Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Βιβλιοκριτική Παναγιώτης Σωτήρης

Transcript

1 Κωνσταντίνος ΚαβουλάκοςΠέρα από την μεταφυσική και τον επιστημονισμό.ο "διεπιστημονικός υλισμός" του Max HorkheimerΑθήνα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2001 Εισαγωγή Ένα από τα παράδοξα των φιλοσοφικών και θεωρητικών ρευμάτων ή "σχολών" είναι ότι ενίοτε ο βαθμός προβολής ή δημοσιότητάς τους είναι αντιστρόφως ανάλογος του πραγματικού βαθμού συζήτησης των θεωρητικών προϋποθέσεών τους. Συχνά μάλιστα αυτή η "δημοτικότητά" τους σημαίνει και ένα σημαντικό βαθμό παραγνώρισης, παρερμηνείας ή άκριτης αξιοποίησής τους.αυτό πιστεύουμε ότι ισχύει σε μεγάλο βαθμό για την Κριτική Θεωρία (ή τη "σχολή της Φρανκφούρτης" όπως έμεινε γνωστή). Παρότι είχε μια ιδιαίτερη δημοτικότητα εντός συγκεκριμένων ρευμάτων του θεωρητικού, πολιτικού και αισθητικού ριζοσπαστισμού που αναδύθηκε μαζί με τα κινήματα του '68, παρότι σκόρπια στοιχεία της αποτέλεσαν διαδεδομένα leitmotif, παρότι βιβλία ή αποσπάσματα αποτέλεσαν εύκολα σημεία αναφοράς, εντούτοις ο βαθμός ουσιαστικής θεωρητικής συζήτησης ειδικά των φιλοσοφικών παρεμβάσεών της ήταν μικρότερος από ό,τι έπρεπε.παρόλα αυτά σε μεγάλο βαθμό τα κείμενα αυτά (θεωρούμενα πολύ συχνά ως ένα συνεκτικό σύνολο, ενώ σε κανέναν βαθμό δεν ήταν) θεωρήθηκαν ότι μπορούσαν να αποτελέσουν ένα θεωρητικό αντίβαρο στη μαρξιστική παράδοση, ή σε ό,τι ορίστηκε ως μία μηχανιστική, δογματική, νατουραλιστική θεώρηση του μαρξισμού, ότι μπορούσαν να αποτελέσουν μια πραγματική ή εν δυνάμει θεωρητική αριστερή αντιπολίτευση ή ετεροδοξία, ότι προσέφεραν το σημείο συνάντησης του μαρξισμού με άλλες παραδόσεις (όπως της ψυχανάλυσης) αλλά και άλλα επίπεδα του επιστητού (το ψυχικό, το ερώτημα της αλλοτρίωσης κ.λπ.). Μικρή σημασία έχει ότι συχνά αυτά τα στοιχεία προήλθαν από αναφορές σε κείμενα ή συγγραφείς που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο απομακρύνθηκαν από όψεις της κριτικής θεωρίας, πολιτικά και θεωρητικά, (για παράδειγμα η νεοανθρωπιστική ανάγνωση της ψυχανάλυσης από τον Φρομ ή ο τρόπος που έγιναν δεκτές οι πιο αισιόδοξες αναφορές του Μαρκούζε για τη δυνατότητα άρσης της απώθησης). η αίσθηση μιας αναφοράς παρέμενε.βέβαια σήμερα αυτή η συζήτηση έχει υποχωρήσει, μαζί άλλωστε με μέρος εκείνου του ριζοσπαστισμού. Σε αυτό συνετέλεσε και η μετατόπιση (κατά τη γνώμη μας σε βαθμό τομής με τις αρχικές θεωρητικές προϋποθέσεις) επόμενων εκπροσώπων της Κριτικής Θεωρίας και ιδίως του Χάμπερμας όπου η επιστροφή στην αναζήτηση μιας ορθολογικής θεμελίωσης του κοινωνικού πράττειν οδήγησε σε μια προμαρξιστική (και προεγελιανή) νεοκαντιανή απόπειρα ανασύνθεσης ενός υπερβατολογικού επιχειρήματος μέσα από την έμφαση στην εγγενή πρακτική ορθολογικότητα που προϋποθέτει το ίδιο το γεγονός της ανθρώπινης επικοινωνίας.με αυτή την έννοια το βιβλίο του Κ. Καβουλάκου Πέρα από τη μεταφυσική και τον επιστημονισμό είναι παραπάνω από καλοδεχούμενο, αφού επιλέγει να επιστρέψει και να ανασυνθέσει μία από τις βασικές αναφορές της Κριτικής Θεωρίας, δηλαδή τις φιλοσοφικές παρεμβάσεις του Χορκχάιμερ στη δεκαετία του '30, ουσιαστικά να ξαναγυρίσει στα αφετηριακά κείμενα αυτού που ονομάστηκε Κριτική Θεωρία. Μια φιλοσοφική στιγμή: ο "διεπιστημονικός υλισμός" του Μαξ Χορκχάιμερ Ο Καβουλάκος επιλέγει να ασχοληθεί με μια στιγμή στην ιστορία της Κριτικής Θεωρίας: τα κείμενα και τα θεωρητική σχέδια του Χορκχάιμερ στη δεκαετία του Κείμενα κρίσιμα μια που θα αποτελέσουν την αρχική διαμόρφωση ενός θεωρητικού προγράμματος για μια συλλογική διεπιστημονική κριτική θεώρηση του σύγχρονου καπιταλισμού.ο Καβουλάκος ορθά τονίζει τον γόνιμο χαρακτήρα αυτής της περιόδου, μια που μέσα στην εμπειρία μιας πολυεπίπεδης κρίσης (κοινωνικής, πολιτικής, αλλά και --σε ό,τι αφορά το εργατικό κίνημα-- στρατηγικής), όπως αυτή σηματοδοτείται από την άνοδο του ναζισμού, ο Χορκχάιμερ εξακολουθεί να επιδιώκει να ανασυνθέσει τους θεωρητικούς (φιλοσοφικούς και επιστημονικούς όρους) που θα μπορούσαν (υπό Σελίδα 1 / 5

2 την προϋπόθεση μιας θεωρητικής ανεξαρτησίας) να βοηθήσουν το πολιτικό δυναμικό της Αριστεράς να επαναδιατυπώσει ένα πρόγραμμα κοινωνικής χειραφέτησης, σημείο το οποίο διαφοροποιεί τα κείμενα αυτής της περιόδου από επόμενες πολύ πιο απαισιόδοξες αναφορές.έχει πολύ ενδιαφέρον ότι στο βιβλίο του Καβουλάκου αναδεικνύεται η αρχική υπεράσπιση από τον Χορκχάιμερ μιας ορισμένης έννοιας της επιστήμης, που συνδέεται και με μια υλιστική αντιμεταφυσική τοποθέτηση. Παρότι ο Χορκχάιμερ με σαφήνεια εντοπίζει τα στοιχεία του κοινωνικού καθορισμού που διαπλέκονται με την επιστημονική παραγωγή εντούτοις δεν προσχωρεί σε μια ιστορικιστική παραλλαγή ενός πραγματιστικού σχετικισμού, αλλά προσπαθεί να απαντήσει με το ερώτημα μιας ολιστικής θεωρίας της κοινωνικής πραγματικότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτά τα πλαίσια ο Χορκχάιμερ ρητά αναφέρεται και σε μια υλιστική φιλοσοφική τοποθέτηση η οποία αντιτίθεται σε όλες τις παραλλαγές του θεωρητικού ιδεαλισμού.παρακολουθούμε έτσι στις σελίδες του Καβουλάκου τον Χορκχάιμερ να αποπειράται να διατυπώσει (σε κείμενα όπως το Παραδοσιακή και Κριτική Θεωρία) τις προγραμματικές θέσεις μιας μη ιδεαλιστικής θεωρητικής προσέγγισης του κοινωνικού όλου και να αναμετράται τόσο με τον ιδεαλισμό του καντιανού φορμαλισμού, όσο και με τις αντιφάσεις της Εγελιανής διαλεκτικής, αξιοποιώντας το κεκτημένο του ιστορικιστικού μαρξιστικού ρεύματος (Λούκατς, Κορς) για να αντιπαρατεθεί τόσο σε μια μηχανιστική αντίληψη, όσο και στις παραλλαγές του ιδεαλισμού, χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται με τη χαρακτηριστική ιστορική αισιοδοξία που χαρακτήρισε τον Λούκατς.Σε αυτά τα πλαίσια η μεγάλη πρόκληση για τον Χορκχάιμερ ήταν να ανασυνθέσει μια δυνατότητα επιστημονικής αντικειμενικότητας που να μην υποκύπτει στο θετικισμό και στον επιστημονισμό. Ο Καβουλάκος καταγράφει με τρόπο σαφή και εμπεριστατωμένο τον τρόπο που αυτό θα επιδιωχθεί μέσα από την ένταξη της θεωρητικής δραστηριότητας εντός της ολότητας της κοινωνικής πράξης, της υλικής αναπαραγωγής των κοινωνικών πρακτικών, κάτι που κατά τη γνώμη του Χορκχάιμερ μπορεί να ξεπεράσει τα όρια των όποιων (υπό ιδεαλιστική δεσπόζουσα) κριτικών ενοράσεων του γερμανικού ιδεαλισμού.σε αυτή τη βάση το κλειδί θα θεωρηθεί ότι είναι μια άρνηση του παραδοσιακού επιστημονικού καταμερισμού εργασίας που αντιμετωπίζεται ως η μήτρα των θετικιστικών παρεκκλίσεων. Έτσι μια ολιστική κοινωνική θεωρία καλείται από τον Χορκχάιμερ να παίξει έναν διπλό ρόλο: Όχι μόνο να προσφέρει την γνώση της κοινωνικής πραγματικότητας, αλλά και να είναι ο μόνος τρόπος συγκρότησης μιας κριτικής γνωσιοθεωρίας και επιστημολογίας (αφού η στιγμή της γνώσης εντάσσεται μέσα στην ευρύτερη έννοια της κοινωνικής πράξης). Επιπλέον οδηγεί και σε μια υπέρβαση της αξιολογικής ουδετερότητας που πρόβαλε ο θετικισμός: ο στόχος της κοινωνικής επιστήμης οφείλει να είναι η κοινωνική χειραφέτηση (και κατ' αναλογία ο αστικός επιστημονισμός λειτουργεί νομιμοποιητικά της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων).σε αυτά τα πλαίσια ο Καβουλάκος εξετάζει συστηματικά την υπόθεση εργασίας του ότι υπάρχει σε όλο το έργο του Χορκχάιμερ στη δεκαετία του 1930 μια ορισμένη συνέχεια ως προς την εμμονή σε μια συγκεκριμένη εκδοχή υλισμού, οριζόμενου από την αντίληψη της θεωρίας ως πρακτικής δραστηριότητας εντός της υλικής αναπαραγωγής των ανθρώπινων κοινωνιών, αλλά και από την έμφαση στην ανάγκη γείωσης της κριτικής θεωρητικής δραστηριότητες στο πρακτικό ενδιαφέρον όσων αγωνίζονται για μια καλύτερη κοινωνία. Με αυτό τον τρόπο ο Χορκχάιμερ προσπαθεί να εντάξει την κριτική θεωρητική δραστηριότητα στην ίδια την εγγενή αντιφατικότητα μιας κοινωνίας διαπερνώμενης από συγκρούσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αυτή τη φάση το ερώτημα της κοινωνικής χειραφέτησης ορίζεται ακόμη με όρους ενός ορθολογικού κοινωνικού σχεδιασμού που δεν απέχει από τη μαρξιστική παράδοση. Ορθά όμως ο Καβουλάκος εντοπίζει ότι αυτή η επίκληση, έστω και αν δεν έχει τη χαρακτηριστική αισιοδοξία των ιστορικιστών ή την εμμονή στην ουτοπία του Μαρκούζε, παραμένει μετέωρη, τόσο ως προς τους όρους της κοινωνικής πρακτικής που θα οδηγήσει σε αυτή, όσο και ως προς τις πολιτικές δυνάμεις που θα την εκπροσωπήσουν.ταυτόχρονα ο συγγραφέας εντοπίζει τη σημασία που έχει για τον Χορκχάιμερ η έννοια της ανθρώπινης ευτυχίας ως ένα εν δυνάμει νατουραλιστικό θεμέλιο της αναγκαίας προθετικότητας μιας κοινωνικής θεωρίας. Γνώμη μας είναι πως αυτό το στοιχείο, παρότι αναγκαίο για τη συνοχή του εγχειρήματος του Χορκχάιμερ, εντούτοις είναι και από τα πιο αντιφατικά, ακριβώς γιατί φέρει τα προβλήματα οποιασδήποτε γενικευτικής αναφοράς σε ανθρώπινα χαρακτηριστικά (και όχι σε συγκεκριμένα ταξικά συμφέροντα).ακολουθεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα τμήματα του βιβλίου, στο οποίο ο Καβουλάκος διαλέγεται με την απόπειρα του Χορκχάιμερ για έναν υλιστικό αντιθεμελιωτισμό, ο οποίος να μπορεί να αποφεύγει τόσο τον δογματισμό του θετικισμού και του επιστημονισμού (που μπορεί να λειτουργήσει ως απολογητική των δοσμένων εκμεταλλευτικών κοινωνικών σχέσεων) όσο και τον σχετικισμό που μπορεί να φέρει η ιστορικοποίηση των αποφάνσεων περί του κοινωνικού (που μπορεί να υπονομεύσει τη θεωρητική υποστήριξη των αιτημάτων κοινωνικής χειραφέτησης). Πρόκειται για απόπειρα εν μέρει ανολοκλήρωτη, αλλά Σελίδα 2 / 5

3 και πηγή διαφορετικών απαντήσεων στην εξέλιξη της κριτικής θεωρίας (βλ. για παράδειγμα το εγχείρημα του Χάμπερμας να βρει τη θεμελίωση μιας δυνάμει οικουμενικής ορθολογικότητας στα ενυπάρχοντα στις κοινωνικές και επικοινωνιακές πρακτικές στοιχεία). Ορθά εντοπίζεται από τον Καβουλάκο ότι αυτή η αίσθηση απορίας προκύπτει και από την πολιτική απογοήτευση του Χορκχάιμερ για τις πολιτικές μορφές του εργατικού κινήματος, και αυτό είναι που τον κάνει να απομακρύνεται από τις αισιόδοξες τοποθετήσεις του Λούκατς για τον ιστορικό ρόλο του προλεταριάτου. Άλλωστε η θεώρηση μιας λίγο πολύ τελειωτικής ήττας, χειραγώγησης και ενσωμάτωσης των λαϊκών μαζών σφράγισε ολόκληρη την εξέλιξη της Κριτικής Θεωρίας, ιδιαίτερα μετά την αναγκαστική μετοίκηση στην Αμερική.Κατά τη γνώμη μας όμως είναι και μια ριζική απορία που εξακολουθεί να διαπερνά τη μαρξιστική θεωρία: με ποιο τρόπο μια θεωρία που έχει ως βασική θεωρητική αρχή τον κοινωνικό καθορισμό (άρα και την ιστορικότητα) των αποφάνσεων περί του κοινωνικού, μπορεί να υποστηρίξει την αντικειμενικότητά της, την επιστημονική ισχύ της, την καθολικότητα της ισχύος των δυνατοτήτων που προβάλλει; Ο Καβουλάκος σε αυτό το ερώτημα απαντά με το αίτημα μιας κριτικής ερμηνευτικής που να προσπαθεί όχι μόνο να καταγράφει την υπάρχουσα πραγματικότητα, αλλά και να εντοπίζει τις δυνατότητες μιας άλλης κοινωνικής πραγματικότητας, παίρνοντας θέση μέσα σε υπαρκτούς και συγκεκριμένους αγώνες. Από τη μεριά μας πιστεύουμε ότι υπάρχει και ένας άλλος δρόμος: συμφωνώντας ότι υφίσταται μια σχέση εσωτερικότητας της θεωρητικής οπτικής ως προς τις κοινωνικές συγκρούσεις, πιστεύουμε ότι μπορούμε να υπερασπιστούμε την αντικειμενικότητα του ιστορικού υλισμού ακριβώς λόγω της "μεροληπτικότητάς" του εντός της ταξικής πάλης (αφού αυτό επιτρέπει την απομυστικοποίηση του γεγονότος της εκμετάλλευσης), εμμένοντας ταυτόχρονα σε μια αντίληψη αντικειμενικών ανταγωνιστικών στρατηγικών ταξικών συμφερόντων, τα οποία η καπιταλιστική εκμεταλλευτική σχέση εξακολουθεί να αναπαράγει ως ανταγωνιστικούς ορίζοντες κοινωνικών πρακτικών.στη συνέχεια ο Καβουλάκος εξετάζει τον συγκεκριμένο τρόπο με τον οποίο υλοποιήθηκε το πρόγραμμα του "διεπιστημονικού υλισμού". Μας υπενθυμίζει έτσι ότι αντίθετα με μια ορισμένη θεώρηση της κριτικής θεωρίας ως ενός φιλοσοφικού κυρίως ρεύματος, στη συγκυρία της δεκαετίας του '30 ο Χορκχάιμερ εξακολουθεί να πιστεύει ότι μπορεί να ανασυντεθεί μια εμπειρικά γειωμένη επιστημονική μελέτη της τότε καπιταλιστικής πραγματικότητας, καθοδηγούμενη φιλοσοφικά από αυτό που όριζε ως κριτική θεωρία, δηλαδή μια κριτική γνωσιοθεωρία και επιστημολογία για να αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος του θετικιστικού επιστημονισμού. Αυτή άλλωστε η κατεύθυνση είχε αποτυπωθεί και στην όλη αρθρογραφία του περιοδικού που διηύθυνε, του Zeitschrift fur Sozialforschung.Δύο είναι, κατά τη γνώμη μας, τα κομβικά ερωτήματα που αναδείχθηκαν στα πλαίσια αυτής της έρευνας και στα οποία στέκεται ο Καβουλάκος:Το πρώτο ήταν αυτό του χαρακτήρα της σύγχρονης καπιταλιστικής οικονομίας. Στο φόντο των καταστροφολογικών σχημάτων για την καπιταλιστική κρίση ως καπιταλιστική κατάρρευση (που εντός του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας εκπροσωπήθηκε από το έργο του Γκρόσμαν) όλο και περισσότερο άρχισε να αναδεικνύεται μια αντίληψη μετάβασης προς έναν "ολοκληρωτικό", αυταρχικό, κρατικό καπιταλισμό, στηριζόμενο στην κρατική παρέμβαση, τον σχεδιασμό, την αναίρεση όψεων του φιλελευθερισμού. Αυτή η πεποίθηση για τη δυνατότητα (και επιτυχία) ενός "οργανωμένου" αυταρχικού καπιταλισμού (με έμβλημα το ναζιστικό κράτος) θα χρωματίσει πολλαπλά τις επόμενες επεξεργασίας των θεωρητικών της Σχολής της Φρανκοφούρτης.Το δεύτερο ήταν το ερώτημα μιας κριτικής κοινωνικής ψυχολογίας που θα μπορούσε να δώσει απάντηση στο ερώτημα που βασάνισε ολόκληρο τον δυτικό μαρξισμό μετά την ήττα της επανάστασης στη Δύση, αλλά και την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού: γιατί οι λαϊκές μάζες εσωτερικεύουν τις απαιτήσεις της αναπαραγωγής της αστικής κυριαρχίας και έχουν μια τέτοια, φαινομενικά αυτόβουλη, πρακτική που την στηρίζει; Στο σημείο αυτό κομβικό ρόλο θα παίξει η προσπάθεια του Φρομ για μια κοινωνικά προσανατολισμένη αναδιατύπωση της φροϋδικής θεωρίας (ανεξάρτητα από το εάν αργότερα όψεις των επεξεργασιών του Φρομ θα τύχουν δριμείας κριτικής από άλλους εκπροσώπους της κριτικής θεωρίας, όπως ο Μαρκούζε). Εδώ ο Καβουλάκος καταγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο Χορκχάιμερ θα επιχειρήσει να διατυπώσει ένα θεωρητικό σχήμα για την κεντρικότητα της οικογένειας ως του τόπου όπου αναπαράγονται και εσωτερικεύονται τα συστατικά στοιχεία μιας αστικής αυθεντίας, και όπου η πατριαρχική εξουσία ανάγεται σε κομβικό στήριγμα της αστικής εξουσίας. Παρότι ο Χορκχάιμερ σε αυτή τη φάση εξακολουθεί να πιστεύει ότι οι αντικειμενικοί υλικοί όροι αναπαραγωγής της εργατικής οικογένειας μπορούν να οδηγήσουν και σε μη αυταρχικές πρακτικές αλληλεγγύης, εντούτοις η στροφή αυτή προς την κοινωνική ψυχολογία αποτελεί κατά την γνώμη μας μια κρίσιμη μετατόπιση: διαμορφώνεται ουσιαστικά το θεωρητικό υπόβαθρο μιας αντίληψης ολοκληρωτικού ελέγχου και ενσωμάτωσης που θα χρωματίσει τις επόμενες επεξεργασίες της Σχολής της Φρανκφούρτης (ειδικά όταν συναρθρωθεί με τις Σελίδα 3 / 5

4 αναλύσεις περί μαζικής κουλτούρας και χειραγώγησης).ανακεφαλαιώνοντας τις παρατηρήσεις του πάνω στις παρεμβάσεις του Χορκχάιμερ στη δεκαετία του '30 ο Καβουλάκος ορθά εντοπίζει τον τρόπο με τον οποίο συγκεκριμένες τάσεις και αναφορές τους μετατοπίστηκαν στο έργο του Χορκχάιμερ (αλλά και των συνεργατών του) στη δεκαετία του '40 σε κάπως διαφορετικές κατευθύνσεις.με αυτή την έννοια το σημείο τομής είναι η Διαλεκτική του Διαφωτισμού, όπου ο αυταρχικός καπιταλιστικός ολοκληρωτισμός θεωρείται ότι είναι το απώτερο σημείο του ίδιου του Διαφωτισμού (άρα και της εμπιστοσύνης στον ορθολογισμό, στην επιστήμη κ.λπ.), και όπου η εμμονή στη δυνατότητα μιας ολοκληρωτικής χειραγώγησης οδηγεί σε μια απαισιόδοξη ανθρωπολογία μιας αναπόδραστης κυριαρχίας. Και σωστά ο Καβουλάκος επισημαίνει ότι η επόμενη γενιά της Κριτικής Θεωρίας, και κύρια ο Χάμπερμας, ανεξάρτητα από τα συμπεράσματά του, ξεκίνησε ακριβώς από την προσπάθεια να υπερβεί τις θεωρητικές (αλλά και πολιτικές) αντινομίες της Διαλεκτικής του Διαφωτισμού, για να επαναθεμελιώσει ένα πρόταγμα κοινωνικής χειραφέτησης (έστω και αν κατέληξε τελικά, μέσω της στροφής από την παραγωγή στην επικοινωνία, σε έναν ιδιότυπο ρεφορμιστικό, μετασοσιαλδημοκρατικό νεοκαντιανισμό).με αυτή την αφορμή άλλωστε ο Καβουλάκος προσπαθεί να διατυπώσει και το αίτημά του για την ανάγκη μιας "υλιστικής διόρθωσης" της σύγχρονης επικοινωνιακής κριτικής θεωρίας. Παρότι ο τρόπος που αναφέρεται σε έναν "λανθάνοντα οικονομισμό" του Χορκχάιμερ, δεν μας βρίσκει σύμφωνους (όχι ως χαρακτηρισμός του Χορκχάιμερ, αλλά ως άρνηση τού σε τελική ανάλυση καθοριστικού ρόλου του οικονομικού επιπέδου, προς όφελος μιας πιο γενικευτικής έννοιας της κυριαρχίας), εντούτοις οι κριτικές του παρατηρήσεις για τις πολιτικές συνέπειες της επικοινωνιακής εκδοχής της κριτικής θεωρίας, (που συνδέθηκε κυρίως με το έργο του Χάμπερμας), και τον τρόπο που συντονίζονται με όψεις των πολιτικών της νεοφιλελεύθερης αντεπίθεσης, διατηρούν την αξία τους. Όπως επίσης σίγουρα διατηρεί την σημασία του το γεγονός ότι ο Καβουλάκος επιμένει να αναφέρεται στην ανάγκη μιας κοινωνικής θεωρίας που να προσπαθεί να αντιπαρατεθεί με τρόπο συνολικό όσο και ριζικό με τη σύγχρονη καπιταλιστική πραγματικότητα. Ανεξάρτητα από τις διαφωνίες που μπορεί να έχουμε στον τρόπο με τον οποίο περιγράφει αυτή την θεωρία, το σίγουρο είναι ότι έχουμε να κάνουμε με μια πολιτική λήψη θέσης που είναι παραπάνω από καλοδεχούμενη. Κάποιες επιπλέον σκέψεις Αν θα θέλαμε να πούμε ποια είναι η βασική χρησιμότητα του βιβλίου του Καβουλάκου, πέρα από το το ενδιαφέρον του, την οξυδέρκεια των παρατηρήσεών του και την πολύ καλή του τεκμηρίωση, θα λέγαμε ότι επιτρέπει να ξανανοίξει μια κριτική συζήτηση πάνω σε ένα από τα σημαντικότερα ρεύματα του μαρξισμού του 20ού αιώνα. Πόσο μάλλον που αυτό το ρεύμα πολλές φορές θεωρείται ή προβάλλεται ως βασική ριζοσπαστική θεωρητική ετεροδοξία, ή ως απάντηση στην υποτιθέμενη μαρξιστική ή λενινιστική ορθοδοξία.πιστεύουμε έτσι ότι αξίζει τον κόπο να ξαναγυρίσουμε στις θεωρητικές (και πολιτικές) απορίες και αντιφάσεις ρευμάτων όπως ήταν η Κριτική Θεωρία (όπως και ευρύτερα οι ιστορικιστικές απαντήσεις στην ήττα της επανάστασης στη Δύση) ακριβώς γιατί, ανεξάρτητα από τις απαντήσεις τις οποίες έδωσαν, προσέκρουσαν πάνω σε κρίσιμα ερωτήματα, τα οποία ο αναδυόμενος τότε σοβιετικός μαρξισμός είτε παρέκαμπτε, είτε απαντούσε με τρόπο επηρεασμένο από τον αστικό οικονομισμό (αργότερα και ουμανισμό). Άρα δεν μιλάμε για μια εκλεκτικιστική επανοικειοποίηση αλλά για μια εκ νέου πόλωση κρίσιμων θεωρητικών (και όχι μόνο) αντιφάσεων.με αυτή την έννοια ο Καβουλάκος, επιλέγοντας να ασχοληθεί με ένα τμήμα μόνο της εξέλιξης αυτού του ρεύματος, προσφέρει μια πολύ χρήσιμη υπηρεσία: Επιτρέπει να δούμε καλύτερα τις μετατοπίσεις, τις αντιφάσεις που σφράγισαν αυτό το ρεύμα. Γνώμη μας είναι πως η ανάγνωση του βιβλίου του καταδεικνύει τις τρεις βασικές αντιφάσεις οι οποίες θα πυροδοτήσουν τις μετέπειτα κατευθύνσεις: την αποσύνδεση του αιτήματος της κοινωνικής χειραφέτησης από συγκεκριμένα ταξικά συμφέροντα, ειδικά καθώς κυριαρχούσε και μια αντίληψη εν δυνάμει ή πραγματικής πλήρους χειραγώγησης των προλεταριακών μαζών. Την πεποίθηση ότι είναι εφικτή μια αυταρχική, κρατικιστική, καπιταλιστική ρύθμιση των εγγενώς συγκρουσιακών τάσεων του ύστερου καπιταλισμού. Την υποκατάσταση του ερωτήματος για την ιδεολογία από το ερώτημα για μια κοινωνική ψυχολογία, ειδικά από τη στιγμή που παραγνωρίστηκε ότι το επίπεδο της ιδεολογίας είναι επίσης ένα Σελίδα 4 / 5

5 συγκρουσιακό πεδίο, όπου διαρκώς αναπαράγονται ιδεολογικές πρακτικές ανταγωνιστικές προς την αστική "αυθεντία". Καθοριστικό ρόλο σε αυτές τις αντιφάσεις θα παίξει και η ολοένα και μεγαλύτερη απομάκρυνση των εκπροσώπων της Σχολής της Φρανκφούρτης από οποιαδήποτε σχέση ή αναφορά σε μάχιμες πολιτικές πρακτικές, που επέτεινε την αίσθηση μιας ολοκληρωτικής αδυναμίας μαζικής πολιτικής.με αυτή την έννοια η Διαλεκτική του Διαφωτισμού με όλη τη γοητευτική υποβλητικότητά της, και την αξία πολλών επιμέρους αποφάνσεών της θα αφήσει μια κληρονομιά και με αρνητικές πλευρές. Θα ανακόψει την έστω και αντιφατική προηγούμενη διεκδίκηση της δυνατότητας μιας κριτικής επιστημονικής προσέγγισης του σύγχρονου καπιταλισμού, αφού θα διακηρύξει μια αναπόδραστη σχέση ανάμεσα στον λόγο και την κυριαρχία. Θα μετατρέψει την αναφορά στο σοσιαλιστικό πρόταγμα σε μια προμαρξιστική (και εν πολλοίς προεγελιανή) αναπόληση (και όχι διεκδίκηση) μιας συμφιλίωσης υποκειμένου και αντικειμένου, ανθρώπου και φύσης. Θα ολοκληρώσει μια αντίληψη αναπόδραστης καπιταλιστικής κυριαρχίας.ως αποτέλεσμα, το αρχικό σχέδιο του Χορκχάιμερ για μια συνολική, φιλοσοφική και επιστημονική, επαναθεμελίωση μιας αριστερής πολιτικής θα μείνει μετέωρο και εν πολλοίς ανολοκλήρωτο. Πρώτα από όλα δεν θα το συνεχίσει ο ίδιος μεταπολεμικά, όταν θα κωδικοποιήσει θεωρητικά την αδυναμία πολιτικής δραστικότητας. Δεν αποτελεί συνέχεια ακριβώς του αρχικού προγράμματος η ιστορικιστικά αισιόδοξη απόπειρα του Μαρκούζε για έναν αυθεντικό αριστερό εγελιανισμό. Ούτε είναι τυχαίο ότι η προσπάθεια του Χάμπερμας να επανασυνδεθεί με την προσέγγιση συγκεκριμένων πολιτικών ερωτημάτων θα έχει το τίμημα μιας σαφούς ρεφορμιστικής μετατόπισης.ακόμη και στο ιδιαίτερα γόνιμο έργο του Αντόρνο αυτή η θεωρητικοποίηση της ιστορικής απαισιοδοξίας θα ρίξει μια βαριά σκιά, κυρίως ως προς τη δυνατότητα από τις καίριες οριοθετήσεις να περάσουμε στη δυνατότητα μιας πιο συνολικής θεωρητικής και πολιτικής ανασυγκρότησης. (Είναι έξω από τα όρια αυτού του σημειώματος, αλλά θα πρέπει να τονίσουμε ότι η κριτική του Αντόρνο στην φαινομενολογία, τα κείμενά του για τον Χέγκελ, η Αρνητική Διαλεκτική, αποτελούν κατά τη γνώμη μας πολύ σημαντικές στιγμές υλιστικής φιλοσοφικής παρέμβασης και χάραξης διαχωριστικών γραμμών από όλες τις εκδοχές του ιδεαλισμού, ενώ η προσέγγιση που κάνουν ως προς την θεωρητικοποίηση της κοινωνικής ολότητας απομακρύνεται από μια αντίληψη τελεολογικής "εκφραστικής ολότητας", που είναι το χαρακτηριστικό των κλασικών ιστορικιστικών τοποθετήσεων). Ανακεφαλαιώνοντας Είναι προφανές ότι μια προσπάθεια ανασύνθεσης των θεωρητικών όρων ενός αντικαπιταλιστικού πολιτικού προτάγματος οφείλει να ξανακοιτάξει κρίσιμες συζητήσεις και παρεμβάσεις στην ιστορία του μαρξισμού. Παρότι η ιστορία μάλλον έχει τη συνήθεια να μην επαναλαμβάνεται, οι φιλοσοφικές αντιφάσεις και τα προβλήματα συχνά επανέρχονται και άρα οφείλουμε να τις ξανακοιτάξουμε. Τα ερωτήματα που διέτρεξε η αντιφατική θεωρητική περιπέτεια της Κριτικής Θεωρίας διατηρούν ακόμη την επικαιρότητά τους.με αυτή την έννοια τόσο ως συγκεκριμένη μελέτη και παρουσίαση, όσο όμως και ως αφετηρία για συζήτηση και κριτική επισκόπηση μιας σημαντική στιγμής της ιστορίας του μαρξισμού, το βιβλίο του Κώστα Καβουλάκου αξίζει τον κόπο να διαβαστεί. Σελίδα 5 / 5