί να είναι είτε πλεονέκτημα είτε μειονέκτημα, ανάλογα με το μέγεθος του πληθυσμού της χώρας. 4. Αριθμός πληθυσμού. Και πάλι, δεν ενδιαφέρει εδώ ο συνολικός αριθμός του πληθυσμού, αλλά ο αριθμός αυτών που στρέφονται προς τη θάλασσα. 5. Εθνικός χαρακτήρας. Εάν και κατά πόσον υπάρχει στο έθνος τάση για εμπορικές δραστηριότητες και ικανότητα ίδρυσης υγιών αποικιών. 6. Χαρακτήρας της κυβέρνησης. Εάν και κατά πόσον η κυβέρνηση παρέχει στη χώρα ευφυή καθοδήγηση, με στόχο την ανάπτυξη της θαλάσσιας ισχύος της. Η όλη αυτή συζήτηση περί θαλάσσιας ισχύος γίνεται για έναν και μόνο λόγο: σύμφωνα με τον Μάχαν, η ανάπτυξη της θαλάσσιας ισχύος είναι αυτό που κάνει μια χώρα μεγάλη και ισχυρή («μέγα το της θαλάσσης κράτος»). Ο δρόμος που ακολουθείται είναι ο εξής: ανάπτυξη ισχυρού στόλου, απόκτηση υπερπόντιων βάσεων στρατηγικής σημασίας (βλ. τη βρετανική κατοχή σε Γιβραλτάρ, Σουέζ, Άντεν, Σιγκαπούρη, Ακρωτήριο Καλής Ελπίδας), ανάπτυξη σημαντικών οικονομικών δραστηριοτήτων σε παγκόσμια κλίμακα. Το επιχείρημα αυτό είναι ένα από τα διασημότερα επιχειρήματα της γεωπολιτικής ανάλυσης. Μολονότι κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα η γεωπολιτική ανάλυση στράφηκε πρωτίστως στην εξέταση της σημασίας συγκεκριμένων χερσαίων περιοχών, η γεωπολιτική ανάλυση του Μάχαν για 5

6 τη σημασία της θαλάσσιας ισχύος, των υπερπόντιων βάσεων και των θαλάσσιων επικοινωνιών διατηρεί ακέραια την αξία της με την επιφύλαξη ότι δεν αποτελεί τον μοναδικό δρόμο για το διεθνές μεγαλείο. Κατά συνέπεια, ο Μάχαν υποστήριξε ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες θα έπρεπε να μιμηθούν τη Βρετανία και να ακολουθήσουν πορεία αντίστοιχη με εκείνη. Με άλλα λόγια, ο Μάχαν έγινε ένας από τους κορυφαίους προπαγανδιστές του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, όπως αυτός εκδηλώθηκε με την ανάληψη του ελέγχου της διώρυγας του Παναμά και τον πόλεμο εναντίον της Ισπανίας το 1898, ο οποίος οδήγησε μεταξύ άλλων στην κατάληψη των Φιλιππίνων και της Γκουάμ. Η γλαφυρή παρουσίαση αυτών των ιδεών στα γραπτά του έκανε τον Μάχαν πολύ διάσημο και δημοφιλή. Παρότι οι ιδέες του ναυτικού ιμπεριαλισμού ήδη «πλανιόνταν στον αέρα» στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής, ιδίως στις Μεγάλες Δυνάμεις, η συνεισφορά του Μάχαν έγκειται στη θεωρητικοποίηση και διάδοσή τους. 11 Ίσως ο επιφανέστερος γεωπολιτικός αναλυτής είναι ο Βρετανός Χάλφορντ Μακίντερ (Mackinder, ). 12 Ο Μακίντερ επεσήμανε το εγγενές δυναμικό που περικλείει το ασιατικό τμήμα της τότε Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Το δυναμικό αυτό βασίζεται στο ότι η περιοχή αυτή είναι απρόσιτη τόσο από τον βορρά (παγετώνες) όσο και από τον νότο (οροσειρές που ξεκινούν από τον Καύκασο και εκτείνονται ίσαμε τα Ιμαλάια και τα Αλτάια Όρη), καθώς και στο ότι προσφέρει ευκινησία σε χερσαίες στρατιωτικές δυνάμεις. Το 1904 ο Μακίντερ ονόμασε αυτήν την περιοχή «Άξονα» (Pivot area) ενώ το 1919 τη διεύρυνε συμπεριλαμβάνοντας σε αυτήν και το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Ευρώπης και την ονόμασε «Καρδιά» (Heartland). Η Καρδιά περιβάλλεται από ένα εσωτερικό ημικύκλιο (Γερμανία, 11 Βλ. Κρόουλ, Άλφρεντ Θάγιερ Μάχαν, σσ Halford Mackinder, Δημοκρατικά ιδεώδη και πραγματικότητα [μτφ. Α. Μπαλοπούλου] (Αθήνα: Παπαζήσης, 2006). 6

7 Τουρκία, Ιράν, Ινδία, Κίνα) και από ένα εξωτερικό (Δυτική Ευρώπη, Αμερική, Αφρική). Κατά τη διάρκεια της ιστορίας οι κάτοικοι της Καρδιάς έκαναν προσπάθειες να αποκτήσουν πρόσβαση σε «θερμά ύδατα», δηλαδή σε θάλασσες χωρίς παγετώνες. Ο Μακίντερ θεωρούσε ότι η επίτευξη αυτού του σκοπού θα καθιστούσε την Καρδιά κυρίαρχη στο λεγόμενο «Παγκόσμιο Νησί», δηλαδή στην ηπειρωτική μάζα Ευρώπης- Ασίας-Αφρικής. Η κρίσιμη εξέλιξη που άλλαξε τα δεδομένα και διευκόλυνε την πρόσβαση από την Καρδιά στα θερμά ύδατα ήταν η ανάπτυξη και ευρεία διάδοση του σιδηροδρόμου κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα. Πλέον, και σε αντίθεση με ό,τι ίσχυε επί αιώνες, οι χερσαίες συγκοινωνίες έγιναν αποτελεσματικότερες από τις θαλάσσιες. Ταυτόχρονα, κατέστη εφικτή η γρήγορη μεταφορά στρατευμάτων από την Καρδιά σε γειτονικές της περιοχές. Η τεχνολογική εξέλιξη του σιδηροδρόμου αύξησε τη σημασία της Καρδιάς, οδηγώντας τον Μακίντερ να διατυπώσει το παρακάτω περίφημο αξίωμα: «Όποιος εξουσιάζει την Ανατολική Ευρώπη ελέγχει την Καρδιά. Όποιος εξουσιάζει την Καρδιά ελέγχει το Παγκόσμιο Νησί. Όποιος εξουσιάζει το Παγκόσμιο Νησί ελέγχει τον κόσμο». Με βάση τα παραπάνω, ο Μακίντερ θεώρησε ότι μέλημα της Βρετανίας θα έπρεπε να είναι αφενός η παρεμπόδιση της εξόδου της Ρωσίας στα θερμά ύδατα, αφετέρου η αναχαίτιση της προσπάθειας κάθε άλλης Δύναμης να ηγεμονεύσει στον ηπειρωτικό ευρασιατικό χώρο. Ταυτόχρονα, ο Μακίντερ προέβλεψε ότι η Γερμανία θα συγκρουόταν με τη Ρωσία διεκδικώντας τον έλεγχο της Καρδιάς. Μολονότι η Σιβηρία ουδέποτε μπόρεσε να αναπτυχθεί οικονομικά και η σιδηροδρομική σύνδεσή της με τον έξω κόσμο παραμένει μέχρι και σήμερα υποβαθμισμένη, η θεωρία του Μακίντερ έχει καταδείξει αξιοσημείωτη εξηγητική ικανότητα. Έτσι, εξηγεί τόσο τη «ρωσοφοβία» που επέδειξε η Βρετανία κατά τον 7

8 19ο αιώνα όσο και τις δύο γερμανικές εισβολές προς ανατολάς κατά τον 20ο. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η αμυντική δυνατότητα της Καρδιάς αποδείχθηκε τόσο μεγάλη, ώστε κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο να διαψευστεί το προαναφερθέν αξίωμα του Μακίντερ: παρότι η Γερμανία βρέθηκε να κατέχει την Ανατολική Ευρώπη και το μεγαλύτερο τμήμα της ευρωπαϊκής ΕΣΣΔ, όχι μόνο δεν κατάφερε να κυριαρχήσει στον κόσμο, αλλά κατακτήθηκε από τη Δύναμη που ήλεγχε την Καρδιά. 13 Εντούτοις, η θεωρία του Μακίντερ πάσχει τόσο στο ότι η Βρετανία συμμάχησε με τη Ρωσία (ΕΣΣΔ) κατά του Ναπολέοντα, του Κάιζερ και του Χίτλερ, όσο και στο ότι ο Βρετανός αναλυτής υποτίμησε τον ρόλο των ΗΠΑ και της αμερικανικής ηπείρου γενικότερα. Έτσι, το 1943, σε προχωρημένη ηλικία, ο Μακίντερ αναθεώρησε τις απόψεις του: εκτός από τον παραδοσιακό πόλο ισχύος της Καρδιάς, την οποία πλέον ο Μακίντερ ταύτιζε με το σύνολο της επικράτειας της ΕΣΣΔ, υπάρχει και το Ατλαντικό Βάθρο Ισχύος το οποίο εξισορροπεί την Καρδιά και αποτελείται από τις ΗΠΑ-Καναδά, Βρετανία και Γαλλία. Η ατυχία για τον Μακίντερ ήταν ότι εξακολουθούσε να πιστεύει σε μια εκ νέου προσπάθεια της Γερμανίας για κατάκτηση της Καρδιάς, με αποτέλεσμα να προτείνει μια μεταπολεμική συμμαχία του Ατλαντικού Βάθρου Ισχύος με τη Σοβιετική Ένωση. Πάντως, παρότι δεν προείδε τη σύγκρουση μεταξύ των δύο μεταπολεμικών πόλων ισχύος, καθόρισε με ακρίβεια ποιοι ήταν αυτοί οι πόλοι. 14 Η σύλληψη του Μακίντερ για την Καρδιά επηρέασε πολύ τους κατοπινούς γεωπολιτικούς αναλυτές. Όπως σημειώθηκε παραπάνω, ο Χάουσχοφερ ενστερνίστηκε τις απόψεις του Βρετανού, ενώ ένας από αυτούς που διαφώνησαν ήταν 13 Βλ. Colin S. Gray, The Geopolitics of the Nuclear Era: Heartland, Rimlands, and the Technological Revolution (New York: Crane, Russak & Company, 1977). 14 Ήφαιστος, «Η γεωπολιτική και γεωστρατηγική διάσταση του Ευρωατλαντικού βάθρου ισχύος», σσ

9 ο Αμερικανός Νίκολας Σπάικμαν (Spykman, ). 15 Για τον Σπάικμαν, η αναθεώρηση των θέσεων του Μακίντερ καταδείκνυε τη μειωμένη σημασία που στην πραγματικότητα είχε η Καρδιά σε σχέση με τις περιοχές του εσωτερικού ημικυκλίου, τις οποίες ο Σπάικμαν ονόμαζε Στεφάνη (Rimland). Παραφράζοντας μάλιστα το αξίωμα του Μακίντερ, δήλωσε ότι «όποιος ελέγχει τη Στεφάνη εξουσιάζει την Ευρασία όποιος εξουσιάζει την Ευρασία, ελέγχει την τύχη του κόσμου». Ο Σπάικμαν τα έγραφε αυτά κατά τη διάρκεια του πολέμου, οπότε όπως και ο Μακίντερ δεν είχε σαφή εικόνα του μεταπολεμικού κόσμου και υπέπεσε σε αναλυτικά λάθη. Έτσι, υποτίμησε τη δυναμική της ΕΣΣΔ για κατάκτηση περιοχών της Στεφάνης και πρότεινε την ανεδαφική όπως αποδείχθηκε υπαγωγή της Ευρώπης σε τριπλό έλεγχο ΗΠΑ-ΕΣΣΔ-Βρετανίας. Η κατάσταση στη διεθνή σκηνή ήταν πολύ πιο ξεκάθαρη το 1947, όταν ο Αμερικανός διπλωμάτης Τζωρτζ Κέναν (Kennan, ), βασισμένος εν μέρει στην ανάλυση του Σπάικμαν, πρότεινε την πολιτική ανάσχεσης (containment) της ΕΣΣΔ. 16 Σύμφωνα με τη γεωπολιτική ανάλυση του Κέναν, στον πλανήτη υπήρχαν πέντε βιομηχανικά και στρατιωτικά κέντρα: οι ΗΠΑ, η Βρετανία, η Γερμανία-Δυτική Ευρώπη, η ΕΣΣΔ και η Ιαπωνία. Η αμερικανική πολιτική θα έπρεπε να εμποδίσει τη Σοβιετική Ένωση να επιβάλει τον έλεγχό της και σε ένα δεύτερο βιομηχανικόστρατιωτικό κέντρο πέραν της ίδιας της ΕΣΣΔ. Στα πλαίσια αυτά, δημιουργήθηκε μια σειρά αμυντικών συμμαχιών στην περίμετρο της Σοβιετικής Ένωσης (η Στεφάνη του Σπάικμαν), με σημαντικότερη από αυτές το ΝΑΤΟ. Από αυτές τις συμμαχίες άλλες αποδείχθηκαν βιώσιμες και άλλες όχι ωστόσο η θητεία τους υπήρξε σε γενικές 15 Nicholas John Spykman, The Geography of the Peace (New York: Harcourt, Brace and Company, 1944). 16 Βλ. μεταξύ άλλων John Lewis Gaddis, Strategies of Containment (Oxford: Oxford University Press, 1982), σσ

10 γραμμές επιτυχημένη, καθώς αν μη τι άλλο συνετέλεσαν στην αποτροπή ενός Τρίτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η σύγχρονη γεωπολιτική σκέψη έχει σε μεγάλο βαθμό προβεί σε σύνθεση των παραπάνω θεωριών. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις τάσεις στη γεωπολιτική ανάλυση: Αναγνωρίζεται η τεράστια σημασία των θαλάσσιων επικοινωνιών για στρατιωτικούς και οικονομικούς σκοπούς. 2. Δίνεται αυξημένη έμφαση στο γεωπολιτικό δυναμικό της Ευρασίας, η Αφρική υποβαθμίζεται, ενώ η Αμερική βρίσκεται κάπου ενδιάμεσα. 3. Αναγορεύεται σε εξέχον γεωπολιτικό στοιχείο ο έλεγχος της παραγωγής και διακίνησης των ενεργειακών πηγών. Κλείνοντας, αξίζει να αναφερθεί η θεωρία της περιφερειακής κυριαρχίας την οποία διατύπωσε στις αρχές του 21ου αιώνα ο Αμερικανός Τζων Μήρσαϊμερ (Mearsheimer, 1947-). 18 Σύμφωνα με αυτήν, δεδομένου ότι η πλανητική κυριαρχία είναι ανέφικτη, ο στόχος κάθε Μεγάλης Δύναμης είναι αφενός να κυριαρχήσει στην περιφέρειά της, αφετέρου να εμποδίσει οποιαδήποτε άλλη Μεγάλη Δύναμη να κυριαρχήσει στη δική της περιφέρεια. Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν κυριαρχήσει στην αμερικανική ήπειρο από το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, έχουν ως πάγιο στόχο να διατηρήσουν αυτήν τους την κυριαρχία και ταυτόχρονα να μην επιτρέψουν σε καμία άλλη Μεγάλη Δύναμη να κυριαρχήσει στην Ευρώπη ή στη Βορειοανατολική Ασία. Πέρα από τη μεγάλη εξηγητική της ικανότητα, η εν λόγω θεωρία είναι πολύ πιο ευλύγιστη από πολλές παλαιότερες γεωπολιτικές θεωρίες. Έτσι, αντί να διατείνεται άκαμπτα ότι η τάδε ή η δείνα γεωγραφική περιοχή αποτελεί το κλειδί για τον έλεγχο του κόσμου, λαμβάνει υπόψη της ότι η ισχύς των κρατών και 17 Στην πραγματικότητα οι τάσεις είναι περισσότερες, αντανακλώντας τη διεύρυνση του πεδίου της γεωπολιτικής που έχει λάβει χώρα κατά τις τελευταίες δεκαετίες και επισημάνθηκε στην αρχή του κειμένου. Για μια περιεκτική παρουσίαση, βλ. Parker, Γεωπολιτική. Οι τρεις τάσεις που καταγράφονται εδώ αφορούν στο παραδοσιακό ρεύμα της γεωπολιτικής ανάλυσης. 18 John J. Mearsheimer, Η τραγωδία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων [μτφ. Κ. Κολιόπουλος] (Αθήνα: Ποιότητα, 2006). 10

11 η σημασία των περιφερειών δεν παραμένουν αμετάβλητες για παράδειγμα, παρά τη σημερινή γεωπολιτική υποβάθμιση της Αφρικής, η θεωρία της περιφερειακής κυριαρχίας αναμφίβολα θα λειτουργήσει σε περίπτωση εμφάνισης μιας Μεγάλης αφρικανικής Δύναμης η οποία θα προσπαθήσει να ελέγξει την αφρικανική ήπειρο. ΣΥΝΟΨΗ Γεωπολιτική είναι η μελέτη των διεθνών σχέσεων από μια χωρική ή γεωγραφική οπτική. Μάχαν: Καθοριστική σημασία της θαλάσσιας ισχύος, των υπερπόντιων κτήσεων και των θαλάσσιων επικοινωνιών. Μακίντερ: Καθοριστική σημασία της «Καρδιάς» (χονδρικά η επικράτεια της πρώην ΕΣΣΔ). Σπάικμαν: Καθοριστική σημασία της «Στεφάνης» (των εδαφών που περικλείουν την «Καρδιά»). Σύγχρονη γεωπολιτική ανάλυση. 1. Τεράστια σημασία των θαλάσσιων επικοινωνιών για στρατιωτικούς και οικονομικούς σκοπούς. 2. Έμφαση στο γεωπολιτικό δυναμικό της Ευρασίας, με δευτερεύουσα την Αμερική και υποβάθμιση της Αφρικής. 3. Εξέχον γεωπολιτικό στοιχείο ο έλεγχος της παραγωγής και διακίνησης των ενεργειακών πηγών. Μήρσαϊμερ. Δεδομένου ότι η πλανητική κυριαρχία είναι ανέφικτη, ο στόχος κάθε Μεγάλης Δύναμης είναι αφενός να κυριαρχήσει στην περιφέρειά της, αφετέρου να εμποδίσει οποιαδήποτε άλλη Μεγάλη Δύναμη να κυριαρχήσει στη δική της περιφέρεια. 11